Алматы облысының көлік инфрақұрылымы мен коммуникациясының қазіргі жағдайы мен келешектегі даму жобалары мен олардың негізгі болашақ экономикалық, сондай-ақ саяси тенденцияларын анализдеу
КІРІСПЕ
1 АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНЫҢ КӨЛІК ЖӘНЕ КОММУНИКАЦИЯСЫНЫҢ ДАМУ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Алматы облысының құрлық көлігі
1.1.1 Темір жол көлігі
1.1.2 Автомобиль жолы
1.1.3 Құбыр көлігі
1.2 Алматы облысының әуе және су көлігі
1.3 Алматы облысының коммуникациясы
Қазақстан Республикасының бәсекеге қабілеттілігін арттыруда
2 АЛМАТЫ ОБЛЫСЫ ТЕРРИТОРИЯСЫНДАҒЫ ТРАНЗИТТІҢ ЕЛ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ДАМУЫНДА АЛАТЫН ОРНЫ
2.1. Қорғас . Жетіген екінші халықаралық шекара маңындағы темір жол өткелі жобасын жүзеге асыру
2.2. «Түрікменстан . Өзбекстан . Қазақстан . Қытай» трансазиялық газ құбыры
2.3 Алматы облысының құрлық көлігінің жолаушылар мен жүк тасымалдаудағы маңызы
3 АЛМАТЫ ОБЛЫСЫ ЭКОНОМИКАСЫН ДАМЫТУДАҒЫ КӨЛІК ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ БОЛАШАҚТАҒЫ ДАМУЫ
3.1 «Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі көлік стратегиясы»
3.2 Көлік кешенінің қоршаған ортаға тигізетін әсерінің алдын алу жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНЫҢ КӨЛІК ЖӘНЕ КОММУНИКАЦИЯСЫНЫҢ ДАМУ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Алматы облысының құрлық көлігі
1.1.1 Темір жол көлігі
1.1.2 Автомобиль жолы
1.1.3 Құбыр көлігі
1.2 Алматы облысының әуе және су көлігі
1.3 Алматы облысының коммуникациясы
Қазақстан Республикасының бәсекеге қабілеттілігін арттыруда
2 АЛМАТЫ ОБЛЫСЫ ТЕРРИТОРИЯСЫНДАҒЫ ТРАНЗИТТІҢ ЕЛ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ДАМУЫНДА АЛАТЫН ОРНЫ
2.1. Қорғас . Жетіген екінші халықаралық шекара маңындағы темір жол өткелі жобасын жүзеге асыру
2.2. «Түрікменстан . Өзбекстан . Қазақстан . Қытай» трансазиялық газ құбыры
2.3 Алматы облысының құрлық көлігінің жолаушылар мен жүк тасымалдаудағы маңызы
3 АЛМАТЫ ОБЛЫСЫ ЭКОНОМИКАСЫН ДАМЫТУДАҒЫ КӨЛІК ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ БОЛАШАҚТАҒЫ ДАМУЫ
3.1 «Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі көлік стратегиясы»
3.2 Көлік кешенінің қоршаған ортаға тигізетін әсерінің алдын алу жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Жұмыстың мақсаты. Тақырыптың зерттеу мақсаты Алматы облысының көлік инфрақұрылымы мен коммуникациясының қазіргі жағдайы мен келешектегі даму жобалары мен олардың негізгі болашақ экономикалық, сондай-ақ саяси тенденцияларын анализдеу болып табылады.
Жұмыстың міндеті:
– Көлік түрлерінің қазіргі жағдайын талдау
– Алматы облысының территориясындағы транзиттің экономикалық мүмкіндіктерін талдау.
– Алматы облысының алдағы уақыттағы жобаланған транзиттік көлік жолдарының болашақтағы мүмкіндіктері мен жаңа бағыттарын талдау.
Жұмыстың зерттеу нысаны. Көлік пен байланыс өндірістің жалпы жағдайын жасай отырып, инфрақұрылым салаларының ішінде маңызды қызмет атқаратындардың бірі. Көлік — бұл адамдарды және жүктерді тасымалдау үрдісін қамтамасыз ететін жол қатынасындағы техникалық құрылғылар мен құрылыстардың жиынтығы. Көлік қажеттілігі бойынша — өнеркәсіптік көлік, қолданыстағы жеке көлік болып бөлінсе, ал тасымалдау сипаты бойынша жүк және жолаушылар көлігі болып бөлінеді.
Жолаушыларға қызмет көрсететін көліктің экономикалық және әлеуметтік рөлі тасымалдауда адамдардың сұраныстарын қанағаттандыру арқылы жолаушыларды, олардың қол жүктерін және багаждарын тасымалдау қызметтерін көрсету болып табылады. Жолаушыларға көліктік қызмет көрсету барысында туындайтын экономикалық қатынастардың ерекшелігі тасымалдау қызметтеріндегі халықтың сұраныстарын міндетті түрде есепке алумен түсіндіріледі. Халыққа көліктік қызмет көрсетуді жүзеге асыру адамдардың тұрмысын жақсарту бойынша кешенді мәселенің құрамдас бөлігі болып табылады.
Байланыс – бұл ақпараттарды таратуға арналған әртүрлі коммуникациялар. Байланыс түрлеріне: пошта байланысы, сым байланысын (телефон, телеграф, факсималды) қоса алғанда, электр байланыс (жердегі және ғарыштық), радиобайланыс, оптикалық байланыс және басқалар жатады.
Инфрақұрылымның маңызды құрамдас бөліктерінің бірі болып табылатын көлік және коммуникация салаларының елдің бәсекелестікке қабілеттілігін арттырудағы орны зор.
«Қазақстан – 2030» даму Стратегиясының маңызды мәселелерінің бірі әлемдік нарықта отандық көлік-коммуникациялық кешеннің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету және еліміздің аумағы арқылы сауда ағымдарын арттыру болып табылады [1] .
Отандық тауарлардың, қызметтердің және экономиканың бәсекеге қабілеттілік кепілі - мемлекеттік көлік және транзиттік саясатқа сәйкес келетін жоғары технологиялық көлік инфрақұрылымы.
Егеменді еліміздің дамуы мен бүкіл әлемдік ауқымда танымал мемлекетіміздің бірден-бір жетекші саласы көлік-коммуникация кешені. Оның негізгі себебі аталған саланың үкімет қабылдаған ел экономикасына маңызды бағдарламаларды жүзеге асыруға мүмкіндік бере алатын рөлі. Инфрақұрылымның осы саласының әлемдік деңгейге сәйкесімділігі еліміздің бәсекеге қабілеттілігін арттырудағы маңызды факторы болып табылады. Оларсыз Қазақстан мен Орта Азияның индустриясын дамыту, табиғат байлықтарын шаруашылық айналымына игеру, шалғай аудандардағы жаңа ашылған пайдалы кең қазбаларын пайдалану мүмкін емес.
Қазақстан Республикасының әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына қосылу Стратегиясындағы Қазақстанның жедел экономикалық дамуы үшін үлкен жетістікті қамтамасыз ету артықшылығында Президент Н.Ә. Назарбаев: «Ірі көлік инфрақұрылымдық объектілердің айналасына шағын және орташа жобалар арқылы икемді, жоғары технологиялық қалпына келтірілген объектілерді құру және дамыту қажет. Осылайша Орталық Азиядағы біздің көшбасшы бағыттарын қамтамасыз ету үшін аймақтық нарыққа бәсекелес көлік желісін ендіруді ұйымдастыруға мүмкін болады», – деп баса атап көрсетті. Осыған байланысты, көлік-коммуникациялық кешен Қазақстан Республикасындағы басым сапалы көлік қызметтеріне деген сұраныстарды толық қанағаттандырумен тығыз байланысты [1].
Жұмыстың міндеті:
– Көлік түрлерінің қазіргі жағдайын талдау
– Алматы облысының территориясындағы транзиттің экономикалық мүмкіндіктерін талдау.
– Алматы облысының алдағы уақыттағы жобаланған транзиттік көлік жолдарының болашақтағы мүмкіндіктері мен жаңа бағыттарын талдау.
Жұмыстың зерттеу нысаны. Көлік пен байланыс өндірістің жалпы жағдайын жасай отырып, инфрақұрылым салаларының ішінде маңызды қызмет атқаратындардың бірі. Көлік — бұл адамдарды және жүктерді тасымалдау үрдісін қамтамасыз ететін жол қатынасындағы техникалық құрылғылар мен құрылыстардың жиынтығы. Көлік қажеттілігі бойынша — өнеркәсіптік көлік, қолданыстағы жеке көлік болып бөлінсе, ал тасымалдау сипаты бойынша жүк және жолаушылар көлігі болып бөлінеді.
Жолаушыларға қызмет көрсететін көліктің экономикалық және әлеуметтік рөлі тасымалдауда адамдардың сұраныстарын қанағаттандыру арқылы жолаушыларды, олардың қол жүктерін және багаждарын тасымалдау қызметтерін көрсету болып табылады. Жолаушыларға көліктік қызмет көрсету барысында туындайтын экономикалық қатынастардың ерекшелігі тасымалдау қызметтеріндегі халықтың сұраныстарын міндетті түрде есепке алумен түсіндіріледі. Халыққа көліктік қызмет көрсетуді жүзеге асыру адамдардың тұрмысын жақсарту бойынша кешенді мәселенің құрамдас бөлігі болып табылады.
Байланыс – бұл ақпараттарды таратуға арналған әртүрлі коммуникациялар. Байланыс түрлеріне: пошта байланысы, сым байланысын (телефон, телеграф, факсималды) қоса алғанда, электр байланыс (жердегі және ғарыштық), радиобайланыс, оптикалық байланыс және басқалар жатады.
Инфрақұрылымның маңызды құрамдас бөліктерінің бірі болып табылатын көлік және коммуникация салаларының елдің бәсекелестікке қабілеттілігін арттырудағы орны зор.
«Қазақстан – 2030» даму Стратегиясының маңызды мәселелерінің бірі әлемдік нарықта отандық көлік-коммуникациялық кешеннің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету және еліміздің аумағы арқылы сауда ағымдарын арттыру болып табылады [1] .
Отандық тауарлардың, қызметтердің және экономиканың бәсекеге қабілеттілік кепілі - мемлекеттік көлік және транзиттік саясатқа сәйкес келетін жоғары технологиялық көлік инфрақұрылымы.
Егеменді еліміздің дамуы мен бүкіл әлемдік ауқымда танымал мемлекетіміздің бірден-бір жетекші саласы көлік-коммуникация кешені. Оның негізгі себебі аталған саланың үкімет қабылдаған ел экономикасына маңызды бағдарламаларды жүзеге асыруға мүмкіндік бере алатын рөлі. Инфрақұрылымның осы саласының әлемдік деңгейге сәйкесімділігі еліміздің бәсекеге қабілеттілігін арттырудағы маңызды факторы болып табылады. Оларсыз Қазақстан мен Орта Азияның индустриясын дамыту, табиғат байлықтарын шаруашылық айналымына игеру, шалғай аудандардағы жаңа ашылған пайдалы кең қазбаларын пайдалану мүмкін емес.
Қазақстан Республикасының әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына қосылу Стратегиясындағы Қазақстанның жедел экономикалық дамуы үшін үлкен жетістікті қамтамасыз ету артықшылығында Президент Н.Ә. Назарбаев: «Ірі көлік инфрақұрылымдық объектілердің айналасына шағын және орташа жобалар арқылы икемді, жоғары технологиялық қалпына келтірілген объектілерді құру және дамыту қажет. Осылайша Орталық Азиядағы біздің көшбасшы бағыттарын қамтамасыз ету үшін аймақтық нарыққа бәсекелес көлік желісін ендіруді ұйымдастыруға мүмкін болады», – деп баса атап көрсетті. Осыған байланысты, көлік-коммуникациялық кешен Қазақстан Республикасындағы басым сапалы көлік қызметтеріне деген сұраныстарды толық қанағаттандырумен тығыз байланысты [1].
1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан – 2030: Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы: Ел Президентінің халқына жолдауы – Алматы: Өнер, 1997. – 234 б.
2. Ахметов Е., Кәрменова Н., Кәрібаева Ш., Асубаев Б. «Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы» Алматы, 2005 – 138б.
3. Бодаухан Г. «Экономическая интеграция Казахстана с другими странами в сфере транспортных услуг: современное состояние,развития,перспективы» 2008, - 14-69 бб.
4. Алматы облысының 2015 жылға дейінгі даму стратегиясы
5. Исқалиев М.Д. Қазақстан және Орта Азия жаһандану жағдайында// «Жаһандану жағдайында Қазақстан экононмикасын жаңарту мәселелері» халықаралық ғылыми-теориялық конференциясының материалдары . Алматы : Абылайхан атындағы ҚазХҚӘТУ 2006. – 7 – 14 бб.
6. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейiнгi аумақтық даму стратегиясы
7. Ахметова Г.И. «Проблемы развития инфраструктуры в системе экономических отношений» (ЗКГМА).защ.2008, - 15-23 бб.
8. Назарбаев Н.Ә. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан, Қазақстан Республикасы халқына жолдау// Егемен Қазақстан. – 2007. – 1 наурыз.
9. Автомобильному транспорту Казахстана 70 лет// Транскурьер. – 1995. - № 3. – 14б.
10. Алшанов Р., Әшімбаева Ә. Жаһандық экономика және Қазақстан // Егемен Қазақстан. – 2007. – 28 ақпан.
11. Экономика автомобильного транспорта: учеб. Пособие для студ. Высш. Учеб. Заведений / под ред Г. А. Кононовой. – М.:Академия, 2006. – 320 с.
12. Қазақстан Республикасының автожол саласын дамытудың 2006-2012 жылдарға арналған бағдарламасы. – Алматы: Юрист, 2006. – 33 б.
13. Шеденов Ө.Қ., Көшімова М.Ә. Тасымалдау қызметінің сапасы жолаушы автокөлігінің тиімді жұмысының негізгі факторы ретінде / «Қазақстан Республикасы экономикасының бәсекелестік қабілеттілігінің жағдайы мен болашағы: өнеркәсіптік маркетингтің, қаржыландырудың және басқарудың қазіргі әдістемесі» халықаралық конференция материалдары . – Алматы: ҚазҰТУ , 2007. – 136-140 бб.
14. Көлік және коммуникация министрі С.Ахметовпен сұхбат // Айқын. – 2007 ж. – 13 ақпан.
15. Парманқұлова И. Қазақстан Республикасының индустриялық-инновациялық даму қадамдары // әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің 59-шы жас ғалымдар конференциясы шегінде өткізілген, ғылыми-теориялық конференциясы материалдары. Алматы ,2005. – 432-436 бб.
16. Бекқайыров С.Б. Транспортная инфраструктура Республики Казахстан. Алматы: Қазақ Университеті, 2007. – 95-98 бб.
17. Қазақ Ұлттық энциклопедиясы. Алматы,2002. 1 том
18. Фурсина Г.А. Учебно-методическое пособие "География транспорта " Алматы ,2000.
19. Қазақстан Республикасының кеме қатынасын дамыту және ішкі су жолдарында қауіпсіздікті қамтамасыз етудің 2007-2012 жылдарға арналған бағдарламасы. – Алматы: Юрист, 2007. – 38 б.
20. Баяхметов Т.Б., Омарова Б.А. Пути развитие транспортных услуг в Казахстане. – Алматы , 2001. 216 б.
21. Қазақстан Республикасы статистикалық орталығы.www.stat.kz
22. Исингарин Н.К. Транспорт – магистраль экономической интеграции Алматы: Атамұра, 1998. – 231 б.
23. « Егемен Қазақстан республика газеті» . 2006 .
24. Ботабеков Р. Компания «Жолаушылартранс»: работа в межобластном сообщении// магистраль -2005. - № 8 . – 30-31 бб.
25. Баяхметов Т.Б., Омарова Б.А. және т.б. Қазақстан Республикасының теміржол саласындағы инвестициялық жобалары // «Транзит Евразии: взгляд XXI век» екінші халықаралық, ылыми-теориялық конференциясының материалдары, сб.докл. – Алматы КазАТК, 2002. 278-284 бб.
26. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты Қазақстан халқына Жолдауы // Егемен Қазақстан. – 2008. – 7 ақпан.
27. Гизатулина В.Г., Шелеляев А.И. «Экономические показатели работы железнодорожного транспорта» (Справоч.пособие), Минск: Вышэйш. Шк., 1984 – 208 с.
28. Баранский Н.Н. Краткий курс экономической географии. М., 1926.
Омаров А. История железных дорог Казахстана. Алматы, "Баур и К". Том I. 1997.
29. Жаңғаскин К.К. Қазақстанның темір жол көлігі: тасымалдау үдерісі. – Алматы: ХКАА, 2004. – 639 б.
30. Бекмағамбетов М.М. Қазақстанның автомобиль көлігі: қалыптасу және даму кезеңдері. – Алматы: Print-S, 2005. – 472б.
31. Экономика железнодорожного транспорта: Н.П. Терешина, Б.М. Лапидус, М.Ф. Трихунков М., 2001. – 315б.
32. Ушакова А. «Автомобиль и окружающая среда» Алма-Ата 1985. – 7 б.
2. Ахметов Е., Кәрменова Н., Кәрібаева Ш., Асубаев Б. «Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы» Алматы, 2005 – 138б.
3. Бодаухан Г. «Экономическая интеграция Казахстана с другими странами в сфере транспортных услуг: современное состояние,развития,перспективы» 2008, - 14-69 бб.
4. Алматы облысының 2015 жылға дейінгі даму стратегиясы
5. Исқалиев М.Д. Қазақстан және Орта Азия жаһандану жағдайында// «Жаһандану жағдайында Қазақстан экононмикасын жаңарту мәселелері» халықаралық ғылыми-теориялық конференциясының материалдары . Алматы : Абылайхан атындағы ҚазХҚӘТУ 2006. – 7 – 14 бб.
6. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейiнгi аумақтық даму стратегиясы
7. Ахметова Г.И. «Проблемы развития инфраструктуры в системе экономических отношений» (ЗКГМА).защ.2008, - 15-23 бб.
8. Назарбаев Н.Ә. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан, Қазақстан Республикасы халқына жолдау// Егемен Қазақстан. – 2007. – 1 наурыз.
9. Автомобильному транспорту Казахстана 70 лет// Транскурьер. – 1995. - № 3. – 14б.
10. Алшанов Р., Әшімбаева Ә. Жаһандық экономика және Қазақстан // Егемен Қазақстан. – 2007. – 28 ақпан.
11. Экономика автомобильного транспорта: учеб. Пособие для студ. Высш. Учеб. Заведений / под ред Г. А. Кононовой. – М.:Академия, 2006. – 320 с.
12. Қазақстан Республикасының автожол саласын дамытудың 2006-2012 жылдарға арналған бағдарламасы. – Алматы: Юрист, 2006. – 33 б.
13. Шеденов Ө.Қ., Көшімова М.Ә. Тасымалдау қызметінің сапасы жолаушы автокөлігінің тиімді жұмысының негізгі факторы ретінде / «Қазақстан Республикасы экономикасының бәсекелестік қабілеттілігінің жағдайы мен болашағы: өнеркәсіптік маркетингтің, қаржыландырудың және басқарудың қазіргі әдістемесі» халықаралық конференция материалдары . – Алматы: ҚазҰТУ , 2007. – 136-140 бб.
14. Көлік және коммуникация министрі С.Ахметовпен сұхбат // Айқын. – 2007 ж. – 13 ақпан.
15. Парманқұлова И. Қазақстан Республикасының индустриялық-инновациялық даму қадамдары // әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің 59-шы жас ғалымдар конференциясы шегінде өткізілген, ғылыми-теориялық конференциясы материалдары. Алматы ,2005. – 432-436 бб.
16. Бекқайыров С.Б. Транспортная инфраструктура Республики Казахстан. Алматы: Қазақ Университеті, 2007. – 95-98 бб.
17. Қазақ Ұлттық энциклопедиясы. Алматы,2002. 1 том
18. Фурсина Г.А. Учебно-методическое пособие "География транспорта " Алматы ,2000.
19. Қазақстан Республикасының кеме қатынасын дамыту және ішкі су жолдарында қауіпсіздікті қамтамасыз етудің 2007-2012 жылдарға арналған бағдарламасы. – Алматы: Юрист, 2007. – 38 б.
20. Баяхметов Т.Б., Омарова Б.А. Пути развитие транспортных услуг в Казахстане. – Алматы , 2001. 216 б.
21. Қазақстан Республикасы статистикалық орталығы.www.stat.kz
22. Исингарин Н.К. Транспорт – магистраль экономической интеграции Алматы: Атамұра, 1998. – 231 б.
23. « Егемен Қазақстан республика газеті» . 2006 .
24. Ботабеков Р. Компания «Жолаушылартранс»: работа в межобластном сообщении// магистраль -2005. - № 8 . – 30-31 бб.
25. Баяхметов Т.Б., Омарова Б.А. және т.б. Қазақстан Республикасының теміржол саласындағы инвестициялық жобалары // «Транзит Евразии: взгляд XXI век» екінші халықаралық, ылыми-теориялық конференциясының материалдары, сб.докл. – Алматы КазАТК, 2002. 278-284 бб.
26. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты Қазақстан халқына Жолдауы // Егемен Қазақстан. – 2008. – 7 ақпан.
27. Гизатулина В.Г., Шелеляев А.И. «Экономические показатели работы железнодорожного транспорта» (Справоч.пособие), Минск: Вышэйш. Шк., 1984 – 208 с.
28. Баранский Н.Н. Краткий курс экономической географии. М., 1926.
Омаров А. История железных дорог Казахстана. Алматы, "Баур и К". Том I. 1997.
29. Жаңғаскин К.К. Қазақстанның темір жол көлігі: тасымалдау үдерісі. – Алматы: ХКАА, 2004. – 639 б.
30. Бекмағамбетов М.М. Қазақстанның автомобиль көлігі: қалыптасу және даму кезеңдері. – Алматы: Print-S, 2005. – 472б.
31. Экономика железнодорожного транспорта: Н.П. Терешина, Б.М. Лапидус, М.Ф. Трихунков М., 2001. – 315б.
32. Ушакова А. «Автомобиль и окружающая среда» Алма-Ата 1985. – 7 б.
КІРІСПЕ
Жұмыстың мақсаты. Тақырыптың зерттеу мақсаты Алматы облысының көлік
инфрақұрылымы мен коммуникациясының қазіргі жағдайы мен келешектегі даму
жобалары мен олардың негізгі болашақ экономикалық, сондай-ақ саяси
тенденцияларын анализдеу болып табылады.
Жұмыстың міндеті:
Көлік түрлерінің қазіргі жағдайын талдау
Алматы облысының территориясындағы транзиттің экономикалық
мүмкіндіктерін талдау.
Алматы облысының алдағы уақыттағы жобаланған транзиттік көлік
жолдарының болашақтағы мүмкіндіктері мен жаңа бағыттарын талдау.
Жұмыстың зерттеу нысаны. Көлік пен байланыс өндірістің жалпы жағдайын
жасай отырып, инфрақұрылым салаларының ішінде маңызды қызмет
атқаратындардың бірі. Көлік — бұл адамдарды және жүктерді тасымалдау
үрдісін қамтамасыз ететін жол қатынасындағы техникалық құрылғылар мен
құрылыстардың жиынтығы. Көлік қажеттілігі бойынша — өнеркәсіптік көлік,
қолданыстағы жеке көлік болып бөлінсе, ал тасымалдау сипаты бойынша жүк
және жолаушылар көлігі болып бөлінеді.
Жолаушыларға қызмет көрсететін көліктің экономикалық және әлеуметтік
рөлі тасымалдауда адамдардың сұраныстарын қанағаттандыру арқылы
жолаушыларды, олардың қол жүктерін және багаждарын тасымалдау қызметтерін
көрсету болып табылады. Жолаушыларға көліктік қызмет көрсету барысында
туындайтын экономикалық қатынастардың ерекшелігі тасымалдау қызметтеріндегі
халықтың сұраныстарын міндетті түрде есепке алумен түсіндіріледі. Халыққа
көліктік қызмет көрсетуді жүзеге асыру адамдардың тұрмысын жақсарту бойынша
кешенді мәселенің құрамдас бөлігі болып табылады.
Байланыс – бұл ақпараттарды таратуға арналған әртүрлі коммуникациялар.
Байланыс түрлеріне: пошта байланысы, сым байланысын (телефон, телеграф,
факсималды) қоса алғанда, электр байланыс (жердегі және ғарыштық),
радиобайланыс, оптикалық байланыс және басқалар жатады.
Инфрақұрылымның маңызды құрамдас бөліктерінің бірі болып табылатын көлік
және коммуникация салаларының елдің бәсекелестікке қабілеттілігін
арттырудағы орны зор.
Қазақстан – 2030 даму Стратегиясының маңызды мәселелерінің бірі
әлемдік нарықта отандық көлік-коммуникациялық кешеннің бәсекеге
қабілеттілігін қамтамасыз ету және еліміздің аумағы арқылы сауда ағымдарын
арттыру болып табылады [1] .
Отандық тауарлардың, қызметтердің және экономиканың бәсекеге
қабілеттілік кепілі - мемлекеттік көлік және транзиттік саясатқа сәйкес
келетін жоғары технологиялық көлік инфрақұрылымы.
Егеменді еліміздің дамуы мен бүкіл әлемдік ауқымда танымал
мемлекетіміздің бірден-бір жетекші саласы көлік-коммуникация кешені. Оның
негізгі себебі аталған саланың үкімет қабылдаған ел экономикасына маңызды
бағдарламаларды жүзеге асыруға мүмкіндік бере алатын рөлі. Инфрақұрылымның
осы саласының әлемдік деңгейге сәйкесімділігі еліміздің бәсекеге
қабілеттілігін арттырудағы маңызды факторы болып табылады. Оларсыз
Қазақстан мен Орта Азияның индустриясын дамыту, табиғат байлықтарын
шаруашылық айналымына игеру, шалғай аудандардағы жаңа ашылған пайдалы кең
қазбаларын пайдалану мүмкін емес.
Қазақстан Республикасының әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына
қосылу Стратегиясындағы Қазақстанның жедел экономикалық дамуы үшін үлкен
жетістікті қамтамасыз ету артықшылығында Президент Н.Ә. Назарбаев: Ірі
көлік инфрақұрылымдық объектілердің айналасына шағын және орташа жобалар
арқылы икемді, жоғары технологиялық қалпына келтірілген объектілерді құру
және дамыту қажет. Осылайша Орталық Азиядағы біздің көшбасшы бағыттарын
қамтамасыз ету үшін аймақтық нарыққа бәсекелес көлік желісін ендіруді
ұйымдастыруға мүмкін болады, – деп баса атап көрсетті. Осыған байланысты,
көлік-коммуникациялық кешен Қазақстан Республикасындағы басым сапалы көлік
қызметтеріне деген сұраныстарды толық қанағаттандырумен тығыз байланысты
[1].
Қазақстан Республикасында көліктің даму басымдылығы Еуропалық және Азия
континенттерінің торабындағы геосаяси жағдаймен анықталады. Бұл өнімдерді
кеңінен эспортқа шығару, импорттау және басқа елдердің жүктерімен және
жолаушыларын өткізуден болатын экономикалық пайдаларды қолдану үшін көлік
мүмкіндіктерінің артуына ықпал етеді.
Көлік, басқа инфрақұрылымдық салалармен қатар, әлеуметтік, экономикалық,
сыртқы саяси мақсаттарға жетудің маңызды құралы бола отырып, қоғамның
тіршілік етуінің негізгі жағдайын қамтамасыз етеді. Көлік – жүктерді және
адамдарды тасымалдайтын сала ғана емес, сонымен қатар, ең алдымен, тіршілік
ету және шаруашылық жағдайын түрлендіретін салааралық жүйе. Көліктің тарихи
дамуы, көбінесе Қазақстанның экономикалық және кеңістіктік дамуын алдын ала
анықтай отырып, оның тұтастығын және халықаралық әсерін нығайтуға ықпал
етті.
Ұлттық экономиканы дамыту шегінде көлік бірқатар стратегиялық
мәселелердің іске асырылуын қамтамасыз етуге көмектеседі. Алдымен, бұл
жолаушыларды тасымалдаудағы халықтың және экономиканың сұраныстарын
қанағаттандыру. Тұрақты жолаушылардың тасымалынсыз әртүрлі салалардағы
кәсіпорындардың жұмыс істеуі және халықтың өмір сүру деңгейін арттыру
мүмкін емес екендігі белгілі. Жолаушыларды тасымалдау қызметі нәтижесінде
халықтың кеңістіктік орналасу сұранысын қанағаттандыру мүмкін болады. Ол
өндірістік процеске қажетті жағдай жасайды. Сәйкесінше, жолаушыларды
тасымалдау өзінің мүмкіндіктері арқылы экономиканың қызмет ету үрдісін
жеделдетеді және оның тиімділігіне тікелей әсер етеді. Бұдан көліктің
әлеуметтік, жалпы экономикалық және салааралық әмбебаптылығын көруге
болады.
1 АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНЫҢ КӨЛІК ЖӘНЕ КОММУНИКАЦИЯСЫНЫҢ ДАМУ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Алматы облысының құрлық көлігі
Аумағы 224,0 мың км2 (ел аумағының 8,2 %) және 2010 жылғы 1 қаңтардағы
жағдай бойынша 1692,7 мың халқы бар Алматы облысы еліміздің ең ірі
өңірлерінің бірі болып табылады.
Алматы облысының жерін басып өтетін теміржолдың ұзындығы – 242 км.
Автомобиль жолының жалпы ұзындығы – 5000 км-ге жетеді. Маңызды автомобиль
жолдары: Алматы – Нарынқол, Алматы – Семей - Өскемен, Алматы – Ташкент,
Алматы – Астана. Балқаш көлі мен Іле өзенінде кеме қатынасы дамыған. Алматы
- әуе қатынасының ірі торабы. Ол әуе жолы арқылы Мәскеу, Санкт-Петербург,
Ташкент қалаларын байланыстырады. Халықаралық әуе жолы арқылы Алматы –
Дели, Алматы – Анкара, Алматы – Нюрнберг, Алматы – Стамбұл қалаларымен
байланыс қалыптасқан. Сондай-ақ Түрксіб, Ақтоғай – Достық, Көксу – Текелі
теміржол тармақтары бар [2].
Көлік инфрақұрылымы бірнеше салалардан тұрады, оны 1- суреттен көре
аламыз.
Сурет 1. Көлік саласының инфрақұрылымы
Бұл аталған әрбір көлік түрінің қызмет көрсетуінде өзіндік ерекшеліктері
бар. Тасымалданатын жүктердің және тасымалдау қашықтықтарының алыстығына
байланысты әрбір көлік түрі өзіне пайдалы түрде қолданылады. Жоғарыда
көрсетілген көлік түрлері жүктер мен жолаушыларды тасымалдау нарығында
өзара бәсекелес. Мысалы, құбыр мен темір жол көліктері мұнай және мұнай
өнімдерін тасымалдауда бір-бірімен бәсекелессе, темір жол мен автомобиль
көліктері – су көлігімен тасымалдауды қоса алғанда, жүктердің барлық
тізбектемесі (көлемді үйілетін жүктерден басқа) және жолаушыларды
тасымалдау бойынша бәсекелеседі [3].
Облыс Қытай Халық Республикасымен және Қырғыз Республикасымен шекаралас
жатқандықтан, қазіргі кезеңде Алматы облысын дамытудың басты мәселелері
өңірдің транзиттік әлеуетін дамыту және маңызды халықаралық экономикалық
ынтымақтастық аймағы ретінде шекаралық аумақтардың рөлін өңір арқылы өтетін
көлік бағыттарын, сондай-ақ шекаралық сауда орталықтары инфрақұрылымын
дамыту жолымен күшейту болып табылады.
Облыс аумағында Батыс Қытай – Батыс Еуропа жобасы шеңберінде
халықаралық көліктік-коммуникациялық дәліздер – Достық-Алматы және Қорғас-
Алматы бағытындағы елдің Оңтүстік көліктік дәлізі дамытылып жатыр.
Орталық Азия республикаларының экспорттық-импорттық операциялары
облыстың үш елді-мекені – Қытай Халықтық Республикасымен шекаралас
орналасқан Достық, Қорғас және Көлжат бойынша жүзеге асырылады.
Қазіргі уақытта Қорғас шекара маңы ынтымақтастығы халықаралық
орталығының қызметін қамтамасыз ету мақсатында оның көліктік және сервис-
сауда-өндірістік инфрақұрылымын дамыту жөніндегі іс-шаралар жүзеге
асырылуда. Көліктік логистика кластерін қалыптастыру шеңберінде Іле
ауданындағы Первомайск және Өтеген батыр кенттерінде көліктік-логистикалық
кешен құрылған.
Сонымен бірге, Алматы облысында жалпы құны 22,7 млрд. АҚШ долларына
татитын экономикалық мәні зор 6 инфрақұрылымдық инвестициялық макрожоба
іске асырылып жатыр. Олар мыналар:
1) Қуаттылығы 300 МВт болатын Шарын өзеніндегі Мойнак ГЭС құрылысы;
2) Қуаттылығы 2600 МВт болатын Балқаш ЖЭС құрылысы;
3) Қуаттылығы жылына 40 млрд. м3 болатын Қазақстан-Қытай газ құбыры
магистралінің құрылысы;
4) Ұзындығы 370,9 км болатын Алматы-Қорғас автожолын қайта құру;
5) Ұзындығы 298,4 км болатын Қорғас-Жетыген теміржол линиясының
құрылысы;
6) Жылына 10 млн. адам келетін Жаңа Іле туристтік орталығын жасау;
Осы жобаларды жүзеге асыру облыстың өндірістік, мамандық (кадрлық),
ғылыми және мәдени потенциалын қолдану мүмкіндіктерін жоғарылатуға жағдай
жасайды. Алдыңғы қатарлардан болып сауда, транспорт, коммунальды
шаруашылық, байланыс, көңіл көтеру индустриясы, туризм және басқа да
қызметтер дамиды. Бұл салалардың қарқынды дамуы сонымен қатар өндірістік
саладағы шағын кәсіпкерлікке қолдау көрсету,халықты жұмыспен қамту
мәселесін толығымен шешеді. Облыстағы осы жобалардың іске асырылуы бүкіл
елдің гүлденуі мен дамуына үлкен үлесін тигізеді [4].
1.1.1 Темір жол көлігі
Қазіргі темір жол көлігі үлкен қаржылық-экономикалық және техникалық
ұйымдастырушылық күрделі сипатта жұмыс істеп тұрған ерекше саласы. Темір
жол көлігі климат жағдайына, жыл мен тәулік уақытына қарамастан жүк және
жолаушыларды тасымалдау тұрақтылығымен; жоғары өткізу мен тасымалдау
қабілетімен; жүк тасымалдаудағы салыстырмалы төмен құнымен; үлкен көлемдегі
жүктерді алыс және орта қашықтыққа тасымалдаудағы жоғары тиімділікпен
ерекшеленеді.
Нарықтық жағдайда темір жол көлігін дамыту тұжырымы төмен шығындармен
жолаушыларды және жүктерді тасымалдауда экономика сұраныстарын мейлінше
қанағаттандыруды, үш негізгі көрсеткіштерден құралатын көлік қызметтерінің
қажетті сапасын қамтамасыз етуді қарастырады:
– жолаушылар үшін қозғалыс қауіпсіздігі және жүктердің сақталуы;
– жеткізу жылдамдығы;
– сервис деңгейі.
