Өсімдік ұлпаларының жалпы сипаттамасы және құрылысы
1. Түзуші ұлпалардың жіктелуі
2. Негізгі ұлпалардың негізгі түрлері
3. Бөліп шығаруш ұлпалар
4. Өткізгіш ұлпалар
2. Негізгі ұлпалардың негізгі түрлері
3. Бөліп шығаруш ұлпалар
4. Өткізгіш ұлпалар
Өсімдіктердің біркелкі болып келетін сулы ортадан жер бетіне аусуы олардың біртектес вегетативтік денесінің белсенді түрде ортандарға сабаққа, жапыраққа, тамырға бөлінуіне әкеліп соқтырды. Бұл орғандардың, құрылысы әртүрлі болып келетін, алайда қалай болса солай емес, белгілі бір жүйеде орналасқан, бір-бірінен оңай ажыраты латын клеткалардың тобынан тұрады. Аткаратын қызметі бірдей және шығу тегі бір, морфологиялық жағынан біртектес болып келетін клеткалардың тобын ұлпа деп атайды.
Ұлпа туралы ғылымның негізін салған белгілі Италия ғалымы М.Мальпиги мен ағылшын ғалымы Н. Грю (1671 ж.) болған.
Ұлпаларды негізінен мынадай алты топқа бөледі:
1. Түзүші (меристемалық) (образовательная)
2. Жабындық (покровная)
3. Негізгі (основная)
4. Арқаулық (механическая)
5. Өткізгіш (проводящая)
6. Бөліп шығарушы (выводящая)
7. Артық қор жинаушы (запасающая)
Түзуші үлпалар (меристемалық)
Өсімдіқтердің жануарлардан айырмашылығы:
1. Өмірінің сонына дейән өсуін тоқтатпайды
2. Өмірінің сонына дейін түзіп тұрады.
Бұл жағдай өсімдіктердің білгілі бір жерлерінде түзіліп қалыптасатын
меристемалық ұлпалардың болуымен байланысты. Меристемалық ұлпа тығыз болып орналасқан тірі клеткалардын тобынан тұрады. Мұндай клеткалардың кеністігін цитоплазма толтырып тұрады, оның ортасында ядро орналасады, үлкен вакуольдері болмайды, клетка қабықшасы өте жұқа болып келеді және алғашқы қабықшадан тұрады. Меристемалық клеткалардың негізгі екі қасиеті болады – бельсенді түрде бөлінеді және дифференцияланады, яғні басқа ұлпалардың клеткаларына айналады. Алғашқы және сонғы меристема. Алғашқы меристема өскіннің, ұрықтың клеткаларынан дами бастаған кезінен пайда болады. Соңғы меристема, әдетте алғашқы меристемадан кейін тұрақтанған (дифференцияланған) ұлпалардан пайда болады. Алғашқы меристемадан алғашқы ұлпалар, ал оңғы меристемадан сонғы ұлпалар түзіледі.
Орналасу ерекшеліктеріне қарай меристемаларды төрт топқа бөледі: төбелік (апикальдық), бүйірлік (латеральды), қыстырмалы (интеркалярлық), зақымдық (травматикалық).
Төбеллік (апикальдық) меристема. Төбелік меристема сабақтың тамырдың негізгі және бүйірлік осьтерінің ұштарында орналасады.
Ол негізінен органдардың ұзындыққа өсуін қамтамасыз етеді. Шығу тегі жағынан төбелік меристема алғашқы меристемаға жатады. Сабақ пен тамырдың ең жоғаргы және төменгі үштанында, тез бөлуіне қабылетті паренхималық клеткалардың аздаған тобы (сиректеу бір клетка) орналасады. Оларды белсенді (инициальды) клеткалар деп атайды. Бұлардан сөл төмендеу сирек бөлінетін клеткалар орналасады. Олардан төменірек, меристемадан үш түрлі клеткалардың тобы оқшауланып (обособляются) шығады. Осы клеткалардан алғашқы вегетативтік дененің тұрақты ұлпалары қалыптасады (дифференцияланады):
1. Протодерма – клеткалардың үстінгі қабаты, олар жабын ұлпасының бастамасын береді.
2. Прокамбий – вертикальды щсьтің ұзына бойында топтасып (тяжами) орналасқан, ұштары үшкір болып келетін меристеманың ұзынша клеткалары, олардан өткізгіш және арқаулық механикалық ұлпалар, түзіледі.
3. Камбий – соңғы меристема, - негізгі ұлпаларға бастама береді.
Бүйірлік (латкральды) меристема. Өстік органдардың ұзына бойында,
олардың үстіне параллель, цилиндр тәрізді орналасады. Әдетте ол соңғы меристемаға жатады және органдардың көлдененінен өсіп жуандауын қамтамасыз етеді. Көп жағдайда оны камбий деп атайды.
Қыстырмалы (интеркалярлық) меристема. Сабақтың буын аралықтарының төменгі жағында және жапырақтың гүл сағағының түл жағында орналасады. Бұл алғышқы меристема болып табылады, ол органдардың ұзындыққа өсуін қамтамасыз етеді.
Зақымдық (травматикалық) меристема. Өсімдіктің денесінің кез-келген зақымдалған бөлігінде пайда болады. Шығу тегі жағынан ол соңғы меристемаға жатады.
Ұлпа туралы ғылымның негізін салған белгілі Италия ғалымы М.Мальпиги мен ағылшын ғалымы Н. Грю (1671 ж.) болған.
Ұлпаларды негізінен мынадай алты топқа бөледі:
1. Түзүші (меристемалық) (образовательная)
2. Жабындық (покровная)
3. Негізгі (основная)
4. Арқаулық (механическая)
5. Өткізгіш (проводящая)
6. Бөліп шығарушы (выводящая)
7. Артық қор жинаушы (запасающая)
Түзуші үлпалар (меристемалық)
Өсімдіқтердің жануарлардан айырмашылығы:
1. Өмірінің сонына дейән өсуін тоқтатпайды
2. Өмірінің сонына дейін түзіп тұрады.
Бұл жағдай өсімдіктердің білгілі бір жерлерінде түзіліп қалыптасатын
меристемалық ұлпалардың болуымен байланысты. Меристемалық ұлпа тығыз болып орналасқан тірі клеткалардын тобынан тұрады. Мұндай клеткалардың кеністігін цитоплазма толтырып тұрады, оның ортасында ядро орналасады, үлкен вакуольдері болмайды, клетка қабықшасы өте жұқа болып келеді және алғашқы қабықшадан тұрады. Меристемалық клеткалардың негізгі екі қасиеті болады – бельсенді түрде бөлінеді және дифференцияланады, яғні басқа ұлпалардың клеткаларына айналады. Алғашқы және сонғы меристема. Алғашқы меристема өскіннің, ұрықтың клеткаларынан дами бастаған кезінен пайда болады. Соңғы меристема, әдетте алғашқы меристемадан кейін тұрақтанған (дифференцияланған) ұлпалардан пайда болады. Алғашқы меристемадан алғашқы ұлпалар, ал оңғы меристемадан сонғы ұлпалар түзіледі.
Орналасу ерекшеліктеріне қарай меристемаларды төрт топқа бөледі: төбелік (апикальдық), бүйірлік (латеральды), қыстырмалы (интеркалярлық), зақымдық (травматикалық).
Төбеллік (апикальдық) меристема. Төбелік меристема сабақтың тамырдың негізгі және бүйірлік осьтерінің ұштарында орналасады.
Ол негізінен органдардың ұзындыққа өсуін қамтамасыз етеді. Шығу тегі жағынан төбелік меристема алғашқы меристемаға жатады. Сабақ пен тамырдың ең жоғаргы және төменгі үштанында, тез бөлуіне қабылетті паренхималық клеткалардың аздаған тобы (сиректеу бір клетка) орналасады. Оларды белсенді (инициальды) клеткалар деп атайды. Бұлардан сөл төмендеу сирек бөлінетін клеткалар орналасады. Олардан төменірек, меристемадан үш түрлі клеткалардың тобы оқшауланып (обособляются) шығады. Осы клеткалардан алғашқы вегетативтік дененің тұрақты ұлпалары қалыптасады (дифференцияланады):
1. Протодерма – клеткалардың үстінгі қабаты, олар жабын ұлпасының бастамасын береді.
2. Прокамбий – вертикальды щсьтің ұзына бойында топтасып (тяжами) орналасқан, ұштары үшкір болып келетін меристеманың ұзынша клеткалары, олардан өткізгіш және арқаулық механикалық ұлпалар, түзіледі.
3. Камбий – соңғы меристема, - негізгі ұлпаларға бастама береді.
Бүйірлік (латкральды) меристема. Өстік органдардың ұзына бойында,
олардың үстіне параллель, цилиндр тәрізді орналасады. Әдетте ол соңғы меристемаға жатады және органдардың көлдененінен өсіп жуандауын қамтамасыз етеді. Көп жағдайда оны камбий деп атайды.
Қыстырмалы (интеркалярлық) меристема. Сабақтың буын аралықтарының төменгі жағында және жапырақтың гүл сағағының түл жағында орналасады. Бұл алғышқы меристема болып табылады, ол органдардың ұзындыққа өсуін қамтамасыз етеді.
Зақымдық (травматикалық) меристема. Өсімдіктің денесінің кез-келген зақымдалған бөлігінде пайда болады. Шығу тегі жағынан ол соңғы меристемаға жатады.
Негізгі:
1. Ә.Ә. Әметов Ботаника./ Жоғары медицина және колледждеріне арналған оқулық/ Алматы: Дәуір, 2005-512 б.
Қосымша:
1. Уғлиханова Г.Ж. Өсімдік биотехнологиясы: оқулық – 2-ші толықт. Бас.- Алматы: Дғуір, 2009.- 336 с. Ботаника:Учебник для вузов (по спец. 0405 Фармация). 2-е изд., испр.- СПб.:СпецЛит, СПХФА,2003.-647с.
2. ЯковлевГ.П., ЧеломбитькоВ.А.; Под ред. КамелинаР.В.. Ботаника:Учебник для вузов (по спец. 0405 Фармация). 2-е изд., испр.- СПб.:СпецЛит, СПХФА,2003.-647с.
3. КислицкаяВ.Н.: Высшие растения: Учеб.- метод.пос/КГМА.-Караганда,2007.- 56 с.
4. ЗакревскийВ.В.:Генетически модифицированные источники пищи растительного происхождения: прак. Руков. По санитарно-эпид. Надзору: учеб. пособие.- СПб: Диалект, 2006.- 152 с.
5. ЗакревскийВ.В.:Развитие фитохимии и перспективы создания новых лекарственных препаратов.- Алматы: Ғылым.- 2004
6. КузнецовВ.В., КузнецовВ.В., РомановГ.А.: Молекулярно-генетические и биохимические методы в современной биологии растений.- БИНОМ. Лаборатория знаний, 2012.- 487 с.
1. Ә.Ә. Әметов Ботаника./ Жоғары медицина және колледждеріне арналған оқулық/ Алматы: Дәуір, 2005-512 б.
Қосымша:
1. Уғлиханова Г.Ж. Өсімдік биотехнологиясы: оқулық – 2-ші толықт. Бас.- Алматы: Дғуір, 2009.- 336 с. Ботаника:Учебник для вузов (по спец. 0405 Фармация). 2-е изд., испр.- СПб.:СпецЛит, СПХФА,2003.-647с.
2. ЯковлевГ.П., ЧеломбитькоВ.А.; Под ред. КамелинаР.В.. Ботаника:Учебник для вузов (по спец. 0405 Фармация). 2-е изд., испр.- СПб.:СпецЛит, СПХФА,2003.-647с.
3. КислицкаяВ.Н.: Высшие растения: Учеб.- метод.пос/КГМА.-Караганда,2007.- 56 с.
4. ЗакревскийВ.В.:Генетически модифицированные источники пищи растительного происхождения: прак. Руков. По санитарно-эпид. Надзору: учеб. пособие.- СПб: Диалект, 2006.- 152 с.
5. ЗакревскийВ.В.:Развитие фитохимии и перспективы создания новых лекарственных препаратов.- Алматы: Ғылым.- 2004
6. КузнецовВ.В., КузнецовВ.В., РомановГ.А.: Молекулярно-генетические и биохимические методы в современной биологии растений.- БИНОМ. Лаборатория знаний, 2012.- 487 с.
рылымы
1 Тақырып: Өсімдік ұлпаларының жалпы сипаттамасы және құрылысы.
Мақсаты:Ұлпалардың құрылысы, түрлері және қызметтері, өсімдік тіршілігіндегі негізгі ұлпалардың маңызын оқу.
Дәріс жоспары:
1. Түзуші ұлпалардың жіктелуі
2. Негізгі ұлпалардың негізгі түрлері
3. Бөліп шығаруш ұлпалар
4. Өткізгіш ұлпалар
Дәріс тезистері
Өсімдіктердің біркелкі болып келетін сулы ортадан жер бетіне аусуы олардың біртектес вегетативтік денесінің белсенді түрде ортандарға сабаққа, жапыраққа, тамырға бөлінуіне әкеліп соқтырды. Бұл орғандардың, құрылысы әртүрлі болып келетін, алайда қалай болса солай емес, белгілі бір жүйеде орналасқан, бір-бірінен оңай ажыраты латын клеткалардың тобынан тұрады. Аткаратын қызметі бірдей және шығу тегі бір, морфологиялық жағынан біртектес болып келетін клеткалардың тобын ұлпа деп атайды.
Ұлпа туралы ғылымның негізін салған белгілі Италия ғалымы М.Мальпиги мен ағылшын ғалымы Н. Грю (1671 ж.) болған.
Ұлпаларды негізінен мынадай алты топқа бөледі:
1. Түзүші (меристемалық) (образовательная)
2. Жабындық (покровная)
3. Негізгі (основная)
4. Арқаулық (механическая)
5. Өткізгіш (проводящая)
6. Бөліп шығарушы (выводящая)
7. Артық қор жинаушы (запасающая)
Түзуші үлпалар (меристемалық)
Өсімдіқтердің жануарлардан айырмашылығы:
1. Өмірінің сонына дейән өсуін тоқтатпайды
2. Өмірінің сонына дейін түзіп тұрады.
Бұл жағдай өсімдіктердің білгілі бір жерлерінде түзіліп қалыптасатын
меристемалық ұлпалардың болуымен байланысты. Меристемалық ұлпа тығыз болып орналасқан тірі клеткалардын тобынан тұрады. Мұндай клеткалардың кеністігін цитоплазма толтырып тұрады, оның ортасында ядро орналасады, үлкен вакуольдері болмайды, клетка қабықшасы өте жұқа болып келеді және алғашқы қабықшадан тұрады. Меристемалық клеткалардың негізгі екі қасиеті болады - бельсенді түрде бөлінеді және дифференцияланады, яғні басқа ұлпалардың клеткаларына айналады. Алғашқы және сонғы меристема. Алғашқы меристема өскіннің, ұрықтың клеткаларынан дами бастаған кезінен пайда болады. Соңғы меристема, әдетте алғашқы меристемадан кейін тұрақтанған (дифференцияланған) ұлпалардан пайда болады. Алғашқы меристемадан алғашқы ұлпалар, ал оңғы меристемадан сонғы ұлпалар түзіледі.
Орналасу ерекшеліктеріне қарай меристемаларды төрт топқа бөледі: төбелік (апикальдық), бүйірлік (латеральды), қыстырмалы (интеркалярлық), зақымдық (травматикалық).
Төбеллік (апикальдық) меристема. Төбелік меристема сабақтың тамырдың негізгі және бүйірлік осьтерінің ұштарында орналасады.
Ол негізінен органдардың ұзындыққа өсуін қамтамасыз етеді. Шығу тегі жағынан төбелік меристема алғашқы меристемаға жатады. Сабақ пен тамырдың ең жоғаргы және төменгі үштанында, тез бөлуіне қабылетті паренхималық клеткалардың аздаған тобы (сиректеу бір клетка) орналасады. Оларды белсенді (инициальды) клеткалар деп атайды. Бұлардан сөл төмендеу сирек бөлінетін клеткалар орналасады. Олардан төменірек, меристемадан үш түрлі клеткалардың тобы оқшауланып (обособляются) шығады. Осы клеткалардан алғашқы вегетативтік дененің тұрақты ұлпалары қалыптасады (дифференцияланады):
1. Протодерма - клеткалардың үстінгі қабаты, олар жабын ұлпасының бастамасын береді.
2. Прокамбий - вертикальды щсьтің ұзына бойында топтасып (тяжами) орналасқан, ұштары үшкір болып келетін меристеманың ұзынша клеткалары, олардан өткізгіш және арқаулық механикалық ұлпалар, түзіледі.
3. Камбий - соңғы меристема, - негізгі ұлпаларға бастама береді.
Бүйірлік (латкральды) меристема. Өстік органдардың ұзына бойында,
олардың үстіне параллель, цилиндр тәрізді орналасады. Әдетте ол соңғы меристемаға жатады және органдардың көлдененінен өсіп жуандауын қамтамасыз етеді. Көп жағдайда оны камбий деп атайды.
Қыстырмалы (интеркалярлық) меристема. Сабақтың буын аралықтарының төменгі жағында және жапырақтың гүл сағағының түл жағында орналасады. Бұл алғышқы меристема болып табылады, ол органдардың ұзындыққа өсуін қамтамасыз етеді.
Зақымдық (травматикалық) меристема. Өсімдіктің денесінің кез-келген зақымдалған бөлігінде пайда болады. Шығу тегі жағынан ол соңғы меристемаға жатады.
АРҚАУЛЫҚ ҰЛПАЛАР (МЕХАНИЧЕСКИЕ ТКАНИ)
Арқаулық ұлпалар бірігіп, өсімдіктің барлық органдардын сынудан немесе жыртылудан сақтайтын ең жоғарғы біріктікті қамтамасыз етеді. Бұл ұлпалар сүректенетінклеткалардан тұрады. Көп жағдайда бұлар өлі клеткалар. Өстік органдарда бұлар негізінен прозенхималық, ал жапырақтар мен жемістерде паренхималық клеткалар болып келеді. Клеткарының формасына. Олардың қабықшаларының химиялық құрамына және қалындау ершеліктеріне қарай арқаулық ұлпаларды екі топқа бөледі: колленхима, склеренхима.
Колленхима тірі әдетте паренхималық клеткалардан тұрады. Егер клетканың қабықшасының қалындауы, оның бұрышысынан басталса, ондай колленхиманы бұрыштық деп атайды. Егер клетканың екі қарама қарсы жатқан қабықшалары қалындап, қалған екеуі жұқа күйінде қалып отырса, өндай колленхиманы пластинка тәрізді деп атайды. Колленхиманың қабықшалары созылуға қабилетті, өйткені олардың жұқа бөліктері (участкілері) болады, соңдықтан да колленхима жас өсіп келе жатқан органдардың тірегі болып табылады. Колленхима қос жарнақты өсімдік терге тән.
Склеренхиманың клетка қабықшалары бірдей қалындайтын прозенхималық клеткалардан тұрады. Тек жас клеткалары ғана тірі болады. Жасы ұлғая келе бұл клеткалардың ішіндегі заттары өліп, семеді (отмирают). Бұл құрлықта өсетін өсімдіктердің вегетативти органдарындағы ең кең таралған арқаулық ұлпа. Клетка негізінен қабықшаларының химиялық құрамы бойынша склеренхималардың екі түрі болады: талшықтар және склерендтер.
Талшықтардың өзінің екі түрі болады;
а) тін талшықтары және б) сүректік талшықтары. Тін талшықтарының клеткасының қабықшалары целлюлозадан тұрады, немесе аздап қана сүректенеді. Сүректік талшықтардың (лимбриформ) клеткасының қабықшалары барлық уақытта талық сүректелген болады.
Склерелдтер - клетка қабықшалары бірдей қалындап сүректелген өлі паренхималық клеткалар. Олар әдетте жемістерде (тасты клеткалар), жапырақтарда (тірек клеткалар) және басқа да органдарда болады.
Жабындық үлпалар.
Жабындық ұлпалардың негізгі атқыратын қызметі:
1. Өсімдікті кеуіп қалудан сақтайды.
2. Сыртқы ортаның қолайсыз әсерінен сақтайды.
Шығу тегіне байланысты жабындық ұлпаларды үш тпқа бөлуге болады:
Эпидермаға, қабыққа, қыртысқа (корку).
Эпидерма - протодермадан пайда болатын алғышқы жабын ұлпасы. Олар жапырақты және жас сабақты жауып тұрады. Көп жағдайда эпидерма бір қабат тірі, тығыз орналасқан, хлорофилдері жоқ клеткалардан тұрады. Клетка қабықшалары әдетте иректелген болып келеді, соған байланысты олар озыра тығыз байланысты болады. Қабықшалардың қалындығы бірдей емес. Қоршаған ортамен шектесетін, сыртқы қабықша басқаларына қарағанда біршама қалындау және кутинмен (кутикула) немесе балауызбен (воск) жабанған болып келеді. Эпидерманың қорғаныш қызметі, оның клеткасының бетінде, құрылысы әртүрлі болып келетің ерекше өсіндердің түктердің (трихомдардың) пайда болуына байланысты арта түседі. Эпидермада зат алмасуды және судың бұлануын (транспирация) реттеп отыратын ерекше устьица, аппараты болады. Ол екі мамандаған түйістіргіш (көмкерме) клеткадан және олардың арасында болатын устьице саңылауынан тұрады. Түйістіргіш клеткаларда хлоропластар болады. Олардың эпидерманың клеткасы жағындағы қабықшасы санылау жағындағы қабықшасына қарағанда көп жұқа болады.
Эпидерманың түйістіргіш клеткаларға тиісіп тұратын клеткаларының формасы қалған клеткаларынан өзгеше болады. Оларды қосымша (побочный) клеткалар деп атайды. Устьице аппараты жапырақ тақтасының екі бетінде де орналасады. Жер бетіндегі өсімдіктерде олар негізінен жапырақтын астынғы бетінде, судағы өсімдіктердің жүзіп жұретін жапырақтарының тек үстінгі бетінде орналасады.
Перидерма (пробка). Эпидермистің клеткалары сабақтың жуандап өсуінің нәтижесінде өзгеріске ұшырап (деформацияланды) өледі. Күзде соңғы жабын ұлпасы-перидерма пайда болады. Оның пайда болуы соңғы меристема тоздық камбийдің жұмысына байланысты. Тоздік камбий субэпидермалық клеткалардан, ал кейде тіптен эпидермалық клеткалардан дамиды. Тоздық камбийдің клеткалары тангентальды (сабақтің үстіне параллель орналасқан перделермен) бөлініп сабақтын ортасына (өзегіне) қарай тірі паренхималық клеткалардың қабатын (феллодерманы) бөліп шығарады. Үш ұлпадан феллогеннен, феллемадан жне феллодермадан тұратын комплекс күрделі жабындық ұлпа перидерма деп аталынады. Қорғаныштық қызметті тек тоз (феллема) ғана атқарады. Ол тығыз орналасқан клеткалардың дұрыс радиальды қатарларынан тұрады. Олардың қабық шаларында суберин жиналады. Қабықшасының тозға айналануына байланысты клетканың ішіндегі заттары өледі. Тоздық қабатта судың бұлануын және газдың алмасуын қамтамасыз ететін ерекше жасымықшалар (чечевичкілер) деп атыланатын қуыстар пайда болады. Жасымықшалар клетка аралық қустары үлкен болып келетін дөнгелек клеткалармен төлтырылған. Жасымықшаны толтыратын ұлпалар тоздық камбийдің тұтас қабаты қалаттасқанға дейін, устьица аппаратынның астында орналасқан, паренхималық клеткалардың бөлінуінің нәтижесінде пайда болады.
Қыртыс (корка, немесе ритидом). Ағаштармен бұталардың қабықтары сабақтың жуандап өсуінің нәтижесінде 2-3 жылдап соң жыртылады, ал оны тоз қабат алмастырады. Қабықтың тереңдеу орналасқан ұлпаларында тоздық камбийдің жаңа бөліктері (участкілері) пайда болады, олар тоздың жаңа қабаттарының бастамасын береді. Осыған байланысты сыртқы ұлпалар сабақтың ортанғы бөлігінен бөлектеніп өзгеріске (деформацияға) ұшырайды да өледі.
Сөйтіп, сабақтың сыртында қабықтың бірнеше қабатынан және қабықтың өлі бөліктерінен (участкілерінен) тұратың өлі тканьдердің комплексі түзіледі. Тоздың сыртқы қабаттары біртіндеп бұзылып, қабыршақтанып түсіп отырады.
АРҚАУЛЫҚ ҰЛПАЛАР (МЕХАНИЧЕСКИЕ ТКАНИ)
Арқаулық ұлпалар бірігіп, өсімдіктің барлық органдардын сынудан немесе жыртылудан сақтайтын ең жоғарғы біріктікті қамтамасыз етеді. Бұл ұлпалар сүректенетінклеткалардан тұрады. Көп жағдайда бұлар өлі клеткалар. Өстік органдарда бұлар негізінен прозенхималық, ал жапырақтар мен жемістерде паренхималық клеткалар болып келеді. Клеткарының формасына. Олардың қабықшаларының химиялық құрамына және қалындау ершеліктеріне қарай арқаулық ұлпаларды екі топқа бөледі: колленхима, склеренхима.
Колленхима тірі әдетте паренхималық клеткалардан тұрады. Егер клетканың қабықшасының қалындауы, оның бұрышысынан басталса, ондай колленхиманы бұрыштық деп атайды. Егер клетканың екі қарама қарсы жатқан қабықшалары қалындап, қалған екеуі жұқа күйінде қалып отырса, өндай колленхиманы пластинка тәрізді деп атайды. Колленхиманың қабықшалары созылуға қабилетті, өйткені олардың жұқа бөліктері (участкілері) болады, соңдықтан да колленхима жас өсіп келе жатқан органдардың тірегі болып табылады. Колленхима қос жарнақты өсімдік терге тән.
Склеренхиманың клетка қабықшалары бірдей қалындайтын прозенхималық клеткалардан тұрады. Тек жас клеткалары ғана тірі болады. Жасы ұлғая келе бұл клеткалардың ішіндегі заттары өліп, семеді (отмирают). Бұл құрлықта өсетін өсімдіктердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1 Тақырып: Өсімдік ұлпаларының жалпы сипаттамасы және құрылысы.
Мақсаты:Ұлпалардың құрылысы, түрлері және қызметтері, өсімдік тіршілігіндегі негізгі ұлпалардың маңызын оқу.
Дәріс жоспары:
1. Түзуші ұлпалардың жіктелуі
2. Негізгі ұлпалардың негізгі түрлері
3. Бөліп шығаруш ұлпалар
4. Өткізгіш ұлпалар
Дәріс тезистері
Өсімдіктердің біркелкі болып келетін сулы ортадан жер бетіне аусуы олардың біртектес вегетативтік денесінің белсенді түрде ортандарға сабаққа, жапыраққа, тамырға бөлінуіне әкеліп соқтырды. Бұл орғандардың, құрылысы әртүрлі болып келетін, алайда қалай болса солай емес, белгілі бір жүйеде орналасқан, бір-бірінен оңай ажыраты латын клеткалардың тобынан тұрады. Аткаратын қызметі бірдей және шығу тегі бір, морфологиялық жағынан біртектес болып келетін клеткалардың тобын ұлпа деп атайды.
Ұлпа туралы ғылымның негізін салған белгілі Италия ғалымы М.Мальпиги мен ағылшын ғалымы Н. Грю (1671 ж.) болған.
Ұлпаларды негізінен мынадай алты топқа бөледі:
1. Түзүші (меристемалық) (образовательная)
2. Жабындық (покровная)
3. Негізгі (основная)
4. Арқаулық (механическая)
5. Өткізгіш (проводящая)
6. Бөліп шығарушы (выводящая)
7. Артық қор жинаушы (запасающая)
Түзуші үлпалар (меристемалық)
Өсімдіқтердің жануарлардан айырмашылығы:
1. Өмірінің сонына дейән өсуін тоқтатпайды
2. Өмірінің сонына дейін түзіп тұрады.
Бұл жағдай өсімдіктердің білгілі бір жерлерінде түзіліп қалыптасатын
меристемалық ұлпалардың болуымен байланысты. Меристемалық ұлпа тығыз болып орналасқан тірі клеткалардын тобынан тұрады. Мұндай клеткалардың кеністігін цитоплазма толтырып тұрады, оның ортасында ядро орналасады, үлкен вакуольдері болмайды, клетка қабықшасы өте жұқа болып келеді және алғашқы қабықшадан тұрады. Меристемалық клеткалардың негізгі екі қасиеті болады - бельсенді түрде бөлінеді және дифференцияланады, яғні басқа ұлпалардың клеткаларына айналады. Алғашқы және сонғы меристема. Алғашқы меристема өскіннің, ұрықтың клеткаларынан дами бастаған кезінен пайда болады. Соңғы меристема, әдетте алғашқы меристемадан кейін тұрақтанған (дифференцияланған) ұлпалардан пайда болады. Алғашқы меристемадан алғашқы ұлпалар, ал оңғы меристемадан сонғы ұлпалар түзіледі.
Орналасу ерекшеліктеріне қарай меристемаларды төрт топқа бөледі: төбелік (апикальдық), бүйірлік (латеральды), қыстырмалы (интеркалярлық), зақымдық (травматикалық).
Төбеллік (апикальдық) меристема. Төбелік меристема сабақтың тамырдың негізгі және бүйірлік осьтерінің ұштарында орналасады.
Ол негізінен органдардың ұзындыққа өсуін қамтамасыз етеді. Шығу тегі жағынан төбелік меристема алғашқы меристемаға жатады. Сабақ пен тамырдың ең жоғаргы және төменгі үштанында, тез бөлуіне қабылетті паренхималық клеткалардың аздаған тобы (сиректеу бір клетка) орналасады. Оларды белсенді (инициальды) клеткалар деп атайды. Бұлардан сөл төмендеу сирек бөлінетін клеткалар орналасады. Олардан төменірек, меристемадан үш түрлі клеткалардың тобы оқшауланып (обособляются) шығады. Осы клеткалардан алғашқы вегетативтік дененің тұрақты ұлпалары қалыптасады (дифференцияланады):
1. Протодерма - клеткалардың үстінгі қабаты, олар жабын ұлпасының бастамасын береді.
2. Прокамбий - вертикальды щсьтің ұзына бойында топтасып (тяжами) орналасқан, ұштары үшкір болып келетін меристеманың ұзынша клеткалары, олардан өткізгіш және арқаулық механикалық ұлпалар, түзіледі.
3. Камбий - соңғы меристема, - негізгі ұлпаларға бастама береді.
Бүйірлік (латкральды) меристема. Өстік органдардың ұзына бойында,
олардың үстіне параллель, цилиндр тәрізді орналасады. Әдетте ол соңғы меристемаға жатады және органдардың көлдененінен өсіп жуандауын қамтамасыз етеді. Көп жағдайда оны камбий деп атайды.
Қыстырмалы (интеркалярлық) меристема. Сабақтың буын аралықтарының төменгі жағында және жапырақтың гүл сағағының түл жағында орналасады. Бұл алғышқы меристема болып табылады, ол органдардың ұзындыққа өсуін қамтамасыз етеді.
Зақымдық (травматикалық) меристема. Өсімдіктің денесінің кез-келген зақымдалған бөлігінде пайда болады. Шығу тегі жағынан ол соңғы меристемаға жатады.
АРҚАУЛЫҚ ҰЛПАЛАР (МЕХАНИЧЕСКИЕ ТКАНИ)
Арқаулық ұлпалар бірігіп, өсімдіктің барлық органдардын сынудан немесе жыртылудан сақтайтын ең жоғарғы біріктікті қамтамасыз етеді. Бұл ұлпалар сүректенетінклеткалардан тұрады. Көп жағдайда бұлар өлі клеткалар. Өстік органдарда бұлар негізінен прозенхималық, ал жапырақтар мен жемістерде паренхималық клеткалар болып келеді. Клеткарының формасына. Олардың қабықшаларының химиялық құрамына және қалындау ершеліктеріне қарай арқаулық ұлпаларды екі топқа бөледі: колленхима, склеренхима.
Колленхима тірі әдетте паренхималық клеткалардан тұрады. Егер клетканың қабықшасының қалындауы, оның бұрышысынан басталса, ондай колленхиманы бұрыштық деп атайды. Егер клетканың екі қарама қарсы жатқан қабықшалары қалындап, қалған екеуі жұқа күйінде қалып отырса, өндай колленхиманы пластинка тәрізді деп атайды. Колленхиманың қабықшалары созылуға қабилетті, өйткені олардың жұқа бөліктері (участкілері) болады, соңдықтан да колленхима жас өсіп келе жатқан органдардың тірегі болып табылады. Колленхима қос жарнақты өсімдік терге тән.
Склеренхиманың клетка қабықшалары бірдей қалындайтын прозенхималық клеткалардан тұрады. Тек жас клеткалары ғана тірі болады. Жасы ұлғая келе бұл клеткалардың ішіндегі заттары өліп, семеді (отмирают). Бұл құрлықта өсетін өсімдіктердің вегетативти органдарындағы ең кең таралған арқаулық ұлпа. Клетка негізінен қабықшаларының химиялық құрамы бойынша склеренхималардың екі түрі болады: талшықтар және склерендтер.
Талшықтардың өзінің екі түрі болады;
а) тін талшықтары және б) сүректік талшықтары. Тін талшықтарының клеткасының қабықшалары целлюлозадан тұрады, немесе аздап қана сүректенеді. Сүректік талшықтардың (лимбриформ) клеткасының қабықшалары барлық уақытта талық сүректелген болады.
Склерелдтер - клетка қабықшалары бірдей қалындап сүректелген өлі паренхималық клеткалар. Олар әдетте жемістерде (тасты клеткалар), жапырақтарда (тірек клеткалар) және басқа да органдарда болады.
Жабындық үлпалар.
Жабындық ұлпалардың негізгі атқыратын қызметі:
1. Өсімдікті кеуіп қалудан сақтайды.
2. Сыртқы ортаның қолайсыз әсерінен сақтайды.
Шығу тегіне байланысты жабындық ұлпаларды үш тпқа бөлуге болады:
Эпидермаға, қабыққа, қыртысқа (корку).
Эпидерма - протодермадан пайда болатын алғышқы жабын ұлпасы. Олар жапырақты және жас сабақты жауып тұрады. Көп жағдайда эпидерма бір қабат тірі, тығыз орналасқан, хлорофилдері жоқ клеткалардан тұрады. Клетка қабықшалары әдетте иректелген болып келеді, соған байланысты олар озыра тығыз байланысты болады. Қабықшалардың қалындығы бірдей емес. Қоршаған ортамен шектесетін, сыртқы қабықша басқаларына қарағанда біршама қалындау және кутинмен (кутикула) немесе балауызбен (воск) жабанған болып келеді. Эпидерманың қорғаныш қызметі, оның клеткасының бетінде, құрылысы әртүрлі болып келетің ерекше өсіндердің түктердің (трихомдардың) пайда болуына байланысты арта түседі. Эпидермада зат алмасуды және судың бұлануын (транспирация) реттеп отыратын ерекше устьица, аппараты болады. Ол екі мамандаған түйістіргіш (көмкерме) клеткадан және олардың арасында болатын устьице саңылауынан тұрады. Түйістіргіш клеткаларда хлоропластар болады. Олардың эпидерманың клеткасы жағындағы қабықшасы санылау жағындағы қабықшасына қарағанда көп жұқа болады.
Эпидерманың түйістіргіш клеткаларға тиісіп тұратын клеткаларының формасы қалған клеткаларынан өзгеше болады. Оларды қосымша (побочный) клеткалар деп атайды. Устьице аппараты жапырақ тақтасының екі бетінде де орналасады. Жер бетіндегі өсімдіктерде олар негізінен жапырақтын астынғы бетінде, судағы өсімдіктердің жүзіп жұретін жапырақтарының тек үстінгі бетінде орналасады.
Перидерма (пробка). Эпидермистің клеткалары сабақтың жуандап өсуінің нәтижесінде өзгеріске ұшырап (деформацияланды) өледі. Күзде соңғы жабын ұлпасы-перидерма пайда болады. Оның пайда болуы соңғы меристема тоздық камбийдің жұмысына байланысты. Тоздік камбий субэпидермалық клеткалардан, ал кейде тіптен эпидермалық клеткалардан дамиды. Тоздық камбийдің клеткалары тангентальды (сабақтің үстіне параллель орналасқан перделермен) бөлініп сабақтын ортасына (өзегіне) қарай тірі паренхималық клеткалардың қабатын (феллодерманы) бөліп шығарады. Үш ұлпадан феллогеннен, феллемадан жне феллодермадан тұратын комплекс күрделі жабындық ұлпа перидерма деп аталынады. Қорғаныштық қызметті тек тоз (феллема) ғана атқарады. Ол тығыз орналасқан клеткалардың дұрыс радиальды қатарларынан тұрады. Олардың қабық шаларында суберин жиналады. Қабықшасының тозға айналануына байланысты клетканың ішіндегі заттары өледі. Тоздық қабатта судың бұлануын және газдың алмасуын қамтамасыз ететін ерекше жасымықшалар (чечевичкілер) деп атыланатын қуыстар пайда болады. Жасымықшалар клетка аралық қустары үлкен болып келетін дөнгелек клеткалармен төлтырылған. Жасымықшаны толтыратын ұлпалар тоздық камбийдің тұтас қабаты қалаттасқанға дейін, устьица аппаратынның астында орналасқан, паренхималық клеткалардың бөлінуінің нәтижесінде пайда болады.
Қыртыс (корка, немесе ритидом). Ағаштармен бұталардың қабықтары сабақтың жуандап өсуінің нәтижесінде 2-3 жылдап соң жыртылады, ал оны тоз қабат алмастырады. Қабықтың тереңдеу орналасқан ұлпаларында тоздық камбийдің жаңа бөліктері (участкілері) пайда болады, олар тоздың жаңа қабаттарының бастамасын береді. Осыған байланысты сыртқы ұлпалар сабақтың ортанғы бөлігінен бөлектеніп өзгеріске (деформацияға) ұшырайды да өледі.
Сөйтіп, сабақтың сыртында қабықтың бірнеше қабатынан және қабықтың өлі бөліктерінен (участкілерінен) тұратың өлі тканьдердің комплексі түзіледі. Тоздың сыртқы қабаттары біртіндеп бұзылып, қабыршақтанып түсіп отырады.
АРҚАУЛЫҚ ҰЛПАЛАР (МЕХАНИЧЕСКИЕ ТКАНИ)
Арқаулық ұлпалар бірігіп, өсімдіктің барлық органдардын сынудан немесе жыртылудан сақтайтын ең жоғарғы біріктікті қамтамасыз етеді. Бұл ұлпалар сүректенетінклеткалардан тұрады. Көп жағдайда бұлар өлі клеткалар. Өстік органдарда бұлар негізінен прозенхималық, ал жапырақтар мен жемістерде паренхималық клеткалар болып келеді. Клеткарының формасына. Олардың қабықшаларының химиялық құрамына және қалындау ершеліктеріне қарай арқаулық ұлпаларды екі топқа бөледі: колленхима, склеренхима.
Колленхима тірі әдетте паренхималық клеткалардан тұрады. Егер клетканың қабықшасының қалындауы, оның бұрышысынан басталса, ондай колленхиманы бұрыштық деп атайды. Егер клетканың екі қарама қарсы жатқан қабықшалары қалындап, қалған екеуі жұқа күйінде қалып отырса, өндай колленхиманы пластинка тәрізді деп атайды. Колленхиманың қабықшалары созылуға қабилетті, өйткені олардың жұқа бөліктері (участкілері) болады, соңдықтан да колленхима жас өсіп келе жатқан органдардың тірегі болып табылады. Колленхима қос жарнақты өсімдік терге тән.
Склеренхиманың клетка қабықшалары бірдей қалындайтын прозенхималық клеткалардан тұрады. Тек жас клеткалары ғана тірі болады. Жасы ұлғая келе бұл клеткалардың ішіндегі заттары өліп, семеді (отмирают). Бұл құрлықта өсетін өсімдіктердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz