Ауыл мектебі оқушыларының экологиялық тәрбиесін қалыптастыру
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
I АУЫЛ МЕКТЕБІ ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТӘРБИЕСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Ауыл мектебі оқушыларының экологиялық тәрбиесін қалыптастырудың сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Ауыл мектебі оқушыларына этномәдени құндылықтар арқылы экологиялық тәрбие берудің мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
II АУЫЛ МЕКТЕБІ ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТӘРБИЕСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Ауыл мектебі оқушыларының экологиялық тәрбиесін қалыптастырудың мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.2 Ауыл мектебі оқушыларының экологиялық тәрбиесін қалыптастырудың әдіс.тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
I АУЫЛ МЕКТЕБІ ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТӘРБИЕСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Ауыл мектебі оқушыларының экологиялық тәрбиесін қалыптастырудың сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Ауыл мектебі оқушыларына этномәдени құндылықтар арқылы экологиялық тәрбие берудің мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
II АУЫЛ МЕКТЕБІ ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТӘРБИЕСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Ауыл мектебі оқушыларының экологиялық тәрбиесін қалыптастырудың мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.2 Ауыл мектебі оқушыларының экологиялық тәрбиесін қалыптастырудың әдіс.тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Елімізде болып жатқан саяси-әлеуметтік, мәдени-этникалық, экономикалық өзгерістерге байланысты әлеуметтік және материалдық құндылықтарды жасауда жан-жақты үйлесімді дамыған, Отанның, туған жерінің табиғатын қорғау, өз алдына жауапты шешімдер қабылдай алатын әр істе белсенді шығармашылық әрекет жасауға қабілетті тұлғаны қалыптастыру көкейкесті мәселе болып отыр. Қазақстан Республикасының экологиялық қауіпсіздігінің тұжырымдамасында, экологиялық білім беру жүйесінің мақсатында» . . . . ұзақ мерзімдік орнықты даму мүмкіншілігі қамтамасыз ететін қоғамның қоршаған ортамен қарым-қатынасының үйлесімділігі, мекемелердің ғылыми негізгі әрекет жүйесіне бағытталған жаңаша ойлау мен дүниеге жаңа көз қарасты қалыптастыру» - деп көрсеткен [1] .
Тұжырымдаманы негізге алсақ, экологиялық сауатсыздық, табиғат заңдарын білмеу, біле тұра олармен санаспау, бүгінгі экологиялық дағдарыстың негізгі себебі болып отырғаны бәрімізге аян.
2003 жылы «Ауыл мектебі» бағдарламасы қабылданып, ауыл мәдениетін көтеру үшін пәрменді іс-шаралар белгіленді. Бағдарлама ауыл білімінің сапасын жоғарылатуға мүмкіндік беріп, оқу тәрбие үрдісін ұйымдастырудың жаңа формаларын енгізуімен байланысты болады.
Бұл жөнінде 2003 жылы қабылданған «Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында» және 2004 жылы қабылданған «Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасында» атап көрсетілген.
Экологиялық білім берудің теориялық негіздері орыстың табиғат зерттеушілері әрі көрнекті педагог ағартушылары В. Белинский, А. Герцен, Н. Чернышевскийдің есімдерімен тығыз байланысты. Одан соң А. Бекетов, К. Тимирязев, Д. Кайгородов, т. б. ғалымдар табиғатты зерттеу мен қорғау туралы мәселелерді көтерді [2].
Келешек ұрпақтың экологиялық мәдениетін қалыптастыра отырып, жаңа заманның көкірегі ояу, ұлттық сана-сезімі жоғары саналы азаматты тәрбиелеу ұзақ әрі күрделі процесс болып табылады. Сондықтан бұл мәселе бүгінгі таңда өткір қойылып, өз шешімін табуды қажет етіп отыр. Аталмыш мәселені шешуде көптеген ғалымдар өз үлестерін қосқан.
Қазақтың біртуар данышпандары А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, Ш.Уалиханов, Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов т.б. еңбектерінде табиғат пен адам өмірінің тіршілігін ажырамайтын, бөліп қарастыруға келмейтін біртұтас дүние ретінде қарастырған.
Шағын жинақталған мектептердегі оқыту процесін ұйымдастыру мәселесі қазақ тілінде жазылған Ж.Аймауытовтың «Комплекспен оқыту жолдары» атты кітабында айтылған. Ал ғалым-әдіскер Ғ.Бегалиев шағын жинақталған ауыл мектептерінің өзіндік ерекшеліктерін ашып көрсетеді.
Зерттеушілер назарынан ауыл мектептерінің жеке проблемалары да тыс қалмауда. Нарықтық экономикаға бейімделу мәселелерін С.Хозе, В.А.Яковлев көтерсе, агротехникалық білім мен біліктілікті қалыптастыру қажеттілігі жөнінде Л.Бохан, Э.Д.Гусева, Л.З.Красновский, Н.Б.Османова, ауыл мектептеріндегі сабақ тиімділігін арттыру (З.Бейсенбаев), осы үлгідегі мектептер үшін мұғалімдер дайындау (Ғ.З.Әділғазинов), жазбаша шығармашылыққа негізделген тіл дамыту әдістемесін жасау (Н.М.Сламбекова) мәселелері жеке дербес объект ретінде қарастырылған.
Тұжырымдаманы негізге алсақ, экологиялық сауатсыздық, табиғат заңдарын білмеу, біле тұра олармен санаспау, бүгінгі экологиялық дағдарыстың негізгі себебі болып отырғаны бәрімізге аян.
2003 жылы «Ауыл мектебі» бағдарламасы қабылданып, ауыл мәдениетін көтеру үшін пәрменді іс-шаралар белгіленді. Бағдарлама ауыл білімінің сапасын жоғарылатуға мүмкіндік беріп, оқу тәрбие үрдісін ұйымдастырудың жаңа формаларын енгізуімен байланысты болады.
Бұл жөнінде 2003 жылы қабылданған «Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында» және 2004 жылы қабылданған «Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасында» атап көрсетілген.
Экологиялық білім берудің теориялық негіздері орыстың табиғат зерттеушілері әрі көрнекті педагог ағартушылары В. Белинский, А. Герцен, Н. Чернышевскийдің есімдерімен тығыз байланысты. Одан соң А. Бекетов, К. Тимирязев, Д. Кайгородов, т. б. ғалымдар табиғатты зерттеу мен қорғау туралы мәселелерді көтерді [2].
Келешек ұрпақтың экологиялық мәдениетін қалыптастыра отырып, жаңа заманның көкірегі ояу, ұлттық сана-сезімі жоғары саналы азаматты тәрбиелеу ұзақ әрі күрделі процесс болып табылады. Сондықтан бұл мәселе бүгінгі таңда өткір қойылып, өз шешімін табуды қажет етіп отыр. Аталмыш мәселені шешуде көптеген ғалымдар өз үлестерін қосқан.
Қазақтың біртуар данышпандары А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, Ш.Уалиханов, Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов т.б. еңбектерінде табиғат пен адам өмірінің тіршілігін ажырамайтын, бөліп қарастыруға келмейтін біртұтас дүние ретінде қарастырған.
Шағын жинақталған мектептердегі оқыту процесін ұйымдастыру мәселесі қазақ тілінде жазылған Ж.Аймауытовтың «Комплекспен оқыту жолдары» атты кітабында айтылған. Ал ғалым-әдіскер Ғ.Бегалиев шағын жинақталған ауыл мектептерінің өзіндік ерекшеліктерін ашып көрсетеді.
Зерттеушілер назарынан ауыл мектептерінің жеке проблемалары да тыс қалмауда. Нарықтық экономикаға бейімделу мәселелерін С.Хозе, В.А.Яковлев көтерсе, агротехникалық білім мен біліктілікті қалыптастыру қажеттілігі жөнінде Л.Бохан, Э.Д.Гусева, Л.З.Красновский, Н.Б.Османова, ауыл мектептеріндегі сабақ тиімділігін арттыру (З.Бейсенбаев), осы үлгідегі мектептер үшін мұғалімдер дайындау (Ғ.З.Әділғазинов), жазбаша шығармашылыққа негізделген тіл дамыту әдістемесін жасау (Н.М.Сламбекова) мәселелері жеке дербес объект ретінде қарастырылған.
1. Қазақстан Республикасының экологиялық қауіпсіздігінің тұжырымдамасы // Егемен Қазақстан. -1996.-1маусым.
2. Иванов.И.В. Оқушылардың табиғат қорғау жұмыстарын ұйымдастыру арқылы өз туған өлкесінің табиғатын оқып үйрену. М.1972
3. Егенисова А. Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие мен білім берудің педагогикалық шарттары: Дисс.пед. ғыл. канд. -2000.
4. Назарбаев.Н.Ә. «Қазақстан-2030» Барлық қазақстандықтардың өсіпөркен-деуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы. Ел президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. Алматы, 1997.
5. «Адам және биосфера» бағдарламасы, БҰҰ. 1970.
6. Қазақстан Республикасы экологиялық білім мен тәрбие берудің ұлттық бағдарламасы. А. 1998.
7. Декларация «РИО-де Жанейро» по окружающей среде и развитию// Комсомольская правда от 20 апреля 1992. - с.1-2.
8. Бродский.А.К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. Алматы «Ғылым». 1997, 192 6.
9. Зверев.И.Д. Экология в школьном обучении: Новый аспект образования. - М., 1980.-96 с.
10. Қазақ совет энциклопедиясы. Бас редактор М.Қаратаев. Алматы,
1976.-9 том.-б.598.
11. Педагогикалық энциклопедиялық сөздік. - Алматы, 1966.-6.291.
12. Риклефс Р. Основы общей экологии. М. 1979.-424 с.
ІЗ. Бейсенова Ә.С. Жоғары оқу орындарында және жалпы орта білім беретін мектептердің экологиялық білім беру концепциясы. А. 1987.
14. Сарыбеков М.Н. Методика работы с младшими школьниками по
воспитанию у них бережно отношения к природе: Автореф, дисс...канд. Пед.наук. -М., 1988. С.170.
15. Бейсенова Ә.С. Экология негіздері, Алматы, Атамұра, 1997.
16. Бейсенова Ә.С. Экология, Алматы, Рауан, 1999.
17.Бейсенова Ә.С. Экологиялық білім мен тәрбие беру. А. 2000.
18.Бейсенова Ә.С. Экология және табиғат қорғау. А. 2000.
19.Бейсенова Ә.С, Адам экологиясы. А. 2001.
20.Бейсенова Ә.С. Экологиялық білім тұжырымдамасы. А. 2002.
21. Қоңырова С.Қ. Табиғат тазалығы, келешек кепілі. //Ғылыми журнал «Ізденіс», 1997, №6, 114 б.
22. Педагогикалық энциклопедиялық сөздік 2-том. - Алматы, 1966.-6.291.
23.Жангелдина Д. Оқушыларға экологиялық тәрбие беру. 4-5 класс табиғаттану курсы материалдары бойынша. Автореферат. Алматы, 1995.
24 .Әбілова З.Ә. Этнопедагогика. - Алматы., 1987ж.
25. Қалиұлы С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы. -Алматы., «Білім», 2003ж..
26. Қазақстан Республикасының білім беру туралы Заңы //Қазақстан мектебі. -1992. №5-6. -З-б.
27. Ұзақбаева С. Эстетикалық және экономикалық тәрбие негіздері. -
А. , 1991.
28. Қалиев С, Аюбаев К., Базилов Ж.. Европа ғалымдарының қазақ мәдениеті туралы ой-пікірлері., Алматы.: 1992. Б. 18-19.
29. Сарыбеков Н. Туған табиғатты аялаушыларды тәрбиелейік //Қазақстан жоғары мектебі. Алматы.: 1995. №6. Б. 35.
30. Исқақов М. Халық календары. Алматы.: 1979
31. Оспанова Г. Мұғалімдерді оқушыларға экологиялық білім беруге даярлаудың қазіргі жайы // Қазақстан жоғары мектебі. Алматы.: №4-5. 2001. Б. 113.
32. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар, - Алматы, Ғылым, 1972.-252 б.
33. Құнанбаев А. Қара сөздері. -Алматы, Ел, 1993. -270 б.
34. Жұмабаев М. Педагогика. -Алматы, Ана тілі, 1992. - 170 б.
35. Кучер.Т.В.Экологическое образование учащихся в обучении
географии. М., Просвещение, 1990.
36. ГабаевЯ.Н.Табиғат қорғау туралы білімнің теориялық негізі.
М.1981.
37. Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т. Экологиядан оқу-әдістемелік құралы. - Алматы.: экономика, 1999.
38. Жарықбаев Қ. Психология. - Алматы, Білім, 1993. - 272 б.
39. Мұқанов М.М. Жас және педагогикалық психология. Алматы: 1982ж.
40. Салеева. Л.Г. Төменгі класс оқушыларының табиғатқа жанашырлық қатынасын қалыптастыру. М. 1978.
41. 3верев И.Д. Экологиялық білім берудің теориялық негізі: табиғат қорғаудан білім берудегі пәнаралық байланыс. М. 1974.
2. Иванов.И.В. Оқушылардың табиғат қорғау жұмыстарын ұйымдастыру арқылы өз туған өлкесінің табиғатын оқып үйрену. М.1972
3. Егенисова А. Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие мен білім берудің педагогикалық шарттары: Дисс.пед. ғыл. канд. -2000.
4. Назарбаев.Н.Ә. «Қазақстан-2030» Барлық қазақстандықтардың өсіпөркен-деуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы. Ел президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. Алматы, 1997.
5. «Адам және биосфера» бағдарламасы, БҰҰ. 1970.
6. Қазақстан Республикасы экологиялық білім мен тәрбие берудің ұлттық бағдарламасы. А. 1998.
7. Декларация «РИО-де Жанейро» по окружающей среде и развитию// Комсомольская правда от 20 апреля 1992. - с.1-2.
8. Бродский.А.К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. Алматы «Ғылым». 1997, 192 6.
9. Зверев.И.Д. Экология в школьном обучении: Новый аспект образования. - М., 1980.-96 с.
10. Қазақ совет энциклопедиясы. Бас редактор М.Қаратаев. Алматы,
1976.-9 том.-б.598.
11. Педагогикалық энциклопедиялық сөздік. - Алматы, 1966.-6.291.
12. Риклефс Р. Основы общей экологии. М. 1979.-424 с.
ІЗ. Бейсенова Ә.С. Жоғары оқу орындарында және жалпы орта білім беретін мектептердің экологиялық білім беру концепциясы. А. 1987.
14. Сарыбеков М.Н. Методика работы с младшими школьниками по
воспитанию у них бережно отношения к природе: Автореф, дисс...канд. Пед.наук. -М., 1988. С.170.
15. Бейсенова Ә.С. Экология негіздері, Алматы, Атамұра, 1997.
16. Бейсенова Ә.С. Экология, Алматы, Рауан, 1999.
17.Бейсенова Ә.С. Экологиялық білім мен тәрбие беру. А. 2000.
18.Бейсенова Ә.С. Экология және табиғат қорғау. А. 2000.
19.Бейсенова Ә.С, Адам экологиясы. А. 2001.
20.Бейсенова Ә.С. Экологиялық білім тұжырымдамасы. А. 2002.
21. Қоңырова С.Қ. Табиғат тазалығы, келешек кепілі. //Ғылыми журнал «Ізденіс», 1997, №6, 114 б.
22. Педагогикалық энциклопедиялық сөздік 2-том. - Алматы, 1966.-6.291.
23.Жангелдина Д. Оқушыларға экологиялық тәрбие беру. 4-5 класс табиғаттану курсы материалдары бойынша. Автореферат. Алматы, 1995.
24 .Әбілова З.Ә. Этнопедагогика. - Алматы., 1987ж.
25. Қалиұлы С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы. -Алматы., «Білім», 2003ж..
26. Қазақстан Республикасының білім беру туралы Заңы //Қазақстан мектебі. -1992. №5-6. -З-б.
27. Ұзақбаева С. Эстетикалық және экономикалық тәрбие негіздері. -
А. , 1991.
28. Қалиев С, Аюбаев К., Базилов Ж.. Европа ғалымдарының қазақ мәдениеті туралы ой-пікірлері., Алматы.: 1992. Б. 18-19.
29. Сарыбеков Н. Туған табиғатты аялаушыларды тәрбиелейік //Қазақстан жоғары мектебі. Алматы.: 1995. №6. Б. 35.
30. Исқақов М. Халық календары. Алматы.: 1979
31. Оспанова Г. Мұғалімдерді оқушыларға экологиялық білім беруге даярлаудың қазіргі жайы // Қазақстан жоғары мектебі. Алматы.: №4-5. 2001. Б. 113.
32. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар, - Алматы, Ғылым, 1972.-252 б.
33. Құнанбаев А. Қара сөздері. -Алматы, Ел, 1993. -270 б.
34. Жұмабаев М. Педагогика. -Алматы, Ана тілі, 1992. - 170 б.
35. Кучер.Т.В.Экологическое образование учащихся в обучении
географии. М., Просвещение, 1990.
36. ГабаевЯ.Н.Табиғат қорғау туралы білімнің теориялық негізі.
М.1981.
37. Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т. Экологиядан оқу-әдістемелік құралы. - Алматы.: экономика, 1999.
38. Жарықбаев Қ. Психология. - Алматы, Білім, 1993. - 272 б.
39. Мұқанов М.М. Жас және педагогикалық психология. Алматы: 1982ж.
40. Салеева. Л.Г. Төменгі класс оқушыларының табиғатқа жанашырлық қатынасын қалыптастыру. М. 1978.
41. 3верев И.Д. Экологиялық білім берудің теориялық негізі: табиғат қорғаудан білім берудегі пәнаралық байланыс. М. 1974.
Қазақстан Республкасы Білім және ғылым министрлігі
А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Утембаева Айгерім
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Ауыл мектебі оқушыларының экологиялық тәрбиесін қалыптастыру
050103-мамандығы бойынша – Педагогика және психология
2010
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
Жалпы педагогика және этнопедагогика
кафедрасының меңгерушісі, п.ғ.к.
Г.А.Кайбульдаева
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Ауыл мектебі оқушыларының экологиялық тәрбиесін қалыптастыру
050103-мамандығы бойынша – Педагогика және психология
Орындаған:
Утембаева А.
Ғылыми жетекшісі
аға оқытушы:
Исахова Ш.
2010
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I АУЫЛ МЕКТЕБІ ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТӘРБИЕСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Ауыл мектебі оқушыларының экологиялық тәрбиесін қалыптастырудың
сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
1.2 Ауыл мектебі оқушыларына этномәдени құндылықтар арқылы экологиялық
тәрбие берудің
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
II АУЫЛ МЕКТЕБІ ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТӘРБИЕСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Ауыл мектебі оқушыларының экологиялық тәрбиесін қалыптастырудың
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 36
2.2 Ауыл мектебі оқушыларының экологиялық тәрбиесін қалыптастырудың әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..65
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 67
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Елімізде болып жатқан саяси-әлеуметтік,
мәдени-этникалық, экономикалық өзгерістерге байланысты әлеуметтік және
материалдық құндылықтарды жасауда жан-жақты үйлесімді дамыған, Отанның,
туған жерінің табиғатын қорғау, өз алдына жауапты шешімдер қабылдай алатын
әр істе белсенді шығармашылық әрекет жасауға қабілетті тұлғаны қалыптастыру
көкейкесті мәселе болып отыр. Қазақстан Республикасының экологиялық
қауіпсіздігінің тұжырымдамасында, экологиялық білім беру жүйесінің
мақсатында . . . . ұзақ мерзімдік орнықты даму мүмкіншілігі қамтамасыз
ететін қоғамның қоршаған ортамен қарым-қатынасының үйлесімділігі,
мекемелердің ғылыми негізгі әрекет жүйесіне бағытталған жаңаша ойлау мен
дүниеге жаңа көз қарасты қалыптастыру - деп көрсеткен [1] .
Тұжырымдаманы негізге алсақ, экологиялық сауатсыздық, табиғат заңдарын
білмеу, біле тұра олармен санаспау, бүгінгі экологиялық дағдарыстың негізгі
себебі болып отырғаны бәрімізге аян.
2003 жылы Ауыл мектебі бағдарламасы қабылданып, ауыл мәдениетін көтеру
үшін пәрменді іс-шаралар белгіленді. Бағдарлама ауыл білімінің сапасын
жоғарылатуға мүмкіндік беріп, оқу тәрбие үрдісін ұйымдастырудың жаңа
формаларын енгізуімен байланысты болады.
Бұл жөнінде 2003 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының 2015 жылға
дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында және 2004 жылы қабылданған
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға
арналған Мемлекеттік бағдарламасында атап көрсетілген.
Экологиялық білім берудің теориялық негіздері орыстың табиғат
зерттеушілері әрі көрнекті педагог ағартушылары В. Белинский, А. Герцен,
Н. Чернышевскийдің есімдерімен тығыз байланысты. Одан соң А. Бекетов, К.
Тимирязев, Д. Кайгородов, т. б. ғалымдар табиғатты зерттеу мен қорғау
туралы мәселелерді көтерді [2].
Келешек ұрпақтың экологиялық мәдениетін қалыптастыра отырып, жаңа
заманның көкірегі ояу, ұлттық сана-сезімі жоғары саналы азаматты тәрбиелеу
ұзақ әрі күрделі процесс болып табылады. Сондықтан бұл мәселе бүгінгі
таңда өткір қойылып, өз шешімін табуды қажет етіп отыр. Аталмыш мәселені
шешуде көптеген ғалымдар өз үлестерін қосқан.
Қазақтың біртуар данышпандары А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, Ш.Уалиханов,
Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов т.б. еңбектерінде табиғат пен адам
өмірінің тіршілігін ажырамайтын, бөліп қарастыруға келмейтін біртұтас
дүние ретінде қарастырған.
Шағын жинақталған мектептердегі оқыту процесін ұйымдастыру мәселесі
қазақ тілінде жазылған Ж.Аймауытовтың Комплекспен оқыту жолдары атты
кітабында айтылған. Ал ғалым-әдіскер Ғ.Бегалиев шағын жинақталған ауыл
мектептерінің өзіндік ерекшеліктерін ашып көрсетеді.
Зерттеушілер назарынан ауыл мектептерінің жеке проблемалары да тыс
қалмауда. Нарықтық экономикаға бейімделу мәселелерін С.Хозе, В.А.Яковлев
көтерсе, агротехникалық білім мен біліктілікті қалыптастыру қажеттілігі
жөнінде Л.Бохан, Э.Д.Гусева, Л.З.Красновский, Н.Б.Османова, ауыл
мектептеріндегі сабақ тиімділігін арттыру (З.Бейсенбаев), осы үлгідегі
мектептер үшін мұғалімдер дайындау (Ғ.З.Әділғазинов), жазбаша
шығармашылыққа негізделген тіл дамыту әдістемесін жасау (Н.М.Сламбекова)
мәселелері жеке дербес объект ретінде қарастырылған.
Көптеген авторлардың еңбектерінде білім берудің неғұрлым маңызды бөлігі
ретінде оқушыларға экологиялық тәрбие берумен байланысты аспект атап
көрсетіледі (М.А.Лигай, Г.Ф.Суворова, Г.С.Петрищева).
Қарастырылып отырған проблеманың ғылыми тұрғыдан дамып, қалыптасуына
қазақстандық ғалымдардың да қосқан үлесі ерекше. Әсіресе Ә.С.Бейсенова,
Н.С.Сарыбеков, К.Ж.Жүнісова, Ж.Ж.Жатқанбаев, Ә.Б.Бірмағанбетов,
К.А.Сарманов, М.Н.Сарыбеков, А.Болтаев, Ж.Б.Шілдебаев, Б.В.Мұқанов,
К.А.Аймағанбетова, М.Ж.Жапбасбаев, Е.А.Ахметов, С.Орынбеков,
Ү.Ә.Есназарова, Д.Жангельдина, В.М.Назаренко, К.Ж.Бұзаубақова, С.Қоңырова
т.б. еңбектері экологиялық білім мен тәрбие беру проблемасының әртүрлі
аспектілеріне арналған [3].
Сонда да болса жүргізілген талдаулардың нәтижесінде және қазіргі
мектептегі оқу-тәрбие жұмыстарын зерттеудің қорытындысында ауыл мектебі
оқушыларына экологиялық тәрбие беру мәселесі ғалымдар назарынан әзірше шет
қалып отырғанына көзіміз жетті. Ғылыми ізденістердің санқырлылығына
қарамастан педагогикалық әдебиеттерде ауыл оқушыларында экологиялық
мәдениетті қалыптастыруға деген кешенді қадам байқалмайды. Дегенмен де XXI
ғасырда проблеманы философиялық тұрғыдан ұғыну (В.С.Библер,
Б.С.Гершунский), адам мәдениетін қалыптастыру мәселесін өткір проблема етіп
қояды. Жалпы мәдениеттің маңызды бөлігі болып табылатын экологиялық
мәдениетті қалыптастыруға ауылды жерлерде белгілі бір жағдайлар бар. Бұл
туралы 1999 жылы Ы.Алтынсарин атындағы Қазақтың білім Академиясында
қабылданған экологиялық білім бағдарламасының Экологиялық білім беруді
ұйымдастыру және басқару деп аталатын бөлімінде аймақтық және жергілікті
деңгейде экологиялық білім беру жүйесін жасау керек деп атап көрсетілген,
бірақ әлі күнге дейін оны қалыптастырудың ғылыми негізі жасалынбаған.
Оның үстіне ауыл мектептерінің тәжірибесін, ауыл өмірін зерттеп, талдау
да ауыл мектебі оқушыларына экологиялық білім мен тәрбие беруде қала
мектептерімен салыстырғанда айырмашылық бар екенін, кемшіліктер де
жеткілікті екенін, ауыл мектебі мұғалімдері экологиялық білім мен тәрбие
беруде жергілікті жердің ерекшеліктерін ескере бермейтіні, тіпті ауыл
мектептерінде экология пәні жүрмейтіндігіне көзіміз жетті, бұл бір жағынан
болса, екінші жағынан ауылда тұратын ұлт өкілдерінің дені қазақтар. Егер
жоғарыдағы аталған экологиялық білім бағдарламасын негізге алатын болсақ,
онда әртүрлі ұлт өкілдерінің экологиялық бағыттағы салт-дәстүрлерін,
экологиялық бағытпен қарым-қатынасын ескере отырып, саясаттан тыс
экологиялық мінез-құлқының қалыптасуына жәрдемдесу керек делінген, қазіргі
кезде бұл да ескерусіз қалып отырған жағдайдың бірі. Осылардың бәрі ауыл
мектебі оқушыларына экологиялық білім мен тәрбие беруде өзіндік
ерекшеліктері бар екендігін көрсетіп, ғылым мен шын реалды өмірде
қайшылықтар болуына байланысты, қайшылықтардың шешімін табу мақсатында,
ауыл мектебінің оқушыларына экологиялық білім мен тәрбие беруде аймақтың
және жергілікті жердің ерекшеліктерін ескеретін болсақ, яғни біріншіден
табиғаты, климаты, экологиясы және ауыл шаруашылығы, екіншіден ауылда
тұратын ұлт өкілдерінің дені қазақтар болғандықтан, табиғатты қорғап,
аялауда саясаттан тыс қазақи мінез-құлық қалыптастыруға негіз болатын
ұлттық ерекшеліктерді ескере отырып Ауыл мектебі оқушыларының экологиялық
тәрбиесін қалыптастыру деп зерттеу жұмысымыздың тақырыбын алдық.
Зерттеу мақсаты: Ауыл мектебі оқушыларының экологиялық дүниетанымын
қалыптастыру үрдісін теориялық тұрғыда негіздеп, әдістемесін жасау.
Зерттеу міндеттері:
- Ауыл мектебі оқушыларының экологиялық тәрбиесін қалыптастырудың
сипаттамасына шолу жасау;
- Ауыл мектебі оқушыларына экологиялық тәрбие берудің мәнін айқындау;
- Ауыл мектебі оқушыларының экологиялық тәрбиесін қалыптастырудың
мазмұнын анықтау;
- Ауыл мектебі оқушыларының экологиялық тәрбиесін қалыптастырудың
жолдарын қарастыру.
Зерттеу нысаны: Ауыл мектептері оқушыларының экологиялық мәдениеті.
Зерттеу пәні: Ауыл мектебі оқушыларының экологиялық тәрбиесін
қалыптастыру үдерісі.
Зерттеудің әдістері: зерттеу мәселесі бойынша философиялық,
педагогикалық, психологиялық және әдістемелік еңбектеріне, Қазақстан
Республикасының ресми материалдарына, тұжырымдамалар мен бағдарламаларға
теориялық тұрғыдан талдау жасау, ауыл мектептеріндегі оқу-тәрбие үрдісін
бақылау;
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Заңдары, Қазақстан
Республикасының Білім туралы Заңы, Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан
халқына жолдаулары және басқа да құжаттар мен ресми материалдар, педагогтар
мен психологтар еңбектері, зерттеу тақырыбына сәйкес оқу-әдістемелік
құралдар, ғылыми-педагогикалық басылымдар, журналдар материалдары, озат
педагог-тәрбиешілердің озық тәжірибелері басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I АУЫЛ МЕКТЕБІ ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТӘРБИЕСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1. Ауыл мектебі оқушыларының экологиялық тәрбиесін қалыптастырудың
сипаты
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан-2030
стратегиялық бағдарламасында және 2030 жылы Қазақстан экологиясы қандай
болу керек екенін меңзеп 2030 жылғы Қазақстан ауасы таза, мөлдір сулы,
жасыл желекті елге айналуы тиіс. Өндіріс қалдықтары мен радиация бұдан
былай біздің үйлеріміз бен бақтарымызға енбейтін болады. Біздің балаларымыз
бен балаларымыздың балалары кінәрәтсіз жағдайда толыққанды өмір сүретін
болады – деп атап көрсеткен болатын [4]. Бұл мақсатқа жету үшін жас ұрпақ
табиғатты қорғаудың ғылыми негізін игеріп, меңгеруі қажет.
Жалпы үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие беру мәселесі 1970 жылы БҰҰ
деңгейінде ұйымдастырылған (ЮНЕСКО) Адам және биосфера деп аталған
бағдарламаны қабылдаудан басталады [5]. Онда алғаш рет халықаралық деңгейде
табиғат ресурстарын қорғау және оны тиімді пайдалану туралы бағдарлама
жасалып, экологиялық тұрғыдан кең сипатталған болатын. Ал 1971 жылы
Швейцарияда Еуропалық конференция өткізіліп, онда айнала қоршаған табиғи
орта және табиғат қорғау мәселелері қарастырылды. 1972 жылы Стокгольмде
қоршаған ортаны қорғау жөнінде көпшілікке білім беру туралы конференция
болды. 1977 жылы Тбилиси қаласында өткен БҰҰ жанындағы ЮНЕСКО және ЮНЕП
ұйымдары экологиялық білім беру туралы 40-тан астам шешімдер қабылдап, оның
ғаламдық стратегиялық жоспарларын бекітті. Экологиялық білім берудің одан
әрі даму кезеңдері атақты Найроби (1982ж), Беч (1983ж), Мәскеу (1987ж) т.б.
қалаларда өткен конференцияларда жалғасын тапқаны мәлім.
1998 жылы қабылданған Қазақстан Республикасында үздіксіз экологиялық
білім және тәрбие берудің ұлттық бағдарламасында: Қоғамның іргелі
құрылымынан қолдау тапқан экологиялық білім мен насихат қана жаңа адамды –
XXI ғасырдың азаматын қалыптастырады және аса күрделі, әрі шиеленіскен
әлеуметтік-экологиялық жағдайда іс-әрекет жасауға үйретеді, – делінген
[6].
Қазақстан Республикасында экологиялық білім берудің тұжырымдамалық
негізіне өркениетті елдің өзін-өзі қолдап тұрақты дамуының тұжырымы жатады.
Бұл тұжырымның негізі Біріккен Ұлттар Ұйымы ұйымдастырған қоршаған орта
және даму РИО-92 конференциясында қабылданды [7]. Тұрақты дамудың негізгі
ережелерін Біріккен Ұлттар Ұйымы комиссиясы әзірлеп, оны 1993 жылы Сан-
Францискода Біріккен Ұлттар Ұйымы мемлекеттері басшыларының бас қосқан
конференциясында мақұлдады.
Үздіксіз экологиялық білім беру жүйесін құрудың мақсаты – ғылыми және
тәжірибелік білімнің бірлігі негізінде оқушылардың экологиялық көзқарасын
қалыптастыру, қоршаған ортаға жауапкершілікпен қарайтын құндылықты, мінез-
құлықты, іс-әрекетті қамтамасыз ету.
Егер оқушыларға жалпы экологиялық білім мен тәрбие берудің тарихи даму
жағдайына назар салсақ экологиялық білім берудің теориялық негіздері
орыстың табиғат зерттеушілері әрі көрнекті педагог ағартушылары В.
Белинский, А. Герцен, Н. Чернышевскийдің есімдерімен тығыз байланысты. Одан
соң А. Бекетов, К. Тимирязев, Д. Кайгородов т.б. ғалымдар табиғатты зерттеу
мен қорғау туралы мәселелерді көтерді.
XX ғасырдың орта шенінде педагогтар В. Натали, Н. Верзилин, В.
Корсунская т.б. экологиялық білім беруді география, биология пәндерімен
байланыстыра отырып оқытуды ұсынған.
1947 жылдардың өзінде-ақ көпшілікке экологиялық білім беру бұрынғы КСРО
бойынша оқу жүйесіне енгізіле бастады. Мәселен, 1947 жылы Белоруссия
мемлекеттік университетінде алғаш рет экология кафедрасы ашылды. Одақтың
көптеген оқу орындарында (Қазан, Мәскеу, Санкт-Петербург т.б.) Биосфера,
Экология, Табиғат қорғау сияқты экологиялық курстар оқу жоспарларына
енгізіліп, оқытыла бастады. Осы тұрғыда көрнекті педагог-ғалымдар И.Зверев,
С.Дрябь, Н.Суравегина, А.Захлебный тағы басқалар халықтық оқу жүйесіне
экологиялық білім берудің сан қырлы теориялық-тәжірибелік негіздерін
ұсынды.
Эколог ғалым А.К.Бродский, білімнің барлық салалары сияқты экология да
үздіксіз дамып келді, бірақ ол бұдан бұрын бірде тез, бірде баяу дамып,
ғылыми мәнге ие болмады. Егер тарихқа жүгінетін болсақ, экология дербес
ғылым ретінде шамамен 1900-шы жылдардан бастап қолданыла бастайды.
Экология терминін 1869 жылы неміс биологы Эрнест Геккель ұсынған болатын.
Экология сөзбе-сөз аударғанда тіршілік мекені туралы ғылым дегенді
білдіреді. Эрнест Геккель Экология деп, біз табиғат экономикасына қатысты
барлық білімдерді-жануарлардың оны қоршаған органикалық және органикалық
емес ортамен, әсіресе оның өзімен тікелей немесе жанама қатысатын
жануарлармен және өсімдіктермен өзара ынтымақтастық немесе қастастық
әрекеттерінің бар жиынтығын зерттеуді түсінеміз – деген анықтама берген
[8]. Экология ғылымына берілген көптеген анықтамалар бар. Мысалы, ағылшын
экологы Ч.Элтон Экология – бұл ғылыми-табиғи тарих, жан-жануарлардың
экономикасы мен социологиясына байланысты – десе, америка ғалымы Х.Б.Одум
Экология табиғаттың структурасы мен функциясын зерттейтін сала – дейді.
Отандық экологтардың бірі А.С.Данилевский: Экология экологиялық
жүйелердің құрылымы мен қызметі туралы және олардың гомеостазисін
қамтамасыз етуші механизмдер туралы ғылым деп анықтама берген.
Атақты эколог И.Д.Зверев Экологиялық білім мен тәрбие берудің мақсаты
оқушылардың қоршаған ортаға жауапкершілік пен іскерлік қатынасын
қалыптастыруды қамтамасыз ететін ғылыми білімдер, көзқарастар мен сенімдер
жүйесін қалыптастыру – деп көрсетеді [9].
Ал үлкен Қазақ кеңес энциклопедиялық сөздігінде: Экология – өсімдік пен
жан-жануарлар организмдерінің қарым-қатынасы мен олардың құратын
қоғамдастықтарының өзара және қоршаған ортамен байланысы – деген анықтама
берілген [10].
Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерде Экологиялық білім беру деп жеке
адамның ғылыми-білімдер жүйесі мен практикалық іскерлігін, өзін-өзі ұстау,
қызмет істеуге байланысты бағдар алатын игіліктерін, қоршаған әлеуметтік
табиғи ортаға жауапкершілігін қалыптастыратын, білім, тәрбие беру,
дамытудың үздіксіз процесі – делінген [11]. Экология түсінігі өте ауқымды,
сондықтан қай қырына баса мән берілуіне қарай, оның анықтамаларының
тұжырымдалуы да өзгеріп отырады. Жалпы алғанда эколог-ғалымдардың
экологиялық білім беру мәселесі туралы түсініктерінде бір-бірінен кереғар
алшақтық байқалмайды.
Дегенмен осы заманғы зерттеушілердің басым көпшілігі экология-
организмдердің тіршілік ету жағдайларын және организмдер мен олардың
тіршілік ету ортасы арасындағы өзара байланыстарды зерттейтін ғылым деп
есептейді.
Сонымен, экология гректің oikos– үй (тұрақ, тұрғылықты жер, баспана)
және logos – ғылым деген сөздерінің қосындысынан құралған. Бұл сөздердің
дәлме-дәл мағынасы экология – өз үйіңдегі организмдер туралы ғылым
дегенді білдіреді, яғни организмдер мен қоршаған орта арасындағы
жиынтықты немесе олардың бір-бірімен байланысының сипаттамасына ерекше
баса назар аударатын ғылым екендігін көрсетеді. Қазіргі кезде көптеген
зерттеушілерге тән ортақ пікір – ол тірі организмдер мен қоршаған ортаның
қатыстылығын оқып-үйрететін немесе тірі организмдердің ортадағы өмір сүру
шарттарының жағдайын, бір-бірімен өзара қарым-қатынастық байланысын
зерттейтін ғылым деп санайтындығында.
Кез-келген ғылым саласы сияқты, экологияның екі аспектісі бар (1-сурет).
Оның бірі - таным шеңберін кеңейту, яғни табиғат дамуының заңдылықтарын ашу
және оларды түсіндіру.
Екіншісі – жинақталған білімдерді қоршаған ортаға қатысты проблемаларды
шешу үшін қолдану. Экология маңызының барған сайын артуын-практикалық
маңызы бар бірден-бір ірі мәселе табиғаттың жанды және жансыз компоненттері
арасындағы байланыстарды ескермей шешілмейтіндігімен түсіндіруге болады.
1-сурет. Экология аспектісі
Экологияның тәжірибелік нәтижесі ең алдымен табиғатты пайдалану
мәселелерін шешуден көрінеді. Тек экология ғана табиғат ресурстарын
пайдаланудың ғылыми негіздерін құрай алады. Бұл ретте, табиғи процсстердің
негізінде жатқан заңдылықтарды ескермеу табиғат пен адам арасындағы елеулі
қайшылықтарға әкеліп соқтыратынын айта кеткен жөн.
Американ экологы Р.Риклефс: Табиғатқа келтірілген нұқсанды түзетудің
ешқандай көпе-көрінеу жатқан әдістері жоқ екені айдан анық, сонымен қатар
қоршаған ортаға деген келеңсіз көзқарасы үшін адамға тағылатын кінә да,
өзендерге шайынды суларды төгу, егістіктерге пестицидтер бүрку, аңшылардың
найзасы мен мылтығы, автомашиналардан шығатын түтін, қала іргесінің шексіз
кеңеюі сияқты белгілі фактілерден құралмауы тиіс. Адамға табиғат
экономикасы негізінде жатқан заңдарға тиесілі дәрежеде көңіл бөлмегендігі
үшін айып тағылуы тиіс, – деп жазады [12].
Экология организмге әсер ететін сыртқы орта факторларының үш тобын –
абиотикалық, биотикалық және антропогендік факторларды зерттейді. Табиғат
қорғау болса, үшінші факторды ғана, адамның қоршаған ортаға әсерін
қарастырады. Қазіргі кезде қоғам өзінің табиғатқа көрсетер ықпалының
дәрежесі жағынан геологиялық күшке айналып отыр. Қоршаған ортадағы келеңсі
көріністер, табиғатпен қарым-қатынастағы шаруашылықты жүргізудегі
білімсіздік, дөрекілік, мәдениетсіздік өзінің шарықтау шегіне жетіп XXI
ғасырға аяқ басқан тарихи кезеңде экологиялық мәселенің адамзат үшін қауіпі
туындауда. Көптеген ғылыми мәліметтерге қарағанда, қоршаған ортаға әсер
ететін факторлардың ішінде екі факторды ерекше атап керсетуге болады: жер
бетіндегі халықтың өсуі және адамның іс-әрекеті. Адам әрекеті мен мінез-
құлқының қоршаған ортадағы бағыт-бағдарының жоғары деңгейдегі реттеушісі –
сана. Ол адамның мақсатты, міндетті іс-әрекетін жүзеге асырудан, оның
шығармашылық ойлау жүйесі мен білімінен, қызметінен көрініс табады. Осыған
орай жас ұрпақтардың бойына табиғат тағдырына деген жауапкершілік сезімін
қалыптастыру, экологиялық білім мен тәрбие беру, оны ғылыми түрде талдап
шешу – педагогика ғылымының алдындағы негізгі міндеттердің бірі.
Эколог-ғалымдардың пікіріне қарағанда, экологиялық білім мен тәрбие беру
өзіне кешенді зерттеулерді талап етеді: біріншіден, табиғат пен қоғам
арасындағы қарым-қатынасты қалыптастыру үшін көпшілікке біртұтас ғылыми
білім жүйесін беру; екіншіден, тұлғаның дүниеге, табиғатқа деген гуманистік
көзқарасын тәрбиелеу; үшіншіден, экологиялық мәдениетті дамыту;
төртіншіден, қоршаған ортаны қорғауда белсенді бағытты ұстау және алған
білімді тәжірибе жүзінде іске асыру.
Экологиялық тәрбиенің бағыт-бағдарын, оның әдістемелік жүйелерін
айқындаған қазақстандық педагог-ғалымдар Ә.Бейсенова, Н.Сарыбеков,
Н.Нұғыманов, Е.Мамбетқазиев, Р.Басекеева, К.Жүнісова, Э.Тұрдықұлов,
М.Сарыбеков, Ж.Жатқанбаев, Ж.Б.Шілдебаев, Б.Қилыбаева т.б. есімдерін ерекше
атауға болады.
Оқушыларды табиғат қорғауға тәрбиелеудің педагогикалық негіздері жайында
алғаш рет көлемді еңбек жазып, оны мектеп өміріне еңгізген белгілі ғалым,
педагогика ғылымының докторы М.Сарыбеков. Ол өзінің еңбектерінде оқушыларды
табиғат қорғауға тәрбиелеудің қоғамдық пайдалы және өнімді еңбектеріне жан-
жақты аңықтама береді. Бірінші рет педагогикалық тұрғыдан табиғат қорғау
ғылымын экологиялық білім берудің негізінде сипаттап жазды.
Сонымен бірге Ә.С.Бейсенованың Жоғары оқу орындарында және жалпы
орта білім беретін мектептердің экологиялық білім беру
концепциясы [13], Н.Сарыбековтың Төменгі сынып оқушыларын табиғат
қорғауға тәрбиелеу методикасы [14], А.А.Сотникованың Болашақ
мамандарға экологиялық білім берудің адамгершілік аспектісін
қалыптастырудағы дайындығы, Ө.Танабаевтың Әдебиет пәні арқылы сабақ және
сыныптан тыс жұмыстарда жоғарғы сынып оқушыларына экологиялық білім мен
тәрбие беру жолдары, А.Болтаевтың Пән аралық байланыс арқылы экологиялық
білім мен тәрбие беруде жауапкершілік қатынасын қалыптастыру атты
еңбектерін ерекше атап өтуге болады.
Әлия Сәрсенқызының география ғылымы саласындағы зерттеулері республика
табиғатымен тікелей байланысты. Негізінде Қазақстан табиғатының зерттелу
тарихын кең көлемде қарастырған бірден-бір ғалым-географ профессор
Ә.С.Бейсенова. Ғалым өзінің іргелі еңбегінде өлке табиғаты туралы шет ел
саяхатшыларының еңбектеріндегі деректерді зерттей, қорытындылай келе бұл
ретте орыс ғалымдарының қосқан үлесін жоғары бағалайды. Ол туған жердің
экологиялық жағдайын сауықтырудың түп негізі көпшіліктің экологиялық білімі
мен мәдениетін көтерумен тікелей байланысты деген пікір айтады.
Ә.Бейсенованың Экология негіздері [15], Экология [16], Экологиялық
білім мен тәрбие беру [17], Экология және табиғат қорғау [18], Адам
экологиясы [19], Экологиялық білім тұжырымдамасы [20] т.б. ғылыми-
зерттеу, оқу-әдістемелік жұмыстары ғылыми жағынан құнды еңбектер.
Ресей мектептерінде 1994 жылдардан бастап экология арнайы курс ретінде
оқытылып келеді. Мәселен, И.Т.Суравегина, В.М.Сенкевич, Т.В.Кучер т.б. өз
ғылыми-әдістемелік шығармаларында оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие
беруде Қоршаған ортамен танысу, Жаратылыстану атты кіріккен
(интегралды) курстарды жүргізуді ұсынып, 5-6 сынып оқушыларына
Жаратылыстану пәнін оқытқанда әрбір оқу жылында табиғат пен қоғам
арасындағы қарым-қатынастар жайында ұғындыруды жөн санайды. Ал, жоғарғы
сынып оқушылары үшін Адам және қоршаған орта кіріккен курсын жүргізіп,
онда Адам экологиясы, Өнеркәсіп экологиясы Ауыл шаруашылығы
экологиясы, Қала экологиясы сияқты күрделі тақырыптарды қарастыру
қажеттігі туралы айтқан. Бірақ бұл ұсынылған үлгінің барлық мектептерде
бірдей қолдануға болмайтындығын өмір өзі көрсетіп отыр.
Жалпы Қазақстан мектептерінде экологиялық білім беру көптеген
авторлық бағдарламаларға сәйкес үш бағытта жүргізіледі, атап айтқанда:
1. Көп пәнді үлгі – мектепте өтілетін пәндерді экологияландыру арқылы;
2. Бір пәнді үлгі – экологияны жеке пән ретінде оқыту арқылы;
З. Аралас сабақтар негізінде экологиялық білім беру үлгісі.
С.Қоңырова өзінің Табиғат тазалығы, келешек кепілі деп аталатын
еңбегінде, медициналық колледж оқушыларына туған өлкенің аймақтық
ерекшелігіне қарай экологиялық тәрбие берудің мәнін ғылыми-педагогикалық
тұрғыдан негіздеп көрсеткен [21].
Оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру үшін мектеп қабырғасында
экологиялық білімнің негізін қалаған жөн болады.
Қоршаған ортаны ғылыми-жаратылыстық жағынан түсінудің маңызды теориялық
негізі – В.И.Вернадскийдің биосфера – ноосфера ілімі. Оның басты
шарттарына өндірісті экологияландыру, дамудың сандық көрсеткіш-терінен
сапалық жақтарына ауысу, табиғи ресурстарды барынша аз пайдалану, сабақтас
экологиялық пәндер циклдарын енгізу, орны толмайтын ресурстарды
рециркуляциялау т.т. жатады. Осындай шаралар шынайы гуманизм мұраттарына
сәйкес экологиялық өркениетті қалыптастыра алады. Ғылыми әдебиетте оны
ноосфера деп атайды.
Бұл ілім адам-қоғам-табиғат жүйесіндегі қарым-қатынастың әдіснамалық
негізін құрайды. Ол экологиялық білім беру саласында кешенді пәнаралық
тәсілді қалыптастырады, қоршаған ортаның проблемаларын біріктіре
қарастыруды меңзейді.
Ноосфера – грекше саналы қабықша деген ұғымды білдіреді. Басқаша
айтқанда, ноосфера адамзаттың ғылыми ой-санасы және еңбегі арқылы өзгерген
биосфераның жаңа деңгейі болып саналады.
Ноосфера – биосфераның жаңа жағдайға көшкен деңгейі, онда адамның сапалы
ақыл-ойы табиғаттағы барлық әрекеттерді айқындайтын негізгі фактор болып
есептеледі [22].
В.И.Вермадскийдің ілімі бойынша адамзаттың ғылыми ой-санасы және еңбегі
арқылы биосфераны жасампаздықпен өзгерте отырып көркейту, яғни адамзаттың
өзі және келешек ұрпағы үшін сақтап қалу, әрі тіршілік атаулыға барынша
қолайлы жағдай жасау болып табылады. Қазіргі кезде бүкіл Жер бетіндегі
халықтарды толғандырып отырған мәселе – биосфераның тепе-теңдігін сақтай
отырып, оны көркейту болып отыр.
Ғылыми деректерге жүгінетін болсақ, адамзат табиғатты пайдалану кезінде
жыл сайын ғаламшарда 4 трлн. тоннадан астам заттардың орнын ауыстырып,
жаңадан мыңдаған химиялық қосылыстар жасап шығаруда және олардың көпшілігі
табиғатта болатын зат айналымына қосылмай, биосферада көптен жиналып, оны
ластайды.
Жалпы тіршіліктану ғылымынан белгілі табиғатта болатын зат аймалым
ағзалардың үш тобының қатысуымен жүреді.
Біріншіден, продуценттер (жасыл өсімдіктер) Күннің жарық энергиясын
сіңіру арқылы бастапқы өнім болып саналатын органикалық заттарды түзеді. Ол
заттар негізгі тіршілік тірегі болып саналады.
Екінші, консументтер – дайын органикалық заттарды пайдаланып, оларды бір
түрден екінші түрге айналдырады да, Жер бетіндегі тіршіліктің жандана
түсуіне және олардың ұрпақтарының үнемі алмасып отыруына жағдай жасайды.
Үшінші, редуцепттер – органикалық заттарды минералды заттарға ыдыратады
және сол арқылы табиғатта қажетсіз қалдықтардың жиналуына жол бермейді.
Адам өз іс-әрекетін биосферада жүретін табиғат заңдылықтарына сай
жүргізуі тиіс. Сонда ғана биосферадағы зат айналымы бұзылмайды. Мұның өзі
қазіргі өмір талабы болып отыр. Биосфераны қорғау адамның өзін қорғау
мәселесімен сабақтас екенін көбіміз біле бермейміз.
Табиғат заңдылықтарын мұқият зерттеп білмеудің нәтижесінде табиғатта
болатын тіршіліктің тепе-теңдігі бұзылып, оның өзі адамның күнделікті
өміріне қауіп төндіруде.
Ғалымдардың мәліметі бойынша Қазақстанда 180 млн. га мал жайылымы бар,
соның 30 млн. гектары мал тұяғынан тозып бітсе, ал 50 млн. гектары су
тапшылығынан жарамсыз күйге душар болған.
Қазақстан жеріндегі бір кездегі қалың тоғайлы өзен өңірлерінің де
қазіргі жағдайы адам сенбестей өзгеріп кеткен. Орман, тоғайдың жойылуы сол
аймақтың ауа-райына, өзен-көлдердің суының тартылуына әсерін тигізуде.
1954 жылы басталған тың және тыңайған жерлерді игеру мақсатындағы ұлы
дүрсін кезінде, миллиондаған гектар жаңа жерлер игеріліп, егістік алқабы
үшін жыртылды. Ондай жерлерде алдын ала жан-жақты ғылыми-зерттеу жұмыстары
жүргізілмеді, әрбір аймақтың жергілікті табиғи жағдайлары ескерілмеді.
Сондықтан да Қазақстанның солтүстік аймағымдағы шұрайлы жерлер бірнеше
жылдың ішінде эрозияға ұшырап, не егін егуге, не мал жайылымына жарамсыз
болып қалды. Мұның өзі алдын ала ойланбай жасалынғандықтан, әрі табиғат
заңдылықтарын білмегендіктен болып отырған жағдай.
Экологиялық білім беруге деген қажеттілік адамның өміріне қажет
қолайлы ортаны қамтамасыз етуге байланысты. Қоршаған ортаның сапасы адамның
негізгі құқығының бірі – денсаулықты және дамудың негізгі мақсатын
анықтайды. Экологиялық білім беру табиғатқа адамгершілік қатынасты
қалыптастыру, табиғатты өзгертудің өзекті мөлшерін анықтау үшін, адамның
одан әрі өмір сүруі мен дамуына мүмкіндік беретін мінез-құлқының арнайы
әлеуметтік табиғи заңдылықтарын меңгеру үшін қажет.
Экологиялық білім берудің негізгі мақсаты – табиғатқа деген
жауапкершілік қатынасты қамтамасыз ету. Экологиялық білім беру дегенде
әрбір адамның жалпы экологиялық мәдениеттілігін қалыптастыруға бағытталған
үздіксіз білім, тәрбие беру және даму процестері. Экологиялық жауапкершілік
адамыың мына қасиеттерімен байланысты: өз іс-әрекетін бақылау, табиғи
ортадағы өзінің іс-әрекетінің жақын кезеңдегі және болашақтағы нәтижелерін
болжай білу, өзіне және басқаларға сыи көзбен қарай білу т.б.
Білім беру жүйесін экологизациялау – экологиялық ойлардың, ұғымдар,
принциптер мен көзқарастардың басқа пәндерге енгізу және экологиялық
білімді әр-түрлі салалардың мамандарын дайындау [23].
Оқыту процссінде оқушылардың эколоғиялық мәдениетін қалыптастыру
мәселесін зерттегенде психологиялық-педагогикалық тұрғыдан олардың жас
ерекшеліктеріне назар аудару қажет.
Оқу-тәрбие процесінің барысында жеткіншектердің әр уақытта іс-
әрекет пен өзін-өзі тәрбиелеудің тек объектісі емес, субъектісі екені үнемі
ескеріледі.
Адам мен табиғаттың арасында өзара әрекеті қазіргі заманның көкейкесті
және негізгі проблемасы болып отырған кезеңде оқушылардың экологиялық
мәдениетін қалыптастыру негізгі міндеттердің бірі болып табылады.
Негізі, біздің де пікіріміз оқушыларға экологиялық білім мен
тәрбие беруде өлкенің аймақтық ерекшелігі ескерілуі қажет деп ойлаймыз.
Егер бала өзінің туып-өскен ауылының табиғатын сүйіп, экологиясын біліп
өсетін болса, нақты аймақтық қоршаған ортаға байланысты экологиялық
мәселелерді шешуге белсене араласатын болады. Ең маңыздысы – табиғаттағы
туындаған өзгерістер мен құбылыстар адамның өз іс-әрекетінен туындайтынын
түсініп, қоршаған ортаға тигізетін әсерін алдын-ала біліп, зиянды жақтарын
болдырмауға тырысу керек. Сонда ғана ол ғаламдық экологиялық проблемалардың
мәнін түсінеді.
Сондықтан да ауыл мектептері оқушыларының экологиялық мәдениетін
қалыптастыру үшін ауыл мектебі орналасқан жердің аймақтық ерекшеліктерін,
табиғаты мен шаруашылықтарын ескеру қажет. Ауыл шаруашылығының қаладағы
өнеркәсіптен өзгешелігі – ол табиғатқа, ең алдымен топырақ пен ауа райы
жағдайына тәуелділігі, сонымен бірге ауыл шаруашылығының барлық саласы
жөніндегі білімнің жиынтығы.
Ендеше ауыл мектебі оқушыларына экологиялық білім мен тәрбие
берудің өзіндік жолдары мен құралдары, өзіне тән ерекшеліктері бар екендігі
даусыз.
Ауылшаруашылық экологиясы:
1. Егін шаруашылығы
2. Мал шаруашылығы
Ауыл шаруашылық өндірістің қоршаған ортаға ықпалын зерттейді.
Ауылшаруашылық экология (агроэкология) - ауылшаруашылық өндірістің
(себу, өнім жинау, ауылшаруашылық техникаларының рөлі, тыңайтқыштарды егу,
пестицидтерді егу және т.б.) қоршаған ортаға ықпалын зерттейді.
Ендеше ауыл шаруашылығына байланысты экологиялық мәдениетті қалыптастыру
табиғатпен арадағы адамдық әрекеттердің жетілу деңгейі, адамзаттың тарихи
дамуының нәтижесі, адамзат баласының санасы және адамгершілік қоғамдық
қарым-қатынастарының қол жеткен дәрежесі деп түсіну керек. Мәдениет ұғымын
тұлғалық сипатта қарастырғанда мәдени әрекет, мәдени орта, мәдени игіліктер
мен қажеттіліктер сияқты түсініктердің мәнін білу керек.
Бұлардың арасында ең түбегейлісі - мәдени әрекет. Мәдени әрекет деп
игіліктерді өндіруге, таратуға, тұтынуға бағытталған мақсатқа сәйкес
әлеуметтік мәдени іс-қимылдарды атайды. Мәдени игіліктерді толассыз жасау
арқылы, шаруашылықтарды мәдени тұрғыда жүргізу, өндіру арқылы адам өзінің
де мәдени деңгейін көтеріп, мәдениетті тұлға болып қалыптасады.
Ал мәдени орта ұғымы заттық-материалдық, әлеуметтік ұйымдар мен
ұжымдардан, рухани қызмет орындарынан тұрады. Адамдардың білімділігі,
кәсіптік шеберлігі, адамдардың тұрмыстық мәдени дәрежесі, техника мен құрал-
жабдықтардың даму деңгейі т.б. мәдени ортаның сипатын көрсетеді.
Нақ сондықтан да мекен еткен жердің шаруашылығын экологиялық тұрғыдан
мәдениетті жүргізу үшін сол жердің табиғат ерекшеліктерін ескере отырып,
кәсібін шебер меңгеріп, ол жөнінде білімділігі болу керек.
Жалпы экологиялық тәрбие - ауыл шаруашылығына байланысты ауыл мектептері
оқушыларының экологиялық тәрбиесінің педагогикалық негіздерін, оның
деңгейін қарастырады.
Осындай пікірлердің барлығына қарамастан зерттеушілердің теориялық
аспектілерінің қолданбалы мәні практикалық тұрғыдан жасалып айқындалмаған.
Экологиялық мәдениетке қатысты жетерліктей зерттеу жұмыстары жоқтың қасы.
Ауылда қоғамдық мәдениет пен әлеуметтік-экономикалық деңгейді көтерудің
бірден-бір жолы білім беру жүйесін жетілдіру екені белгілі. Қоғамда болып
жатқан қолайсыз көріністерге сын көзбен қарап, оны түзеуге пікір қоса
алатындай деңгейде білім игерген оқушы өмірде адаса қоймайды. Бұл
мәселелердің бәрі ауылда мектеп үлесіне тиеді, өйткені ауылдағы мәдениет
ошағы тек мектеп қана.
Әрбір жан ауылдың тұрмысы мен тіршілігі, мәдениеті мен ғылымы, хал-
жағдайларының жақсаруына қолдарынан келгенше үлес қосуы керек. XXI ғасыр -
гүлдену ғасыры. Алдағы уақытта барлық азамат көрікті ауыл, келбетті қалада
бақытты тұрмыс кешеді. Ауылдың тұтқасы білімді жастардың қолында. Ауылдың
керкеюі әрбір жастың санасы мен сезіміне, рухы мен өрлігіне, білімі мен
білігіне байланысты. Сондықтан ауыл болашағы, ел ертеңі жастардың қолында.
Барша халық, өз туған ауылын ұлттық өмір сүрудің өзегі деп танитын көзі
ашық, көңілі ояу, парасатты да мәдениетті азамат тәрбиелеу үшін күресуі
керек.
Ауыл мектептері оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастыру ғылым
мен техниканың даму дәрежесіне ғана емес, адамзаттың табиғи ортаны
қорғау жауапкершілігіне де байланысты. Ауылда кәсіпкерлер,
жұмысшылар, мектеп түлектері әртүрлі сатыдағы экологиялық қарым-қатынас,
олардың адам денсаулығына, биосфера генофондына әсері туралы қарапайым
білімдердің көзімен де нашар қаруланған. Мұның негізгі себебі - ауыл
мектебі оқушыларына мектеп қабырғасындағы берілетін экологиялық білім
мазмұнының нашар жоспарлануы. Соңғы жылдары экологиялық арақатынасты
биосфера және оны қоршаған орта дәрежесінде қарастыру қажеттілігі туып
отыр. Экология бастапқы кезде биологиялық объектілер мен қоршаған орта
арақатынасын зерттеумен қанағаттанса, қазіргі оның бағыты адамның, қоғамның
қоршаған ортамен арақатынасын зерттеу болып табылады.
Ғасырлар бойы сұрыпталған өзіндік пайымдаулары мен тұжырымдары адамның
күнделікті өміріндегі іс-тәжірибесі негізінде жинақталып, атадан балаға
мирас болып отырған. Барша ғаламды біреу ғана деп таныған бабаларымыз
өздерін тұтас табиғаттың құрамдас бөлігі деп таныған. Әлем құрылысы меи бар
болмысымыздың негізгі әлпетін осылай таныған қазақ халқы өзара қарым-
қатынасын, табиғатқа деген көзқарасын қалыптастырған.
Жалпы ұлт мәдениетін сөз еткенде, тарих, археология, этнология
ғылымдарымен қоса этнопсихология, этнопедагогика және фольклористика
ғылымдарының қағидаларына сүйенген абзал. Өйткені, өткен замандағы ұлттық
мәдени мұралардан ұлттық психологиялық және этнологиялық (салт-сана, әдет-
ғұрып, көзқарас т.б.) ерекшеліктер айқын сезіліп тұрады. Сол арқылы әр
ұлттың өзіне тән салт-тұрмысы мен тіршілік кәсібін, сана-сезімі мен ойлау
ерекшелігін байқаймыз. Ал ұлт мәдениетінің озық үлгілері арқылы жас ұрпақты
жан-жақты жетілген азамат етіп тәрбиелеу – этнопедагогиканың өзекті
мәселесі [24].
Соңғы кезде биосфераның (ауа, су, жер, өсімдік) аса көп мөлшерден тыс әр
түрлі улы газдар және химиялық элементтермен ластанғаны байқалып отыр.
Сондай-ақ, ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігін арттыру үшін жылына
400 млн. тоннадан астам әртүрлі минералдық тыңайтқыштар төгіледі. Оның
үстіне дақылдарды түрлі зиянкестерден қорғау үшін 4 млн. тонна улы
химикаттар пайдаланылады. Ескеретін жай улы химикаттардың 12-15 жылға дейін
улы әсері жойылмайтындығы байқалған. Минералды тыңайтқыштар әсерінен
күнделікті өмірден байқалғандай көкөніс жеген адамдар арасында улану
фактілері жиі болып тұрады.
Биосферада улы газдар, химиялық қосылыстар, түтін, күйе, шаң-тозаңдар
көбейген сайын жұқпалы ауру тарататын микробтарының үстіне осындай шаң-
тозаң, түтін мен газ тұманы кездеседі.
Шаң-тозаң, түтін мемн газ адамның денсаулығына ғана емес, тіпті
өсімдіктер әлемі мен жануарлар дүниесінің өмір сүруіне де үлкен зияны бар.
Табиғи газ шығатын жерлерге космос кораблі арқылы зерттеу жүргізгенде
дүние жүзінде біздің елде жанып жатқан газдардың көп екені байқалған.
Сондай-ақ, заводтар мен өнеркәсіп орындарынан шығатын улы газдар,
автомашина түтіні, атмосферадағы әр түрлі улы газдардың, соның ішінде
көмірқышқыл газының жиналуы адам баласының өміріне үлкен қатер төндіреді.
Бұдан сақтанудын жолы - жер бетінде орманды көбейту арқылы ғана қарсы
тұруға болатындығын ғалымдар дәлелдеген.
Шындығында да, 1 га жасыл желек 200 адамды 1 сағат оттегімен қамтамасыз
ете алады. Орман тоғай тек СО2 - газын сіңіруші емес, ол оттегін өндіруші
де.
Жасыл өсімдік алқабы өз бойына 86 % шаң-тозаңды сіңіріп, 26 % шамасында
шуды бәсендететіндігін ғалымдар дәлелдеген. Өкінішке орай, орман мен жасыл
желекті қорғап, кебейтудің орнына жойып жатыр.
Кейбір елдер мен аймақтарда айналадағы ортаның ластануы кең көлем алғаны
соншалық, тіпті соның салдарынан экономикалық тоқырау қаупі төне бастады.
Бұлардың бәрі экологиялық мәдениетіміздің төмендігінің зардаптары
екендігінде сөз жоқ, онымен күресу керек. Бірақ ол құқық қорғау
органдарының жұмысы. Біздің мақсатымыз өзіміз өмір сүріп отырған ортамызда,
табиғатта адам іс-әрекеті экологиялық зардаптарды болдырмайтындай,
экологиялық проблемалар тудырмайтындай әрбір іс-әрекетін табиғат
заңдылықтарына сай жүргізетін экологиялық мәдениетті тұлға тәрбиелеу.
Экологиялық мәдениетке тәрбиелеудің педагогикалық негізі де осында. Кез-
келген процестің педагогикалық негізі оқыту, білім беру және тәрбиелеумен
байланысты. Зерттеу объектіміз ауыл мектебі оқушылары болғандықтан, біздің
мақсатымыз ауыл мектебі орналасқан жердің ауылшаруашылығын экологиялық
жағынан мәдениетті жүргізу, тиімді пайдалану, қорғау сияқты іс-әрекеттерді
болашақ ұрпақ бойына дарыту, соған сай білім беру.
Мысалы, ауыл шаруашылығында өндірістің басты құралы - жер. Жер - бұл
байлықтың аса маңызды қайнар көзі, ауыл шаруашылық өндірісінің негізгі және
ауыстыруға болмайтын құралы. Егер мәпелеп күтіп, жермен мәдени әрекет
жасалынатын болса, жердің өндіргіш күші кемімейтіні былай тұрсын, қайта
бұған керісінше өсе түседі. Ал бұл жайт өзінің негізінде ауыл шаруашылығын
халық шаруашылығының барлық басқа салаларынан ерекшелейді.
Ауылда адамдар өздеріне қорек ететін өнімдерді, мал шаруашылығының
жоғары сапалы өнімін өндіруге мүмкіндік беретін жем-шөпті, сондай-ақ өңдеу
өнеркәсібі үшін шикізат болып табылатын техникалық дақылдарды біз осы жерге
егіп барып өсіреміз, яғни халыққа − тағам, малға − азық, өнеркәсіпке −
шикізат ретінде қажет өсімдіктерді өсіретін ауыл шаруашылығының бір саласы
− егіншілік. Егіншілікке егін егу, көкөніс, тамыр-түйнекті жемістер
(қызылша, картоп т.б.), жүзім, гүл есіру, шабындықты пайдалану т.б. жатады.
Егіншіліктің басты мақсаты жерді тиімді пайдаланып, мол өнім алуды
қамтамасыз ету. Егіншіліктің мәдениеті деген ұгым агрономиялық мәселелердің
үлкен тобын қамтиды. Бұл мәселелердің ішіндегі ең бастысы топырақтың
құнарлылығын ұдайы арттыру және жерді тиімді пайдалану жөнінде ғылыми
негізделген ұйымдастырушылық, экономикалық, биологиялық және агротехникалық
шаралар болып табылады.
Жер − байлықтың анасы, ол − еңбек атасы дейді халық даналығы.
Ғылымның, техниканың және озық тәжірибенің жетістіктерін ескере отырып
қолданылатын еңбек қана топырақтың құнарлылығын ұдайы әрі шапшаң арттыру
үшін нақты жағдай жасайды және түптеп келгенде әрбір ауылға экономиканы
қамтамасыз етеді.
Демек, егін шаруашылығы аймақтық, жергілікті сипат ала отырып, жердің
құнарлылығын арттыру, оны тиімді пайдалану және егіс дақылдарынан тұрақты
да мол өнім алу, шабындықтар мен жайылымдықтардың, сондай-ақ басқа да ауыл
шаруашылық жерлерінің өнімділігін арттырудың барлық комплексін
біріктіретіні өзінен-өзі белгілі болса керск. Ал егіншілік мәдениеті
дегеніміздің өзі осы жүйені жүзеге асыру, өмірге енгізу болын саналады.
Мұның өзі қашаннан-ақ адамның өз мәдениетімен қатар дамып келеді және
экологиялық мәдениеттің бір саласы болып табылады.
Табиғи жайылымды екпе жайылыммен ұштастыра отырып, түрлі климат
жағдайында малды көк шөппен қамтамасыз етуге болады. Ауыспалы мал азығындық
егіс тәртібін жүзеге асыру қой өсіретін шаруашылықтардың маңызды міндеті.
Қойды жайып бағу кезінде жаю әдісін білудің де үлкен маңызы бар. Оны бұрын
қазақ халқы өте шебер қолдана білген, балаларына үйретіп ұрпақтан-ұрпаққа
жалғастырып отырған. Сондағы олардың көздеген мақсаты − шаруашылықты
жүргізгенде табиғатқа зияи тигізбей, жердің тозуын, топырақтың бүлінуін
болдырмаудың алдын алып отырған.
1.2 Ауыл мектебі оқушыларына этномәдени құндылықтар арқылы экологиялық
тәрбие берудің мәні
Қазіргі кезде ғылыми-техникалық ілгерілеудің және өндірістің қарқынды
өсуі планетаның бірқатар аймақтарының қоршаған орта жағдайына теріс әсерін
тигізуде. Табиғи қоршаған ортаға антропогендік факторлардың жағдайында,
қоршаған ортаны қорғау және табиғат байлықтарын тиімді пайдалану маңызды
міндеттердің бірі болып табылады, яғни қазіргі кезде әлемде экологиялық
мәселелер өзінің қоғамдық мәні жағынан алдыңғы қатардағы мемелекетаралық
мәселелердің біріне айналды.
Оқушылардың экологиялық білімі мен экологиялық сауаттылық, біліктерін
қалыптастыру, олардың табиғат пен адам өмірінің бірлігін терең сезінетін,
табиғатты аялап, оны қорғай алатын азаматты тәрбиелеу міндеттері мен
мақсаттары өз маңыздылығын бүгінгі таңда жоймай, қайта одан әрі
көкейкестілігімен сипатталуында.
Оқушылардың экологиялық ойлауын дамытуда әсіресе География,
Биология, Химия, Физика, Еңбекке баулу пәндерінің мүмкіншіліктері
мол. Түрлі пәндерді оқу барысында, сыныптан және мектептен тыс жұмыстарда
оқушыларды меншік түрлері, тұтынымға сай игілікті жасау бағыттары, еңбек
және өндірістік тәртіп, жалақы сияқты ұғымдар қалыптасады. Ең алғашқы
экологиялық білімі мектепке дейін-ақ алғашқы нышандары қалыптасады, ал ол
мектептерде әр түрлі пәндер бойынша атап айтқанда: Айналадағы ортаны
қорғау, Дүние тану, Өзін- өзі тану, Физикалық география сияқты
сабақтарда жалғасын табады. Балалар бойында Экологиялық этика,
Экологиялық сауаттылық, Экологиялық мәдениет, Экологиялық сана деген
ұғымдар қалыптасады. Мектеп оқушыларының Қазақстанның әлеуметтік және
экономикалық географиясы биология, химия пәндері бойынша жүргізілетін ауыл
шаруашылық тәжірибесінде ең жақсы тұқым сорттарын пайдалануда,
тыңайтқыштарды ұтымды етіп өсімдіктерді қоректендіруде тәжірибе жұмысы мен
мектеп ауласындағы әртүрлі танымдық сабақтар экологиялық нәтежені көруге
мүмкіндік береді. Ауыл шаруашылық тәжірибесі оқушылар өндіріс
бригадасының учаскесінде ұйымдастырылады. Республикамыздың әр түрлі
зоналарында топырақ және ауа райы жағдайлары еске алынып, тәжірибе
учаскесінде мәдени өсімдіктер өсіріледі. Әсіресе еске алатын басты
мәселелрдің бірі-дақылдар егілетін жердің топырағындағы қоректі
элементтердің мөлшерін агрохимиялық лабораторияда анықтады. Содан кейін бір
гектар жерге өсірілетін мәдени өсімдікке берілетін әр түрлі тыңайтқыштарды
әдеттегі нормаларына сүйеніп топырақтағы қоректі заттардың (азот, калий,
фосфор) және минералды тыңайтқыштардың орта есеппен мөлшерін анықтап,
олармен топырақты қоректендіреді.
Химия сабақтарында, әсіресе эксперимент өткізуге оқушылар еңбек
мәдениетіне төселеді, біліктілігі дамиды, лаборатория жабдықтарын,
аспаптарды (приборлар), реактивтерді құныттап ұстайды, түрлі материалдарды,
электроэнергияны, суды үнемдеп жұмсауда олардың жауапкершілік сезімі
артады.
Физика сабақтарында ғылыми-техникалық прогрестің маңызды бағыттары
анықталады. Олар өндірісті электірлендіру, механикаландыру,
автоматтандыру. Бұл бағыттармен танысу үшін сыныптан тыс
жұмыстардың барысында оқушылар мұғалімдердің тікелей басшылығымен әртүрлі
экологиялық тақырыптарға баяндамалар, рефераттар жазады, физика пәнінің
айналадағы ортаны қорғауға және халық шаруашылығының салаларына ықпалы
баяндалады. Оқушылардың экономикалық тәрбиесінде қоғамдық пайдалы және
өнімді еңбек ерекше орын алады, өйткені олар еңбек арқылы түсіретін
қаржының құндылығын түсінеді. Егер еңбек материалдық құндылықты өндіруге
бағытталса, онда ұтымды табысқа жетеді. Бұлардың бәрі материалдық қаржы
қорын, жұмыс күнін өнімді пайдалана білуге, ұйымшылдыққа, шаруашылыққа,
үнемшілдікке, обал, сауап дегеннің не екенін білуге, сайып келгенде,
ол адамның экологиялық санасы мен экологиялық мәдениетінің қалыптасуына
мүмкіндік туғызады. Мұнымен қоса оқушылардың белсенділігі дамып,
экологиялық проблемаларды шешудегі жеке басының жауапкершілігі артып сол
арқылы бойында экологиялық мәдениет және адамгершілік нышаны қалыптасады.
Әрбір халықтың болашақ ұрпақтарын тәрбиелеуде өзіндік ерекшеліктері
болған. Ғасырлар бойы көшіп-қонып жүрген қазақ халқы да өзі өмір сүрген
ортаның әлеуметтік -экономикалық жағдайына, мәдениетімен тарихына,
табиғатына орайлас жас буынға тәлім-тәрбие берудің айрықша түрлерін дүниеге
әкелді. Халқымыз ата бабамыз жинақтағын сан алуан өмір тәжірибесін, бай
рухани қазыналарын, өскелең ұрпақты тәрбиелеуде үнемі пайдаланып отырған.
Көшіп қонудың өзінде де ерекше бір экологиялық сауаттылық пен ұқыптылық
сақталған. Ал жан-жануарлар мен өсімдіктерді бей-берекет өлтіруге жол
бермеген. Республикадағы экология ғылымдарының көшбасында келе жатқан ғалым-
педагог С.Қалиұлы ұлттық ұғымдардың танымдық тәрбиелік мәніне ерекше көңіл
бөлді. Табиғатты қорғау деген – қазақтың байырғы өзінің ұлттық дәстүрін
табиғатты аялау, экология қазақ үшін тың нәрсе емес, ол біздің салт-
дәстүрімізде бар, бұл ананың сүтімен беріліп келген, туған табиғатты
қорғап қастерлеуге негізделген ғылым деп айтты [25]. Қазақта бүкіл
экологияны бір-ақ ауыз сөздің аясына сидырып жіберген. Атап айтсақ
Жәндікті өлтірме қинама обал болады, су құйып шөлдеген ағашты көгертсең
үлкен сауапқа қаласың деген сияқты өсиеттері әлі күнге дейін қасиетін
жойған жоқ. Басқа ұлттар сияқты қазақтар да киелідеген сөзге мән берген.
Табиғаттың ерекше бір әсем жерлеріндегі көріністерін, мөлдір бұлақты,
кейбір жануарлар мен құстарды, әсіресе түз тағыларын киелі деп қастерлейді.
Аң мен құсты бей-берекет ауламай, үркітпей қорғап отырған. Халық өздері
қастарлегн жерлерді Әулие бұлақ, Әулие ағаш деп атап келеген. Ал
қарлығаш, аққу, ұлар, дегелек сияқты т. б. құстарды жақсылықтың
жаршысы, адамдарға бақыт әкеледі деп ұясын бұзбаған, оларды өлтіруге
мүлдем рұқсат етпеген.
Қазақ халқы туған өлкесінің табиғатын сүйе отырып, ондағы жануарлар мен
өсімдіктер әлемін де зерттей білген. Орман мен тоғайды, өзен мен көлді,
шөл-шөлейтті жерлер мен даланың тіршілі үшін қажеттігін, біртұтастығын
байқаған. Табиғаттағы барлық құбылыстарды бақылап, ауа райын, табиғат
апаттарын алдын ала болжап отырған.
Басқа ұлттар сияқты қазақтар да өздерінің ұрпақтарын табиғатты сүюге
тәрбиелеуде мақал-мәтелдерге көп көңіл бөлген. Сол арқылы жасөспірімдердің
табиғатқа деген сезімін оята біліп, оны сүюге, ал жат қылықтардан аулақ
болуға тәрбиелеген. Жер-ана, ел-бала, Жері байдың-елі бай, Күте
білсең-жер жомарт деп жерді Анаға теңеп көркейтсе, Тозған жерде тоқшылық
болмайды, Судың да сұрауы бар деп жерді, суды қорғауға шақырады.
Кезінде қазақ даласын жаяу аралап оның байлығын әлемге паш еткен
геологиялық зерттеулердің атасы академик – Қ.И.Сәтбаев бір сөзінде Туған
жердің тағдыры толғантпаған, жаны тебіреніп ол туралы ойланбаған жігітті
қайтіп азатам дейміз, Туған жердің қара тасын мақтан ете білмеген азамат
бөгде жердің алтын тасын да мақтап жарытпақ емес деп түйсе, ал өзінің
зерттеушілік қабілетімен Ресей Географиялық Қоғамының толық мүшесі болған
жиһангер, ағартушы Ш.Уәлиханов Табиғат, адам-олардан құпия не бар деп
толғанған.
Жалпы, келешек ұрпақты халықтық құндылықтар негізінде тәрбиелеудің
саласы мол, мазмұны бай. Оны халқымыз бала тәрбиесінде ұтымды пайдаланған,
келешекте де ұрпақ сабақтастығын ұштастыра пайдалануымыз керек. Себебі,
ұлттық құндылықтар бір жағынан ұлттық тұрмыс-тіршілігімен байланысты туған
этнографиялық құбылыс болып саналса, екінші жағынан ұрпақ тәрбиесінің
ритуалы болып саналады. Сондықтан ұлттық құндылықтардың мән-мағынасын
тәлімдік тұрғыда қарастырып, тозығынан озығын айыра қарау, бүгінгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Утембаева Айгерім
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Ауыл мектебі оқушыларының экологиялық тәрбиесін қалыптастыру
050103-мамандығы бойынша – Педагогика және психология
2010
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
Жалпы педагогика және этнопедагогика
кафедрасының меңгерушісі, п.ғ.к.
Г.А.Кайбульдаева
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Ауыл мектебі оқушыларының экологиялық тәрбиесін қалыптастыру
050103-мамандығы бойынша – Педагогика және психология
Орындаған:
Утембаева А.
Ғылыми жетекшісі
аға оқытушы:
Исахова Ш.
2010
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I АУЫЛ МЕКТЕБІ ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТӘРБИЕСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Ауыл мектебі оқушыларының экологиялық тәрбиесін қалыптастырудың
сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
1.2 Ауыл мектебі оқушыларына этномәдени құндылықтар арқылы экологиялық
тәрбие берудің
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
II АУЫЛ МЕКТЕБІ ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТӘРБИЕСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Ауыл мектебі оқушыларының экологиялық тәрбиесін қалыптастырудың
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 36
2.2 Ауыл мектебі оқушыларының экологиялық тәрбиесін қалыптастырудың әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..65
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 67
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Елімізде болып жатқан саяси-әлеуметтік,
мәдени-этникалық, экономикалық өзгерістерге байланысты әлеуметтік және
материалдық құндылықтарды жасауда жан-жақты үйлесімді дамыған, Отанның,
туған жерінің табиғатын қорғау, өз алдына жауапты шешімдер қабылдай алатын
әр істе белсенді шығармашылық әрекет жасауға қабілетті тұлғаны қалыптастыру
көкейкесті мәселе болып отыр. Қазақстан Республикасының экологиялық
қауіпсіздігінің тұжырымдамасында, экологиялық білім беру жүйесінің
мақсатында . . . . ұзақ мерзімдік орнықты даму мүмкіншілігі қамтамасыз
ететін қоғамның қоршаған ортамен қарым-қатынасының үйлесімділігі,
мекемелердің ғылыми негізгі әрекет жүйесіне бағытталған жаңаша ойлау мен
дүниеге жаңа көз қарасты қалыптастыру - деп көрсеткен [1] .
Тұжырымдаманы негізге алсақ, экологиялық сауатсыздық, табиғат заңдарын
білмеу, біле тұра олармен санаспау, бүгінгі экологиялық дағдарыстың негізгі
себебі болып отырғаны бәрімізге аян.
2003 жылы Ауыл мектебі бағдарламасы қабылданып, ауыл мәдениетін көтеру
үшін пәрменді іс-шаралар белгіленді. Бағдарлама ауыл білімінің сапасын
жоғарылатуға мүмкіндік беріп, оқу тәрбие үрдісін ұйымдастырудың жаңа
формаларын енгізуімен байланысты болады.
Бұл жөнінде 2003 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының 2015 жылға
дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында және 2004 жылы қабылданған
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға
арналған Мемлекеттік бағдарламасында атап көрсетілген.
Экологиялық білім берудің теориялық негіздері орыстың табиғат
зерттеушілері әрі көрнекті педагог ағартушылары В. Белинский, А. Герцен,
Н. Чернышевскийдің есімдерімен тығыз байланысты. Одан соң А. Бекетов, К.
Тимирязев, Д. Кайгородов, т. б. ғалымдар табиғатты зерттеу мен қорғау
туралы мәселелерді көтерді [2].
Келешек ұрпақтың экологиялық мәдениетін қалыптастыра отырып, жаңа
заманның көкірегі ояу, ұлттық сана-сезімі жоғары саналы азаматты тәрбиелеу
ұзақ әрі күрделі процесс болып табылады. Сондықтан бұл мәселе бүгінгі
таңда өткір қойылып, өз шешімін табуды қажет етіп отыр. Аталмыш мәселені
шешуде көптеген ғалымдар өз үлестерін қосқан.
Қазақтың біртуар данышпандары А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, Ш.Уалиханов,
Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов т.б. еңбектерінде табиғат пен адам
өмірінің тіршілігін ажырамайтын, бөліп қарастыруға келмейтін біртұтас
дүние ретінде қарастырған.
Шағын жинақталған мектептердегі оқыту процесін ұйымдастыру мәселесі
қазақ тілінде жазылған Ж.Аймауытовтың Комплекспен оқыту жолдары атты
кітабында айтылған. Ал ғалым-әдіскер Ғ.Бегалиев шағын жинақталған ауыл
мектептерінің өзіндік ерекшеліктерін ашып көрсетеді.
Зерттеушілер назарынан ауыл мектептерінің жеке проблемалары да тыс
қалмауда. Нарықтық экономикаға бейімделу мәселелерін С.Хозе, В.А.Яковлев
көтерсе, агротехникалық білім мен біліктілікті қалыптастыру қажеттілігі
жөнінде Л.Бохан, Э.Д.Гусева, Л.З.Красновский, Н.Б.Османова, ауыл
мектептеріндегі сабақ тиімділігін арттыру (З.Бейсенбаев), осы үлгідегі
мектептер үшін мұғалімдер дайындау (Ғ.З.Әділғазинов), жазбаша
шығармашылыққа негізделген тіл дамыту әдістемесін жасау (Н.М.Сламбекова)
мәселелері жеке дербес объект ретінде қарастырылған.
Көптеген авторлардың еңбектерінде білім берудің неғұрлым маңызды бөлігі
ретінде оқушыларға экологиялық тәрбие берумен байланысты аспект атап
көрсетіледі (М.А.Лигай, Г.Ф.Суворова, Г.С.Петрищева).
Қарастырылып отырған проблеманың ғылыми тұрғыдан дамып, қалыптасуына
қазақстандық ғалымдардың да қосқан үлесі ерекше. Әсіресе Ә.С.Бейсенова,
Н.С.Сарыбеков, К.Ж.Жүнісова, Ж.Ж.Жатқанбаев, Ә.Б.Бірмағанбетов,
К.А.Сарманов, М.Н.Сарыбеков, А.Болтаев, Ж.Б.Шілдебаев, Б.В.Мұқанов,
К.А.Аймағанбетова, М.Ж.Жапбасбаев, Е.А.Ахметов, С.Орынбеков,
Ү.Ә.Есназарова, Д.Жангельдина, В.М.Назаренко, К.Ж.Бұзаубақова, С.Қоңырова
т.б. еңбектері экологиялық білім мен тәрбие беру проблемасының әртүрлі
аспектілеріне арналған [3].
Сонда да болса жүргізілген талдаулардың нәтижесінде және қазіргі
мектептегі оқу-тәрбие жұмыстарын зерттеудің қорытындысында ауыл мектебі
оқушыларына экологиялық тәрбие беру мәселесі ғалымдар назарынан әзірше шет
қалып отырғанына көзіміз жетті. Ғылыми ізденістердің санқырлылығына
қарамастан педагогикалық әдебиеттерде ауыл оқушыларында экологиялық
мәдениетті қалыптастыруға деген кешенді қадам байқалмайды. Дегенмен де XXI
ғасырда проблеманы философиялық тұрғыдан ұғыну (В.С.Библер,
Б.С.Гершунский), адам мәдениетін қалыптастыру мәселесін өткір проблема етіп
қояды. Жалпы мәдениеттің маңызды бөлігі болып табылатын экологиялық
мәдениетті қалыптастыруға ауылды жерлерде белгілі бір жағдайлар бар. Бұл
туралы 1999 жылы Ы.Алтынсарин атындағы Қазақтың білім Академиясында
қабылданған экологиялық білім бағдарламасының Экологиялық білім беруді
ұйымдастыру және басқару деп аталатын бөлімінде аймақтық және жергілікті
деңгейде экологиялық білім беру жүйесін жасау керек деп атап көрсетілген,
бірақ әлі күнге дейін оны қалыптастырудың ғылыми негізі жасалынбаған.
Оның үстіне ауыл мектептерінің тәжірибесін, ауыл өмірін зерттеп, талдау
да ауыл мектебі оқушыларына экологиялық білім мен тәрбие беруде қала
мектептерімен салыстырғанда айырмашылық бар екенін, кемшіліктер де
жеткілікті екенін, ауыл мектебі мұғалімдері экологиялық білім мен тәрбие
беруде жергілікті жердің ерекшеліктерін ескере бермейтіні, тіпті ауыл
мектептерінде экология пәні жүрмейтіндігіне көзіміз жетті, бұл бір жағынан
болса, екінші жағынан ауылда тұратын ұлт өкілдерінің дені қазақтар. Егер
жоғарыдағы аталған экологиялық білім бағдарламасын негізге алатын болсақ,
онда әртүрлі ұлт өкілдерінің экологиялық бағыттағы салт-дәстүрлерін,
экологиялық бағытпен қарым-қатынасын ескере отырып, саясаттан тыс
экологиялық мінез-құлқының қалыптасуына жәрдемдесу керек делінген, қазіргі
кезде бұл да ескерусіз қалып отырған жағдайдың бірі. Осылардың бәрі ауыл
мектебі оқушыларына экологиялық білім мен тәрбие беруде өзіндік
ерекшеліктері бар екендігін көрсетіп, ғылым мен шын реалды өмірде
қайшылықтар болуына байланысты, қайшылықтардың шешімін табу мақсатында,
ауыл мектебінің оқушыларына экологиялық білім мен тәрбие беруде аймақтың
және жергілікті жердің ерекшеліктерін ескеретін болсақ, яғни біріншіден
табиғаты, климаты, экологиясы және ауыл шаруашылығы, екіншіден ауылда
тұратын ұлт өкілдерінің дені қазақтар болғандықтан, табиғатты қорғап,
аялауда саясаттан тыс қазақи мінез-құлық қалыптастыруға негіз болатын
ұлттық ерекшеліктерді ескере отырып Ауыл мектебі оқушыларының экологиялық
тәрбиесін қалыптастыру деп зерттеу жұмысымыздың тақырыбын алдық.
Зерттеу мақсаты: Ауыл мектебі оқушыларының экологиялық дүниетанымын
қалыптастыру үрдісін теориялық тұрғыда негіздеп, әдістемесін жасау.
Зерттеу міндеттері:
- Ауыл мектебі оқушыларының экологиялық тәрбиесін қалыптастырудың
сипаттамасына шолу жасау;
- Ауыл мектебі оқушыларына экологиялық тәрбие берудің мәнін айқындау;
- Ауыл мектебі оқушыларының экологиялық тәрбиесін қалыптастырудың
мазмұнын анықтау;
- Ауыл мектебі оқушыларының экологиялық тәрбиесін қалыптастырудың
жолдарын қарастыру.
Зерттеу нысаны: Ауыл мектептері оқушыларының экологиялық мәдениеті.
Зерттеу пәні: Ауыл мектебі оқушыларының экологиялық тәрбиесін
қалыптастыру үдерісі.
Зерттеудің әдістері: зерттеу мәселесі бойынша философиялық,
педагогикалық, психологиялық және әдістемелік еңбектеріне, Қазақстан
Республикасының ресми материалдарына, тұжырымдамалар мен бағдарламаларға
теориялық тұрғыдан талдау жасау, ауыл мектептеріндегі оқу-тәрбие үрдісін
бақылау;
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Заңдары, Қазақстан
Республикасының Білім туралы Заңы, Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан
халқына жолдаулары және басқа да құжаттар мен ресми материалдар, педагогтар
мен психологтар еңбектері, зерттеу тақырыбына сәйкес оқу-әдістемелік
құралдар, ғылыми-педагогикалық басылымдар, журналдар материалдары, озат
педагог-тәрбиешілердің озық тәжірибелері басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I АУЫЛ МЕКТЕБІ ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТӘРБИЕСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1. Ауыл мектебі оқушыларының экологиялық тәрбиесін қалыптастырудың
сипаты
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан-2030
стратегиялық бағдарламасында және 2030 жылы Қазақстан экологиясы қандай
болу керек екенін меңзеп 2030 жылғы Қазақстан ауасы таза, мөлдір сулы,
жасыл желекті елге айналуы тиіс. Өндіріс қалдықтары мен радиация бұдан
былай біздің үйлеріміз бен бақтарымызға енбейтін болады. Біздің балаларымыз
бен балаларымыздың балалары кінәрәтсіз жағдайда толыққанды өмір сүретін
болады – деп атап көрсеткен болатын [4]. Бұл мақсатқа жету үшін жас ұрпақ
табиғатты қорғаудың ғылыми негізін игеріп, меңгеруі қажет.
Жалпы үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие беру мәселесі 1970 жылы БҰҰ
деңгейінде ұйымдастырылған (ЮНЕСКО) Адам және биосфера деп аталған
бағдарламаны қабылдаудан басталады [5]. Онда алғаш рет халықаралық деңгейде
табиғат ресурстарын қорғау және оны тиімді пайдалану туралы бағдарлама
жасалып, экологиялық тұрғыдан кең сипатталған болатын. Ал 1971 жылы
Швейцарияда Еуропалық конференция өткізіліп, онда айнала қоршаған табиғи
орта және табиғат қорғау мәселелері қарастырылды. 1972 жылы Стокгольмде
қоршаған ортаны қорғау жөнінде көпшілікке білім беру туралы конференция
болды. 1977 жылы Тбилиси қаласында өткен БҰҰ жанындағы ЮНЕСКО және ЮНЕП
ұйымдары экологиялық білім беру туралы 40-тан астам шешімдер қабылдап, оның
ғаламдық стратегиялық жоспарларын бекітті. Экологиялық білім берудің одан
әрі даму кезеңдері атақты Найроби (1982ж), Беч (1983ж), Мәскеу (1987ж) т.б.
қалаларда өткен конференцияларда жалғасын тапқаны мәлім.
1998 жылы қабылданған Қазақстан Республикасында үздіксіз экологиялық
білім және тәрбие берудің ұлттық бағдарламасында: Қоғамның іргелі
құрылымынан қолдау тапқан экологиялық білім мен насихат қана жаңа адамды –
XXI ғасырдың азаматын қалыптастырады және аса күрделі, әрі шиеленіскен
әлеуметтік-экологиялық жағдайда іс-әрекет жасауға үйретеді, – делінген
[6].
Қазақстан Республикасында экологиялық білім берудің тұжырымдамалық
негізіне өркениетті елдің өзін-өзі қолдап тұрақты дамуының тұжырымы жатады.
Бұл тұжырымның негізі Біріккен Ұлттар Ұйымы ұйымдастырған қоршаған орта
және даму РИО-92 конференциясында қабылданды [7]. Тұрақты дамудың негізгі
ережелерін Біріккен Ұлттар Ұйымы комиссиясы әзірлеп, оны 1993 жылы Сан-
Францискода Біріккен Ұлттар Ұйымы мемлекеттері басшыларының бас қосқан
конференциясында мақұлдады.
Үздіксіз экологиялық білім беру жүйесін құрудың мақсаты – ғылыми және
тәжірибелік білімнің бірлігі негізінде оқушылардың экологиялық көзқарасын
қалыптастыру, қоршаған ортаға жауапкершілікпен қарайтын құндылықты, мінез-
құлықты, іс-әрекетті қамтамасыз ету.
Егер оқушыларға жалпы экологиялық білім мен тәрбие берудің тарихи даму
жағдайына назар салсақ экологиялық білім берудің теориялық негіздері
орыстың табиғат зерттеушілері әрі көрнекті педагог ағартушылары В.
Белинский, А. Герцен, Н. Чернышевскийдің есімдерімен тығыз байланысты. Одан
соң А. Бекетов, К. Тимирязев, Д. Кайгородов т.б. ғалымдар табиғатты зерттеу
мен қорғау туралы мәселелерді көтерді.
XX ғасырдың орта шенінде педагогтар В. Натали, Н. Верзилин, В.
Корсунская т.б. экологиялық білім беруді география, биология пәндерімен
байланыстыра отырып оқытуды ұсынған.
1947 жылдардың өзінде-ақ көпшілікке экологиялық білім беру бұрынғы КСРО
бойынша оқу жүйесіне енгізіле бастады. Мәселен, 1947 жылы Белоруссия
мемлекеттік университетінде алғаш рет экология кафедрасы ашылды. Одақтың
көптеген оқу орындарында (Қазан, Мәскеу, Санкт-Петербург т.б.) Биосфера,
Экология, Табиғат қорғау сияқты экологиялық курстар оқу жоспарларына
енгізіліп, оқытыла бастады. Осы тұрғыда көрнекті педагог-ғалымдар И.Зверев,
С.Дрябь, Н.Суравегина, А.Захлебный тағы басқалар халықтық оқу жүйесіне
экологиялық білім берудің сан қырлы теориялық-тәжірибелік негіздерін
ұсынды.
Эколог ғалым А.К.Бродский, білімнің барлық салалары сияқты экология да
үздіксіз дамып келді, бірақ ол бұдан бұрын бірде тез, бірде баяу дамып,
ғылыми мәнге ие болмады. Егер тарихқа жүгінетін болсақ, экология дербес
ғылым ретінде шамамен 1900-шы жылдардан бастап қолданыла бастайды.
Экология терминін 1869 жылы неміс биологы Эрнест Геккель ұсынған болатын.
Экология сөзбе-сөз аударғанда тіршілік мекені туралы ғылым дегенді
білдіреді. Эрнест Геккель Экология деп, біз табиғат экономикасына қатысты
барлық білімдерді-жануарлардың оны қоршаған органикалық және органикалық
емес ортамен, әсіресе оның өзімен тікелей немесе жанама қатысатын
жануарлармен және өсімдіктермен өзара ынтымақтастық немесе қастастық
әрекеттерінің бар жиынтығын зерттеуді түсінеміз – деген анықтама берген
[8]. Экология ғылымына берілген көптеген анықтамалар бар. Мысалы, ағылшын
экологы Ч.Элтон Экология – бұл ғылыми-табиғи тарих, жан-жануарлардың
экономикасы мен социологиясына байланысты – десе, америка ғалымы Х.Б.Одум
Экология табиғаттың структурасы мен функциясын зерттейтін сала – дейді.
Отандық экологтардың бірі А.С.Данилевский: Экология экологиялық
жүйелердің құрылымы мен қызметі туралы және олардың гомеостазисін
қамтамасыз етуші механизмдер туралы ғылым деп анықтама берген.
Атақты эколог И.Д.Зверев Экологиялық білім мен тәрбие берудің мақсаты
оқушылардың қоршаған ортаға жауапкершілік пен іскерлік қатынасын
қалыптастыруды қамтамасыз ететін ғылыми білімдер, көзқарастар мен сенімдер
жүйесін қалыптастыру – деп көрсетеді [9].
Ал үлкен Қазақ кеңес энциклопедиялық сөздігінде: Экология – өсімдік пен
жан-жануарлар организмдерінің қарым-қатынасы мен олардың құратын
қоғамдастықтарының өзара және қоршаған ортамен байланысы – деген анықтама
берілген [10].
Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерде Экологиялық білім беру деп жеке
адамның ғылыми-білімдер жүйесі мен практикалық іскерлігін, өзін-өзі ұстау,
қызмет істеуге байланысты бағдар алатын игіліктерін, қоршаған әлеуметтік
табиғи ортаға жауапкершілігін қалыптастыратын, білім, тәрбие беру,
дамытудың үздіксіз процесі – делінген [11]. Экология түсінігі өте ауқымды,
сондықтан қай қырына баса мән берілуіне қарай, оның анықтамаларының
тұжырымдалуы да өзгеріп отырады. Жалпы алғанда эколог-ғалымдардың
экологиялық білім беру мәселесі туралы түсініктерінде бір-бірінен кереғар
алшақтық байқалмайды.
Дегенмен осы заманғы зерттеушілердің басым көпшілігі экология-
организмдердің тіршілік ету жағдайларын және организмдер мен олардың
тіршілік ету ортасы арасындағы өзара байланыстарды зерттейтін ғылым деп
есептейді.
Сонымен, экология гректің oikos– үй (тұрақ, тұрғылықты жер, баспана)
және logos – ғылым деген сөздерінің қосындысынан құралған. Бұл сөздердің
дәлме-дәл мағынасы экология – өз үйіңдегі организмдер туралы ғылым
дегенді білдіреді, яғни организмдер мен қоршаған орта арасындағы
жиынтықты немесе олардың бір-бірімен байланысының сипаттамасына ерекше
баса назар аударатын ғылым екендігін көрсетеді. Қазіргі кезде көптеген
зерттеушілерге тән ортақ пікір – ол тірі организмдер мен қоршаған ортаның
қатыстылығын оқып-үйрететін немесе тірі организмдердің ортадағы өмір сүру
шарттарының жағдайын, бір-бірімен өзара қарым-қатынастық байланысын
зерттейтін ғылым деп санайтындығында.
Кез-келген ғылым саласы сияқты, экологияның екі аспектісі бар (1-сурет).
Оның бірі - таным шеңберін кеңейту, яғни табиғат дамуының заңдылықтарын ашу
және оларды түсіндіру.
Екіншісі – жинақталған білімдерді қоршаған ортаға қатысты проблемаларды
шешу үшін қолдану. Экология маңызының барған сайын артуын-практикалық
маңызы бар бірден-бір ірі мәселе табиғаттың жанды және жансыз компоненттері
арасындағы байланыстарды ескермей шешілмейтіндігімен түсіндіруге болады.
1-сурет. Экология аспектісі
Экологияның тәжірибелік нәтижесі ең алдымен табиғатты пайдалану
мәселелерін шешуден көрінеді. Тек экология ғана табиғат ресурстарын
пайдаланудың ғылыми негіздерін құрай алады. Бұл ретте, табиғи процсстердің
негізінде жатқан заңдылықтарды ескермеу табиғат пен адам арасындағы елеулі
қайшылықтарға әкеліп соқтыратынын айта кеткен жөн.
Американ экологы Р.Риклефс: Табиғатқа келтірілген нұқсанды түзетудің
ешқандай көпе-көрінеу жатқан әдістері жоқ екені айдан анық, сонымен қатар
қоршаған ортаға деген келеңсіз көзқарасы үшін адамға тағылатын кінә да,
өзендерге шайынды суларды төгу, егістіктерге пестицидтер бүрку, аңшылардың
найзасы мен мылтығы, автомашиналардан шығатын түтін, қала іргесінің шексіз
кеңеюі сияқты белгілі фактілерден құралмауы тиіс. Адамға табиғат
экономикасы негізінде жатқан заңдарға тиесілі дәрежеде көңіл бөлмегендігі
үшін айып тағылуы тиіс, – деп жазады [12].
Экология организмге әсер ететін сыртқы орта факторларының үш тобын –
абиотикалық, биотикалық және антропогендік факторларды зерттейді. Табиғат
қорғау болса, үшінші факторды ғана, адамның қоршаған ортаға әсерін
қарастырады. Қазіргі кезде қоғам өзінің табиғатқа көрсетер ықпалының
дәрежесі жағынан геологиялық күшке айналып отыр. Қоршаған ортадағы келеңсі
көріністер, табиғатпен қарым-қатынастағы шаруашылықты жүргізудегі
білімсіздік, дөрекілік, мәдениетсіздік өзінің шарықтау шегіне жетіп XXI
ғасырға аяқ басқан тарихи кезеңде экологиялық мәселенің адамзат үшін қауіпі
туындауда. Көптеген ғылыми мәліметтерге қарағанда, қоршаған ортаға әсер
ететін факторлардың ішінде екі факторды ерекше атап керсетуге болады: жер
бетіндегі халықтың өсуі және адамның іс-әрекеті. Адам әрекеті мен мінез-
құлқының қоршаған ортадағы бағыт-бағдарының жоғары деңгейдегі реттеушісі –
сана. Ол адамның мақсатты, міндетті іс-әрекетін жүзеге асырудан, оның
шығармашылық ойлау жүйесі мен білімінен, қызметінен көрініс табады. Осыған
орай жас ұрпақтардың бойына табиғат тағдырына деген жауапкершілік сезімін
қалыптастыру, экологиялық білім мен тәрбие беру, оны ғылыми түрде талдап
шешу – педагогика ғылымының алдындағы негізгі міндеттердің бірі.
Эколог-ғалымдардың пікіріне қарағанда, экологиялық білім мен тәрбие беру
өзіне кешенді зерттеулерді талап етеді: біріншіден, табиғат пен қоғам
арасындағы қарым-қатынасты қалыптастыру үшін көпшілікке біртұтас ғылыми
білім жүйесін беру; екіншіден, тұлғаның дүниеге, табиғатқа деген гуманистік
көзқарасын тәрбиелеу; үшіншіден, экологиялық мәдениетті дамыту;
төртіншіден, қоршаған ортаны қорғауда белсенді бағытты ұстау және алған
білімді тәжірибе жүзінде іске асыру.
Экологиялық тәрбиенің бағыт-бағдарын, оның әдістемелік жүйелерін
айқындаған қазақстандық педагог-ғалымдар Ә.Бейсенова, Н.Сарыбеков,
Н.Нұғыманов, Е.Мамбетқазиев, Р.Басекеева, К.Жүнісова, Э.Тұрдықұлов,
М.Сарыбеков, Ж.Жатқанбаев, Ж.Б.Шілдебаев, Б.Қилыбаева т.б. есімдерін ерекше
атауға болады.
Оқушыларды табиғат қорғауға тәрбиелеудің педагогикалық негіздері жайында
алғаш рет көлемді еңбек жазып, оны мектеп өміріне еңгізген белгілі ғалым,
педагогика ғылымының докторы М.Сарыбеков. Ол өзінің еңбектерінде оқушыларды
табиғат қорғауға тәрбиелеудің қоғамдық пайдалы және өнімді еңбектеріне жан-
жақты аңықтама береді. Бірінші рет педагогикалық тұрғыдан табиғат қорғау
ғылымын экологиялық білім берудің негізінде сипаттап жазды.
Сонымен бірге Ә.С.Бейсенованың Жоғары оқу орындарында және жалпы
орта білім беретін мектептердің экологиялық білім беру
концепциясы [13], Н.Сарыбековтың Төменгі сынып оқушыларын табиғат
қорғауға тәрбиелеу методикасы [14], А.А.Сотникованың Болашақ
мамандарға экологиялық білім берудің адамгершілік аспектісін
қалыптастырудағы дайындығы, Ө.Танабаевтың Әдебиет пәні арқылы сабақ және
сыныптан тыс жұмыстарда жоғарғы сынып оқушыларына экологиялық білім мен
тәрбие беру жолдары, А.Болтаевтың Пән аралық байланыс арқылы экологиялық
білім мен тәрбие беруде жауапкершілік қатынасын қалыптастыру атты
еңбектерін ерекше атап өтуге болады.
Әлия Сәрсенқызының география ғылымы саласындағы зерттеулері республика
табиғатымен тікелей байланысты. Негізінде Қазақстан табиғатының зерттелу
тарихын кең көлемде қарастырған бірден-бір ғалым-географ профессор
Ә.С.Бейсенова. Ғалым өзінің іргелі еңбегінде өлке табиғаты туралы шет ел
саяхатшыларының еңбектеріндегі деректерді зерттей, қорытындылай келе бұл
ретте орыс ғалымдарының қосқан үлесін жоғары бағалайды. Ол туған жердің
экологиялық жағдайын сауықтырудың түп негізі көпшіліктің экологиялық білімі
мен мәдениетін көтерумен тікелей байланысты деген пікір айтады.
Ә.Бейсенованың Экология негіздері [15], Экология [16], Экологиялық
білім мен тәрбие беру [17], Экология және табиғат қорғау [18], Адам
экологиясы [19], Экологиялық білім тұжырымдамасы [20] т.б. ғылыми-
зерттеу, оқу-әдістемелік жұмыстары ғылыми жағынан құнды еңбектер.
Ресей мектептерінде 1994 жылдардан бастап экология арнайы курс ретінде
оқытылып келеді. Мәселен, И.Т.Суравегина, В.М.Сенкевич, Т.В.Кучер т.б. өз
ғылыми-әдістемелік шығармаларында оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие
беруде Қоршаған ортамен танысу, Жаратылыстану атты кіріккен
(интегралды) курстарды жүргізуді ұсынып, 5-6 сынып оқушыларына
Жаратылыстану пәнін оқытқанда әрбір оқу жылында табиғат пен қоғам
арасындағы қарым-қатынастар жайында ұғындыруды жөн санайды. Ал, жоғарғы
сынып оқушылары үшін Адам және қоршаған орта кіріккен курсын жүргізіп,
онда Адам экологиясы, Өнеркәсіп экологиясы Ауыл шаруашылығы
экологиясы, Қала экологиясы сияқты күрделі тақырыптарды қарастыру
қажеттігі туралы айтқан. Бірақ бұл ұсынылған үлгінің барлық мектептерде
бірдей қолдануға болмайтындығын өмір өзі көрсетіп отыр.
Жалпы Қазақстан мектептерінде экологиялық білім беру көптеген
авторлық бағдарламаларға сәйкес үш бағытта жүргізіледі, атап айтқанда:
1. Көп пәнді үлгі – мектепте өтілетін пәндерді экологияландыру арқылы;
2. Бір пәнді үлгі – экологияны жеке пән ретінде оқыту арқылы;
З. Аралас сабақтар негізінде экологиялық білім беру үлгісі.
С.Қоңырова өзінің Табиғат тазалығы, келешек кепілі деп аталатын
еңбегінде, медициналық колледж оқушыларына туған өлкенің аймақтық
ерекшелігіне қарай экологиялық тәрбие берудің мәнін ғылыми-педагогикалық
тұрғыдан негіздеп көрсеткен [21].
Оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру үшін мектеп қабырғасында
экологиялық білімнің негізін қалаған жөн болады.
Қоршаған ортаны ғылыми-жаратылыстық жағынан түсінудің маңызды теориялық
негізі – В.И.Вернадскийдің биосфера – ноосфера ілімі. Оның басты
шарттарына өндірісті экологияландыру, дамудың сандық көрсеткіш-терінен
сапалық жақтарына ауысу, табиғи ресурстарды барынша аз пайдалану, сабақтас
экологиялық пәндер циклдарын енгізу, орны толмайтын ресурстарды
рециркуляциялау т.т. жатады. Осындай шаралар шынайы гуманизм мұраттарына
сәйкес экологиялық өркениетті қалыптастыра алады. Ғылыми әдебиетте оны
ноосфера деп атайды.
Бұл ілім адам-қоғам-табиғат жүйесіндегі қарым-қатынастың әдіснамалық
негізін құрайды. Ол экологиялық білім беру саласында кешенді пәнаралық
тәсілді қалыптастырады, қоршаған ортаның проблемаларын біріктіре
қарастыруды меңзейді.
Ноосфера – грекше саналы қабықша деген ұғымды білдіреді. Басқаша
айтқанда, ноосфера адамзаттың ғылыми ой-санасы және еңбегі арқылы өзгерген
биосфераның жаңа деңгейі болып саналады.
Ноосфера – биосфераның жаңа жағдайға көшкен деңгейі, онда адамның сапалы
ақыл-ойы табиғаттағы барлық әрекеттерді айқындайтын негізгі фактор болып
есептеледі [22].
В.И.Вермадскийдің ілімі бойынша адамзаттың ғылыми ой-санасы және еңбегі
арқылы биосфераны жасампаздықпен өзгерте отырып көркейту, яғни адамзаттың
өзі және келешек ұрпағы үшін сақтап қалу, әрі тіршілік атаулыға барынша
қолайлы жағдай жасау болып табылады. Қазіргі кезде бүкіл Жер бетіндегі
халықтарды толғандырып отырған мәселе – биосфераның тепе-теңдігін сақтай
отырып, оны көркейту болып отыр.
Ғылыми деректерге жүгінетін болсақ, адамзат табиғатты пайдалану кезінде
жыл сайын ғаламшарда 4 трлн. тоннадан астам заттардың орнын ауыстырып,
жаңадан мыңдаған химиялық қосылыстар жасап шығаруда және олардың көпшілігі
табиғатта болатын зат айналымына қосылмай, биосферада көптен жиналып, оны
ластайды.
Жалпы тіршіліктану ғылымынан белгілі табиғатта болатын зат аймалым
ағзалардың үш тобының қатысуымен жүреді.
Біріншіден, продуценттер (жасыл өсімдіктер) Күннің жарық энергиясын
сіңіру арқылы бастапқы өнім болып саналатын органикалық заттарды түзеді. Ол
заттар негізгі тіршілік тірегі болып саналады.
Екінші, консументтер – дайын органикалық заттарды пайдаланып, оларды бір
түрден екінші түрге айналдырады да, Жер бетіндегі тіршіліктің жандана
түсуіне және олардың ұрпақтарының үнемі алмасып отыруына жағдай жасайды.
Үшінші, редуцепттер – органикалық заттарды минералды заттарға ыдыратады
және сол арқылы табиғатта қажетсіз қалдықтардың жиналуына жол бермейді.
Адам өз іс-әрекетін биосферада жүретін табиғат заңдылықтарына сай
жүргізуі тиіс. Сонда ғана биосферадағы зат айналымы бұзылмайды. Мұның өзі
қазіргі өмір талабы болып отыр. Биосфераны қорғау адамның өзін қорғау
мәселесімен сабақтас екенін көбіміз біле бермейміз.
Табиғат заңдылықтарын мұқият зерттеп білмеудің нәтижесінде табиғатта
болатын тіршіліктің тепе-теңдігі бұзылып, оның өзі адамның күнделікті
өміріне қауіп төндіруде.
Ғалымдардың мәліметі бойынша Қазақстанда 180 млн. га мал жайылымы бар,
соның 30 млн. гектары мал тұяғынан тозып бітсе, ал 50 млн. гектары су
тапшылығынан жарамсыз күйге душар болған.
Қазақстан жеріндегі бір кездегі қалың тоғайлы өзен өңірлерінің де
қазіргі жағдайы адам сенбестей өзгеріп кеткен. Орман, тоғайдың жойылуы сол
аймақтың ауа-райына, өзен-көлдердің суының тартылуына әсерін тигізуде.
1954 жылы басталған тың және тыңайған жерлерді игеру мақсатындағы ұлы
дүрсін кезінде, миллиондаған гектар жаңа жерлер игеріліп, егістік алқабы
үшін жыртылды. Ондай жерлерде алдын ала жан-жақты ғылыми-зерттеу жұмыстары
жүргізілмеді, әрбір аймақтың жергілікті табиғи жағдайлары ескерілмеді.
Сондықтан да Қазақстанның солтүстік аймағымдағы шұрайлы жерлер бірнеше
жылдың ішінде эрозияға ұшырап, не егін егуге, не мал жайылымына жарамсыз
болып қалды. Мұның өзі алдын ала ойланбай жасалынғандықтан, әрі табиғат
заңдылықтарын білмегендіктен болып отырған жағдай.
Экологиялық білім беруге деген қажеттілік адамның өміріне қажет
қолайлы ортаны қамтамасыз етуге байланысты. Қоршаған ортаның сапасы адамның
негізгі құқығының бірі – денсаулықты және дамудың негізгі мақсатын
анықтайды. Экологиялық білім беру табиғатқа адамгершілік қатынасты
қалыптастыру, табиғатты өзгертудің өзекті мөлшерін анықтау үшін, адамның
одан әрі өмір сүруі мен дамуына мүмкіндік беретін мінез-құлқының арнайы
әлеуметтік табиғи заңдылықтарын меңгеру үшін қажет.
Экологиялық білім берудің негізгі мақсаты – табиғатқа деген
жауапкершілік қатынасты қамтамасыз ету. Экологиялық білім беру дегенде
әрбір адамның жалпы экологиялық мәдениеттілігін қалыптастыруға бағытталған
үздіксіз білім, тәрбие беру және даму процестері. Экологиялық жауапкершілік
адамыың мына қасиеттерімен байланысты: өз іс-әрекетін бақылау, табиғи
ортадағы өзінің іс-әрекетінің жақын кезеңдегі және болашақтағы нәтижелерін
болжай білу, өзіне және басқаларға сыи көзбен қарай білу т.б.
Білім беру жүйесін экологизациялау – экологиялық ойлардың, ұғымдар,
принциптер мен көзқарастардың басқа пәндерге енгізу және экологиялық
білімді әр-түрлі салалардың мамандарын дайындау [23].
Оқыту процссінде оқушылардың эколоғиялық мәдениетін қалыптастыру
мәселесін зерттегенде психологиялық-педагогикалық тұрғыдан олардың жас
ерекшеліктеріне назар аудару қажет.
Оқу-тәрбие процесінің барысында жеткіншектердің әр уақытта іс-
әрекет пен өзін-өзі тәрбиелеудің тек объектісі емес, субъектісі екені үнемі
ескеріледі.
Адам мен табиғаттың арасында өзара әрекеті қазіргі заманның көкейкесті
және негізгі проблемасы болып отырған кезеңде оқушылардың экологиялық
мәдениетін қалыптастыру негізгі міндеттердің бірі болып табылады.
Негізі, біздің де пікіріміз оқушыларға экологиялық білім мен
тәрбие беруде өлкенің аймақтық ерекшелігі ескерілуі қажет деп ойлаймыз.
Егер бала өзінің туып-өскен ауылының табиғатын сүйіп, экологиясын біліп
өсетін болса, нақты аймақтық қоршаған ортаға байланысты экологиялық
мәселелерді шешуге белсене араласатын болады. Ең маңыздысы – табиғаттағы
туындаған өзгерістер мен құбылыстар адамның өз іс-әрекетінен туындайтынын
түсініп, қоршаған ортаға тигізетін әсерін алдын-ала біліп, зиянды жақтарын
болдырмауға тырысу керек. Сонда ғана ол ғаламдық экологиялық проблемалардың
мәнін түсінеді.
Сондықтан да ауыл мектептері оқушыларының экологиялық мәдениетін
қалыптастыру үшін ауыл мектебі орналасқан жердің аймақтық ерекшеліктерін,
табиғаты мен шаруашылықтарын ескеру қажет. Ауыл шаруашылығының қаладағы
өнеркәсіптен өзгешелігі – ол табиғатқа, ең алдымен топырақ пен ауа райы
жағдайына тәуелділігі, сонымен бірге ауыл шаруашылығының барлық саласы
жөніндегі білімнің жиынтығы.
Ендеше ауыл мектебі оқушыларына экологиялық білім мен тәрбие
берудің өзіндік жолдары мен құралдары, өзіне тән ерекшеліктері бар екендігі
даусыз.
Ауылшаруашылық экологиясы:
1. Егін шаруашылығы
2. Мал шаруашылығы
Ауыл шаруашылық өндірістің қоршаған ортаға ықпалын зерттейді.
Ауылшаруашылық экология (агроэкология) - ауылшаруашылық өндірістің
(себу, өнім жинау, ауылшаруашылық техникаларының рөлі, тыңайтқыштарды егу,
пестицидтерді егу және т.б.) қоршаған ортаға ықпалын зерттейді.
Ендеше ауыл шаруашылығына байланысты экологиялық мәдениетті қалыптастыру
табиғатпен арадағы адамдық әрекеттердің жетілу деңгейі, адамзаттың тарихи
дамуының нәтижесі, адамзат баласының санасы және адамгершілік қоғамдық
қарым-қатынастарының қол жеткен дәрежесі деп түсіну керек. Мәдениет ұғымын
тұлғалық сипатта қарастырғанда мәдени әрекет, мәдени орта, мәдени игіліктер
мен қажеттіліктер сияқты түсініктердің мәнін білу керек.
Бұлардың арасында ең түбегейлісі - мәдени әрекет. Мәдени әрекет деп
игіліктерді өндіруге, таратуға, тұтынуға бағытталған мақсатқа сәйкес
әлеуметтік мәдени іс-қимылдарды атайды. Мәдени игіліктерді толассыз жасау
арқылы, шаруашылықтарды мәдени тұрғыда жүргізу, өндіру арқылы адам өзінің
де мәдени деңгейін көтеріп, мәдениетті тұлға болып қалыптасады.
Ал мәдени орта ұғымы заттық-материалдық, әлеуметтік ұйымдар мен
ұжымдардан, рухани қызмет орындарынан тұрады. Адамдардың білімділігі,
кәсіптік шеберлігі, адамдардың тұрмыстық мәдени дәрежесі, техника мен құрал-
жабдықтардың даму деңгейі т.б. мәдени ортаның сипатын көрсетеді.
Нақ сондықтан да мекен еткен жердің шаруашылығын экологиялық тұрғыдан
мәдениетті жүргізу үшін сол жердің табиғат ерекшеліктерін ескере отырып,
кәсібін шебер меңгеріп, ол жөнінде білімділігі болу керек.
Жалпы экологиялық тәрбие - ауыл шаруашылығына байланысты ауыл мектептері
оқушыларының экологиялық тәрбиесінің педагогикалық негіздерін, оның
деңгейін қарастырады.
Осындай пікірлердің барлығына қарамастан зерттеушілердің теориялық
аспектілерінің қолданбалы мәні практикалық тұрғыдан жасалып айқындалмаған.
Экологиялық мәдениетке қатысты жетерліктей зерттеу жұмыстары жоқтың қасы.
Ауылда қоғамдық мәдениет пен әлеуметтік-экономикалық деңгейді көтерудің
бірден-бір жолы білім беру жүйесін жетілдіру екені белгілі. Қоғамда болып
жатқан қолайсыз көріністерге сын көзбен қарап, оны түзеуге пікір қоса
алатындай деңгейде білім игерген оқушы өмірде адаса қоймайды. Бұл
мәселелердің бәрі ауылда мектеп үлесіне тиеді, өйткені ауылдағы мәдениет
ошағы тек мектеп қана.
Әрбір жан ауылдың тұрмысы мен тіршілігі, мәдениеті мен ғылымы, хал-
жағдайларының жақсаруына қолдарынан келгенше үлес қосуы керек. XXI ғасыр -
гүлдену ғасыры. Алдағы уақытта барлық азамат көрікті ауыл, келбетті қалада
бақытты тұрмыс кешеді. Ауылдың тұтқасы білімді жастардың қолында. Ауылдың
керкеюі әрбір жастың санасы мен сезіміне, рухы мен өрлігіне, білімі мен
білігіне байланысты. Сондықтан ауыл болашағы, ел ертеңі жастардың қолында.
Барша халық, өз туған ауылын ұлттық өмір сүрудің өзегі деп танитын көзі
ашық, көңілі ояу, парасатты да мәдениетті азамат тәрбиелеу үшін күресуі
керек.
Ауыл мектептері оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастыру ғылым
мен техниканың даму дәрежесіне ғана емес, адамзаттың табиғи ортаны
қорғау жауапкершілігіне де байланысты. Ауылда кәсіпкерлер,
жұмысшылар, мектеп түлектері әртүрлі сатыдағы экологиялық қарым-қатынас,
олардың адам денсаулығына, биосфера генофондына әсері туралы қарапайым
білімдердің көзімен де нашар қаруланған. Мұның негізгі себебі - ауыл
мектебі оқушыларына мектеп қабырғасындағы берілетін экологиялық білім
мазмұнының нашар жоспарлануы. Соңғы жылдары экологиялық арақатынасты
биосфера және оны қоршаған орта дәрежесінде қарастыру қажеттілігі туып
отыр. Экология бастапқы кезде биологиялық объектілер мен қоршаған орта
арақатынасын зерттеумен қанағаттанса, қазіргі оның бағыты адамның, қоғамның
қоршаған ортамен арақатынасын зерттеу болып табылады.
Ғасырлар бойы сұрыпталған өзіндік пайымдаулары мен тұжырымдары адамның
күнделікті өміріндегі іс-тәжірибесі негізінде жинақталып, атадан балаға
мирас болып отырған. Барша ғаламды біреу ғана деп таныған бабаларымыз
өздерін тұтас табиғаттың құрамдас бөлігі деп таныған. Әлем құрылысы меи бар
болмысымыздың негізгі әлпетін осылай таныған қазақ халқы өзара қарым-
қатынасын, табиғатқа деген көзқарасын қалыптастырған.
Жалпы ұлт мәдениетін сөз еткенде, тарих, археология, этнология
ғылымдарымен қоса этнопсихология, этнопедагогика және фольклористика
ғылымдарының қағидаларына сүйенген абзал. Өйткені, өткен замандағы ұлттық
мәдени мұралардан ұлттық психологиялық және этнологиялық (салт-сана, әдет-
ғұрып, көзқарас т.б.) ерекшеліктер айқын сезіліп тұрады. Сол арқылы әр
ұлттың өзіне тән салт-тұрмысы мен тіршілік кәсібін, сана-сезімі мен ойлау
ерекшелігін байқаймыз. Ал ұлт мәдениетінің озық үлгілері арқылы жас ұрпақты
жан-жақты жетілген азамат етіп тәрбиелеу – этнопедагогиканың өзекті
мәселесі [24].
Соңғы кезде биосфераның (ауа, су, жер, өсімдік) аса көп мөлшерден тыс әр
түрлі улы газдар және химиялық элементтермен ластанғаны байқалып отыр.
Сондай-ақ, ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігін арттыру үшін жылына
400 млн. тоннадан астам әртүрлі минералдық тыңайтқыштар төгіледі. Оның
үстіне дақылдарды түрлі зиянкестерден қорғау үшін 4 млн. тонна улы
химикаттар пайдаланылады. Ескеретін жай улы химикаттардың 12-15 жылға дейін
улы әсері жойылмайтындығы байқалған. Минералды тыңайтқыштар әсерінен
күнделікті өмірден байқалғандай көкөніс жеген адамдар арасында улану
фактілері жиі болып тұрады.
Биосферада улы газдар, химиялық қосылыстар, түтін, күйе, шаң-тозаңдар
көбейген сайын жұқпалы ауру тарататын микробтарының үстіне осындай шаң-
тозаң, түтін мен газ тұманы кездеседі.
Шаң-тозаң, түтін мемн газ адамның денсаулығына ғана емес, тіпті
өсімдіктер әлемі мен жануарлар дүниесінің өмір сүруіне де үлкен зияны бар.
Табиғи газ шығатын жерлерге космос кораблі арқылы зерттеу жүргізгенде
дүние жүзінде біздің елде жанып жатқан газдардың көп екені байқалған.
Сондай-ақ, заводтар мен өнеркәсіп орындарынан шығатын улы газдар,
автомашина түтіні, атмосферадағы әр түрлі улы газдардың, соның ішінде
көмірқышқыл газының жиналуы адам баласының өміріне үлкен қатер төндіреді.
Бұдан сақтанудын жолы - жер бетінде орманды көбейту арқылы ғана қарсы
тұруға болатындығын ғалымдар дәлелдеген.
Шындығында да, 1 га жасыл желек 200 адамды 1 сағат оттегімен қамтамасыз
ете алады. Орман тоғай тек СО2 - газын сіңіруші емес, ол оттегін өндіруші
де.
Жасыл өсімдік алқабы өз бойына 86 % шаң-тозаңды сіңіріп, 26 % шамасында
шуды бәсендететіндігін ғалымдар дәлелдеген. Өкінішке орай, орман мен жасыл
желекті қорғап, кебейтудің орнына жойып жатыр.
Кейбір елдер мен аймақтарда айналадағы ортаның ластануы кең көлем алғаны
соншалық, тіпті соның салдарынан экономикалық тоқырау қаупі төне бастады.
Бұлардың бәрі экологиялық мәдениетіміздің төмендігінің зардаптары
екендігінде сөз жоқ, онымен күресу керек. Бірақ ол құқық қорғау
органдарының жұмысы. Біздің мақсатымыз өзіміз өмір сүріп отырған ортамызда,
табиғатта адам іс-әрекеті экологиялық зардаптарды болдырмайтындай,
экологиялық проблемалар тудырмайтындай әрбір іс-әрекетін табиғат
заңдылықтарына сай жүргізетін экологиялық мәдениетті тұлға тәрбиелеу.
Экологиялық мәдениетке тәрбиелеудің педагогикалық негізі де осында. Кез-
келген процестің педагогикалық негізі оқыту, білім беру және тәрбиелеумен
байланысты. Зерттеу объектіміз ауыл мектебі оқушылары болғандықтан, біздің
мақсатымыз ауыл мектебі орналасқан жердің ауылшаруашылығын экологиялық
жағынан мәдениетті жүргізу, тиімді пайдалану, қорғау сияқты іс-әрекеттерді
болашақ ұрпақ бойына дарыту, соған сай білім беру.
Мысалы, ауыл шаруашылығында өндірістің басты құралы - жер. Жер - бұл
байлықтың аса маңызды қайнар көзі, ауыл шаруашылық өндірісінің негізгі және
ауыстыруға болмайтын құралы. Егер мәпелеп күтіп, жермен мәдени әрекет
жасалынатын болса, жердің өндіргіш күші кемімейтіні былай тұрсын, қайта
бұған керісінше өсе түседі. Ал бұл жайт өзінің негізінде ауыл шаруашылығын
халық шаруашылығының барлық басқа салаларынан ерекшелейді.
Ауылда адамдар өздеріне қорек ететін өнімдерді, мал шаруашылығының
жоғары сапалы өнімін өндіруге мүмкіндік беретін жем-шөпті, сондай-ақ өңдеу
өнеркәсібі үшін шикізат болып табылатын техникалық дақылдарды біз осы жерге
егіп барып өсіреміз, яғни халыққа − тағам, малға − азық, өнеркәсіпке −
шикізат ретінде қажет өсімдіктерді өсіретін ауыл шаруашылығының бір саласы
− егіншілік. Егіншілікке егін егу, көкөніс, тамыр-түйнекті жемістер
(қызылша, картоп т.б.), жүзім, гүл есіру, шабындықты пайдалану т.б. жатады.
Егіншіліктің басты мақсаты жерді тиімді пайдаланып, мол өнім алуды
қамтамасыз ету. Егіншіліктің мәдениеті деген ұгым агрономиялық мәселелердің
үлкен тобын қамтиды. Бұл мәселелердің ішіндегі ең бастысы топырақтың
құнарлылығын ұдайы арттыру және жерді тиімді пайдалану жөнінде ғылыми
негізделген ұйымдастырушылық, экономикалық, биологиялық және агротехникалық
шаралар болып табылады.
Жер − байлықтың анасы, ол − еңбек атасы дейді халық даналығы.
Ғылымның, техниканың және озық тәжірибенің жетістіктерін ескере отырып
қолданылатын еңбек қана топырақтың құнарлылығын ұдайы әрі шапшаң арттыру
үшін нақты жағдай жасайды және түптеп келгенде әрбір ауылға экономиканы
қамтамасыз етеді.
Демек, егін шаруашылығы аймақтық, жергілікті сипат ала отырып, жердің
құнарлылығын арттыру, оны тиімді пайдалану және егіс дақылдарынан тұрақты
да мол өнім алу, шабындықтар мен жайылымдықтардың, сондай-ақ басқа да ауыл
шаруашылық жерлерінің өнімділігін арттырудың барлық комплексін
біріктіретіні өзінен-өзі белгілі болса керск. Ал егіншілік мәдениеті
дегеніміздің өзі осы жүйені жүзеге асыру, өмірге енгізу болын саналады.
Мұның өзі қашаннан-ақ адамның өз мәдениетімен қатар дамып келеді және
экологиялық мәдениеттің бір саласы болып табылады.
Табиғи жайылымды екпе жайылыммен ұштастыра отырып, түрлі климат
жағдайында малды көк шөппен қамтамасыз етуге болады. Ауыспалы мал азығындық
егіс тәртібін жүзеге асыру қой өсіретін шаруашылықтардың маңызды міндеті.
Қойды жайып бағу кезінде жаю әдісін білудің де үлкен маңызы бар. Оны бұрын
қазақ халқы өте шебер қолдана білген, балаларына үйретіп ұрпақтан-ұрпаққа
жалғастырып отырған. Сондағы олардың көздеген мақсаты − шаруашылықты
жүргізгенде табиғатқа зияи тигізбей, жердің тозуын, топырақтың бүлінуін
болдырмаудың алдын алып отырған.
1.2 Ауыл мектебі оқушыларына этномәдени құндылықтар арқылы экологиялық
тәрбие берудің мәні
Қазіргі кезде ғылыми-техникалық ілгерілеудің және өндірістің қарқынды
өсуі планетаның бірқатар аймақтарының қоршаған орта жағдайына теріс әсерін
тигізуде. Табиғи қоршаған ортаға антропогендік факторлардың жағдайында,
қоршаған ортаны қорғау және табиғат байлықтарын тиімді пайдалану маңызды
міндеттердің бірі болып табылады, яғни қазіргі кезде әлемде экологиялық
мәселелер өзінің қоғамдық мәні жағынан алдыңғы қатардағы мемелекетаралық
мәселелердің біріне айналды.
Оқушылардың экологиялық білімі мен экологиялық сауаттылық, біліктерін
қалыптастыру, олардың табиғат пен адам өмірінің бірлігін терең сезінетін,
табиғатты аялап, оны қорғай алатын азаматты тәрбиелеу міндеттері мен
мақсаттары өз маңыздылығын бүгінгі таңда жоймай, қайта одан әрі
көкейкестілігімен сипатталуында.
Оқушылардың экологиялық ойлауын дамытуда әсіресе География,
Биология, Химия, Физика, Еңбекке баулу пәндерінің мүмкіншіліктері
мол. Түрлі пәндерді оқу барысында, сыныптан және мектептен тыс жұмыстарда
оқушыларды меншік түрлері, тұтынымға сай игілікті жасау бағыттары, еңбек
және өндірістік тәртіп, жалақы сияқты ұғымдар қалыптасады. Ең алғашқы
экологиялық білімі мектепке дейін-ақ алғашқы нышандары қалыптасады, ал ол
мектептерде әр түрлі пәндер бойынша атап айтқанда: Айналадағы ортаны
қорғау, Дүние тану, Өзін- өзі тану, Физикалық география сияқты
сабақтарда жалғасын табады. Балалар бойында Экологиялық этика,
Экологиялық сауаттылық, Экологиялық мәдениет, Экологиялық сана деген
ұғымдар қалыптасады. Мектеп оқушыларының Қазақстанның әлеуметтік және
экономикалық географиясы биология, химия пәндері бойынша жүргізілетін ауыл
шаруашылық тәжірибесінде ең жақсы тұқым сорттарын пайдалануда,
тыңайтқыштарды ұтымды етіп өсімдіктерді қоректендіруде тәжірибе жұмысы мен
мектеп ауласындағы әртүрлі танымдық сабақтар экологиялық нәтежені көруге
мүмкіндік береді. Ауыл шаруашылық тәжірибесі оқушылар өндіріс
бригадасының учаскесінде ұйымдастырылады. Республикамыздың әр түрлі
зоналарында топырақ және ауа райы жағдайлары еске алынып, тәжірибе
учаскесінде мәдени өсімдіктер өсіріледі. Әсіресе еске алатын басты
мәселелрдің бірі-дақылдар егілетін жердің топырағындағы қоректі
элементтердің мөлшерін агрохимиялық лабораторияда анықтады. Содан кейін бір
гектар жерге өсірілетін мәдени өсімдікке берілетін әр түрлі тыңайтқыштарды
әдеттегі нормаларына сүйеніп топырақтағы қоректі заттардың (азот, калий,
фосфор) және минералды тыңайтқыштардың орта есеппен мөлшерін анықтап,
олармен топырақты қоректендіреді.
Химия сабақтарында, әсіресе эксперимент өткізуге оқушылар еңбек
мәдениетіне төселеді, біліктілігі дамиды, лаборатория жабдықтарын,
аспаптарды (приборлар), реактивтерді құныттап ұстайды, түрлі материалдарды,
электроэнергияны, суды үнемдеп жұмсауда олардың жауапкершілік сезімі
артады.
Физика сабақтарында ғылыми-техникалық прогрестің маңызды бағыттары
анықталады. Олар өндірісті электірлендіру, механикаландыру,
автоматтандыру. Бұл бағыттармен танысу үшін сыныптан тыс
жұмыстардың барысында оқушылар мұғалімдердің тікелей басшылығымен әртүрлі
экологиялық тақырыптарға баяндамалар, рефераттар жазады, физика пәнінің
айналадағы ортаны қорғауға және халық шаруашылығының салаларына ықпалы
баяндалады. Оқушылардың экономикалық тәрбиесінде қоғамдық пайдалы және
өнімді еңбек ерекше орын алады, өйткені олар еңбек арқылы түсіретін
қаржының құндылығын түсінеді. Егер еңбек материалдық құндылықты өндіруге
бағытталса, онда ұтымды табысқа жетеді. Бұлардың бәрі материалдық қаржы
қорын, жұмыс күнін өнімді пайдалана білуге, ұйымшылдыққа, шаруашылыққа,
үнемшілдікке, обал, сауап дегеннің не екенін білуге, сайып келгенде,
ол адамның экологиялық санасы мен экологиялық мәдениетінің қалыптасуына
мүмкіндік туғызады. Мұнымен қоса оқушылардың белсенділігі дамып,
экологиялық проблемаларды шешудегі жеке басының жауапкершілігі артып сол
арқылы бойында экологиялық мәдениет және адамгершілік нышаны қалыптасады.
Әрбір халықтың болашақ ұрпақтарын тәрбиелеуде өзіндік ерекшеліктері
болған. Ғасырлар бойы көшіп-қонып жүрген қазақ халқы да өзі өмір сүрген
ортаның әлеуметтік -экономикалық жағдайына, мәдениетімен тарихына,
табиғатына орайлас жас буынға тәлім-тәрбие берудің айрықша түрлерін дүниеге
әкелді. Халқымыз ата бабамыз жинақтағын сан алуан өмір тәжірибесін, бай
рухани қазыналарын, өскелең ұрпақты тәрбиелеуде үнемі пайдаланып отырған.
Көшіп қонудың өзінде де ерекше бір экологиялық сауаттылық пен ұқыптылық
сақталған. Ал жан-жануарлар мен өсімдіктерді бей-берекет өлтіруге жол
бермеген. Республикадағы экология ғылымдарының көшбасында келе жатқан ғалым-
педагог С.Қалиұлы ұлттық ұғымдардың танымдық тәрбиелік мәніне ерекше көңіл
бөлді. Табиғатты қорғау деген – қазақтың байырғы өзінің ұлттық дәстүрін
табиғатты аялау, экология қазақ үшін тың нәрсе емес, ол біздің салт-
дәстүрімізде бар, бұл ананың сүтімен беріліп келген, туған табиғатты
қорғап қастерлеуге негізделген ғылым деп айтты [25]. Қазақта бүкіл
экологияны бір-ақ ауыз сөздің аясына сидырып жіберген. Атап айтсақ
Жәндікті өлтірме қинама обал болады, су құйып шөлдеген ағашты көгертсең
үлкен сауапқа қаласың деген сияқты өсиеттері әлі күнге дейін қасиетін
жойған жоқ. Басқа ұлттар сияқты қазақтар да киелідеген сөзге мән берген.
Табиғаттың ерекше бір әсем жерлеріндегі көріністерін, мөлдір бұлақты,
кейбір жануарлар мен құстарды, әсіресе түз тағыларын киелі деп қастерлейді.
Аң мен құсты бей-берекет ауламай, үркітпей қорғап отырған. Халық өздері
қастарлегн жерлерді Әулие бұлақ, Әулие ағаш деп атап келеген. Ал
қарлығаш, аққу, ұлар, дегелек сияқты т. б. құстарды жақсылықтың
жаршысы, адамдарға бақыт әкеледі деп ұясын бұзбаған, оларды өлтіруге
мүлдем рұқсат етпеген.
Қазақ халқы туған өлкесінің табиғатын сүйе отырып, ондағы жануарлар мен
өсімдіктер әлемін де зерттей білген. Орман мен тоғайды, өзен мен көлді,
шөл-шөлейтті жерлер мен даланың тіршілі үшін қажеттігін, біртұтастығын
байқаған. Табиғаттағы барлық құбылыстарды бақылап, ауа райын, табиғат
апаттарын алдын ала болжап отырған.
Басқа ұлттар сияқты қазақтар да өздерінің ұрпақтарын табиғатты сүюге
тәрбиелеуде мақал-мәтелдерге көп көңіл бөлген. Сол арқылы жасөспірімдердің
табиғатқа деген сезімін оята біліп, оны сүюге, ал жат қылықтардан аулақ
болуға тәрбиелеген. Жер-ана, ел-бала, Жері байдың-елі бай, Күте
білсең-жер жомарт деп жерді Анаға теңеп көркейтсе, Тозған жерде тоқшылық
болмайды, Судың да сұрауы бар деп жерді, суды қорғауға шақырады.
Кезінде қазақ даласын жаяу аралап оның байлығын әлемге паш еткен
геологиялық зерттеулердің атасы академик – Қ.И.Сәтбаев бір сөзінде Туған
жердің тағдыры толғантпаған, жаны тебіреніп ол туралы ойланбаған жігітті
қайтіп азатам дейміз, Туған жердің қара тасын мақтан ете білмеген азамат
бөгде жердің алтын тасын да мақтап жарытпақ емес деп түйсе, ал өзінің
зерттеушілік қабілетімен Ресей Географиялық Қоғамының толық мүшесі болған
жиһангер, ағартушы Ш.Уәлиханов Табиғат, адам-олардан құпия не бар деп
толғанған.
Жалпы, келешек ұрпақты халықтық құндылықтар негізінде тәрбиелеудің
саласы мол, мазмұны бай. Оны халқымыз бала тәрбиесінде ұтымды пайдаланған,
келешекте де ұрпақ сабақтастығын ұштастыра пайдалануымыз керек. Себебі,
ұлттық құндылықтар бір жағынан ұлттық тұрмыс-тіршілігімен байланысты туған
этнографиялық құбылыс болып саналса, екінші жағынан ұрпақ тәрбиесінің
ритуалы болып саналады. Сондықтан ұлттық құндылықтардың мән-мағынасын
тәлімдік тұрғыда қарастырып, тозығынан озығын айыра қарау, бүгінгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz