ҚОЖА АХМЕТ ИАССАУИ ҰСТАЗЫ АРЫСТАН БАБ

1 ҚОЖА АХМЕТ ИАССАУИ ҰСТАЗЫ АРЫСТАН БАБ
2 Ибраһим Шайх Пен Қожа Ахмет Иассауи Жайындағы Аңыз.Әңгімелер.

Кез келген ілімді танып білуде оны тудырған заман мен оны берген орта зерттеу нысанасына айналуы тиіс. Осы тұрғыдан иассауитану ғылымы үшін Арыстан Баб жөніндегі деректер аса құнды. Оларды жинау, талдау арқылы ұлы ойшыл нәр алған рухани көздерді анықтауға жол ашылмақ. ғылыми әдебиетте Арыстан Баб жайындағы мағлұматтар аз. К.Г.Залеман, Ә.Диваев, В.В.Бартольд, М.Е.Массон, А.А.Семенов1, Дж.Тримингэм,2 И.Меликофф3 еңбектерінде Арыстан Бабтың Қожа Ахмет Иассауиге ұстаздық еткені бір сөзбен ғана аталып өтеді. Ә.Муминовтың пікірініне, Арыстан Баб Отырардағы мубайидийа ілімін ұстаушылар кауымының рухани жетекшісі болған.4 Ал мубаййидийа бағыты сол кезден алдыңғы қатарлы ілімдердің бірі болыпты. Оның негіздерінен ғулама ғалым Әбу Наср ел-Фараби де сусындағаны қазір далелденғп отыр. Арыстан Баб ислам дінінен басқа отыз үш дін негіздерін білгені жөніндегі халық аңызының хабары оның терең энциклопедиялық білім иеа болғанын аңғартады.
Молла Муса Сайрамидің «Тарих-и аминийа» еңбегінде XVI ғасырдың ханы Әбілғазы Убайдаллах куәландырған Арыстан Бабты Әзірет Әліден тарататын шежіре келтіреді: Әлі-имам Мухаммед Ханафийа - Абд ал-Фаттах Баб - Абд ал-Жаббар Баб - Абд ар-Рахман Баб -Абд ар-Рахим Баб - Абд ал-Жалил Баб -Абд ал-Карим Баб - Ысқақ Баб- Исма'ил Баб-Омар Баб-Осман Баб-Ифтихар Баб-Махмуд Баб-Илйас Баб-Арыстан
1 Залеман К.Г. Легенда про Хаким-Ата/ Известия императорской Академии наук. 1898.Т.ІХ, №2, 126;
2 Диваев А. Из области киргизских верований. Баксы как лекарь и колдун.Казань, 1899, 5;
3 Бартольд В.В. Соч., Т.5. М., 1968, 18.112 Тримингэм Дж. Суфийские ордены в исламе. М., 1989, 54.
4 Муминов А.К. Новые направления в изучении истории братства йасавийа. Общественные науки в Узбекистане. 1993. №11-12, 36.
Баб' О.Муминов муны Арыстан бабтың ататегі деп танымайды. Шығыстанушының пікірініне, бұл Отырардың бас әулиесіне Мухаммедтің өсиеті, ілімі кімдер арқылы жеткенін көрсететін тізім (силсила).
Арыстан Баб есімі Қожа Ахметтің «Диуани Хикметінде» жиі аталады. Өлең жолдарынан Арыстан Бабтың ұстаздық қызметі айқын байқалады. Бірініні хикметте «Жеті жаста Арыстан Бабама бердім сәлем» деп К-Ахметтің ұстазымен алғаш кезіккен уақытын көрсетеді. Және бұл кездесу ақын өмірінде шешуші болғанын екініні хикметтегі мына жолдар байқатады:
«Жеті жасымда Арыстан Бабам іздеп таптым.
Көре сала пердемен бүркеп жаптым,
Биһамди-л-Лахи таныдым деп ізімді сүйді.
Сол себептен алпыс үште жерге кірдім»
Тәрбие, оқудың кейбір қырларын «Арыстан Бабам ислам дінін баян қылды»2 (екініні хикмет), «Мың бір зігар үйретіп, мейірбандық жасады» (тоқсаныніны хикмет) деген сөздерден танығандай боламыз.
«Арыстан Бабам айтты», «Арыстан Бабам сөздері естіңз, тәбәррәк»3 деген жолдар жиі қайталанатын тоқсаныніны хикмет Арыстан Баб өсиеттерінен тұрады десе де болады. Оның бірініні бөлігі құдай жолына түскен шәкірттер қандай болуы тиіс деген сауалға ұстаздың берген жауабы сияқты. Онда дүние мен мансап үшін күтілетін жамандық пен қиянат атаулының бәрінен қаш деген уағыз айтылып, талапкерге хақ жолынан айныма деген үндеу орын алған. Хикметте «кісі малын жейтіндерді», «айла қылатындарды», «иманын, дінін бергендерді» әшкерелейді, нысапшылдың, қанағт-рақым дәріптеледі.
Осыдан Арыстан Бабтың кейбір зерттеушілер жазғандай, әдеттегі сауат ашатын мектеп дәрежесіндегі мұғалім емес екенін аңғаруға болады. «Диуани Хикмет» бізге Арыстан Бабтың тәлім-тәрбиесінің мазмуны софылық, адамның рухани жағынан жетілу жолы екенін көрсетіп тұр.
Арыстан Бабты кейбір аңыздарда Салман Парсы деп таныстырады. Бұл пікірдің негізсіз екенін қолымызда бар материалдармен Арыстан Баб кесенесі жайындағы зерттеуімізде көрсеткен болатынбыз.