Темір жолдың тұрақты әрі бірқалыпты жұмысынан көбінесе жұмысшылар мен
қызметшілерді қаладағы кәсіпорындарға жеткізуге және ірі компаниялар мен
фирмалардың кірістерін қалыптастыруға ықпал етеді. Қазіргі жағдайдағы темір
жол көлігінің міндеті аз шығындармен жүктерді және жолаушыларды
тасымалдауға деген экономикалық мұқтаждықтарды қанағаттандыру болып
табылады. Олай болса, темір жол көлігі аймақаралық және республикалық
байланыстағы халықтың маңызды бөлігінің қозғалысы бойынша мемлекеттік
әлеуметтік-экономикалық мәселені шешеді.
Осыған байланысты темір жол көлігінің рөлі келесі түрде сипатталатын
қызметтермен қорытындыланады:
– әлеуметтік мекемелердің (туризм, спорт, білім беру, денсаулық сақтау,
ғылым және тағы басқалар) рұқсаты арқылы халықтың өмір сүру деңгейін
арттыру;
– тұрақты жүйе түзетін байланыстарды жүзеге асыру;
– халықтың әлеуметтік мобильдігін арттыру және олардың тәжірибемен,
білімдерімен, мәдениетімен алмасуын кеңейту;
– қала сыртындағы елді мекендерге қатынау мүмкіндігін және ыңғайлылығын
кеңейту;
— көші-қон және еңбек процестерін жүзеге асыру үшін көлік қызметтерін
ұсыну [3].
Темір жол көлігі қызметін дамытпайынша кез-келген мемлекет
экономикасының өрістеп кете алмайтыны мәлім. Алдыңғы кезекте бұл сала
кәсіпорындар мен тұрғындардың көлік қызметіне деген мұқтажын тұрақты
қамтамасыз етуге бағытталып отыр. Темір жол көлігі еліміз экономикасында
жалпы тасымалдауға бейімділігімен анықталады. Жыл бойына күндіз-түні жұмыс
істейді, сәйкесінше, бұл түрлі климаттық аймақтары бар Қазақстан
Республикасы үшін өте маңызды. Темір жол көлігінің қызметтері Қазақстандағы
аймақтардың және ірі қалалардың тіршілігін қамтамасыз етуде үлкен мәні бар.
Темір жол көліктерінсіз қалаларды және өнеркәсіп объектілерін салу, жаңа
жерлерді игеру мүмкін емес. Сондай-ақ, төтенше жағдайларда (жер
сілкінісінде, су тасқынында), халықты көшіру кезінде және апат аймағына
түскен материалдық құндылықтарды тасымалдауда темір жол көлігі шешуші
қызмет атқарады. Сондықтан Республикалық деңгейде темір жол көлігін
дамытуға басты көңіл аударылған.
Темір жол көлігінің қызметтерін дамытудың негізгі мақсаттары:
– багаждарды, жүк багаждарын, жүктерді және жолаушыларды тасымалдаудағы
халықтың және экономиканың сұраныстарын үздіксіз және сапалы қамтамасыз
ету;
– поездар қозғалысының қауіпсіздігін және тасымалданатын багаждың, жүк
багажының сақталуын қамтамасыз ету;
– саланың тұрақты дамуды одан әрі қамтамасыз ететін сапалы жаңа техникалық
деңгейге ауысуы;
– баламалы көлік коридоры бойынша тасымалдау бәсекелестігін тұрақты
күшейту жағдайларында қазақстанның транзиттік әлеуетін арттыру;
– темір жол көлігінің жұмыс істеу бойынша экономикалық қауіпсіздігін
қамтамасыз ету.
Президенттің Жолдауында Трансазия темір жолы магистралі бойынша
халықаралық тасымалды қамтамасыз етуде Достық станциясын дамытуға ерекше
мән берілген [5].
Достық-Алашанқай халықаралық шекаралық өткелі Трансазия темір жолы
магистралінің негізгі пункті және Шығыс-Батыс (ТРАСЕКА, солтүстік дәліз,
Оңтүстік дәліз) көлік дәліздерін дамытуда басымды болып табылады. Соңғы
жылдары ірі, заман талабына сай, техникалық жабдықталған көліктік-
логистикалық терминал түріндегі Достық өткелін дамыту жөніндегі бірнеше
жобаға бастамашылық етілген. Қазіргі кезде Достық станциясында жүктерді
өңдеу жөніндегі өндірісі жоғары терминалдар кешені бар. Оған тез бұзылатын,
төгіліп-шашылатын жүктерді, көлемді жүк контейнерлерін, астықты қайта тиеу
жөніндегі терминалдар кіреді. Ені әртүрлі колеяға вагондарды ауыстырып
отыру пункті жұмыс істейді. Достық-Ақтоғай темір жолы учаскесін бұдан былай
да жаңарту, өткелдің тиеп түсіру және өткізу мүмкіндігін 25 млн. тоннаға
дейін ұлғайту көзделуде. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 14
шілдеде инфрақұрылымды кеңейту мен қайта жаңартуды, жаңа техникалық
құралдар сатып алуды, технологиялық процесті жетілдіруді, Достық кентінде
әлеуметтік-тұрмыстық объектілер салуды көздейтін Достық станциясы мен
Ақтоғай-Достық темір жолы учаскесін дамыту жөніндегі 2006-2011 жылдарға
арналған бұдан былайғы шаралар туралы № 674 қаулысы қабылданды [6].
Достық бекетін дамыту жөніндегі іс-шаралар жоспарына сәйкес, өңір
қажеттілігін қамтамасыз ету және транзитті контейнерлік жүктерді өңдеу,
Достық теміржол өткелінің өткізу мүмкіндігін кеңейту үшін Достық шекаралас
өткелінің базасында ірі көліктік-логистикалық орталық құру қарастырылған.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 11 сәуірдегі № 86
Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі Көлік
стратегиясына сәйкес көліктік-логистикалық орталық арқылы транзитті жүк
тасымалы үлесін ұлғайта отырып, халықаралық көліктік дәліздерінің белсенді
әрекет ететін көліктік-логистикалық торабы ретінде Достық шекаралас өткелін
одан әрі дамыту жоспарланған [6].
Онымен қоса, Талдықорған қаласында да 100 жолаушыға арналған жаңа темiр
жол вокзалын салу, жолаушыларды Көксу станциясына жеткiзу, әрi қарай Алматы
және Шығыс Қазақстан бағыттарына жiберу үшiн тепловоздар мен тiркемелi
жолаушылар вагонын сатып алу жұмыстары қолға алынуда. Алматы облысының
Әкімшілігінің 2005 жалдың 24 қаңтарындағы №19 Қаулысымен Мемелекеттік
шаруашылықты жүргізу құқығы бар Бекет-Сервис коммунальды кәсіпорны
құрылды, және оның балансының құрамына 8 темiржол станциясы қабылданған,
олар:
- Қарасай ауданындағы –Шамалған;
- Іле ауданындағы -Боралдай, Жетіген;
- Алакөл ауданындағы – Достық, Жайпақ, Бескөл;
- Қаратал ауданындағы –Үштөбе;
- Талдықорған қаласындағы –Талдықорған.
Жалпы ауданы 2556 шаршы метр, мекемені жалға алу жөніндегі келіссөздер
34 арендаторлармен жүргізілген.
2009 жылдың бірінші жарты жылдығында Бекет-Сервис МКК жалпы сомасы 16
640 мың теңгені қамтитын қызмет көрсеткен, соның ішінде:
- қызмет көрсету мекемелерін жалға беруден – 10658 мың теңге;
- сумен жабдықтау бойынша көрсетілген қызметтерден – 5982 мың теңге.
Бүгінде Казақстанда электрлендіріген жолдардың ұзындығы 4400 км-ден
астам, мұның өзі 14 мың км пайдаланудағы темір жолдардың 31,7 проценті
Алматы облысы темір жолында 1000 км-ден астам жол электрлендірілген, бұл
жалпы пайдаланылатын жол ұзындығының 24 проценті 1990 жылы 12 қыркүйекте
Қытай мен КСРО-ны жалғастырған болат магистралы бұдан отыз жылдан астам
уақыт ілгеріде Достық жолы деп аталған болатын (шекаралық өткелде Алматы
облысы теміржолының Дружба станциясы-Үрімші темір жолының Алашанқай
станциясы). Ал 1992 жылғы 20 шілдеден Алматы мен Үрімші арасында тұрақты
қатынайтын жолаушы қатынасы ашылды. Жаңа халықаралық өткелдің тұрақты жұмыс
істеуі континет аралық екі темір жол магистралінің қалыптасқаны туралы
айтуға мүмкіндік береді, мүның өзі Азия мемлекеттерін бір-бірімен және
оларды Еуропа мемлекеттерімен ең төте жолмен жалғастырады [7].
Тәуелсіздік жылдарында бірқатар жобалар жүзеге асырылды, оның бірі:
Халықаралық Экономикалық Ынтымақтастық қорымен жүзеге асырылған теміржол
көлігі қуаттылығының дамуы. Оны жүзеге асыру Достық және Ақтоғай
станциялары арасындағы инфрақұрылымды жақсартуға, Қазақстан мен Қытай
арасындағы қатынастағы теміржол қуаттылығын арттыруға, Алматы жөндеу
депосындағы қуаттылықтарын өсіруге мүмкіндік береді. Теміржол телімдерін
құру және жаңарту, республикадағы аумақаралық тасымалдарды жолдардың ұлттық
желісі шекараларында ең қысқа бағыт бойынша жүзеге асыру мүмкіндігін құруға
жағдай туғызды. Бұл желілер жалпы теміржол саласы мен шаруашылық кешен
жұмысының тиімділігін арттырады. Теміржол көлігін электрлендіру қарқынды
дамуда. Құрлықаралық магистралдардың орталық және солтүстік дәліздеріне
Ақтоғай-Достық учаскесінің озекті буын екені даусыз. Сондықган осы учаскені
шұғыл дамыту мен нығайтуды талап етеді. 1992 жылдан бері Достық - Алашанқай
халықаралық өткелі тұрақты жұмыс істей бастады. Азия-Тынық мүхит аймағы,
Еуропа, Таяу және Ортае Шығыс елдерін байланыстыратын Ақтоғай-Достық желісі
жаңа құрлықаралық маршруттар жүйесінің шын мәніндегі "алтын буынына"
айналды.
Соңғы жылдары жүк тасымалдау ауқымы едәуір артып, қазір осы қарқынды
үдете түсуге болатынына көз жетіп отыр.
Қазірдің өзінде Қытайдан контейнерлермен жүк тасымалдау карқыны жедел
артып келеді. Алдағы уақытта осы желі бойынша тасымалданатын транзиттік
жүктердің 50 пайызға дейіні Казақстанның экспорт-импорт жүктері болмақ. Бұл
болжам республикамыздың Азия елдерімен экономикалық байланыстары жедел
дамыған жағдайда экспортты арттыруға кұрылған экономикалық стратегиялық
негізгі принциптерін ескере отырып жасалған. Сонымен қатар ТМД-ның басқа
мемлекеттері де Оңтүстік-Шығыс-Азияға бет бұрады деп күту керек. Демек,
құрамы жүк тасымалы жолға қойылып оның құрамы ішнара өзгереді деп есептеуге
де болады.
Президент Н.Ә.Назарбаев өзінің Казақстан халқына жолдауында "Достық
станциясын дамытуды және Достық-Ақтоғай учаскесін күшейтуді аяқтап, оның
жүк тасымалдау мүмкіндігін жылына 10 миллион тоннаға дейін жеткізу керек" –
деген еді [8].
1.1.2 Автомобиль жолы
Автомобиль көлігі коммуникацияның жылжымалы, әмбебап құралы болып
табылады және еліміздің көлік жүйесі үшін маңызды. Алысты жақын еткен көлік
– ғасыр күретамыры десек, қара жолдың тұлпары – автомобиль көлігінің
болашағы тіптен зор.
Автомобиль көлігі темір жол көлігімен салыстырғанда ең көп таралумен
және қол жету мүмкіндігімен; жүктер мен жолаушыларды тасымалдаудың жоғары
жылдамдықпен және маневрлігімен (икемділігімен); жүкпен ешқандай қосымша
аралық операциялар жасаусыз, тасымалды есіктен есікке дейін орындау
мүмкіндігімен; қысқа қашықтықтарға іс жүзінде баламасыз қызмет көрсетулер
ұсынумен (қала ішіндегі және қала маңындағы тасымалдар, ауылдық жерлердегі
тасымалдар); салыстырмалы түрдегі жоғары емес капитал сыйымдылығымен
сипатталады [9].
1- ші кестеде республика бойынша және оған сәйкес Алматы облысы
бойынша автомобиль жолдарының ұзындығы көрсетілген.
Автокөлік саласы негізгі қызмет ету аясы автокөлік құралдары мен
инфрақұрылымды пайдалану арқылы жолаушыларды, жүктер мен багаждарды,
пошталарды тасымалдауды ұйымдастыру мен жүзеге асыру болып табылатын
маңызды саланың бірі, сондай-ақ қапитал сыйымдылығы жоғары көлік
инфрақұрлымының маңызды элементі.
Кесте 1
2008 жыл бойынша автомобиль жолдарының ұзындығы*
Жалпы Республикалық Облыстық Аудандық
маңызы бары маңызы бары маңызы бары
Қазақстан 93 612 23 503 30 317 39 792
Республикасы
Алматы облысы 9 617 2 664 3 364 3 589
*Ескерту – ҚР статистикалық агенттігінің мәліметтері негізінде автор
дайындаған
Мың км.
Оның қалыпты қызметінің қандай да бір бағытының ауытқуы тұрғындардан
айқын байқалады. Шаруашылықтар арасындағы тұрақсыздықтар шарттарында,
төлемеу дағдарысында, 1991 жылдан 2000 жылға дейінгі аралықта бағалар мен
тарифтердің айтарлықтай көтерілуі, жүк тасымалдаудың көлемі жағынан
автомобиль көлігімен тасымалдаудың төмендеуі байқалады. Ал, 2000 жылдан
бастап жалпы жүк жіберудегі көпшілік қолданыстағы автомобиль көлігі
қызметінің өсуі байқалады. Жолаушыларды автокөлікпен тасымалдауды
ұйымдастыруға мынадай негізгі талаптар тән: жолаушыларды мейлінше аз уақыт
ішінде жеткізу, барлық жол бойында жылжымалы құрамның нақты қозғалысы,
көлік құралдарын сапалы пайдалану, ең аз шығынмен жолаушыларды
тасымалдаудың толық қауіпсіздігі мен жоғары мәдениеті.
Қазақстанда жолаушыларды автокөлікпен тасымалдау нарығын көлік
құралдарының түрлері бойынша үш ірі топқа бөлуге болады: жолаушыларды
автобустармен, маршрут таксилермен және жеңіл автокөліктермен тасымалдау
нарықтары.
Көліктің бұл түрінің пайдасы сонда, ол қолайлы, тиімді және жүргізу
мүмкіндігі жоғары, техникалық жақтан және қызметке қосуда оңтайлы,
салыстырмалы алып қарағанда өзіндік құны төмен. Әлемдік тәжірибе
көрсеткендей, аумақта көлікпен қамтамасыз етілген жоғары дамыған елдерде
автомобиль жолдарының тығыздығы мен әр адамға шаққандағы ұлттық кіріс
арасында тікелей байланыс бар.
Белгілі болғанындай, Қазақстандағы жалпы пайдаланудағы автотрасстың
ұзындығы 90 мың км. Ал, мамандардың есептеуі бойынша республиканың
әлеуметтік-экономикалық талаптарын қанағаттандыру үшін барлығы 150 мың км.
ұзындықтағы автокөлік жолы қажет. Оның үстіне, қазіргі кезде автомобиль
жолдарының техникалық жай-күйі күн сайын нашарлап сын көтермейтіндей
жағдайда [10].
Жол төсемінің қанағаттанғысыз жай-күйі пайдалану жылдамдықтарының
төмендеуіне, көлік пайдалану шығыстарының артуына, жол апатының өсуіне
әкеледі. Ал, көлік паркі жылжымалы құрамының тозуы жөндеуге және
пайдалануға арналған шығындардың артуына, сервис қызметінің төмендеуіне
әкеп соқтырады және қоршаған ортаға теріс әсерін тигізеді. Сондықтан,
қазірде көліктегі жол апатының алдын алу және көлік үрдістерінің
қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөнінде тиімді іс-шаралар қабылдаудың өткір
қажеттілігі туындап отыр. Автожолдардың өткізу қабілеті мен олардың сапасы
ел экономикасының барлық дерлік саласына әсері болатындықтан республикалық
және жергілікті маңызы бар жолдардың жай-күйін жақсрту автожол саласын
дамыту басымдықтарының бірі.
Автокөлік жолдарының торабын жаңғырту 7-8 жылға кешігіп келеді, жылдан
жылға оның техникалық жағдайы нашарлауда. Қазіргі таңда қазақстандық
автокөлік жолдарының тек қана 20 пайызын жақсы, әрі тегіс жолдар деп
бағалауға болады. Қазақстандық жолдардың техникалық жағдайы халықаралық
стандарт талаптарынан өте көп дәңгейде артта қалуда. Халықаралық стандарт
талаптары бойынша барлық қолданыстағы жолдардың негізгі бөлігі қарапайым
түрдегі жолдарға жатқызылады, ал жолдардың 7 пайыздай бөлігі олардың
параметрлерін халықаралық стандарттың ең төмен деңгейіне жеткізу үшін
жаңғыртуды қажет етеді.
Біздің ойымызша автомобиль көлігі қызметін дамытудың мынадай пайдалы
тұстары бар:
– жол құрылысы материалдары мен құралдарына сұраныс ұлғаяды, бұл өз
кезегінде осыларды өндіретін кәсіпорындардың дамуына мемлекеттік емес
капиталды тартуға алып келеді;
– құрылымдардың көлемі ұлғаяды және бұлармен бірге жолдың техникалық
деңгейі көтеріледі, онымен жүретін жылдамдық өседі, тасымалдаудың құны
төмендейді;
– туризм және жол бойындағы инфрақұрылымдар дамиды;
ЖІӨ өседі және бюджет табысына салықтан кірістер енеді, көптеген жұмыс
орындары пайда болады.
Автомобиль көлігі саласында инновациялық дамудың және қазіргі заманғы
технологияларды қолданудың маңызды бағыты көлік процестерін ақпараттық
қамтамасыз ету болып табылады, оған мыналар жатады:
– экспедиторлар мен тасымалдаушылар қауымдастығын, операторлар және олар
көрсететін қызметтер бойынша дерекқорлар құру және дамытуды ынталандыру;
– автожолдардың, қалаларды басып өту және айналып өту бағыттары мен жай-
күйі, жол бойындағы инфрақұрылымдар объектілерінің орналасқан жері
туралы бірыңғай ақпараттық дерекқор құру;
– жүктің тұрған жері мен оның жай-күйі туралы ақпаратты жедел алу
мүмкіндігі бар, жүктердің халықаралық автомобиль тасымалдарының
спутниктік навигация жүйесін енгізу.
Спутниктік навигация жүйесін коммерциялық пайдаланудан басқа оның
функционалдық ерекшеліктері бақылаушы органдарға автокөлік құралдарын оны
республика аумағында тоқтаусыз, жүктерді автомобильмен тасымалдауды орындау
кезінде операторлардың Қазақстан Республикасының заңнамасын сақтауын
бақылауды жүзеге асыру үшін пайдалануға мүмкіндік беруге тиіс [11].
Автомобиль көлігі саласының кадр әлеуетін қалыптастыруда кадрларды
даярлау және қайта даярлау жүйесін жетілдіру қажет.
Көлік өзара тәуелді және бірін-бірі өзара толықтырып отыратын кіші
жүйелерден тұрады, олар толыққанды жұмысты қамтамасыз ететін жүріс составы
мен инфрақұрылым. Жүріс составы облыстың жаңадан пайда болған автокөлік
қызметінің негізі болып қалыптасты. Жүріс составына автобустар,
корпоративтік және жекеменшік автобустар жатады. Автобус паркінің жүріс
составының сыйымдылығы бойынша құрылымның өзгеріп келе жатқаны байқалады.
16 жолаушыға дейін тасымалдайтын ерекше шағын және шағын класты
автобустардың үлес салмағы 70 пайыздан асады, мұндай жүріс составтарының
тасымалдау мүмкіндігінің аздығы, қажет болған жағдайда, түсетін
ұсыныстардың санымен өтеледі. Бұл күндері сыйымдылығы орташа және үлкен
жүріс составтарын жаңарту жөнінде жоспарлы түрде жұмыс жүргізіліп келеді,
мәселен 2006 жылы 194 бірлік жаңартылды, яғни өткен жылдарға қарағанда өсім
30 пайызды құрады. Көлік инфрақұрылымы түрлі (пайдалануды, сақтауды, қызмет
көрсету мен жөндеу жұмыстарынан бастап автобустарға ЖЖМ құюға дейінгі)
өндіріс объектілерінің көптеген кешендерінен және жаңа объектілер
(автовокзалдар және т.т.) құрылысынан тұрады. Бүгінгі күнге
тасымалдаушылардың 90 пайызында өздерінің өндірістік базалары бар, 2000
жылдың басында бұл көрсеткіш 59 пайызды құраған болатын [11].
2003 жылы Өтеген батыр кентінде автостанция, 2007 жылы Қаскелен
қаласында Үшқоңыр автовокзалы салынған. 2007 жылғы 1 қарашадағы жағдай
бойынша Алматы облысы бойынша жолаушылар тасымалын 34 автокәсіпорын,
жекеменшік түріндегі тасымалдаушылар жүзеге асырады, 206 маршрут жұмыс
істейді, оларда жүріс составының 1424 бірлігі іске қосылған. Қазіргі кезде
автобустық қатынаспен облыстағы 794 елді мекеннің 738-і (93 пайызы)
қамтылған. Сонымен бірге халықтың жеке меншік автомобильдермен қамтамасыз
етілу көрсеткіші де жыл санап артып келеді, 2- ші кестеде оның бес жыл
аралығындағы өзгерісін көре аламыз.
Кесте 2
Халықтың жеке меншік жеңіл автомобильдермен қамтамасыз етілуі,
тұрақты халықтың 100 адамына шаққанда бірлікпен*
Жылдар бойынша 2004 2005 2006 2007 2008
Қазақстан Республикасы 7,6 8,6 10,7 13,2 16,4
Алматы облысы 6,4 7,7 8,1 9,8 19,8
*Ескерту – ҚР статистикалық агенттігінің мәліметтері негізінде автор
дайындаған
Автобустық қатынаспен қамтылмаған елді мекен саны 66-дан 56-ға дейін
азайды. Олардың біразының тұрғындары аз жол жүреді, ал біразында жол
жағдайының жоқтығы себеп болып отыр, міне осы жағдай жолаушылар тасымалының
қауіпсіздігіне әсер етеді. Маршруттық таксилер режиміндегі тасымал белсенді
түрде игерілуде, бұл жерде бір кездегі автобус парктері тасымалдау көлемі
бойынша рыноктың басқа қатысушыларына жол берді, бұған Талдықорған-Алматы
(Желмая ЖШС-і, АқНар ААҚ-ы) автобустық қатынасы айқын дәлел болып отыр.
Жетістіктер (автокөлік саласындағы реформалар):
– әлеуметтік мәні бар автомобиль жолаушы тасымалы бойынша қызмет көрсету
құқығын бекітетін тендерлік процедураларды құқықтық ресімдеу;
– саланың қалыпты дамуына, соның ішінде көлік құралдары паркін жаңартуға
арналған айналымдағы құралдарды толықтыруға бағытталған тарифтік саясатты
жетілдіру;
– төлеуге қабілеттілік сұранысын қанағаттандыру және көліктік шығынды
төмендету;
– бәсекелестік деңгейі жоғары ерікті баға түзуді енгізу [12].
2009 жылғы жағдай бойынша Алматы облысының жолаушылар тасымалдайтын
жеке меншіктегі 35 автокәсіпорын жұмыс жасайтыны анықталған. 237 маршрут
жұмыс жасаған, маршрут желісінің жалпы ұзындығы 45 198 км-ді құрады. Дәл
осы жылғы жағдай бойынша тасымалдаушылар өз қаражаттары есебінен
қозғалмалы құрамның 8 бірлігін сатып алған, сондай-ақ облыс ішілік 2 жүйелі
қатынайтын маршруттарды енгізген, олар:
1) Іле ауданы, Жаңа арна ауылынан – Саяхат АВ-на ;
2) Талғар ауданы, Туздыбастау ауылынан – Алтын Орда со-на.
Облыстың атқарылатын тасымал көлемінің негізгі бөлігі автомобиль
көлігіне тиесілі. 2009 жылдың қаңтар-маусым айларында автомобиль көлігімен
40,2 млн. тонна жүк тасымалданған (3-ші кестеден көруге болады), жүк
айналымы 1842,2 млн.т.км-ді құрады (94,4%). Автомобиль көлігімен 190,1
млн.адам жолаушы тасымалданды (2008 жылдың қаңтар-маусымына 101,4 %),
жолаушы айналымы 3088,5 млн.п.км-ді құрады (99,9 %).
Кесте 3
2009 жылғы автомобиль көлігінің жұмысы*
Көрсеткіштер атауы 2009ж.
Жолаушылар тасымалы, мың адам 190181,8
Жолаушы айналымы, млн.пкм 3079,6
Жүк тасымалы, мың тонна 40208,7
Жүк айналымы, млн.ткм 1842,2
*Ескерту – ҚР статистикалық агенттігінің мәліметтері негізінде автор
дайындаған
Автобустармен облыстың 769 елді мекенінің 729-ы қамтылған (94,1 %), яғни
автобустық байланыспен қамтылмаған елді мекендер 50-ден 40-ққа дейін
төмендеген.
Автокөлік саласында жалпы ұзындығы 1036 км, оның ішінде 574 км-і
Алматы облысының аумағы арқылы өтетін Алматы - Өскемен автомобиль жолын
салу жобасын жүзеге асыру қарастырылуда. Алматы – Қапшағай автомобиль
жолын қайта салу жұмыстарын 2009 жылдан бастап 2012 жылға дейінгі аралықта
аяқтау жоспарланып отыр, ұзындығы 65 км учаскенің параметрлері 1-ші
техникалық категорияға (6 жолақтық қозғалыспен) дейін жеткізіледі. Ұзындығы
250 км-лік Алматы - Қапшағай - Талдықорған учаскелерін қайта жөндеудің
құны – 100 млрд. теңгеден астам. Ташкент - Алматы - Қорғас автомобиль
жолы Батыс Еуропа – Батыс Қытай халықаралық маршрутының бір бөлігі
болдып табылады. Қордай-Алматы автомобиль жолының ұзындығы 205 км-лік
учаскесіне 2003 жылдан 2005 жыл аралығында қайта жөндеу жұмыстары жасалған
болатын. Олардың ішінде 48 км учаскесі – I техникалық категорияға және 157
км учаскесі – II техникалық категорияға жатады. Бұл маршрут Орталық Азия
елдерімен Еуропа елдері арасындағы едәуір қысқа көлік байланысы, сонымен
қатар Кытайдан және Оңтүстік – Шығыс Азия елдерінен Ресейдің батыс
аумақтарына және одан әрі Еуропаға шыға алатын көлік жолымен қамтамасыз
етеді. Батыс Еуропа – Батыс Қытай жобасы шегінде Алматы - Қорғас
учаскесін қайта жөндеу жұмыстары халықаралық қаржы орталықтарынан
тартылатын мемлекеттік сыртқы займдар есебінен жүзеге асырылады. Учаскенің
ұзындығы 351 км-ді құрайды, соның ішінде 37 км-і I техникалық категория,
169 км-і – II техникалық категория және 145 км-і – III техникалық категория
бойынша жөндеуден өткізіледі. Автомобиль жолдарын дамыту бағдарламасы
Алматы – Қорғас учаскесін концессия механизмдерін қолдана отырып I
техникалық категория параметрлері бойынша қайта жөңдеуден өткізу
қарастырылып отыр. Талдықорған қаласы – Алматы облысының әкiмшiлiк
орталығы. Қала Алматы облысының орталығында және Ұлы Жiбек Жолы
трассасында, Қытайдан Алматы облысы арқылы Қырғызстан, Ресей және одан әрі
Еуропа елдерiне сауда-көлiк легi қозғалысы жолдарында орналасқандықтан,
тиiмдi экономикалық-географиялық жағдайға ие болып отыр [13].
Сыртқы автокөлiк жолдары болып табылатын: Талдықорған - Алматы,
Талдықорған - Үштөбе, Талдықорған - Өскемен, Талдықорған - Молалы, Матай -
Ақтоғай, Талдықорған - Текелi, Талдықорған - Сарөзек - Жаркент - Қорғас
магистральдары қаланың негiзгi магистральдарымен қиылысып, оның негiзгi
аумақтық даму бағыттарымен бiрге көлiк каркасын құрайды.
Жоталы көлiк байланысы болып табылатын Жансүгiров көшесi, Қаратал
өзенiндегi көпiрдiң үстiнен өтiп әуежайға және Өскемен трассасына бұрылатын
жолдармен жалғасып, Алматы мен Үштөбе автожолдарының қиылысынан басталады.
Бас жоспарда қаланың көлiк-жоспарлау каркасын дамыту және жетiлдiру
ескерiлген. Бұрыңғы магистральдарға қосымша жаңа меридионалдық және ендiк
магистральдар, айналма автомобиль жолдарын, жолдарын, көлiк құралдарына
сервистiк қызмет көрсету желiлерін құру, көлiк тарату, жол сiлтемелерiн,
эстакадалар т.б. салу ескерiлген.
Бас жоспарда сыртқы көлiк жүйесiнiң дамуы (әуе, темiр жол, автокөлiк)
әуе және темiр жол, жолаушылар тасымалдауды қайта жаңарту, көше-жол
жүйелерiн жетiлдiру және инженерлiк көлiк ғимараттарын, қаланың автокөлiк
паркiнiң жылжымалы құрамын жетiлдiру, жанармай станциясы кешендерiн және
көлiктерге қызмет көрсетудi дамыту арқылы қарастырылған [13].
1.1.3 Құбыр көлігі
Еуразия аймағы үшін стратегиялық маңызы зор және еліміздің мұнай
тасымалындағы басты бағыт — “Атасу – Алашанқай” мұнай құбыры болып
саналады. Ол еліміздің мұнай тасымалында ешкімге кіріптар болмауын
қамтамасыз етеді. Осы тұрғыдан келгенде Атасу – Алашанқай бағытына
тартылған құбыр Қазақстанды аймақтағы ірі мұнай сатушы елге айналдырып
қана қоймай, сонымен қатар ішкі қажеттіліктерді де қанағаттандыруға
мүмкіндік береді.
Қытайға тартылған құбырдан тек қазақ мұнайы ғана емес, сонымен қатар
ресейлік көмірсутегі шикізаты да ағылады. Екі жақтың да мұнайын құбыр
арқылы тасымалдау үшін “ҚазТрансОйл” АҚ өз қаражатына Атасу – Алашанқай
құбыр желісіне жалғанған Құмкөл – Қарақойын – Атасу және Прииртышск –
Павлодар – Атасу учаскелеріндегі АҚ-ның Батыс филиалының өндірістік
активтерін қайта құру мен жаңғыртуды қолға алғаны маңызды болып табылады.
Өйткені, қайта құру аясында Қарағанды облысы Жаңаарқа елді мекенінің
жанындағы байырғы Атасу басты мұнай айдаушы станциясы қайтадан жаңартылып
отыр. Сондай-ақ, аталған станция Атасу-Алашанқай мұнай құбырына басты мұнай
толтырушы болып табылады. Мұнда бұдан басқа сиымдылығы 60 мың текше метрді
құрайтын үш резервуар мен мұнай көлемін анықтайтын коммерциялық желі
салынып, станцияны ішкі және сыртқы энергоқуатпен қамтамасыз ететін
нысандар қайта жасақталады деп күтілуде. Еліміздің батысындағы мұнайды
Қытайдың сұранысы мол рыногына жеткізу мақсатында қуаты жылына 1,5 миллион
тоннаны құрайтын Атасу БМАС-ын көмірсутегі шикізатымен толтыру мақсатында
Атасу мұнай құю эстакадасына мұнай тасымалдайтын темір жолды қайта
жөндеуден өткізді. Негізінен қара алтын экспортқа осы жерден теміржол
арқылы шығарылады [14].
Енді еліміздің батысынан теміржол арқылы тасымалданатын мұнай Атасу БМАС-
ына құйылып алынып, Атасу-Алашанқай мұнай құбыры арқылы тұтынушысына
жөнелтілетін болады. Атасу-Алашанқай мұнай құбырын іске қосу үш елдің –
Қазақстанның, Ресейдің және Қытайдың ортақ мұнай құбыры жүйесін бір-бірімен
ықпалдастыруға мүмкіндік береді, ал ол бұдан арғы өзара тиімді серіктестік
үшін берік негіз болады. Атасу-Алашанқай құбыр желісі Қазақстан-Қытай
мемлекетаралық мұнай тасымалы жобасының екінші кезегі болады. Бұл участок
Қарағанды облысының Атасу станциясындағы мұнай құятын теміржол
эстакадасынан Қытай шекарасындағы Достық-Алашанқай темір жол терминалына
дейін созылады. Алдын ала техникалық-экономикалық көрсеткіштер бойынша, бұл
жолдың ұзындығы 988 шақырымды құрайды.
Атасу-Алашанқай мұнай құбырының бірінші кезегін пайдалануға беру 2006
жылға, екінші кезегі 2011 жылға жоспарланған. Қазақстаннан Қытайға
трансмемлекеттік мұнай құбырын салу туралы екі мемлекет басшылары 1997 жылы
келіскен болатын. Жобалық қуаты жылына 20 млн. тоннадан кем болмайтын
Қазақстан-Қытай мұнай құбырының жалпы ұзындығы шамамен 3 мың шақырымды
құрайды, ал оның құрылысы 3 млрд-қа жуық долларға түседі деп пайымдалуда
[15].
“Атасу-Алашанқай” мұнай құбырының иесі және тапсырыс берушісі “Қазақстан
– Қытай Тұрбақұбыры” ЖШС қазақ-қытай компаниясы бірлескен кәсіпорыны.
Серіктестіктің қазақстандық мүшесі болып “ҚазТрансОйл” АҚ (50 пайыз)
табылса, ал қытайлық тараптан Қытайдың Мұнай мен газды барлау және өндіру
жөніндегі ұлттық корпорациясы “CNODC компаниясы” (50 пайыз) қатысты.
Серіктестіктің жарғылық капиталы – 100 миллион АҚШ доллары. 2004 жылдың 28
қыркүйегінде қазығы қағылған маңызы зор нысан өте қысқа мерзім ішінде
салынып бітті. Оның құрылысына қажетті тұрба өнімдері ҚХР, Ресей мен
Украина зауыттарынан жеткізілді. Ал Атасу-Алашанқай құбыр желісінің 0-592
шақырымына құбыр тартуға “ҚазСтройСервис” АҚ жұмылдырылса, 592-962,2
шақырымына қытайлық CPPE компаниясы қатыстырылды. Жоба бойынша “Атасу-
Алашанқай” тасымал құбыры мұнайды Қарағанды облысынан Қытайдың Алашанқай
темір жол бекетіне дейін жеткізбек. Негізінен Атасу-Ағадыр-Ақшатау-Ақтоғай-
Үшарал-Алашанқай бағытында тартылған құбыр желісі еліміздің Қарағанды,
Шығыс Қазақстан және Алматы облыстарының аумағынан өтеді. Онымен жылына
бірінші кезеңде 10 миллион, ал жобаны жүзеге асырудың екінші кезеңінде 20
миллион тонна мұнай айдалады деп күтілуде.
Қазақстан-Қытай бағытына тартылған мұнай құбырының, соның ішінде Атасу-
Алашанқай мұнай тасымалы құбыры жобасының жобалау-сметалық құжаттары “Қазақ
мұнай және газ институты” АҚ тарапынан дайындалды. Ал оның түбегейлі
инженерлік тетіктерінің ескеріле атқарылған жұмыстарын “ҚазГипроГаз”
институты өз мойнына алған.
Тарқатып айтар болсақ, “Атасу” БМАС-ын қайта құрудағы барлық атқарылған
шаруа осындағы екі іске қосушы кешеннің жұмысына негізделген. Бірінші іске
қосу кешені шеңбері аясында “Атасу – Алашанқай” құбыры бойымен мұнай айдау
үшін жаңа нысандарды салу мен қайта жарақтандыру жүзеге асырылуда. Мысалы,
мұнай құйып алу эстакадасындағы құрылыс-монтаж жұмыстарының аяқталуынан
кейін бір мезетте 22 теміржол цистернасынан мұнай құйылып алынып, осылайша
жылына 1,5 миллион тонна көлеміндегі шикізаттық сұйықтықты құбыр арқылы
жөнелтуге мүмкіндік береді. Бүгінгі танда “Атасу” БМАС батыссібірлік мұнай
шикізатын “Омбы- Павлодар-Шымкент” тасымал құбыры арқылы және Құмкөл кен
орнының қара алтынын “Құмкөл-Атасу” тұрба құбыры арқылы қабылдай алады. Осы
орайда, Қытайға тартылған құбырдың еліміздің батыс өлкелерінен тасылатын
көмірсутегі шикізатының отандық мұнай өндеу зауыттарына да жеткізілуіне
үлкен мүмкіндік туғызады. Оның үстіне ресейлік мұнайдың Қазақстан жерімен
транзит арқылы өтуі қосымша табыс көзі болып табылады [15].
1.2 Алматы облысының әуе және су көлігі
Әуе көлігі алыс және орташа қашықтықтарға арналған жолаушылардың және
жүктердің жоғары жылдамдықпен және аз уақыт ішінде жеткізілуін қамтамасыз
етеді, еліміздегі шалғай орналасқан аудандармен көлік байланыстарын
жақсартады және дамытады. Әуе көлігінің үлесіне көлік кешенімен толық
орындалатын бүкіл жолаушылар айналымының 13 пайызын құрайды. Өсу қарқыны
бойынша әуе көлігімен жолаушыларды тасымалдау мөлшері өте көп – 18 пайыз (2
млн адам). Әуе көлігімен жүк тасымалдау және жүк айналамының салыстырмалы
жылдық көрсеткіші 4-ші кестеде берілген [16].
Кесте 4
Жалпы пайдаланудағы әуе көлігімен жүк тасымалдау жұмысының негізгі
көрсеткіші*
Жүк тасымалдау, мың тонна
Жылдар бойынша2004 2005 2006 2007 2008
Қазақстан 18 247 20 667 16 530 25 712 22 708
Республикасы
Алматы облысы 6 146 10 870 2 292 558 -
Жүк айналымы, мың тонна-километр
Қазақстан 66921,6 96662,8 69 910,9 88148,7 69 340,1
Республикасы
Алматы облысы 39630,0 67853,0 21 879,0 1 403,9 26,9
*Ескерту – ҚР статистикалық агенттігінің мәліметтері негізінде автор
дайындаған
Осы көлік түрінің негізгі артықшылықтары: жолаушыларды және жүктерді
тасымалдау жылдамдығы жоғары, ұшу қауіпсіздігі жоғары, тасымалдауды
ұйымдастыру маневрлігі, ұшу жағдайының ыңғайлылығы. Әуе лайнерлері шалғай
орналасқан аймақтар мен аудандарға газеттер, журналдар, пошта, дәрі-
дәрмектер, бағалы тастар және олардан жасалған бұйымдар, кинофильмдер,
бейнематериалдар сияқты жүктерді және тағы басқаларды жеткізеді. Сонымен
қатар ол халық шаруашылығында жедел жүктерді жеткізуге, құрылыс кезінде,
ауыл шаруашылық жұмыстарын жүргізуге қолданылады. Әуе көлігін дамыту
деңгейі еліміздің ғылыми-техникалық дәрежесінің көрсеткіші болып табылады.
Жалпы пайдаланудағы әуе көлңгңмен жолаушы тасымалдаудың мәнін 5-ші
кестеден көруге болады.
Кесте 5
Жалпы пайдаланудағы әуе көлігімен жолаушыларды тасымалдау жұмысының негізгі
көрсеткіші*
Жолаушы тасымалдау, мың адам
Жылдар бойынша2004 2005 2006 2007 2008
Қазақстан 1 313,8 1 679,1 1 949,4 2 745,4 2 807,7
Республикасы
Алматы облысы 27,7 45,9 54,8 77,1 35,1
Жолаушы айналымы, миллион жолаушы-километр
Қазақстан 2 638,4 3 265,4 3 787,2 5 456,8 5 495,0
Республикасы
Алматы облысы 77,3 121,7 124,0 179,6 26,9
*Ескерту – ҚР статистикалық агенттігінің мәліметтері негізінде автор
дайындаған
Тарихи жағдайларға байланысты, Кеңес одағы кезінде әуе жолымен
тасымалдау халық шаруашылығының аса маңызды саласына айналды. Бұл кезеңде
авиациялық өндірістің ұтымды дамуы, әуежолымен барлық өңірдегі тұрғындар
пайдалана алатындай болды. Мемлекет тарапынан орнатылған төменгі тарифтер
авиацияны жалпыға бірдей қатынас құралдарына айналдырды.Қазақстанның
тәуелсіздік алып одақтық әуе флотынан бөлініп шыққан кезінен бастап
азаматтық авиациядағы дамудың көрсеткіштерінің жалпы төмендегені байқалады.
Мәселен, 2 және 3-кестелерде келтірілген көрсеткіштер әуе көлігіндегі жүк
тасымалдаудың динамикасын және жүк айналымын, сондай-ақ, әуе көлігіндегі
жолаушыларды тасымалдау мен жолаушылар айналымының динамикасын байқатады.
Соңғы жылдарда азаматтық авиацияда авиакомпаниялардың көбеюіне қарамастан
әуе кемелері парктерінің қысқаруы жалғасып келеді, авиация техникаларының,
жанар-жағар майлардың, аэропорт қызметінің, әуе кеңістігінен ұшып өтудің
қымбаттауы, авиация тарифтерінің жылдам және тұтқиыл өсуіне алып келді.
Міне осылардың барлығы авиациялық рейстерді қалыптастыруға қатты ауытқулар
алып келді, әуе көлігі қызметтеріне сұранысты азайтты. Мұның дәлелі –
қазіргі таңда әуе көлігімен халықтың 10%-ы ғана тұтынады. Қазақстан
тұрғындарының әуе тасымалын пайдалана алмауына басты себеп – билеттің
шексіз қымбаттығы. Сондықтан да біздің ойымызша, бұл мәселені шешу үшін
халық қалаулыларына билеттері арзандатылған арнайы бағдарлар шығару
жолдарын қарастыру қажет [17].
Облыста 1997 жылы әуе жолы көлігі жұмыс істемеді, ал cоңғы 10 жылда
көптеген өзгерістер орын алды. Облыста, атап айтқанда Талдықорған қаласында
Жетісу авиакомпаниясы АҚ-ы, Қарасай ауданының Қарғалы ауылында Саяхат
авиакомпаниясы АҚ-ы және Іле ауданындағы Боралдай кентінде Боралдайавиа
авиакомпаниясы АҚ-ы деп аталатын авиациялық компаниялар жұмыс істей
бастады. Жетісу авиакомпаниясы АҚ-да үш Як-40 ұшағы бар. Әуежайдың
материалдық-техникалық базасын сәйкестік сертификатын алған. Әуежай, В
сыныпты әуеайлағы бар Ү сыныпты әуежайлар қатарына жатады. 2006 жылы 323
рейс жасалып, 1489 ұшу сағаты жүзеге асырылған және 15261 адам
тасымалданған, жолаушы креслоларын пайдалану 72,5 пайызды құрады.
Авиатасымалын субсидиялауға облыстық бюджеттен 167,8 млн. теңге бөлінді.
Саяхат авиакомпаниясы АҚ-ы компаниясында жеті ұшақ бар, олар: ТУ-154М- (3
ұшақ), ИЛ-76 ТД- (4 ұшақ). Бұл компания ТМД, ҚХР, Орта Шығыс, Еуропа және
Оңтүстік-Шығыс Азия бағыттары бойынша халықаралық және ішкі жүк, жүк және
жолаушы, чартерлік жолаушы авиатасымалын жүзеге асырады. 2006 жылы 819
рейс, 5643 ұшу сағаты жүзеге асырылып, 39542 жолаушы тасымалданған, жолаушы
креслоларын пайдалану 75,54 пайызды құрады. 2007 жылы ұшақтар сатып алу
жолымен жолаушы креслоларын пайдалану көрсеткішін 80 пайызға дейін көбейту
және жұмыс көлемін ұлғайту жоспарланған.
Әуе жолы көлігін дамыту мақсатында 2008-2010 жылдары төмендегілерді
жүзеге асыру жоспарланды:
- ұшақтар паркін сатып алу жолымен жолаушы креслоларын пайдалану
көрсеткішін 80 пайызға дейін көбейту және жұмыс көлемін ұлғайту;
- әуежайлардың жер үсті инфрақұрылымы объектілерін жаңғырту мен дамыту,
соның ішінде ұшып-қону алаңдарын, әуежай вокзалдары кешендерін қайта
жаңарту. Концессиялық негізде Қорғас кентінде және Қапшағай қаласында
әуежай құрылысын жүргізу көзделіп отыр, 2008 жылы ТЭН мен ЖСҚ әзірлеу
жоспарланды.
Талдықорған қаласының аэропорт кешінінің 100% акциясы Алматы облысының
әкімдігіне тиесілі. Аэродром жыл сайын толықтай жөндеу жұмыстарынан өтеді,
және ол ҚР қорғаныс Министрлігінің қарамағына тиісті болып келеді.
Талдықорған қаласындағы аэропорттан Астана қаласына Як-40 әуе кемесі арқылы
жүйелі түрде ұшулар болып тұрады. 2006 жылы 12 мыңнан астам жолаушыға
қызмет көрсетілген. 1999 жылы РГП Қазаэрожобамен Қапшағай қаласынан 12 км
солтүстігіне қарай жаңа аэропорт құрылысын салу туралы бизнес-жоспар
жасалған. Алдын-ала болжамдар бойынша бұл аэропорт құрылысының өзіндік құны
106 млрд. теңгені құрайды.Талдықорған аэропорты —Талдықорғана қаласында
орналасқан.Талдықорған аэродромы 2 класқа жатады , және ол Ил-76, Ту-134,
Ту-154, Як-40, Ан-24 және едәуір жеңіл ұшақтарды, сонымен қатар тік
ұшақтардың барлық типтерін қабылдай алады . Ұшатын әуе кемесінің
максимальды салмағы— 87 тонна. Дегенмен, қазірде бұл ұшақ жұмысы уақытша
тоқатылған. Жетіген — Қазақстанның Алматы облысы Іле ауданында орналасқан
әскери аэродром. Ол – Жетіген кентінен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың мақсаты. Тақырыптың зерттеу мақсаты Алматы облысының көлік
инфрақұрылымы мен коммуникациясының қазіргі жағдайы мен келешектегі даму
жобалары мен олардың негізгі болашақ экономикалық, сондай-ақ саяси
тенденцияларын анализдеу болып табылады.
Жұмыстың міндеті:
Көлік түрлерінің қазіргі жағдайын талдау
Алматы облысының территориясындағы транзиттің экономикалық
мүмкіндіктерін талдау.
Алматы облысының алдағы уақыттағы жобаланған транзиттік көлік
жолдарының болашақтағы мүмкіндіктері мен жаңа бағыттарын талдау.
Жұмыстың зерттеу нысаны. Көлік пен байланыс өндірістің жалпы жағдайын
жасай отырып, инфрақұрылым салаларының ішінде маңызды қызмет
атқаратындардың бірі. Көлік — бұл адамдарды және жүктерді тасымалдау
үрдісін қамтамасыз ететін жол қатынасындағы техникалық құрылғылар мен
құрылыстардың жиынтығы. Көлік қажеттілігі бойынша — өнеркәсіптік көлік,
қолданыстағы жеке көлік болып бөлінсе, ал тасымалдау сипаты бойынша жүк
және жолаушылар көлігі болып бөлінеді.
Жолаушыларға қызмет көрсететін көліктің экономикалық және әлеуметтік
рөлі тасымалдауда адамдардың сұраныстарын қанағаттандыру арқылы
жолаушыларды, олардың қол жүктерін және багаждарын тасымалдау қызметтерін
көрсету болып табылады. Жолаушыларға көліктік қызмет көрсету барысында
туындайтын экономикалық қатынастардың ерекшелігі тасымалдау қызметтеріндегі
халықтың сұраныстарын міндетті түрде есепке алумен түсіндіріледі. Халыққа
көліктік қызмет көрсетуді жүзеге асыру адамдардың тұрмысын жақсарту бойынша
кешенді мәселенің құрамдас бөлігі болып табылады.
Байланыс – бұл ақпараттарды таратуға арналған әртүрлі коммуникациялар.
Байланыс түрлеріне: пошта байланысы, сым байланысын (телефон, телеграф,
факсималды) қоса алғанда, электр байланыс (жердегі және ғарыштық),
радиобайланыс, оптикалық байланыс және басқалар жатады.
Инфрақұрылымның маңызды құрамдас бөліктерінің бірі болып табылатын көлік
және коммуникация салаларының елдің бәсекелестікке қабілеттілігін
арттырудағы орны зор.
Қазақстан – 2030 даму Стратегиясының маңызды мәселелерінің бірі
әлемдік нарықта отандық көлік-коммуникациялық кешеннің бәсекеге
қабілеттілігін қамтамасыз ету және еліміздің аумағы арқылы сауда ағымдарын
арттыру болып табылады [1] .
Отандық тауарлардың, қызметтердің және экономиканың бәсекеге
қабілеттілік кепілі - мемлекеттік көлік және транзиттік саясатқа сәйкес
келетін жоғары технологиялық көлік инфрақұрылымы.
Егеменді еліміздің дамуы мен бүкіл әлемдік ауқымда танымал
мемлекетіміздің бірден-бір жетекші саласы көлік-коммуникация кешені. Оның
негізгі себебі аталған саланың үкімет қабылдаған ел экономикасына маңызды
бағдарламаларды жүзеге асыруға мүмкіндік бере алатын рөлі. Инфрақұрылымның
осы саласының әлемдік деңгейге сәйкесімділігі еліміздің бәсекеге
қабілеттілігін арттырудағы маңызды факторы болып табылады. Оларсыз
Қазақстан мен Орта Азияның индустриясын дамыту, табиғат байлықтарын
шаруашылық айналымына игеру, шалғай аудандардағы жаңа ашылған пайдалы кең
қазбаларын пайдалану мүмкін емес.
Қазақстан Республикасының әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына
қосылу Стратегиясындағы Қазақстанның жедел экономикалық дамуы үшін үлкен
жетістікті қамтамасыз ету артықшылығында Президент Н.Ә. Назарбаев: Ірі
көлік инфрақұрылымдық объектілердің айналасына шағын және орташа жобалар
арқылы икемді, жоғары технологиялық қалпына келтірілген объектілерді құру
және дамыту қажет. Осылайша Орталық Азиядағы біздің көшбасшы бағыттарын
қамтамасыз ету үшін аймақтық нарыққа бәсекелес көлік желісін ендіруді
ұйымдастыруға мүмкін болады, – деп баса атап көрсетті. Осыған байланысты,
көлік-коммуникациялық кешен Қазақстан Республикасындағы басым сапалы көлік
қызметтеріне деген сұраныстарды толық қанағаттандырумен тығыз байланысты
[1].
Қазақстан Республикасында көліктің даму басымдылығы Еуропалық және Азия
континенттерінің торабындағы геосаяси жағдаймен анықталады. Бұл өнімдерді
кеңінен эспортқа шығару, импорттау және басқа елдердің жүктерімен және
жолаушыларын өткізуден болатын экономикалық пайдаларды қолдану үшін көлік
мүмкіндіктерінің артуына ықпал етеді.
Көлік, басқа инфрақұрылымдық салалармен қатар, әлеуметтік, экономикалық,
сыртқы саяси мақсаттарға жетудің маңызды құралы бола отырып, қоғамның
тіршілік етуінің негізгі жағдайын қамтамасыз етеді. Көлік – жүктерді және
адамдарды тасымалдайтын сала ғана емес, сонымен қатар, ең алдымен, тіршілік
ету және шаруашылық жағдайын түрлендіретін салааралық жүйе. Көліктің тарихи
дамуы, көбінесе Қазақстанның экономикалық және кеңістіктік дамуын алдын ала
анықтай отырып, оның тұтастығын және халықаралық әсерін нығайтуға ықпал
етті.
Ұлттық экономиканы дамыту шегінде көлік бірқатар стратегиялық
мәселелердің іске асырылуын қамтамасыз етуге көмектеседі. Алдымен, бұл
жолаушыларды тасымалдаудағы халықтың және экономиканың сұраныстарын
қанағаттандыру. Тұрақты жолаушылардың тасымалынсыз әртүрлі салалардағы
кәсіпорындардың жұмыс істеуі және халықтың өмір сүру деңгейін арттыру
мүмкін емес екендігі белгілі. Жолаушыларды тасымалдау қызметі нәтижесінде
халықтың кеңістіктік орналасу сұранысын қанағаттандыру мүмкін болады. Ол
өндірістік процеске қажетті жағдай жасайды. Сәйкесінше, жолаушыларды
тасымалдау өзінің мүмкіндіктері арқылы экономиканың қызмет ету үрдісін
жеделдетеді және оның тиімділігіне тікелей әсер етеді. Бұдан көліктің
әлеуметтік, жалпы экономикалық және салааралық әмбебаптылығын көруге
болады.
1 АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНЫҢ КӨЛІК ЖӘНЕ КОММУНИКАЦИЯСЫНЫҢ ДАМУ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Алматы облысының құрлық көлігі
Аумағы 224,0 мың км2 (ел аумағының 8,2 %) және 2010 жылғы 1 қаңтардағы
жағдай бойынша 1692,7 мың халқы бар Алматы облысы еліміздің ең ірі
өңірлерінің бірі болып табылады.
Алматы облысының жерін басып өтетін теміржолдың ұзындығы – 242 км.
Автомобиль жолының жалпы ұзындығы – 5000 км-ге жетеді. Маңызды автомобиль
жолдары: Алматы – Нарынқол, Алматы – Семей - Өскемен, Алматы – Ташкент,
Алматы – Астана. Балқаш көлі мен Іле өзенінде кеме қатынасы дамыған. Алматы
- әуе қатынасының ірі торабы. Ол әуе жолы арқылы Мәскеу, Санкт-Петербург,
Ташкент қалаларын байланыстырады. Халықаралық әуе жолы арқылы Алматы –
Дели, Алматы – Анкара, Алматы – Нюрнберг, Алматы – Стамбұл қалаларымен
байланыс қалыптасқан. Сондай-ақ Түрксіб, Ақтоғай – Достық, Көксу – Текелі
теміржол тармақтары бар [2].
Көлік инфрақұрылымы бірнеше салалардан тұрады, оны 1- суреттен көре
аламыз.
Сурет 1. Көлік саласының инфрақұрылымы
Бұл аталған әрбір көлік түрінің қызмет көрсетуінде өзіндік ерекшеліктері
бар. Тасымалданатын жүктердің және тасымалдау қашықтықтарының алыстығына
байланысты әрбір көлік түрі өзіне пайдалы түрде қолданылады. Жоғарыда
көрсетілген көлік түрлері жүктер мен жолаушыларды тасымалдау нарығында
өзара бәсекелес. Мысалы, құбыр мен темір жол көліктері мұнай және мұнай
өнімдерін тасымалдауда бір-бірімен бәсекелессе, темір жол мен автомобиль
көліктері – су көлігімен тасымалдауды қоса алғанда, жүктердің барлық
тізбектемесі (көлемді үйілетін жүктерден басқа) және жолаушыларды
тасымалдау бойынша бәсекелеседі [3].
Облыс Қытай Халық Республикасымен және Қырғыз Республикасымен шекаралас
жатқандықтан, қазіргі кезеңде Алматы облысын дамытудың басты мәселелері
өңірдің транзиттік әлеуетін дамыту және маңызды халықаралық экономикалық
ынтымақтастық аймағы ретінде шекаралық аумақтардың рөлін өңір арқылы өтетін
көлік бағыттарын, сондай-ақ шекаралық сауда орталықтары инфрақұрылымын
дамыту жолымен күшейту болып табылады.
Облыс аумағында Батыс Қытай – Батыс Еуропа жобасы шеңберінде
халықаралық көліктік-коммуникациялық дәліздер – Достық-Алматы және Қорғас-
Алматы бағытындағы елдің Оңтүстік көліктік дәлізі дамытылып жатыр.
Орталық Азия республикаларының экспорттық-импорттық операциялары
облыстың үш елді-мекені – Қытай Халықтық Республикасымен шекаралас
орналасқан Достық, Қорғас және Көлжат бойынша жүзеге асырылады.
Қазіргі уақытта Қорғас шекара маңы ынтымақтастығы халықаралық
орталығының қызметін қамтамасыз ету мақсатында оның көліктік және сервис-
сауда-өндірістік инфрақұрылымын дамыту жөніндегі іс-шаралар жүзеге
асырылуда. Көліктік логистика кластерін қалыптастыру шеңберінде Іле
ауданындағы Первомайск және Өтеген батыр кенттерінде көліктік-логистикалық
кешен құрылған.
Сонымен бірге, Алматы облысында жалпы құны 22,7 млрд. АҚШ долларына
татитын экономикалық мәні зор 6 инфрақұрылымдық инвестициялық макрожоба
іске асырылып жатыр. Олар мыналар:
1) Қуаттылығы 300 МВт болатын Шарын өзеніндегі Мойнак ГЭС құрылысы;
2) Қуаттылығы 2600 МВт болатын Балқаш ЖЭС құрылысы;
3) Қуаттылығы жылына 40 млрд. м3 болатын Қазақстан-Қытай газ құбыры
магистралінің құрылысы;
4) Ұзындығы 370,9 км болатын Алматы-Қорғас автожолын қайта құру;
5) Ұзындығы 298,4 км болатын Қорғас-Жетыген теміржол линиясының
құрылысы;
6) Жылына 10 млн. адам келетін Жаңа Іле туристтік орталығын жасау;
Осы жобаларды жүзеге асыру облыстың өндірістік, мамандық (кадрлық),
ғылыми және мәдени потенциалын қолдану мүмкіндіктерін жоғарылатуға жағдай
жасайды. Алдыңғы қатарлардан болып сауда, транспорт, коммунальды
шаруашылық, байланыс, көңіл көтеру индустриясы, туризм және басқа да
қызметтер дамиды. Бұл салалардың қарқынды дамуы сонымен қатар өндірістік
саладағы шағын кәсіпкерлікке қолдау көрсету,халықты жұмыспен қамту
мәселесін толығымен шешеді. Облыстағы осы жобалардың іске асырылуы бүкіл
елдің гүлденуі мен дамуына үлкен үлесін тигізеді [4].
1.1.1 Темір жол көлігі
Қазіргі темір жол көлігі үлкен қаржылық-экономикалық және техникалық
ұйымдастырушылық күрделі сипатта жұмыс істеп тұрған ерекше саласы. Темір
жол көлігі климат жағдайына, жыл мен тәулік уақытына қарамастан жүк және
жолаушыларды тасымалдау тұрақтылығымен; жоғары өткізу мен тасымалдау
қабілетімен; жүк тасымалдаудағы салыстырмалы төмен құнымен; үлкен көлемдегі
жүктерді алыс және орта қашықтыққа тасымалдаудағы жоғары тиімділікпен
ерекшеленеді.
Нарықтық жағдайда темір жол көлігін дамыту тұжырымы төмен шығындармен
жолаушыларды және жүктерді тасымалдауда экономика сұраныстарын мейлінше
қанағаттандыруды, үш негізгі көрсеткіштерден құралатын көлік қызметтерінің
қажетті сапасын қамтамасыз етуді қарастырады:
– жолаушылар үшін қозғалыс қауіпсіздігі және жүктердің сақталуы;
– жеткізу жылдамдығы;
– сервис деңгейі.
Темір жолдың тұрақты әрі бірқалыпты жұмысынан көбінесе жұмысшылар мен
қызметшілерді қаладағы кәсіпорындарға жеткізуге және ірі компаниялар мен
фирмалардың кірістерін қалыптастыруға ықпал етеді. Қазіргі жағдайдағы темір
жол көлігінің міндеті аз шығындармен жүктерді және жолаушыларды
тасымалдауға деген экономикалық мұқтаждықтарды қанағаттандыру болып
табылады. Олай болса, темір жол көлігі аймақаралық және республикалық
байланыстағы халықтың маңызды бөлігінің қозғалысы бойынша мемлекеттік
әлеуметтік-экономикалық мәселені шешеді.
Осыған байланысты темір жол көлігінің рөлі келесі түрде сипатталатын
қызметтермен қорытындыланады:
– әлеуметтік мекемелердің (туризм, спорт, білім беру, денсаулық сақтау,
ғылым және тағы басқалар) рұқсаты арқылы халықтың өмір сүру деңгейін
арттыру;
– тұрақты жүйе түзетін байланыстарды жүзеге асыру;
– халықтың әлеуметтік мобильдігін арттыру және олардың тәжірибемен,
білімдерімен, мәдениетімен алмасуын кеңейту;
– қала сыртындағы елді мекендерге қатынау мүмкіндігін және ыңғайлылығын
кеңейту;
— көші-қон және еңбек процестерін жүзеге асыру үшін көлік қызметтерін
ұсыну [3].
Темір жол көлігі қызметін дамытпайынша кез-келген мемлекет
экономикасының өрістеп кете алмайтыны мәлім. Алдыңғы кезекте бұл сала
кәсіпорындар мен тұрғындардың көлік қызметіне деген мұқтажын тұрақты
қамтамасыз етуге бағытталып отыр. Темір жол көлігі еліміз экономикасында
жалпы тасымалдауға бейімділігімен анықталады. Жыл бойына күндіз-түні жұмыс
істейді, сәйкесінше, бұл түрлі климаттық аймақтары бар Қазақстан
Республикасы үшін өте маңызды. Темір жол көлігінің қызметтері Қазақстандағы
аймақтардың және ірі қалалардың тіршілігін қамтамасыз етуде үлкен мәні бар.
Темір жол көліктерінсіз қалаларды және өнеркәсіп объектілерін салу, жаңа
жерлерді игеру мүмкін емес. Сондай-ақ, төтенше жағдайларда (жер
сілкінісінде, су тасқынында), халықты көшіру кезінде және апат аймағына
түскен материалдық құндылықтарды тасымалдауда темір жол көлігі шешуші
қызмет атқарады. Сондықтан Республикалық деңгейде темір жол көлігін
дамытуға басты көңіл аударылған.
Темір жол көлігінің қызметтерін дамытудың негізгі мақсаттары:
– багаждарды, жүк багаждарын, жүктерді және жолаушыларды тасымалдаудағы
халықтың және экономиканың сұраныстарын үздіксіз және сапалы қамтамасыз
ету;
– поездар қозғалысының қауіпсіздігін және тасымалданатын багаждың, жүк
багажының сақталуын қамтамасыз ету;
– саланың тұрақты дамуды одан әрі қамтамасыз ететін сапалы жаңа техникалық
деңгейге ауысуы;
– баламалы көлік коридоры бойынша тасымалдау бәсекелестігін тұрақты
күшейту жағдайларында қазақстанның транзиттік әлеуетін арттыру;
– темір жол көлігінің жұмыс істеу бойынша экономикалық қауіпсіздігін
қамтамасыз ету.
Президенттің Жолдауында Трансазия темір жолы магистралі бойынша
халықаралық тасымалды қамтамасыз етуде Достық станциясын дамытуға ерекше
мән берілген [5].
Достық-Алашанқай халықаралық шекаралық өткелі Трансазия темір жолы
магистралінің негізгі пункті және Шығыс-Батыс (ТРАСЕКА, солтүстік дәліз,
Оңтүстік дәліз) көлік дәліздерін дамытуда басымды болып табылады. Соңғы
жылдары ірі, заман талабына сай, техникалық жабдықталған көліктік-
логистикалық терминал түріндегі Достық өткелін дамыту жөніндегі бірнеше
жобаға бастамашылық етілген. Қазіргі кезде Достық станциясында жүктерді
өңдеу жөніндегі өндірісі жоғары терминалдар кешені бар. Оған тез бұзылатын,
төгіліп-шашылатын жүктерді, көлемді жүк контейнерлерін, астықты қайта тиеу
жөніндегі терминалдар кіреді. Ені әртүрлі колеяға вагондарды ауыстырып
отыру пункті жұмыс істейді. Достық-Ақтоғай темір жолы учаскесін бұдан былай
да жаңарту, өткелдің тиеп түсіру және өткізу мүмкіндігін 25 млн. тоннаға
дейін ұлғайту көзделуде. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 14
шілдеде инфрақұрылымды кеңейту мен қайта жаңартуды, жаңа техникалық
құралдар сатып алуды, технологиялық процесті жетілдіруді, Достық кентінде
әлеуметтік-тұрмыстық объектілер салуды көздейтін Достық станциясы мен
Ақтоғай-Достық темір жолы учаскесін дамыту жөніндегі 2006-2011 жылдарға
арналған бұдан былайғы шаралар туралы № 674 қаулысы қабылданды [6].
Достық бекетін дамыту жөніндегі іс-шаралар жоспарына сәйкес, өңір
қажеттілігін қамтамасыз ету және транзитті контейнерлік жүктерді өңдеу,
Достық теміржол өткелінің өткізу мүмкіндігін кеңейту үшін Достық шекаралас
өткелінің базасында ірі көліктік-логистикалық орталық құру қарастырылған.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 11 сәуірдегі № 86
Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі Көлік
стратегиясына сәйкес көліктік-логистикалық орталық арқылы транзитті жүк
тасымалы үлесін ұлғайта отырып, халықаралық көліктік дәліздерінің белсенді
әрекет ететін көліктік-логистикалық торабы ретінде Достық шекаралас өткелін
одан әрі дамыту жоспарланған [6].
Онымен қоса, Талдықорған қаласында да 100 жолаушыға арналған жаңа темiр
жол вокзалын салу, жолаушыларды Көксу станциясына жеткiзу, әрi қарай Алматы
және Шығыс Қазақстан бағыттарына жiберу үшiн тепловоздар мен тiркемелi
жолаушылар вагонын сатып алу жұмыстары қолға алынуда. Алматы облысының
Әкімшілігінің 2005 жалдың 24 қаңтарындағы №19 Қаулысымен Мемелекеттік
шаруашылықты жүргізу құқығы бар Бекет-Сервис коммунальды кәсіпорны
құрылды, және оның балансының құрамына 8 темiржол станциясы қабылданған,
олар:
- Қарасай ауданындағы –Шамалған;
- Іле ауданындағы -Боралдай, Жетіген;
- Алакөл ауданындағы – Достық, Жайпақ, Бескөл;
- Қаратал ауданындағы –Үштөбе;
- Талдықорған қаласындағы –Талдықорған.
Жалпы ауданы 2556 шаршы метр, мекемені жалға алу жөніндегі келіссөздер
34 арендаторлармен жүргізілген.
2009 жылдың бірінші жарты жылдығында Бекет-Сервис МКК жалпы сомасы 16
640 мың теңгені қамтитын қызмет көрсеткен, соның ішінде:
- қызмет көрсету мекемелерін жалға беруден – 10658 мың теңге;
- сумен жабдықтау бойынша көрсетілген қызметтерден – 5982 мың теңге.
Бүгінде Казақстанда электрлендіріген жолдардың ұзындығы 4400 км-ден
астам, мұның өзі 14 мың км пайдаланудағы темір жолдардың 31,7 проценті
Алматы облысы темір жолында 1000 км-ден астам жол электрлендірілген, бұл
жалпы пайдаланылатын жол ұзындығының 24 проценті 1990 жылы 12 қыркүйекте
Қытай мен КСРО-ны жалғастырған болат магистралы бұдан отыз жылдан астам
уақыт ілгеріде Достық жолы деп аталған болатын (шекаралық өткелде Алматы
облысы теміржолының Дружба станциясы-Үрімші темір жолының Алашанқай
станциясы). Ал 1992 жылғы 20 шілдеден Алматы мен Үрімші арасында тұрақты
қатынайтын жолаушы қатынасы ашылды. Жаңа халықаралық өткелдің тұрақты жұмыс
істеуі континет аралық екі темір жол магистралінің қалыптасқаны туралы
айтуға мүмкіндік береді, мүның өзі Азия мемлекеттерін бір-бірімен және
оларды Еуропа мемлекеттерімен ең төте жолмен жалғастырады [7].
Тәуелсіздік жылдарында бірқатар жобалар жүзеге асырылды, оның бірі:
Халықаралық Экономикалық Ынтымақтастық қорымен жүзеге асырылған теміржол
көлігі қуаттылығының дамуы. Оны жүзеге асыру Достық және Ақтоғай
станциялары арасындағы инфрақұрылымды жақсартуға, Қазақстан мен Қытай
арасындағы қатынастағы теміржол қуаттылығын арттыруға, Алматы жөндеу
депосындағы қуаттылықтарын өсіруге мүмкіндік береді. Теміржол телімдерін
құру және жаңарту, республикадағы аумақаралық тасымалдарды жолдардың ұлттық
желісі шекараларында ең қысқа бағыт бойынша жүзеге асыру мүмкіндігін құруға
жағдай туғызды. Бұл желілер жалпы теміржол саласы мен шаруашылық кешен
жұмысының тиімділігін арттырады. Теміржол көлігін электрлендіру қарқынды
дамуда. Құрлықаралық магистралдардың орталық және солтүстік дәліздеріне
Ақтоғай-Достық учаскесінің озекті буын екені даусыз. Сондықган осы учаскені
шұғыл дамыту мен нығайтуды талап етеді. 1992 жылдан бері Достық - Алашанқай
халықаралық өткелі тұрақты жұмыс істей бастады. Азия-Тынық мүхит аймағы,
Еуропа, Таяу және Ортае Шығыс елдерін байланыстыратын Ақтоғай-Достық желісі
жаңа құрлықаралық маршруттар жүйесінің шын мәніндегі "алтын буынына"
айналды.
Соңғы жылдары жүк тасымалдау ауқымы едәуір артып, қазір осы қарқынды
үдете түсуге болатынына көз жетіп отыр.
Қазірдің өзінде Қытайдан контейнерлермен жүк тасымалдау карқыны жедел
артып келеді. Алдағы уақытта осы желі бойынша тасымалданатын транзиттік
жүктердің 50 пайызға дейіні Казақстанның экспорт-импорт жүктері болмақ. Бұл
болжам республикамыздың Азия елдерімен экономикалық байланыстары жедел
дамыған жағдайда экспортты арттыруға кұрылған экономикалық стратегиялық
негізгі принциптерін ескере отырып жасалған. Сонымен қатар ТМД-ның басқа
мемлекеттері де Оңтүстік-Шығыс-Азияға бет бұрады деп күту керек. Демек,
құрамы жүк тасымалы жолға қойылып оның құрамы ішнара өзгереді деп есептеуге
де болады.
Президент Н.Ә.Назарбаев өзінің Казақстан халқына жолдауында "Достық
станциясын дамытуды және Достық-Ақтоғай учаскесін күшейтуді аяқтап, оның
жүк тасымалдау мүмкіндігін жылына 10 миллион тоннаға дейін жеткізу керек" –
деген еді [8].
1.1.2 Автомобиль жолы
Автомобиль көлігі коммуникацияның жылжымалы, әмбебап құралы болып
табылады және еліміздің көлік жүйесі үшін маңызды. Алысты жақын еткен көлік
– ғасыр күретамыры десек, қара жолдың тұлпары – автомобиль көлігінің
болашағы тіптен зор.
Автомобиль көлігі темір жол көлігімен салыстырғанда ең көп таралумен
және қол жету мүмкіндігімен; жүктер мен жолаушыларды тасымалдаудың жоғары
жылдамдықпен және маневрлігімен (икемділігімен); жүкпен ешқандай қосымша
аралық операциялар жасаусыз, тасымалды есіктен есікке дейін орындау
мүмкіндігімен; қысқа қашықтықтарға іс жүзінде баламасыз қызмет көрсетулер
ұсынумен (қала ішіндегі және қала маңындағы тасымалдар, ауылдық жерлердегі
тасымалдар); салыстырмалы түрдегі жоғары емес капитал сыйымдылығымен
сипатталады [9].
1- ші кестеде республика бойынша және оған сәйкес Алматы облысы
бойынша автомобиль жолдарының ұзындығы көрсетілген.
Автокөлік саласы негізгі қызмет ету аясы автокөлік құралдары мен
инфрақұрылымды пайдалану арқылы жолаушыларды, жүктер мен багаждарды,
пошталарды тасымалдауды ұйымдастыру мен жүзеге асыру болып табылатын
маңызды саланың бірі, сондай-ақ қапитал сыйымдылығы жоғары көлік
инфрақұрлымының маңызды элементі.
Кесте 1
2008 жыл бойынша автомобиль жолдарының ұзындығы*
Жалпы Республикалық Облыстық Аудандық
маңызы бары маңызы бары маңызы бары
Қазақстан 93 612 23 503 30 317 39 792
Республикасы
Алматы облысы 9 617 2 664 3 364 3 589
*Ескерту – ҚР статистикалық агенттігінің мәліметтері негізінде автор
дайындаған
Мың км.
Оның қалыпты қызметінің қандай да бір бағытының ауытқуы тұрғындардан
айқын байқалады. Шаруашылықтар арасындағы тұрақсыздықтар шарттарында,
төлемеу дағдарысында, 1991 жылдан 2000 жылға дейінгі аралықта бағалар мен
тарифтердің айтарлықтай көтерілуі, жүк тасымалдаудың көлемі жағынан
автомобиль көлігімен тасымалдаудың төмендеуі байқалады. Ал, 2000 жылдан
бастап жалпы жүк жіберудегі көпшілік қолданыстағы автомобиль көлігі
қызметінің өсуі байқалады. Жолаушыларды автокөлікпен тасымалдауды
ұйымдастыруға мынадай негізгі талаптар тән: жолаушыларды мейлінше аз уақыт
ішінде жеткізу, барлық жол бойында жылжымалы құрамның нақты қозғалысы,
көлік құралдарын сапалы пайдалану, ең аз шығынмен жолаушыларды
тасымалдаудың толық қауіпсіздігі мен жоғары мәдениеті.
Қазақстанда жолаушыларды автокөлікпен тасымалдау нарығын көлік
құралдарының түрлері бойынша үш ірі топқа бөлуге болады: жолаушыларды
автобустармен, маршрут таксилермен және жеңіл автокөліктермен тасымалдау
нарықтары.
Көліктің бұл түрінің пайдасы сонда, ол қолайлы, тиімді және жүргізу
мүмкіндігі жоғары, техникалық жақтан және қызметке қосуда оңтайлы,
салыстырмалы алып қарағанда өзіндік құны төмен. Әлемдік тәжірибе
көрсеткендей, аумақта көлікпен қамтамасыз етілген жоғары дамыған елдерде
автомобиль жолдарының тығыздығы мен әр адамға шаққандағы ұлттық кіріс
арасында тікелей байланыс бар.
Белгілі болғанындай, Қазақстандағы жалпы пайдаланудағы автотрасстың
ұзындығы 90 мың км. Ал, мамандардың есептеуі бойынша республиканың
әлеуметтік-экономикалық талаптарын қанағаттандыру үшін барлығы 150 мың км.
ұзындықтағы автокөлік жолы қажет. Оның үстіне, қазіргі кезде автомобиль
жолдарының техникалық жай-күйі күн сайын нашарлап сын көтермейтіндей
жағдайда [10].
Жол төсемінің қанағаттанғысыз жай-күйі пайдалану жылдамдықтарының
төмендеуіне, көлік пайдалану шығыстарының артуына, жол апатының өсуіне
әкеледі. Ал, көлік паркі жылжымалы құрамының тозуы жөндеуге және
пайдалануға арналған шығындардың артуына, сервис қызметінің төмендеуіне
әкеп соқтырады және қоршаған ортаға теріс әсерін тигізеді. Сондықтан,
қазірде көліктегі жол апатының алдын алу және көлік үрдістерінің
қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөнінде тиімді іс-шаралар қабылдаудың өткір
қажеттілігі туындап отыр. Автожолдардың өткізу қабілеті мен олардың сапасы
ел экономикасының барлық дерлік саласына әсері болатындықтан республикалық
және жергілікті маңызы бар жолдардың жай-күйін жақсрту автожол саласын
дамыту басымдықтарының бірі.
Автокөлік жолдарының торабын жаңғырту 7-8 жылға кешігіп келеді, жылдан
жылға оның техникалық жағдайы нашарлауда. Қазіргі таңда қазақстандық
автокөлік жолдарының тек қана 20 пайызын жақсы, әрі тегіс жолдар деп
бағалауға болады. Қазақстандық жолдардың техникалық жағдайы халықаралық
стандарт талаптарынан өте көп дәңгейде артта қалуда. Халықаралық стандарт
талаптары бойынша барлық қолданыстағы жолдардың негізгі бөлігі қарапайым
түрдегі жолдарға жатқызылады, ал жолдардың 7 пайыздай бөлігі олардың
параметрлерін халықаралық стандарттың ең төмен деңгейіне жеткізу үшін
жаңғыртуды қажет етеді.
Біздің ойымызша автомобиль көлігі қызметін дамытудың мынадай пайдалы
тұстары бар:
– жол құрылысы материалдары мен құралдарына сұраныс ұлғаяды, бұл өз
кезегінде осыларды өндіретін кәсіпорындардың дамуына мемлекеттік емес
капиталды тартуға алып келеді;
– құрылымдардың көлемі ұлғаяды және бұлармен бірге жолдың техникалық
деңгейі көтеріледі, онымен жүретін жылдамдық өседі, тасымалдаудың құны
төмендейді;
– туризм және жол бойындағы инфрақұрылымдар дамиды;
ЖІӨ өседі және бюджет табысына салықтан кірістер енеді, көптеген жұмыс
орындары пайда болады.
Автомобиль көлігі саласында инновациялық дамудың және қазіргі заманғы
технологияларды қолданудың маңызды бағыты көлік процестерін ақпараттық
қамтамасыз ету болып табылады, оған мыналар жатады:
– экспедиторлар мен тасымалдаушылар қауымдастығын, операторлар және олар
көрсететін қызметтер бойынша дерекқорлар құру және дамытуды ынталандыру;
– автожолдардың, қалаларды басып өту және айналып өту бағыттары мен жай-
күйі, жол бойындағы инфрақұрылымдар объектілерінің орналасқан жері
туралы бірыңғай ақпараттық дерекқор құру;
– жүктің тұрған жері мен оның жай-күйі туралы ақпаратты жедел алу
мүмкіндігі бар, жүктердің халықаралық автомобиль тасымалдарының
спутниктік навигация жүйесін енгізу.
Спутниктік навигация жүйесін коммерциялық пайдаланудан басқа оның
функционалдық ерекшеліктері бақылаушы органдарға автокөлік құралдарын оны
республика аумағында тоқтаусыз, жүктерді автомобильмен тасымалдауды орындау
кезінде операторлардың Қазақстан Республикасының заңнамасын сақтауын
бақылауды жүзеге асыру үшін пайдалануға мүмкіндік беруге тиіс [11].
Автомобиль көлігі саласының кадр әлеуетін қалыптастыруда кадрларды
даярлау және қайта даярлау жүйесін жетілдіру қажет.
Көлік өзара тәуелді және бірін-бірі өзара толықтырып отыратын кіші
жүйелерден тұрады, олар толыққанды жұмысты қамтамасыз ететін жүріс составы
мен инфрақұрылым. Жүріс составы облыстың жаңадан пайда болған автокөлік
қызметінің негізі болып қалыптасты. Жүріс составына автобустар,
корпоративтік және жекеменшік автобустар жатады. Автобус паркінің жүріс
составының сыйымдылығы бойынша құрылымның өзгеріп келе жатқаны байқалады.
16 жолаушыға дейін тасымалдайтын ерекше шағын және шағын класты
автобустардың үлес салмағы 70 пайыздан асады, мұндай жүріс составтарының
тасымалдау мүмкіндігінің аздығы, қажет болған жағдайда, түсетін
ұсыныстардың санымен өтеледі. Бұл күндері сыйымдылығы орташа және үлкен
жүріс составтарын жаңарту жөнінде жоспарлы түрде жұмыс жүргізіліп келеді,
мәселен 2006 жылы 194 бірлік жаңартылды, яғни өткен жылдарға қарағанда өсім
30 пайызды құрады. Көлік инфрақұрылымы түрлі (пайдалануды, сақтауды, қызмет
көрсету мен жөндеу жұмыстарынан бастап автобустарға ЖЖМ құюға дейінгі)
өндіріс объектілерінің көптеген кешендерінен және жаңа объектілер
(автовокзалдар және т.т.) құрылысынан тұрады. Бүгінгі күнге
тасымалдаушылардың 90 пайызында өздерінің өндірістік базалары бар, 2000
жылдың басында бұл көрсеткіш 59 пайызды құраған болатын [11].
2003 жылы Өтеген батыр кентінде автостанция, 2007 жылы Қаскелен
қаласында Үшқоңыр автовокзалы салынған. 2007 жылғы 1 қарашадағы жағдай
бойынша Алматы облысы бойынша жолаушылар тасымалын 34 автокәсіпорын,
жекеменшік түріндегі тасымалдаушылар жүзеге асырады, 206 маршрут жұмыс
істейді, оларда жүріс составының 1424 бірлігі іске қосылған. Қазіргі кезде
автобустық қатынаспен облыстағы 794 елді мекеннің 738-і (93 пайызы)
қамтылған. Сонымен бірге халықтың жеке меншік автомобильдермен қамтамасыз
етілу көрсеткіші де жыл санап артып келеді, 2- ші кестеде оның бес жыл
аралығындағы өзгерісін көре аламыз.
Кесте 2
Халықтың жеке меншік жеңіл автомобильдермен қамтамасыз етілуі,
тұрақты халықтың 100 адамына шаққанда бірлікпен*
Жылдар бойынша 2004 2005 2006 2007 2008
Қазақстан Республикасы 7,6 8,6 10,7 13,2 16,4
Алматы облысы 6,4 7,7 8,1 9,8 19,8
*Ескерту – ҚР статистикалық агенттігінің мәліметтері негізінде автор
дайындаған
Автобустық қатынаспен қамтылмаған елді мекен саны 66-дан 56-ға дейін
азайды. Олардың біразының тұрғындары аз жол жүреді, ал біразында жол
жағдайының жоқтығы себеп болып отыр, міне осы жағдай жолаушылар тасымалының
қауіпсіздігіне әсер етеді. Маршруттық таксилер режиміндегі тасымал белсенді
түрде игерілуде, бұл жерде бір кездегі автобус парктері тасымалдау көлемі
бойынша рыноктың басқа қатысушыларына жол берді, бұған Талдықорған-Алматы
(Желмая ЖШС-і, АқНар ААҚ-ы) автобустық қатынасы айқын дәлел болып отыр.
Жетістіктер (автокөлік саласындағы реформалар):
– әлеуметтік мәні бар автомобиль жолаушы тасымалы бойынша қызмет көрсету
құқығын бекітетін тендерлік процедураларды құқықтық ресімдеу;
– саланың қалыпты дамуына, соның ішінде көлік құралдары паркін жаңартуға
арналған айналымдағы құралдарды толықтыруға бағытталған тарифтік саясатты
жетілдіру;
– төлеуге қабілеттілік сұранысын қанағаттандыру және көліктік шығынды
төмендету;
– бәсекелестік деңгейі жоғары ерікті баға түзуді енгізу [12].
2009 жылғы жағдай бойынша Алматы облысының жолаушылар тасымалдайтын
жеке меншіктегі 35 автокәсіпорын жұмыс жасайтыны анықталған. 237 маршрут
жұмыс жасаған, маршрут желісінің жалпы ұзындығы 45 198 км-ді құрады. Дәл
осы жылғы жағдай бойынша тасымалдаушылар өз қаражаттары есебінен
қозғалмалы құрамның 8 бірлігін сатып алған, сондай-ақ облыс ішілік 2 жүйелі
қатынайтын маршруттарды енгізген, олар:
1) Іле ауданы, Жаңа арна ауылынан – Саяхат АВ-на ;
2) Талғар ауданы, Туздыбастау ауылынан – Алтын Орда со-на.
Облыстың атқарылатын тасымал көлемінің негізгі бөлігі автомобиль
көлігіне тиесілі. 2009 жылдың қаңтар-маусым айларында автомобиль көлігімен
40,2 млн. тонна жүк тасымалданған (3-ші кестеден көруге болады), жүк
айналымы 1842,2 млн.т.км-ді құрады (94,4%). Автомобиль көлігімен 190,1
млн.адам жолаушы тасымалданды (2008 жылдың қаңтар-маусымына 101,4 %),
жолаушы айналымы 3088,5 млн.п.км-ді құрады (99,9 %).
Кесте 3
2009 жылғы автомобиль көлігінің жұмысы*
Көрсеткіштер атауы 2009ж.
Жолаушылар тасымалы, мың адам 190181,8
Жолаушы айналымы, млн.пкм 3079,6
Жүк тасымалы, мың тонна 40208,7
Жүк айналымы, млн.ткм 1842,2
*Ескерту – ҚР статистикалық агенттігінің мәліметтері негізінде автор
дайындаған
Автобустармен облыстың 769 елді мекенінің 729-ы қамтылған (94,1 %), яғни
автобустық байланыспен қамтылмаған елді мекендер 50-ден 40-ққа дейін
төмендеген.
Автокөлік саласында жалпы ұзындығы 1036 км, оның ішінде 574 км-і
Алматы облысының аумағы арқылы өтетін Алматы - Өскемен автомобиль жолын
салу жобасын жүзеге асыру қарастырылуда. Алматы – Қапшағай автомобиль
жолын қайта салу жұмыстарын 2009 жылдан бастап 2012 жылға дейінгі аралықта
аяқтау жоспарланып отыр, ұзындығы 65 км учаскенің параметрлері 1-ші
техникалық категорияға (6 жолақтық қозғалыспен) дейін жеткізіледі. Ұзындығы
250 км-лік Алматы - Қапшағай - Талдықорған учаскелерін қайта жөндеудің
құны – 100 млрд. теңгеден астам. Ташкент - Алматы - Қорғас автомобиль
жолы Батыс Еуропа – Батыс Қытай халықаралық маршрутының бір бөлігі
болдып табылады. Қордай-Алматы автомобиль жолының ұзындығы 205 км-лік
учаскесіне 2003 жылдан 2005 жыл аралығында қайта жөндеу жұмыстары жасалған
болатын. Олардың ішінде 48 км учаскесі – I техникалық категорияға және 157
км учаскесі – II техникалық категорияға жатады. Бұл маршрут Орталық Азия
елдерімен Еуропа елдері арасындағы едәуір қысқа көлік байланысы, сонымен
қатар Кытайдан және Оңтүстік – Шығыс Азия елдерінен Ресейдің батыс
аумақтарына және одан әрі Еуропаға шыға алатын көлік жолымен қамтамасыз
етеді. Батыс Еуропа – Батыс Қытай жобасы шегінде Алматы - Қорғас
учаскесін қайта жөндеу жұмыстары халықаралық қаржы орталықтарынан
тартылатын мемлекеттік сыртқы займдар есебінен жүзеге асырылады. Учаскенің
ұзындығы 351 км-ді құрайды, соның ішінде 37 км-і I техникалық категория,
169 км-і – II техникалық категория және 145 км-і – III техникалық категория
бойынша жөндеуден өткізіледі. Автомобиль жолдарын дамыту бағдарламасы
Алматы – Қорғас учаскесін концессия механизмдерін қолдана отырып I
техникалық категория параметрлері бойынша қайта жөңдеуден өткізу
қарастырылып отыр. Талдықорған қаласы – Алматы облысының әкiмшiлiк
орталығы. Қала Алматы облысының орталығында және Ұлы Жiбек Жолы
трассасында, Қытайдан Алматы облысы арқылы Қырғызстан, Ресей және одан әрі
Еуропа елдерiне сауда-көлiк легi қозғалысы жолдарында орналасқандықтан,
тиiмдi экономикалық-географиялық жағдайға ие болып отыр [13].
Сыртқы автокөлiк жолдары болып табылатын: Талдықорған - Алматы,
Талдықорған - Үштөбе, Талдықорған - Өскемен, Талдықорған - Молалы, Матай -
Ақтоғай, Талдықорған - Текелi, Талдықорған - Сарөзек - Жаркент - Қорғас
магистральдары қаланың негiзгi магистральдарымен қиылысып, оның негiзгi
аумақтық даму бағыттарымен бiрге көлiк каркасын құрайды.
Жоталы көлiк байланысы болып табылатын Жансүгiров көшесi, Қаратал
өзенiндегi көпiрдiң үстiнен өтiп әуежайға және Өскемен трассасына бұрылатын
жолдармен жалғасып, Алматы мен Үштөбе автожолдарының қиылысынан басталады.
Бас жоспарда қаланың көлiк-жоспарлау каркасын дамыту және жетiлдiру
ескерiлген. Бұрыңғы магистральдарға қосымша жаңа меридионалдық және ендiк
магистральдар, айналма автомобиль жолдарын, жолдарын, көлiк құралдарына
сервистiк қызмет көрсету желiлерін құру, көлiк тарату, жол сiлтемелерiн,
эстакадалар т.б. салу ескерiлген.
Бас жоспарда сыртқы көлiк жүйесiнiң дамуы (әуе, темiр жол, автокөлiк)
әуе және темiр жол, жолаушылар тасымалдауды қайта жаңарту, көше-жол
жүйелерiн жетiлдiру және инженерлiк көлiк ғимараттарын, қаланың автокөлiк
паркiнiң жылжымалы құрамын жетiлдiру, жанармай станциясы кешендерiн және
көлiктерге қызмет көрсетудi дамыту арқылы қарастырылған [13].
1.1.3 Құбыр көлігі
Еуразия аймағы үшін стратегиялық маңызы зор және еліміздің мұнай
тасымалындағы басты бағыт — “Атасу – Алашанқай” мұнай құбыры болып
саналады. Ол еліміздің мұнай тасымалында ешкімге кіріптар болмауын
қамтамасыз етеді. Осы тұрғыдан келгенде Атасу – Алашанқай бағытына
тартылған құбыр Қазақстанды аймақтағы ірі мұнай сатушы елге айналдырып
қана қоймай, сонымен қатар ішкі қажеттіліктерді де қанағаттандыруға
мүмкіндік береді.
Қытайға тартылған құбырдан тек қазақ мұнайы ғана емес, сонымен қатар
ресейлік көмірсутегі шикізаты да ағылады. Екі жақтың да мұнайын құбыр
арқылы тасымалдау үшін “ҚазТрансОйл” АҚ өз қаражатына Атасу – Алашанқай
құбыр желісіне жалғанған Құмкөл – Қарақойын – Атасу және Прииртышск –
Павлодар – Атасу учаскелеріндегі АҚ-ның Батыс филиалының өндірістік
активтерін қайта құру мен жаңғыртуды қолға алғаны маңызды болып табылады.
Өйткені, қайта құру аясында Қарағанды облысы Жаңаарқа елді мекенінің
жанындағы байырғы Атасу басты мұнай айдаушы станциясы қайтадан жаңартылып
отыр. Сондай-ақ, аталған станция Атасу-Алашанқай мұнай құбырына басты мұнай
толтырушы болып табылады. Мұнда бұдан басқа сиымдылығы 60 мың текше метрді
құрайтын үш резервуар мен мұнай көлемін анықтайтын коммерциялық желі
салынып, станцияны ішкі және сыртқы энергоқуатпен қамтамасыз ететін
нысандар қайта жасақталады деп күтілуде. Еліміздің батысындағы мұнайды
Қытайдың сұранысы мол рыногына жеткізу мақсатында қуаты жылына 1,5 миллион
тоннаны құрайтын Атасу БМАС-ын көмірсутегі шикізатымен толтыру мақсатында
Атасу мұнай құю эстакадасына мұнай тасымалдайтын темір жолды қайта
жөндеуден өткізді. Негізінен қара алтын экспортқа осы жерден теміржол
арқылы шығарылады [14].
Енді еліміздің батысынан теміржол арқылы тасымалданатын мұнай Атасу БМАС-
ына құйылып алынып, Атасу-Алашанқай мұнай құбыры арқылы тұтынушысына
жөнелтілетін болады. Атасу-Алашанқай мұнай құбырын іске қосу үш елдің –
Қазақстанның, Ресейдің және Қытайдың ортақ мұнай құбыры жүйесін бір-бірімен
ықпалдастыруға мүмкіндік береді, ал ол бұдан арғы өзара тиімді серіктестік
үшін берік негіз болады. Атасу-Алашанқай құбыр желісі Қазақстан-Қытай
мемлекетаралық мұнай тасымалы жобасының екінші кезегі болады. Бұл участок
Қарағанды облысының Атасу станциясындағы мұнай құятын теміржол
эстакадасынан Қытай шекарасындағы Достық-Алашанқай темір жол терминалына
дейін созылады. Алдын ала техникалық-экономикалық көрсеткіштер бойынша, бұл
жолдың ұзындығы 988 шақырымды құрайды.
Атасу-Алашанқай мұнай құбырының бірінші кезегін пайдалануға беру 2006
жылға, екінші кезегі 2011 жылға жоспарланған. Қазақстаннан Қытайға
трансмемлекеттік мұнай құбырын салу туралы екі мемлекет басшылары 1997 жылы
келіскен болатын. Жобалық қуаты жылына 20 млн. тоннадан кем болмайтын
Қазақстан-Қытай мұнай құбырының жалпы ұзындығы шамамен 3 мың шақырымды
құрайды, ал оның құрылысы 3 млрд-қа жуық долларға түседі деп пайымдалуда
[15].
“Атасу-Алашанқай” мұнай құбырының иесі және тапсырыс берушісі “Қазақстан
– Қытай Тұрбақұбыры” ЖШС қазақ-қытай компаниясы бірлескен кәсіпорыны.
Серіктестіктің қазақстандық мүшесі болып “ҚазТрансОйл” АҚ (50 пайыз)
табылса, ал қытайлық тараптан Қытайдың Мұнай мен газды барлау және өндіру
жөніндегі ұлттық корпорациясы “CNODC компаниясы” (50 пайыз) қатысты.
Серіктестіктің жарғылық капиталы – 100 миллион АҚШ доллары. 2004 жылдың 28
қыркүйегінде қазығы қағылған маңызы зор нысан өте қысқа мерзім ішінде
салынып бітті. Оның құрылысына қажетті тұрба өнімдері ҚХР, Ресей мен
Украина зауыттарынан жеткізілді. Ал Атасу-Алашанқай құбыр желісінің 0-592
шақырымына құбыр тартуға “ҚазСтройСервис” АҚ жұмылдырылса, 592-962,2
шақырымына қытайлық CPPE компаниясы қатыстырылды. Жоба бойынша “Атасу-
Алашанқай” тасымал құбыры мұнайды Қарағанды облысынан Қытайдың Алашанқай
темір жол бекетіне дейін жеткізбек. Негізінен Атасу-Ағадыр-Ақшатау-Ақтоғай-
Үшарал-Алашанқай бағытында тартылған құбыр желісі еліміздің Қарағанды,
Шығыс Қазақстан және Алматы облыстарының аумағынан өтеді. Онымен жылына
бірінші кезеңде 10 миллион, ал жобаны жүзеге асырудың екінші кезеңінде 20
миллион тонна мұнай айдалады деп күтілуде.
Қазақстан-Қытай бағытына тартылған мұнай құбырының, соның ішінде Атасу-
Алашанқай мұнай тасымалы құбыры жобасының жобалау-сметалық құжаттары “Қазақ
мұнай және газ институты” АҚ тарапынан дайындалды. Ал оның түбегейлі
инженерлік тетіктерінің ескеріле атқарылған жұмыстарын “ҚазГипроГаз”
институты өз мойнына алған.
Тарқатып айтар болсақ, “Атасу” БМАС-ын қайта құрудағы барлық атқарылған
шаруа осындағы екі іске қосушы кешеннің жұмысына негізделген. Бірінші іске
қосу кешені шеңбері аясында “Атасу – Алашанқай” құбыры бойымен мұнай айдау
үшін жаңа нысандарды салу мен қайта жарақтандыру жүзеге асырылуда. Мысалы,
мұнай құйып алу эстакадасындағы құрылыс-монтаж жұмыстарының аяқталуынан
кейін бір мезетте 22 теміржол цистернасынан мұнай құйылып алынып, осылайша
жылына 1,5 миллион тонна көлеміндегі шикізаттық сұйықтықты құбыр арқылы
жөнелтуге мүмкіндік береді. Бүгінгі танда “Атасу” БМАС батыссібірлік мұнай
шикізатын “Омбы- Павлодар-Шымкент” тасымал құбыры арқылы және Құмкөл кен
орнының қара алтынын “Құмкөл-Атасу” тұрба құбыры арқылы қабылдай алады. Осы
орайда, Қытайға тартылған құбырдың еліміздің батыс өлкелерінен тасылатын
көмірсутегі шикізатының отандық мұнай өндеу зауыттарына да жеткізілуіне
үлкен мүмкіндік туғызады. Оның үстіне ресейлік мұнайдың Қазақстан жерімен
транзит арқылы өтуі қосымша табыс көзі болып табылады [15].
1.2 Алматы облысының әуе және су көлігі
Әуе көлігі алыс және орташа қашықтықтарға арналған жолаушылардың және
жүктердің жоғары жылдамдықпен және аз уақыт ішінде жеткізілуін қамтамасыз
етеді, еліміздегі шалғай орналасқан аудандармен көлік байланыстарын
жақсартады және дамытады. Әуе көлігінің үлесіне көлік кешенімен толық
орындалатын бүкіл жолаушылар айналымының 13 пайызын құрайды. Өсу қарқыны
бойынша әуе көлігімен жолаушыларды тасымалдау мөлшері өте көп – 18 пайыз (2
млн адам). Әуе көлігімен жүк тасымалдау және жүк айналамының салыстырмалы
жылдық көрсеткіші 4-ші кестеде берілген [16].
Кесте 4
Жалпы пайдаланудағы әуе көлігімен жүк тасымалдау жұмысының негізгі
көрсеткіші*
Жүк тасымалдау, мың тонна
Жылдар бойынша2004 2005 2006 2007 2008
Қазақстан 18 247 20 667 16 530 25 712 22 708
Республикасы
Алматы облысы 6 146 10 870 2 292 558 -
Жүк айналымы, мың тонна-километр
Қазақстан 66921,6 96662,8 69 910,9 88148,7 69 340,1
Республикасы
Алматы облысы 39630,0 67853,0 21 879,0 1 403,9 26,9
*Ескерту – ҚР статистикалық агенттігінің мәліметтері негізінде автор
дайындаған
Осы көлік түрінің негізгі артықшылықтары: жолаушыларды және жүктерді
тасымалдау жылдамдығы жоғары, ұшу қауіпсіздігі жоғары, тасымалдауды
ұйымдастыру маневрлігі, ұшу жағдайының ыңғайлылығы. Әуе лайнерлері шалғай
орналасқан аймақтар мен аудандарға газеттер, журналдар, пошта, дәрі-
дәрмектер, бағалы тастар және олардан жасалған бұйымдар, кинофильмдер,
бейнематериалдар сияқты жүктерді және тағы басқаларды жеткізеді. Сонымен
қатар ол халық шаруашылығында жедел жүктерді жеткізуге, құрылыс кезінде,
ауыл шаруашылық жұмыстарын жүргізуге қолданылады. Әуе көлігін дамыту
деңгейі еліміздің ғылыми-техникалық дәрежесінің көрсеткіші болып табылады.
Жалпы пайдаланудағы әуе көлңгңмен жолаушы тасымалдаудың мәнін 5-ші
кестеден көруге болады.
Кесте 5
Жалпы пайдаланудағы әуе көлігімен жолаушыларды тасымалдау жұмысының негізгі
көрсеткіші*
Жолаушы тасымалдау, мың адам
Жылдар бойынша2004 2005 2006 2007 2008
Қазақстан 1 313,8 1 679,1 1 949,4 2 745,4 2 807,7
Республикасы
Алматы облысы 27,7 45,9 54,8 77,1 35,1
Жолаушы айналымы, миллион жолаушы-километр
Қазақстан 2 638,4 3 265,4 3 787,2 5 456,8 5 495,0
Республикасы
Алматы облысы 77,3 121,7 124,0 179,6 26,9
*Ескерту – ҚР статистикалық агенттігінің мәліметтері негізінде автор
дайындаған
Тарихи жағдайларға байланысты, Кеңес одағы кезінде әуе жолымен
тасымалдау халық шаруашылығының аса маңызды саласына айналды. Бұл кезеңде
авиациялық өндірістің ұтымды дамуы, әуежолымен барлық өңірдегі тұрғындар
пайдалана алатындай болды. Мемлекет тарапынан орнатылған төменгі тарифтер
авиацияны жалпыға бірдей қатынас құралдарына айналдырды.Қазақстанның
тәуелсіздік алып одақтық әуе флотынан бөлініп шыққан кезінен бастап
азаматтық авиациядағы дамудың көрсеткіштерінің жалпы төмендегені байқалады.
Мәселен, 2 және 3-кестелерде келтірілген көрсеткіштер әуе көлігіндегі жүк
тасымалдаудың динамикасын және жүк айналымын, сондай-ақ, әуе көлігіндегі
жолаушыларды тасымалдау мен жолаушылар айналымының динамикасын байқатады.
Соңғы жылдарда азаматтық авиацияда авиакомпаниялардың көбеюіне қарамастан
әуе кемелері парктерінің қысқаруы жалғасып келеді, авиация техникаларының,
жанар-жағар майлардың, аэропорт қызметінің, әуе кеңістігінен ұшып өтудің
қымбаттауы, авиация тарифтерінің жылдам және тұтқиыл өсуіне алып келді.
Міне осылардың барлығы авиациялық рейстерді қалыптастыруға қатты ауытқулар
алып келді, әуе көлігі қызметтеріне сұранысты азайтты. Мұның дәлелі –
қазіргі таңда әуе көлігімен халықтың 10%-ы ғана тұтынады. Қазақстан
тұрғындарының әуе тасымалын пайдалана алмауына басты себеп – билеттің
шексіз қымбаттығы. Сондықтан да біздің ойымызша, бұл мәселені шешу үшін
халық қалаулыларына билеттері арзандатылған арнайы бағдарлар шығару
жолдарын қарастыру қажет [17].
Облыста 1997 жылы әуе жолы көлігі жұмыс істемеді, ал cоңғы 10 жылда
көптеген өзгерістер орын алды. Облыста, атап айтқанда Талдықорған қаласында
Жетісу авиакомпаниясы АҚ-ы, Қарасай ауданының Қарғалы ауылында Саяхат
авиакомпаниясы АҚ-ы және Іле ауданындағы Боралдай кентінде Боралдайавиа
авиакомпаниясы АҚ-ы деп аталатын авиациялық компаниялар жұмыс істей
бастады. Жетісу авиакомпаниясы АҚ-да үш Як-40 ұшағы бар. Әуежайдың
материалдық-техникалық базасын сәйкестік сертификатын алған. Әуежай, В
сыныпты әуеайлағы бар Ү сыныпты әуежайлар қатарына жатады. 2006 жылы 323
рейс жасалып, 1489 ұшу сағаты жүзеге асырылған және 15261 адам
тасымалданған, жолаушы креслоларын пайдалану 72,5 пайызды құрады.
Авиатасымалын субсидиялауға облыстық бюджеттен 167,8 млн. теңге бөлінді.
Саяхат авиакомпаниясы АҚ-ы компаниясында жеті ұшақ бар, олар: ТУ-154М- (3
ұшақ), ИЛ-76 ТД- (4 ұшақ). Бұл компания ТМД, ҚХР, Орта Шығыс, Еуропа және
Оңтүстік-Шығыс Азия бағыттары бойынша халықаралық және ішкі жүк, жүк және
жолаушы, чартерлік жолаушы авиатасымалын жүзеге асырады. 2006 жылы 819
рейс, 5643 ұшу сағаты жүзеге асырылып, 39542 жолаушы тасымалданған, жолаушы
креслоларын пайдалану 75,54 пайызды құрады. 2007 жылы ұшақтар сатып алу
жолымен жолаушы креслоларын пайдалану көрсеткішін 80 пайызға дейін көбейту
және жұмыс көлемін ұлғайту жоспарланған.
Әуе жолы көлігін дамыту мақсатында 2008-2010 жылдары төмендегілерді
жүзеге асыру жоспарланды:
- ұшақтар паркін сатып алу жолымен жолаушы креслоларын пайдалану
көрсеткішін 80 пайызға дейін көбейту және жұмыс көлемін ұлғайту;
- әуежайлардың жер үсті инфрақұрылымы объектілерін жаңғырту мен дамыту,
соның ішінде ұшып-қону алаңдарын, әуежай вокзалдары кешендерін қайта
жаңарту. Концессиялық негізде Қорғас кентінде және Қапшағай қаласында
әуежай құрылысын жүргізу көзделіп отыр, 2008 жылы ТЭН мен ЖСҚ әзірлеу
жоспарланды.
Талдықорған қаласының аэропорт кешінінің 100% акциясы Алматы облысының
әкімдігіне тиесілі. Аэродром жыл сайын толықтай жөндеу жұмыстарынан өтеді,
және ол ҚР қорғаныс Министрлігінің қарамағына тиісті болып келеді.
Талдықорған қаласындағы аэропорттан Астана қаласына Як-40 әуе кемесі арқылы
жүйелі түрде ұшулар болып тұрады. 2006 жылы 12 мыңнан астам жолаушыға
қызмет көрсетілген. 1999 жылы РГП Қазаэрожобамен Қапшағай қаласынан 12 км
солтүстігіне қарай жаңа аэропорт құрылысын салу туралы бизнес-жоспар
жасалған. Алдын-ала болжамдар бойынша бұл аэропорт құрылысының өзіндік құны
106 млрд. теңгені құрайды.Талдықорған аэропорты —Талдықорғана қаласында
орналасқан.Талдықорған аэродромы 2 класқа жатады , және ол Ил-76, Ту-134,
Ту-154, Як-40, Ан-24 және едәуір жеңіл ұшақтарды, сонымен қатар тік
ұшақтардың барлық типтерін қабылдай алады . Ұшатын әуе кемесінің
максимальды салмағы— 87 тонна. Дегенмен, қазірде бұл ұшақ жұмысы уақытша
тоқатылған. Жетіген — Қазақстанның Алматы облысы Іле ауданында орналасқан
әскери аэродром. Ол – Жетіген кентінен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz