Қазақ фольклортанушыларының мақалалар жинағы

1. Бердібаев Р. Сөз басы.
2. Бердібаев Р. Түркі.моңғол халықтары эпосындағы кейбір ортақ желілер
3. Уахатов Б. Қазақтың тұрмыс.салт өлеңдерінің типологиясы
4. Адамбаев Б. Тарихи аңыз.әңгімелер
5. Сыдықов Т. Қазақ эпосын тарату мен дамытудағы жыршы.ақындар ролі
6. Тұрсынов Е. Типологияның комплесті жүйесі туралы
7. Төреқұлов Н. Фольклорлық жанрлардың ұлттық, интернационалдық сипаты
8. Қасқабасов С. Ертек пен эпостың сюжеттік типологиясы
9. Ибраев Ш. Қазақ.оғыз эпостарындағы тегі бір желілер және олардың өзгеруі
10. Сейітжанов З. Жыр дәстүрі және «Түкібай.Шолпан» дастаны
11. Қорғанбеков Б. «Алпамыс батыр» және «Қозы көрпеш.Баян сұлу» эпостарындағы ортақ желілер
12. Әбжет Б. Көшпелі түркілер мен отырықшы халықтардағы айдаһар бейнесінің типологиясы
13. Танауова Ж. Түркі халықтарында айтылатын күлдіргі әңгіме кейіпкерлері
Әдебиеттер

Ауыз әдебиеті туындыларының шығу тегін, даму, жанрлық, көркемдік ерекшелігін анықтаудың жол, тәсілдері мол. Фольклор шығармаларының әрбір жанрына тән өзгешеліктерді көне мұраны нақтылы зерттеу арқылы саралап сипаттауға болады.
Сонымен қатар әр түрлі жанр ескерткіштерін бір-бірімен салыстыра қарау, олардың ортақ сарындарын, ұқсас үндестігін тарихи-типологиялық тұрғыдан қарастыру да қызғылықты қорытындыларға әкелмек. Бұндай тәсіл совет фольклортану ғылымында жетекші, жемісті тәсілдердің біріне айналып келе жатыр. Белгілі совет фольклоршылары түрлі халықтардың эпикалық мұрасын салыстыра тексеру арқылы маңызды жаңалықтар ашып отыр.
Фольклорлық ескерткіштердің өзара үндестік, жақындығын белгілеудің шарттары мен заңдылықтары да анықталған. Ауыз әдебиеті шығармаларының түбірлестігі мен туыстығы түрлі жағдайлар мен факторлар жиынтығынан құралатыны кәміл. Сондай себептер мен сыпаттарды ескере келіп, совет фольклортану ғылымы үш түрлі ұқсастық типін ерекше бөліп қарайды.
Біріншіден, халықтардың тарихи туыстығына, тектестігіне байланысты көрінетін тарихи-генетикалық ұқсастық. Бұл топқа қазақ, ноғай, қарақалпақ, башқұрт, т.б. халықтар эпосынан да, өзге жанрларынан да мол мысал келтіруге болады. Көптеген ежелгі рулардың немесе бірлестіктердің әр заманда осы аталған халықтар құрамына енуі көне эпикалық сарындардың белгілі дәрежеде жалғасып, дамып отыруының маңызды себебі деуге болады.
Екіншіден, ел мен елдің тарихи-мәдени қарым-қатынас арқылы тарайтын ұқсас, үндес сюжеттер. Қазақ фольклорында, соның ішінде эпоста бұл саладағы туындылар да жиі кездесетіндігі белгілі. Бұған шығыс сюжетіне негізделген, көршілес Орта Азия халықтары тарапынан ауысқан романдық эпос үлгілерін мысалға келтірсек те жеткілікті.

1. Абрамов Н. Краткое описание надмогильного памятника Козы Корпеша и Баян сулу в Киргизской степи Сибирского ведомства. – Известия русского архивного общества, 1859, том І, с. 47-50.
2. Алекторов А.Е. Народная литература киргизов. – Астраханские ведомости, 1894, №1324.
3. Алекторов А.Е. Народная литература киргизов. – Астраханский вестник, 1893, №1177 (общий очерк, 1881) (о характере казахской народной поэзии).
4. Андреев И. Из нашей глуши. Киргизский эпос. – Туркестанские ведомости, 1912, №290.
5. Аничков И.В. Памятники народного творчества. Киргизская былина о героях Ир-Назаре и Бикете. Казань, Типо-лит. имп. ун-та, 1896, 16 с.
6. Аимбетов К. О каракалпакских народных сказителях. Нукус, 1960.
7. Алпамыс. Қарақалпақ халық дастаны (Есемұрат жыраудан жазып алған Р.Қожамбергенов). Нөкіс-Самарқанд, 1960.
8. Анисимов А. Космологические представления народов Севера. М.–Л., 1959.
9. Алпамыш. Узбекский народный эпос. Пер. Л.Пеньковского. М., 1958.
10. Алексеев Н. Материалы о религиозных верованиях якутов на историко-этнографический источник. – Советская этнография, 1966, №2.
11. Азербайджанские тюркские сказки. М., 1935.
12. Азербайджанские сказки. Баку, 1950.
13. Акинжанов М. Проблемы народности социально-бытового эпоса. Алма-Ата, АН ҚазССР, 1953. (Материалы к дискуссии по казахскому эпосу).
14. Анекдоты о Ходже Насреддине. Пер. с турецкого В.А.Гордлевского. М., 1957.
15. Соколова Ю. Азербайджанские тюркские сказки. Академия, 1935.
16. Баранов Е. Э. Козы Корпеш и Баян-Сулу (киргизское народное предание). Нива (литературное приложение). 1899, кн. 2, с. 307-334, 343.
17. Боровков А. Очерки истории узбекского языка. ІІІ. Лексика среднеазиатского тафсира ХІІ-ХІІІ вв. Ученые записки ИВ АН СССР Т. ХVІ. М.–Л., 1958.
18. Баян-Сулу и Косу-Корпей. Отчет о деятельности западно-сибирского отдела Русского географического общества за 1893 год. Записки СОИРГО, кн. ХІІ, вып. ІІ-ІІІ. Омск, 1894, с. 4.
19. Богданова М. Об эпосе народов Советского Востока. Восточ. 1960.
20. Бараг Л. О взаимодействии русской и нерусской сказочных таридиций в современных условиях. Современный русский фольклор. М., 1966.
21. Бауши Курбанбай. Кырык кыз (каракалпакский эпос). Ташкент, 1949.
22. Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Т. І. М.-Л., 1950.
23. Балуашвили В.И. Некоторые проблемы идейно-эстетического взаимоотношения национальных литератур (Гициан Габидзе и русская поэзия). Тб. ТГУ. 1973. В автореферате докт. дис. изучаются конкретные пути и формы ид.-эстетического взаимодействия грузинской и рус. лит-ры в дооктябрьский период и в 20-30-е годы ХХ столетия, дается историко-типологический анализ творческого развития одного из видных грузинских поэтов Т. Табидзе.
24. Башқорт халық ижады. Беренсе китап. Төзоусе, башһуз языусы, аңланмалар биреусе М. Сәғитов. Өфө, 1972.
25. Бартольд В. История Туркестана. Сочинения, т. ІІ, ч. І. М., 1963.
26. Березин И. Баян-Сулу. Русский энциклопедический словарь. Отд. І, том ІІІ. Спб., 1873, с. 363.
27. Бекимов М. Материалы к изучению киргизского народного эпоса. – Известия общества археологии, истории и этнографии. Том ХХ, вып. 4-5, 1904, с. 218-232.
28. Бекимов М. Материалы к изучению киргизского народного эпоса. – Известия общества археологии, истории и этнографии. Том ХХ, вып. 4-5, 1904, с. 218-232.
29. Бекимов М.И. Материалы к изучению киргизского (казахского) народного эпоса. С предисловием Н.Ф.Катанова. Казань, 1904, 1 с. (имеется 6 сказок в переводе на русский язык М.Н.Бекимова).
30. Безверхов И. Қазақстан өлеңшісі мен ақыны //Дала уалаяты, 1893, 9 апр. (Казахский певец и поэт).
31. Безверхов И. Степные уленчи и акыны. – Особое прибавление АОВ, 1893, №16,, с. 1-3 (о выступлении акына Арыслана и неизвестного певца-акына из рода Аргын).
32. Белослюдов А. Киргизские сказки. –Записки западно-сибирского отдела Русского географического общества, т. 38. Омск, 1916.
33. Бернштам А. Памятники старины Таласской долины. Алма-Ата, 1951.
34. Бердібаев Р. Алтай эпосы туралы бірер сөз //Вестник АН КазССР, 1976, №4.
35. Бердібаев Р. Қарақалпақ халқының ұлы эпосы (Қырық қыз туралы) //Совет Қарақалпақстаны, 1960, 2 март.
36. Бердібаев Р. Эпос – ел қазынасы (қазақ эпосын зерттеу проблемалары туралы) //Социалистік Қазақстан, 1975, 11 март.
37. Бердібаев Р. Саттаров Қ. Татар фольклоры (қырым-татар фольклорына арналған оқулық туралы пікір) //Қазақстан мұғалімі, 1976, 19 март.
38. Бердибаев Р., Турсунов Е. О некоторых проблемах современной казахской фольклористики //Вестник АН КазССР, 1974, №12.
39. Бердибаев Р. О традиции акынов-импровизаторов. – В кн.: Проблемы современной тюркологии. Алма-Ата: Наука, 1980, с. 286-292
40. Бердибаев Р. Роль сказителей в системе эпической традиции тюрко-монгольских народов. В кн.: Джангар и проблемы эпического творчества тюрко-монгольских народов. М.: Наука, 1980, с. 35-41.
41. Бердибаев Р. К вопросу о казахско-башкирских фольклорных связях. – В кн.: Литературное наследие народов урало-поволжья и современность. Уфа., 1980, с. 18-22.
42. Бердібаев Р. Асыл қазына ана тілімізде. Рустем-Дастан туралы //Қазақ әдебиеті, 1961, 11 август.
43. Бердібаев Р. Оңтүстік ақындары және шығыс әдебиеті //Оңтүстік Қазақстан, 1967, 17 декабрь.
44. Бердібаев Р. Ақындар мен шайырлар (қазақ-өзбек фольклоры) //Қазақ әдебиеті, 1971, 6 август.
45. Бердібаев Р. Олонхо елінде (якут фольклоры туралы). //Социалистік Қазақстан, 1972, 29 октябрь.
46. Бердібаев Р. Ноғайлар арасында (фольклор байланысы туралы) //Лениншіл жас, 1973, 18 октябрь.
47. Бируни А. Избранные произведения, т. І. Памятники минувших поколений. Ташкент, 1957.
48. Бичурин Н. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена, т. 3. М.-Л., 1953.
49. Будагов А. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий, т. 2. Спб., 1871.
50. Брагинский И. Из истории таджикской народной поэзии. М., 1956.
51. Брагинский И. Из истории таджикской и персидской литератур. М., 1972.
52. Брагинский И. К спорам о генезисе героического эпоса //Советская этнография, 1966, №1.
53. Васильев А.В. Пословицы записанные со слов казаха Тургайской области. Тур. ОВ, 1892, №33, 34.
54. Вопросы изучения эпоса народов СССР. М., 1959.
55. Вельяминов-Зернов В.В. Исследование о касимовских царях и царевичах, ч. 2. Спб., 1864.
56. Вяткин М.П. О Срыме Датове. Батыр Сырым. М.-Л., 1947.
57. Валиханов Ч.Ч. Аблай. Статья. Энциклопедический словарь, составленный русскими учеными и литераторами. Спб., 1861. – Современник, 1864, №4, с. 374.
58. Валиханов Ч.Ч. Сочинения Чокана Чингисовича Валиханова. Изд. под ред. Н.И.Веселовского. Записки РГО по отделению этнографии, т. ХХІХ. Спб., 1904, с. 29, 279 (ср. Теперь: Ч.Ч.Валиханов. Собрание сочинений, т. І Алма-Ата, ЦИ, с. 116, 427.
59. Вельтман С., Аршаруни А. Эпос советского Востока. Л., 1930.
60. Гусев В. Философские труды В.И.Ленина и теоретическое изучение фольклора. Ленинское наследие и изучение фольклора. М., 1970.
61. Гринцер П. Эпос древнего мира. Типология и взаимосвязи литератур. М., 1971.
62. Галин С. и Надршина Ф. Аннотированный библиографический указатель по башкирскому устнопоэтическому творчеству. Уфа, 1967.
63. Гошовский В. Фольклор и кибернетика (о кибернетич. анализе нар. песен). Сов. музыка, 1964, №11, с. 74-83, №12, с. 83-89.
64. Гәррыев Б., Сәкәлы М., Османов К. Түркмен накылләры. Ашхабат, 1949.
65. Гәррыев Б. Түркмен фольклорындакы әчыләр. Ашхабат, 1946.
66. Грен Ар. От форта №1 (Казалы) до форта №2 (Кармакчи). Форт №2 остров Кош-Курганский, разлив Кара-узяка и пути к форту Перовский (пересказ легенды об урочище Хорхут) //Инженерный журнал, 1862, №4.
67. Губарев К. Киргизская степь. Современник, 1864, Спб., отдел І, кн. 5-6, с. 361 (об импровизированных песнях народных певцов – «баянов»).
68. Голубев А. Путешествие в Среднюю Азию. Записки русского географического общества, 1861, №3, с. 77-130 (о песенной импровизации казахов под домбру).
69. Гидам Анатоль. Венгерские народные сказки. М., 1952.
70. Джангар. Калмыкский народный эпос. Пер. С.Пипкина. М., 1953.
71. Диваев А. А. Этнографические материалы. Сказки, басни, пословицы и предметы туземного населения Сыр-Дарьинской области. Ташкент, 1893, с. 84, То же: 1895, с. 160.
72. Диваев А. Памятники киргизского народа. Ташкент, 1901.
73. Диваев А. Этнографические материалы. Сборник материалов для статистики Сыр-Дарьинской области, вып. начиная с 1891 до 1907 г.
74. Евреинов А. Внутренняя или Букеевская киргиз-казачья орда (сведения о поэтах-импровизаторах, о поэтических состязаниях, о народных музыкальных инструментах). Современник, 1851, т. ХХІХ, отдел ІІ, с. 50-96.
75. Емаклар Хем дегишмелер. Ашгабад, 1964.
76. Жирмунский В.М. Народный героический эпос. М.-Л., 1962.
77. Жирмунский В.М. Сказание об Алпамыше и богатырская сказка. М., 1960, с. 63-84.
78. Жирмунский В.М. Следы огузов в низовьях Сыр-Дарьи. – Тюркологический сборник, І. М.–Л., 1952, с. 93-102.
79. Жирмунский В.М. Некоторые итоги изучения героического эпоса народов Средней Азии. Вопросы изучения эпоса народов СССР. М., 1958.
80. Жирмунский В.М. Среднеазиатские народные сказители. – Известия Всесоюзного географического общества. Т. 7-9, вып. 4, 1947.
81. Жирмунский В.М. Огузский героический эпос Книга Коркута. Книга моего деда Коркута. М.-Л., 1962.
82. Жирмунский В.М., Зарифов Х. Узбекский народный героический эпос. М., 1947.
83. Жәмішев Ә. Қазақ топырағында туған Шахнама //Лениншіл жас, 1961, 11 июнь.
84. Затаевич А. В. Казахские записи ЦНБ АН КазССР, №940, с. 108.
85. Исмаилов Е., Турсунов Е. Основные типы создателей и носителей казахского фольклора. – История казахской литературы, т. І. Алма-Ата, 1968.
86. Исәнбәт, Нәкып. Тәтәр халиқ мәкәльләре. І том, Казан, 1959.
87. Из материалов Л.Ф. Баллюзека. Сб. Материалы по казахскому обычному праву, ред. С.В.Юшкова. Изучение народно-поэтического творчества. М., 1960.
88. Каррыев Б.А. Эпос и дестаны. (К вопросу их взаимосвязи). Изв. АН ТССР, Серия обществ. наук, 1973, №6, с. 45-52. Список лит.: 21 назв.
89. Каррыев С. Из истории взаимосвязей туркменской литературы и литература народов советского Востока. Автореф. докт. дис. Ашхабад, 1968.
90. Кабидаш К. Баян-Өлгий қазақтарының ауыз әдебиеті. Өлгий, 1969.
91. Кастанье А. Древности киргизской степи и Оренбургского края. Оренбург, 1910, с. 74.
92. Козлов И. Обычное право киргизов. – Памятная книжка Западной Сибири. Омск, 1882, с. 319.
93. Казахско-русское отношение в ХVІ-ХVІІІ веках (сборник документов и материалов). Алма-Ата, 1961, с. 3-15.
94. Киргизский героический эпос. Сказитель С. Каралаев. Пер. С.Сомова. Фрунзе, 1958.
95. Калмыцкие народные сказки. Элиста, 1961.
96. Каракалпакские народные сказки. Нукус, 1959.
97. Каташ С. Алтайский эпос Козын-Эркеш и его связь с казахским эпосом Козы Корпеш и Баян Слу. – Вестник Акад. Наук КазССР, 1958, №3, (156) с. 31-43.
98. Киреев А. Эпические памятники башкирского народа. Уфа, 1961 – на баш. языке; Уфа 1970 – на рус. языке.
99. Қаратаев М. Халықтың жан серігі. Эпостан эпопеяға. Алматы, 1969.
100. Қоңыратбаев Ә. Шахнама және оның аудармасы //Социалистік Қазақстан, 1935, №36, 14 февраль.
101. Қоңыратбаев Ә. Қазақтың Қозы Көрпеш жыры туралы. Алматы, 1959.
102. Қарақалпақ нақыл-мақаллары (баспаға дайындаған Аимбетов). Нөкіс, 1949.
103. Қырық қыз (қарақалпақ халқының қаһармандық дастаны). Құранбай жыраудан жазып алған А.Бегимов. Нөкіс-Ташкент, 1949.
104. Қобылан қарақалпақ халық дастаны (Есмұрат жыраудан жазып алған Жапақов Н.). Нөкіс, 1959.
105. Каташ С. Опыт сравнительного изучения алтайского и казахского эпоса. Автореф. Алма-Ата, 1957.
106. Левшин А. Описание киргиз-кайсацких или киргиз-казачьих орд и степей, ч. ІІІ, 1893. Записки о некоторых народах и землях средней части Азии филиала Вазарова, с. 14.
107. Левшин А. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей, Спб., 1832. ч. ІІ, 333 с. (воспевание богатырей).
108. Левшин А. Свидание с ханом меньшей киргиз-кайсацкой орды. Вестник Европы, 1820, №22, с. 129-159.
109. Макеев Л. Народная песня, пословица и поговорка //Ленинская смена, 1935, №117, 5 декабря.
110. Мамедязов Б. Эпос Гер-оглы в реперуаре современных ташаузских бахши. (На основе дестанов Усыновление Овеза. Безирген, Хармяндяли). Изв. АН ТССР. Серия обществ. наук, 1974, № 2 (С), с. 49-65.
111. Мелетинский Е.М. Присхождение героического эпоса. Ранние формы и архаические памятники. М., 1963.
112. Народный эпос Кузыкурпес и Маянхылу. Уфа, 1964.
113. Петросян А.А. Эпические памятники устной поэзии народов СССР. – Вестн. АН СССР, 1974, №11 (С), с. 58-70.
114. Петросян А.А. К вопросу народности эпоса Манас. Киргизский героический эпос Манас. М., 1961.
115. Путилов Б.Н. Историко-сравнительное изучение фольклора. Основные направления в изучении фольклора. Тезисы. М., 1971.
116. Пухов И.В. Якутский героический эпос олонхо. Основные образы. М., 1962.
117. Потанин Г. Н. Восточные мотивы в средневековом европейском эпосе. М., 1899, с. 894.
118. Потанин Г.Н. Казак-киргизские и алтайские предания, легенды, сказки. Пг., тип. В.В.Смирнова, 1917, 152 с.
119. Потанин Г.Н. Греческий эпос и ординский фольклор. – Этнографическое обозрение, 1894, №2.
120. Потанин Г.Н. В юрте последнего киргизского царевича (Потанин в гостях в ауле Чокана Валиханова). Русское богатство, 1896, № 8.
121. Потанин Г.Н. Несколько вопросов по изучению поверий, сказаний и обычаев киргизов и сибирских татар. Записки Западно-Сибирского отделения географического об-ва, 1889 г., книга Х.
122. Потанин Г. Н. Казах-киргизские и алтайские предания, легенды и сказки. Живая старина. 1916, вып. ІІ-ІІІ, с. 47-198.
123. Рустем-дастан. Фердауси Шаһнамасының ізімен жырлаған халық ақыны Тұрмағамбет Ізтілеуов. Алматы, 1961.
124. Радлов В.В. Образцы народной литературы тюркских племен. Часть ІІ Спб., 1870, 63-78 с.
125. Сәкәли М., Говшудов Л. Түркмен халық мәтәлләры. Ашхабат, 1948.
126. Смирнова Н.С. Очерк историографии рабочего фольклора. Ученые записки Алма-Атинского гос. пед. института им. Абая, т. ІІ, 1941.
127. Султанбеков М. Открытие ранней литературы казахов (Б.Кенжебаев, Х.Ж.Суюншалиев, М.Жолдасбеков, М.Мағауин, Х.Сыдиков, Памятники ранней литературы). – Вопросы литературы, № 6.
128. Смирнов Ю.И. Славянские эпические традиции. Проблемы эволюции. М., 1974.
129. Раззаков Х. Сатира и юмор в узбекском фольклоре. докт. дис., 1970.
130. Образцы киргизской поэзии. Оренбург, 1872.
131. Сейдалин Т.А., Жантурин С.А. Қырғыз «қазақ» поэзиясының үлгілері деген жинақ. 1872 ж.
132. Волжский фольклор. Сост. В.М.Сидельников и В.Б.Крупянская. С предисл. и под ред. проф. Ю.М.Соколова. (М.) – Советский писатель, 1937.
133. Тараканов А. Баян-Сулу в киргизских степях. Киргизская легенда. – Сибирские записки, 1916, №1.
134. Токарев С.А. Проблемы изучения ранних форм религии в советской науке. М.: Наука, 1964, с. 12 (VІІ Междунар. Конгресс антропол. и этнограф. АН СССР, (Москва, август, 1964), История и теория жанров (доклады).
135. Турсунов Е. Ритуальные посредники – зачаточный тип носителей фольклора. Эпоха неолита. Наследники. Алма-Ата, 1975.
136. Марғұлан Ә. Шоқан және Манас. Манас жырының Шоқан жазып алған нұсқасы туралы зерттеу. Алматы, 1971.
137. Хүйрлукга – Хемра. Саятлы Хемра. М.: Наука, 1971.
138. Эпос сербского народа. Издание подготовил И.Н. Голенищев-Кутузов. М., 1963, с. 236-237.
139. Шәрьяр қарақалпақ халық дастаны (Кулемет жыраудан жазып алған А.Шамуратов). Нөкіс, 1959.
140. Шахматов В. К вопросу о сложении и специфика париархально-феодальных отношений в Казахстане. – Вестник АН КазССР, 1951, №

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 235 бет
Таңдаулыға:

Қазақ фольклорының типологиясы

ТҮРКІ-МОҢҒОЛ ХАЛЫҚТАРЫ ЭПОСЫНДАҒЫ КЕЙБІР ОРТАҚ ЖЕЛІЛЕР

Ауыз әдебиеті туындыларының шығу тегін, даму, жанрлық, көркемдік
ерекшелігін анықтаудың жол, тәсілдері мол. Фольклор шығармаларының әрбір
жанрына тән өзгешеліктерді көне мұраны нақтылы зерттеу арқылы саралап
сипаттауға болады.
Сонымен қатар әр түрлі жанр ескерткіштерін бір-бірімен салыстыра қарау,
олардың ортақ сарындарын, ұқсас үндестігін тарихи-типологиялық тұрғыдан
қарастыру да қызғылықты қорытындыларға әкелмек. Бұндай тәсіл совет
фольклортану ғылымында жетекші, жемісті тәсілдердің біріне айналып келе
жатыр. Белгілі совет фольклоршылары түрлі халықтардың эпикалық мұрасын
салыстыра тексеру арқылы маңызды жаңалықтар ашып отыр.
Фольклорлық ескерткіштердің өзара үндестік, жақындығын белгілеудің шарттары
мен заңдылықтары да анықталған. Ауыз әдебиеті шығармаларының түбірлестігі
мен туыстығы түрлі жағдайлар мен факторлар жиынтығынан құралатыны кәміл.
Сондай себептер мен сыпаттарды ескере келіп, совет фольклортану ғылымы үш
түрлі ұқсастық типін ерекше бөліп қарайды.
Біріншіден, халықтардың тарихи туыстығына, тектестігіне байланысты
көрінетін тарихи-генетикалық ұқсастық. Бұл топқа қазақ, ноғай, қарақалпақ,
башқұрт, т.б. халықтар эпосынан да, өзге жанрларынан да мол мысал келтіруге
болады. Көптеген ежелгі рулардың немесе бірлестіктердің әр заманда осы
аталған халықтар құрамына енуі көне эпикалық сарындардың белгілі дәрежеде
жалғасып, дамып отыруының маңызды себебі деуге болады.
Екіншіден, ел мен елдің тарихи-мәдени қарым-қатынас арқылы тарайтын ұқсас,
үндес сюжеттер. Қазақ фольклорында, соның ішінде эпоста бұл саладағы
туындылар да жиі кездесетіндігі белгілі. Бұған шығыс сюжетіне негізделген,
көршілес Орта Азия халықтары тарапынан ауысқан романдық эпос үлгілерін
мысалға келтірсек те жеткілікті.
Үшіншіден, халықтардың шаруашылық кәсібінің, қоғамдық дамуының біркелкі
болып келуінен туындайтын тарихи-типологиялық сарындастық. Бұл ретте ертеде
көшпенді өмір кешкен халықтардың салт-санасы мен мәдени даму дәрежесінің
орайластығына сәйкес жасалған мұраларды еске түсіруге болады. Бір-біріне
тілі ұқсас түркі халықтарын айтпағанда, моңғол, қалмақ пен қазақ
фольклорының арасындағы сан түрлі әуендестік, бағыттастық дәл осындай
тарихи-типологиялық ұқсастық салдарынан екендігі шүбәсіз. Мұны біз қазақ
және қалмақ эпостарын салыстыра қарағанда айрықша анық аңғарамыз.
Әлбетте, фольклордың, эпостың бойындағы ортақ жақындықты табу мен танудың
басқа да тәсілдері жоқ емес. Бірақ осы аталған үш түрлі типологиялық
үндестік неғұрлым кең таралған және көптеген ғалымдардың нақтылы
зерттеулері арқылы дәлелденген шындық болып табылады. Эпоста да, басқа
жанрларда да бұл көрсетілген тарихи-генетикалық, тарихи-мәдени, тарихи-
типологиялық ұқсастықтар мөлдір қалпында, қоспасыз кездесе бермеуі де
мүмкін. Кейбір фольклор шығармаларында бұлар аралас-құралас күйінде келуі
де табиғи. Өйткені фольклор туындылары – талай заман, жағдайды, бастан
өткізіп, халық санасында екшеліп, іріктеліп жеткен жаратындылар.
Қазақ эпосын зерттеудің де алуан міндеттері алда тұр. Ең алдымен
халқымыздың ғасырлар бойында жаратқан эпикалық мұрасын жанрлық белгілері
жағынан топтап, жіктеудің әлі де аяқталып болмағандығы белгілі. Бұл кезге
дейін зерттеу нысанасына ілінген эпостық ескерткіштер сол мол байлықтың бір
бөлегі ғана. Сонан соң эпостың ішіндегі түрлі дәуірдің нышандарын да
стадиялық тұрғыдан анықтап алу қажет. Ал жеке шығармаларды нақтылы тексеру
жұмыстарының да жалғаса беруі керектігі түсінікті. Асса түркі-моңғол
халықтарының, қалса қазаққа эпикалық дәстүрі өте жақын елдердің жырларын
салыстыра қарау тың нәтижелерге жеткізуі мүмкін.
Эпосты тарихи-типологиялық ретімен сөз ету түрлі тараптан пайдалы. Белгілі
бір туындылардың таралу географиясын, сақталу процесін және өзгерістерін
анықтауға да мұндай тәсіл қолайлы. Кейде жырды бір халықтың вариант,
версиясы көлемінде ғана қарау толық ғылыми қорытындылар жасауға мүмкіндік
бермейді. Эпостың нағыз табиғаты мен көркемдік кестесін тану үшін оның
түрлі нұсқаларын білу, салыстыру қажеттігі ертеден ескертіліп келеді. Міне,
осындай ғылыми принциптерді бірте-бірте жүзеге асыра алсақ қана эпостық
мұрамыздың шын бағасын пайымдауға болады.
Жырды тарихи-типологиялық тәсілмен тексеруге бару фольклордың күн
тәртібінде тұрған, кезек күттірмейтін уәзипа екендігі барған сайын
айқындалып келеді. Мәселен, түркі тілдес халықтардың бірқаншасында түрлі
жанрда версия ретінде таралған Қозы Көрпеш-Баян сұлу, Алпамыс,
Қобыланды, Едіге, Ер Тарғын, Ер Төстік, Көрұғлы секілді
аңыздаулардың түбірін, даму жолдарын, эволюциясын, көркемдік сымбатын –
барша қасиетін тану үшін кең салыстыруларға бармай болмайды. Әрине, мұндай
ертегі, жырлардың барлық тілдегі вариант, версиясын түпнұсқадан оқып
түсіну, ұқсастығы мен айырмасын егжей-тегжейлі тексеру жеңіл емес. Бірақ
қалай болғанда да, фольклоршылар мұндай қадамды ертелі-кешті жасауы тиіс.
Ауыз әдебиеті туындыларын жан-жақты зерттеу міндеті осыны талап етеді.
Мұндай үлкен, көп қабатты салыстырулар, әлбетте, болашақтың ісі. Дегенмен
әлгіндей көп елге таралған сюжеттердің барлық версия, варианты болмағанмен,
ең жақын жатқан екі немесе үш халықтағы нұсқасын талдап көруге мүмкіндік
жоқ емес. Осылай еткенде зерттеуіміздің тынысы кеңейіп, адымы ұлғая бермек.

Эпостың шығу, жасалу заманы жөнінде де зерттеушілеріміз бірауызды пікірге
тоқтала қойған жоқ. Кейбір еңбектерде белгілі бір жыр туралы ерте кезде
жасалған деген жалпылама тұжырыммен шектелушілік кездеседі. Бұл, сөз жоқ,
фольклор табиғатын, оның өзіндік спецификасын ажыратудың қиындығынан туатын
нәрсе. Келешекте қазақ эпосы жанрлық жағынан саралана, жіктеле түсумен
қатар стадиялық қатары дәл танылатын болуы шарт. Міне осы мәселеге де жырды
тарихи-типологиялық жағынан тексеру пайда тигізетіні күмәнсіз.
Қазақ эпостарының ішінен неғұрлым көбірек зерттелгендерінің бірі – Қозы
Көрпеш-Баян сұлу. Бұл жырдың тарихы, таралуы, кейіпкерлер қатары,
көркемдік ерекшелігі, жанрлық белгілері жөнінде айтылған құнды пікір,
байқаулар аз емес. Бірақ эпостың пайда болу дәуірі, кезеңі жайында әлі
күнге дейін тиянақты тұжырым жасала қоймаған. Қазақ әдебиеті тарихының
фольклорға арналған томында да жыр бұдан бірнеше ғасыр бұрын пайда
болған, – деп жазылған. Мұндай жалпылама анықтама эпостың шығу дәуірін
танудың қиындығынан туғанын түсінеміз. Дегенмен фольклортану ғылымында өмір
тәжірибесінен өткен түрлі тәсілдерді қолданса, қандай жырдың да жасалу
дәуірін нақтырақ, дәлірек топшылауға мүмкіндік бар екендігін көреміз.
Сондай тәсілдің бірі – тарихи-типологиялық зерттеу болмақ.
Эпостардың өзге халықтардағы нұсқасын оқу кейде күтпеген, тосын
жаңалықтарға да апарады. Мәселен, Қозы Көрпеш-Баян сұлудың Қырым
татарлары арасында сақталып келгені соңғы жылдарда ғана ғылыми жұртшылыққа
мәлім болды. Ал Қырым татарлары мен ноғайларын құраған рулардың ол өлкені
ХІІІ-ХІV ғасырдан мекен ете бастағандығын ескерсек, Қозы Көрпеш-Баян
сұлудың жасалу, таралу тарихы, кем дегенде, алты ғасырға кетеді. Негізгі
көпшілігі шығыстан барған көшпелі түркі тайпалары Қозы Көрпеш-Баян сұлу
сюжетін Қырымға әзір күйінде өздерімен ала барғанын есепке алсақ, жырдың
түбірі одан да әріге ұласпақ... Эпостың әр елде сақталған нұсқасы көп
сауалға анықтық енгізуге көмекші бола алады екен. Қазақ және қырым татар
халықтарындағы Қозы Көрпеш-Баян сұлудың түпкілікті оқиғалық мазмұны бір
екендігі айқын. Жекелеген айырма – адам аттарында, жырдың көлемінде және
қайсыбір эпизод, бөліктерінде ғана. Жырдың қазақ нұсқасындағы Қарабай мен
Сарыбай қырым-татар версиясында Еділбай және Жайықбай атанады...
Қозы Көрпеш-Баян сұлудың таралу ауданы мейлінше кең екендігін кейінгі
кезде анықталған деректер де қуаттай түседі. Жырдың Румыниядағы татарлар
мен ноғайлар арасында да аса әйгілілігі анықталды. Жырдың румыниялық
нұсқасын өзге түркі тілдес (башқұрт, қазақ, алтай, т.б.) халықтардағы
варианттармен салыстырмалы зерттеулер де жүргізіле бастаған. Сонымен қатар
түркі тіліндегі басқа да кейбір белгілі жырлардың Добруджа татарлары
арасында сақталып келгені мәлімденіп отыр. Бұл факты түркі халықтары
эпосының таралу географиясын белгілеуге ғана емес, олардың даму, жетілу
процесін, өзгерістерін зерттеуге де жаңа өріс ашылғанын көрсетеді. Ендігі
жерде, айталық, Қозы Көрпеш-Баян сұлу жырын тексерушілер эпостың
румыниялық версиясын да қамти сөйлеуі қажет болады.
Эпосты тарихи-типологиялық тұрғыдан қарастырудың, әсіресе, жыр табиғатын
тереңдеп түсінуге пайдасы тимек. Жасыратыны жоқ, көптеген қазақ эпикалық
туындыларының жылдар бойында архив мүлкі ғана болып келуі эпостануда орын
тепкен кейбір ескірген, біржақты концепцияларға да тікелей байланысты.
Белгілі жырларды тарихи оқиғалар мен адамдардың төтелей ізі деп санаушылық
бірсыпыра шығармалардың нағыз тұлғасын тануға кедергі келтіргені құпия
емес. Эпос тарихта болып өткен істер мен адамдардың қайталамасы да,
көшірмесі де емес екендігі фольклортану ғылымында дәлелденіп отырса да,
тарих пен эпосты тым жақындатып түсінетін көне қисынның (Тарихи мектеп)
ықпалынан әлі де болса арылып болмағандық бой көрсетеді. Қазақтың бір топ
жырын (Едіге, Ер Сайын, Шора, т.б.) зерттеу ісінің мүлде тоқтап
қалушылығы да бұл айтылғанға қатысты. Осы және басқа жырлардың түрлі
халықтардағы вариант, версияларын түгел сараптан өткізіп, толық тексергенде
ғана олардың халықтық, фольклорлық негіздерін екшеуге, түрлі тараптан
жасалған жол-жөнекей қоспаларды ажыратуға, ең қажеттісі – тарихи фактілер
мен эпикалық жинақтаудың ара қатынасын анықтауға мүмкіндік туады. Демек
тарихи-типологиялық тәсіл фольклортануға әр саладан қозғау салатын ұтымды
тәсіл деп қарау керек.
Эпикалық жырдың табиғатын талғауда орыс фольклоршыларының талдаулары мен
тұжырымдары есепке алынуы тиіс. Мәселен, қаһармандық эпос белгілі тарихи
оқиғаның көлеңкесін емес, халықтың аңсар, мұратын көрсететіні, алдан күткен
арманын айтатыны, тарихи шындықтар туралы өз түсінігін білдіретіні
В.Я.Пропптың еңбегінде сенімді дәлелденген. Бұл пікірді белгілі фольклоршы
Е.М.Мелетинский одан әрі дамыта түскен. Ол эпосты – халықтың тарихи
өткендегісінің поэтикалық концепциясы деп бағалайды. Бұл секілді қуатты
методологиялық таяныштар қазақ фольклоршыларының жаңа ізденістеріне тың
серпін бере алады.
Жырларды салыстыра тексеру олардың көркемдік келбетін, негізгі идеялық
сарындарды, түбірлі оқиғаларды аңғаруға және өзара ықпал ету мәселесінің
жағдайларын көруге көмектеседі. Қазақ фольклоршыларына қажетті қадамның
бірі – тілі, тарихы, әсіресе, ауыз әдебиеті дәстүрі жақын елдердің эпикалық
туындыларын түпнұсқадан оқу, кең де жан-жақты салыстырмалар жасау болып
табылады. Мұнсыз ең негізгі мәселе – ауыз әдебиеті ескерткіштерінің
көркемдік сипатын ажырату, олардың тарихи, эстетикалық қызметін көрсету
мүмкін болмас еді.
Түркі-моңғол халықтарының эпосындағы ортақ, ұқсас сарындарды әңгімелеу –
өте үлкен, күрделі міндет. Біз бұл еңбегімізде тақырыптың талабын толық
атқарамыз дей алмаймыз. Ондай ірі жинақтаулар көп жылдық ізденістер
нәтижесінде ғана тууы ықтимал. Біздің алға қойған мақсатымыз осы
халықтардың жалпы фольклорындағы, әсіресе, эпосындағы кейбір үндес сарындар
жөнінде пікір қозғау, жекелеген байқауларымыз бен ойларымызды білдіру,
сөйтіп бұдан былайғы тексерулерге аз да болса соқпақ салу. Осы мақсатпен
ноғай, қырғыз, башқұрт, алтай, қалмақ эпосының кейбір айтулы үлгілерін сөз
етеміз, солардың өзіндік дара өзгешелігін атап өтумен қатар қазақ
жырларымен жақындайтын тұстарына көңіл бөлеміз. Стадиялық, жанрлық жағынан
алып қарағанда ол жырлар түрлі дәуірдің жемісі, бір-бірінен бөлек жатқан
елдердің творчестволық қиял туындысы болғанымен, оларды іштей бірлестіретін
қаншама қызғылықты нышандар да кездесетінін көреміз. Бұлай ету жалпы жыр
табиғатының түбегейлі заңдылықтары мен шарттылықтарын тануға жәрдемдеспек.

ІІ

Фольклортану ғылымының алдында тұрған нысаналар барған сайын күрделіленіп
келеді. Көркемдік даму мен дәстүрдің тарихын, өсу сатыларын белгілі бір
халықтың рухани жетістігімен ғана анықтау мүмкін еместігі аян. Олай болса,
ауыз әдебиеті мен жазба әдебиетін толымды етіп тексеру мұраты іздену мен
үйренудің жаңа кеңістігіне шығуды, зерттеу тәсілін жетілдіре түсуді қажет
етеді. Алдағы сондай биік белестердің бірі – тілі, тегі, тағдыры жақын
халықтардың ауызша, жазбаша көркем жаратындыларын кең көлемде салғастыра
қарап, салиқалы ойлар түю, ел мен елдің мәдениетіндегі бірлестік пен
үндестікті неғұрлым жан-жақты көрсету болмақ.
Ғасырлар бойында қазақпен ауыл аралас, қой қоралас күн кешкен, түрлі
оқиғалар есебінен кейінгі замандарда арасы алшақ кеткен, бірақ совет
заманында теңдік нұрына бөленген ноғай халқының ауыз әдебиеті мұрасы, тілі,
тарихы, мәдениеті, өнері өзінің зерттеушілерін күтіп тұрған тың десе де
болады. Өкінішке қарай соңғы кезге дейін осы тақырып ғалымдарымыздың
назарына ілінбей келген. Ал шынында іздеген адамға бұл тараптан табылатын
жаңалық аз емес.
Ноғай халқының ауыз әдебиеті мұрасында тек фольклоршыларды ғана емес, сөз
өнерін сүйетін қауымды қызықтырарлық жырлар мен өлеңдер кездеседі. Сол үшін
олардың жалпы құрамын да, жекелеген үлгілерін де оқушыға таныстырып өту
қажет.
Көлемді жырдың бірі – Айсылдың ұлы Әмет батыр. Қарасөзі, өлеңі аралас
айтылатын бұл жырда бұрынғы хандар заманындағы қарапайым халыққа жасалып
келген озбырлық сыры терең ашылған. Мұнда Жәнібек (Янбек) ханның қысым,
ызғарына шыдамай Айсыл батырдың елден кеткені, кейін туған жұртына жаудың
қаупі төнгенде қайта оралып келгені, мұның батырлығы ұлы Әметке дарығаны
сөз болады. Жауды жеңіп берген Әметке хан қызын қосуға уәде етеді, бірақ
артынша тез айнып, қызын Бұғалы байдың ұлына атастырады. Осы жат хабарды
естіген Әмет хан отырған үйге келіп, мақсатына жетпей тынбайтынын
ескертеді. Әмет:
Ана Еділ бастан былғанды,
Тезден тынса игі еді.
Анасынан тел қозылар айрылды,
Аналарын тезден тапса игі еді, –
деп тұспалдап бастаған сөзін қайтпас жігерге, қайсар кекке толы жолдармен
аяқтайды. Хан қызы – Шаһарбекті алып қашып, Әмет тауға паналайды. Бұлардың
соңынан Алау батыр бастаған қуғыншы түседі. Бірақ Алау батыр Әметті аяп,
Әметке бас бармағын жаралатып кері қайтады. Хан қудалауын қоймайды.
Ақырында Әмет пен оның серіктерінің арасына жік түсіп, Әмет Шаһарбекті
алдына алып, атына мініп, қиядан құлап өледі. Жырдың таптық астары ел үшін
қанша қайрат көрсетсе де еңбегі бағаланбаған, бақытына жетпеген кедей батыр
тағдырынан өте анық көрінеді. Атап өтерлік нәрсе – жырдың жалпы сарынында
(ханның опасыздығы, жауды жеңіп, елді аман сақтаған ердің хан тарапынан
қиянатқа ұшырауы) Ер Тарғынмен үндестік бар екендігі. Бұл өз алдына
зерттеп, салыстырып көрерлік мәселе. Ал Мұрын жыраудан жазып алынған
Айсаның ұлы Ахмет ноғай нұсқасымен бір түбірден таралған.
Қарайдар мен Қызылгүл – ноғай халқының сүйікті жырларының бірі. Мұнда
кедей жігіті Қарайдар мен бай қызы Қызылгүлдің ғашықтығы олардың кезек
диалогы арқылы әсерлі суреттелген. Қалыңға төлерлік мал жинауға алысқа
аттанған Қарайдар сыртта көп қиындық көріп, қайта оралғанда сүйген қызының
бір бай баласына ұзатылу тойына тап келеді. Сүйген жарының өзгеге ұзатылу
тойының үстінен шығу – көне эпикалық сарын бұл арада жаңғыра қайталанған.
Ғашықтардың мұратқа жетпеуіне бас себеп – олардың таптық теңсіздігі
екендігі жырдың әлеуметтік мәнін арттырады. Жырда екі жастың кіршіксіз
іңкәрлігін, пәк махаббатын бейнелейтін тамаша көркем, ақиқатшыл шумақтар
баршылық. Қарайдар жолаушылап жүргенде Қызылгүл балшыға бал аштырып,
ғашығың қайтпас жерге кетіпті дегенде оған былай жауап береді:
Үмітім бар Қарайдар
Келер ме деп бұ кезде
Қыз суретім бұзылып,
Сепкіл түсті бұ юзге.
Ауызың барып ұялмай
Қалай айттың сен бізге?
Өз яғдайын сөйлерсің,
Алданбан олай сөзге.
Мың жыл тұрсам дүнияда,
Яр сүймен онан өзге...
Жырдың сөз құрамы мен бейнелеу кестелерінде қазақ, қарақалпақ, қырғыз,
өзбек, татар ауыз әдебиетінде жиі ұшырайтын суреттер (Кірпігі қайқы, қасы
жай, қыналы бармақ Қызылгүл, қара киіп, қан құсып, қара бауырым
тілгенмін, қара жер, құлан сан, көмекейім бүлкілдеп, тілім келмес
сөйлерге, бедеу ат, нар қамыс, көгершіндей гөзелім, шырын жан,
балдан тәтті, нұр төгілген жүзінен, т.б.) мол. Жалпы қазақ, қарақалпақ,
ноғай эпосының тіл кестесінде ғажап ұқсастықтар мен негізі бір нақыш,
бейнелер, көп екенін қарақалпақ зерттеушілерінің еңбектерінен де көреміз.
Орта Азия мен Қазақстан халықтарының көбіне ертеден қанықты Бозжігіт жыры
ноғайларда да бар. Бұл да, сөз жоқ, зерттеу үшін қызғылықты материал. Жырда
бірін-бірі түсінде көріп ғашық болған Бозжігіт пен Сайбямалдың мұратына
жете алмай мерт болғаны көркем кестеленген. Мұнда да, ноғайдың басқа
жырларындағыдай, оқиға өрілімі қаһармандардың диалогы түрінде беріледі.
Өлең мен қарасөз кезек алмасып отырады. Бұл тараптан Бозжігітте халық
романдарының сипаты молырақ.
Аса қызғылықты құбылыстың бірі – Бозжігіт жырында қазақтың тұрмыс-салт
жырларындағыдай жоқтау, естіртулердің күрделі орын иеленуі. Бозжігіттің
өлген хабарын оның ата-анасына естірту өзінің құрылысы, сарыны, бейнелеу
кестесі жағынан қазақ өлеңдеріне тектес екендігіне күмән қалмайды. Мысал
ретінде төмендегі жолдарды қатар келтірсе де болады.
Ноғайша: Қазақша:

Қатын қалса, ер табар, Қатын қалса, ер табар,
Бала қалса, мал табар, Ұлың қалса, мал табар,
Қызың қалса, яр табар, Қызың қалса, бай табар,
Ян өлмеге жеткенде
Кәріп басың не табар? Жан өлімге жеткенде
Мінген атың бос қалса, Ғарып басың не табар?
Мінбеге ер табылар. Мінген атың бос қалса,
Киген тоның бос қалса, Мінуге ер табылар.
Киерге ер табылар... Киген тоның бос қалса,
Киюге ер табылар...

Ноғай халқының эпикалық мұралары ішінде Шора батыр жыры да кең танымал.
Шора батырдың осы аттас қазақ жырымен кейбір ұқсастықтары да, елеулі
өзгешеліктері де бар екенін көреміз. Жыр кейіпкерлерінің (Нәрік, Шора, Әли,
т.б.) және олардың ру, ата-тегінің аттары бірыңғайлас келгенімен,
суреттелетін оқиғалардың сипатында бөлектік бар. Сондықтан бұл жыр жеке
версия ретінде қаралуға лайық. Мұнда Нәрік, Шоралар Қырым елінің адамдары
болып сипатталады. Шораның Қырымнан кетуі сол елдің Әли би секілді әкім
адамын ерегіс үстінде өлтіруіне байланысты болады. Нәрік те, Шора да
зәбірлеуші емес, күштілердің зорлығына ұшырап, ерлікпен кек қайтарушы
ролінде жүреді. Нәріктің қарагер атын тартып алған Әли биді Шора өлтіреді.
Бұдан кейін Қырымда қалуға қауіптеніп, Қазан шаһарына барады, онда Сәли
қарт дегеннің үйінде тоғыз жыл тұрады, қалаға көп әскер келгенде соғысқа
қатысып, қарагер атымен Еділ суына батып өледі... Шораның Қазанда қандай
жаумен соғысқаны, қандай ерлік көрсеткені ноғай жырлары жинағында
айтылмаған. Жырдың асыл нұсқасы осылай ма, жоқ әлде құрастырушылар кейбір
қысқартулар жасаған ба – ол жағы бізге белгісіз. Қалай болған күнде де
Шора батыр жырының идеялық-көркемдік ерекшелігін, генезисін,
варианттарын, версияларын анықтап, жырдың шын халықтық тұлғасын ашуға ноғай
нұсқасы өз тұсынан қосымша, пайдалы дерек бере алатыны анық.
Ескерерлік мәнді мәселе – Шораның жау іздеген жортуылшы емес, зәбірленген
әке-шешесінің намысын қуушы болып көрінуі. Әли бидің астамшылық, зорлығын
естігенде Шора батыр былайша толғанады:
...Алдаспаным әкелші,
Аш беліме ілейім.
Ақ кіреукем әкелші,
Өңшең етке киейім.
Ақта жының ектем кеткен билерің,
Қуып барып этейім,
Турам-турам этейім,
Бөлік-бөлік этейім,
Бөріккен қойдай этейім,
Бөрідей алып йыртайым,
Бөріктей алып киейім.
Бұ айтқаным этпесем,
Мұрадыма етпесем,
Нәрік ұлы мен Шора,
Анамнан арам туған болайым.
Жырдағы көркем тұстардың бірі – Шораның Қазан деген ел бар деп, бас
тасалар жер бар деп алысқа аттанарда жұбайы – Алтынмен қоштасуы. Бұл арада
Алтынның аузымен ежелгі жыраулар толғауына ұқсас өлең өрнектері төгілген.
Соның бірер шумағын алып көрейік.
...Ай не болғай, күннен соң,
Күн не болғай, айдан соң.
Алаңғар көзлі ақ шортан,
Ол не болғай әкеңді,
Анасы айдын теңіз көлден соң.
...Атан екпен нардан соң,
Қазы емен ялдан соң
Күймеңлескен көп жаман,
Қотанлы қойға қол созып
Қорлығын кеп тигізер
Сенен соң.
Шора батырдың нұсқалары көп екені белгілі. Олардың әрқайсысында оқиға
түрлі аймақта өтеді. Сол нұсқалардағы кейіпкерлер әрекеті, оқиғалар өрілімі
де басқа-басқа. Демек, бұл жыр туралы түпкілікті тұжырым, қорытынды сөз
айтуға әлі ерте. Ондай жинақы ғылыми пікір әр елдегі жыр версияларын,
варианттарын салыстыра зерттеу нәтижесінде ғана тумақ. Шора батырдың
ноғай версиясында Шораның ата-тегі туралы молырақ дерек кездесуі жыр туралы
ұғымды кеңейте түседі.
Ноғай жырларының бірі – Әділ Сұлтан. Бұл жырдың да қазақ оқушысын
қызықтырарлық сыпаттары бар. Әділ Сұлтанның он жасынан жиырма жасына
дейінгі өмір кезеңдерін шолып, әсірелеп суреттеу жалпы түркі қыпшақ эпосына
тән дәстүрді еске салады. Жырда қазақ, ноғай тілінің ертедегі кезеңін
бейнелейтін оралымдар мен теңеулер жиі кездеседі. Әділ Сұлтанның анасы
алыста жүрген ұлы түсіне кіргенін балгерге былайша күдікпен баяндайды.
...Явырын япқан қара айдар,
Язылыңқы көрінді.
Көмекейде қызыл тіл
Тартылыңқы көрінді.
Алты ат тартқан адырна
Сынылыңқы көрінді.
Бұлтқа жеткен боз түңлік,
Бұқтырыңқы көрінді
Ер мұрады екі аяқ
Созылыңқы көрінді.
Ер медеуі екі қол
Бүгіліңкі көрінді.
Ер шырағы екі көз,
Жұмылыңқы көрінді...
Атап өтерлік мәселенің бірі – ноғай жырларында өзге эпостардың қаһарманы
болып табылатын эпикалық ерлер аралас жүреді. Мәселен Шора батырда Мамай,
Қазы, Қамбар, Әли, Құлыншақ, Әділ Сұлтанда Үйсін ұлы Сүлеймен, Орақ ұлы
Қарасай, Абдулғазы Шелебий есімдері ұшырайды.
Туысқан халық ауыз әдебиетінің аса қызықты саласының бірі – Қазақ
жырлары. Ең алдымен бұл атаудың мәнісіне келейік. Үстірт қарағанда Қазақ
жырларын қазақ халқы туралы немесе қазақтан ауысқан өлеңдер деп ұғып
қалуға болады. Бірақ шындығында, бұл терминнің мағынасы басқалау. Ноғай
ауыз әдебиетін зерттеуші Әшім Секалиев мұны былайша түсіндіреді:
Революциядан бұрынғы жыр қазынасында қазақ жырларының қатпары айрықша
қалың. Қазақ жырлары... байлардың зорлығына төзе алмай, оларға бойсынбау
үшін, олардан өшін алу үшін жат жерлерге қазақ шығып кеткен жарлы ноғай
жігіттерінің шығарған жырлары. Бұл топтағы жырларда теңдік, ерлік, туған
жер, жалғыздық, кедейлік, байлардың зорлығы жайында терең толғаныстар
болады. Теңсіздікке, байлардың үстемдігіне қарсы күрес – қазақ жырларының
бас сарыны.
Ноғай өлеңдерінің осы тобы қазақ деген сөздің әлеуметтік мазмұнын ашатын
қосалқы дәлелдеме секілді. Сан рудан, ертедегі көп түрлі бірлестіктер мен
одақтардың бөлшектерінен құралған біздің ата-бабаларымыз ХV ғасырда
Әбілхайыр ордасына наразы болып бөлініп шыққанда, жаңа ел мен хандық атын
қазақ деп атағанын еске түсірсек те жеткілікті. Демек қазақ ұғымы
белгілі бір түзім мен қысымға бағынышты болғысы келмей, еркін өмірді,
тәуелсіз тіршілікті іздеушілерге беріліп келген жиынтық есім екен. Құмық
халқының ауыз әдебиетінде кездесетін Қазақ жырлары да ноғайдағымен
қарайлас...
Әлеуметтік мағынасы осыншама өр, өжет атаудың поэзиялық ажары да ерекше.
Қазақ жырларынан намыс пен бақыт жолында жанынан кешіп, тәуекелге бел
байлаған ерлердің рухы елес береді. Халықты қаһармандыққа, қажырлылыққа
үндейтін, ерлікке шақыратын, барлық пен жоқтық, батырлық пен ездік парқын,
азаматтықты насихаттайтын мұндай жырлардың тәрбиелік мәні күшті.
...Қазақ ерлер көп ятса,
Алтын, күміс табар ма?
Қазақ ерлер қақырмай,
Қаңлы көбік түкірмей,
Өлең төсеп, ет жемей,
Өлімші яман іске ұшырамай,
Күнін түнін бір етпей,
Күрілдеген маңлайға,
Күректей бұзлар қатырмай,
Атайдың белін бүктірмей,
Анайдың көзлерінен,
Қаңлы яслар төктірмей,
Қарындасты қайғыменен қатырмай,
Алғыншақ анау арудың
Екі бетін солдырмай,
Барып айдап қайтпаға
Тегін олжа мал бар ма?..
Қазақ жырларының бағыты мен сипаты осылайша келеді. Құбылыстың терең
мәнін ашып, кемел толғап, үстемелетіп әрі шешен, әрі көсем сөйлеу ежелгі
жыраулардан қалған салт болатын. Бұл үлгіні қазақтың бұрынғы көп жырау,
жыршы, ақындары дамытып, көркейтіп отырған. Уақыт өте келе жеке ақындар
сөздері халық мұрасы ретінде жатталып, кейбір шумақтар мен тіркестердің
иесін тауып болмайтындай халге жеткен. Ноғайдың Қазақ жырлары дәл осы
айтқандай халықтың ортақ мұрасына айналған.
Қазақ жырларының қай-қайсысында да біздің ертедегі ақын, жырау
шығармаларымен сарындастық сезіледі. Мұның көп себебі барға ұқсайды. Соның
бірі – ертеде қазақ пен ноғайдың бір мемлекеттік бірлестікте, орайлас
тұрмыс-салт кешкендігінде, екі халықты құраған этникалық компоненттердің
бірдейлігінде. Түрколог ғалымдардың күллі түркі тілдері ішінен қазақ,
қарақалпақ, ноғай тілдерін ең жақын топ деп бөлетіндігі тегін емес. Демек,
бұл арада жырлар кімнен кімге ауысқан деуден гөрі, сол жырларды
тудырушылар мен сақтаушылар кім, олар қашан, қандай жағдайда өмір кешкен
деген сұрау анағұрлым шындыққа жуық келмек. Қазақ жырларының үлгісі
кейінгі жыршы, ақындар термелерінде елеулі орын алатындығын аңғару қиын
емес. Тағы да бір мысал.
Балпаң, балпаң кім баспас,
Баспаға балтыр шыдамас.
Батырмын деп кім айтпас,
Арғы ауылдың бойында,
Ауыр әскер келгенде
Бармаға нәмарт юрек шыдамас.
Шешенмін деп кім айтпас.
Шешенлерге йолығысып,
Шешенлер юмақ айтқанда
Олардың бір юмағын шеше алмас.
Арумын деп кім айтпас,
Аруларды көргенде
Бетке бағып тұра алмас...
Ноғайдың тұрмыс-салт жырларынан халқымызға қанықты сарындарды танимыз.
Қалың мал төлеген адамға еріксіз ұзатылған қыздың мұң-наласы бірталай
жырдың тақырыбы болған.
...Төс түймем бауы төкпелі,
Мен әкейге өкпелі,
Өкпелі бомай қайтейім,
Бір жыл тұрсам көп пе еді?..
...Басымды ювдым балменен,
Белімді будым талменен,
Ал шешектей қыз едім,
Алдап алды малменен.
Теке мүйіз тең мекен,
Тентекте ақыл бар ма екен?
Теңім тауып бермеген,
Әкемде ақыл бар ма екен?..–
деген сияқты шумақтардың қазақ өлеңдеріне қаншалық жақын екенін дәлелдеп
жатудың өзі артық.
Ағайын халықтың ауыз әдебиетінде бозлаулар (жоқтаулар) да тиісті орын
алады. Сөз болып отырған жинақта бұл тектес өлеңдердің де бірнеше үлгісі
келтірілген. Ер жігіт өлгенде айтылатын жоқтаулар:
...Ілгері баққан тілеклі,
Иілмеген темірдей,
Ат басындай юреклі,
Аю сынды ол өзі,
Батыр біткен білеклі,
Адағанға ақыл табаған,
Алты юртқа ол өзі,
Қайтпай қарсы шабаған...
секілді болып келсе, қыз қайтыс болғанда теңеме, баламаның сипаты өзгере
түседі (Инесі алтын, иібі жез, игі аруым атланды, т.б.). Ал келіншектің
күйеуін жоқтауының көркемдік келбеті бұлардан бөлек.
...Алла язған язуым,
Атам қосқан қосағым.
Етіме киген көйлегім,
Ет қасыған тырнағым,
Қалампыр түслі көйлегім,
Кімге бердің кимеге?
Хас арғымақ айуанды
Кімге бердің мінбеге?
Су тілесең бал берген
Өзіңе алған құтсызды
Кімге бердің сүймеге?..
Ауыз әдебиетінің көне жанрларына келгенде ноғайдың жыр, өлеңдері қазақтың
өз туындысы секілді. Мұны бесік жырынан да, қыз бен жігіттің қайым
айтыстарынан да байқаймыз. Дәстүрлі ноғай фольклорының байлығын таныстыру
үшін осы келтірілген мысалдар да жеткілікті болар. Ауыз әдебиетінің әр
жанрындағы ұқсастық пен айырманы анықтау арнаулы зерттеулер үлесі.
Ноғай халқының совет заманындағы ауыз әдебиет нұсқалары жеке әңгіменің
тақырыбы. Бір атап өтерлік мәселе – бұларда елімізде болып өткен елеулі
өзгерістер мен жаңа құбылыстардың кеңінен көркем көрініс бергендігі.
Ежелден ет бауыр ноғай халқының ауыз әдебиеті мұралары нұсқаларымен танысу
түркі халықтарының поэзиялық дәстүрі тамырын тереңге тартқан ғажайып
құбылыс екендігін сипаттай түседі. Ноғайлардың Солтүстік Кавказ бен Қырымды
мекендегеніне әлденеше жүз жылдар өтсе де, олардың ерте заманда, қазақпен
бірлестікте жасаған дәуірде жаратқан мұралары сақталып келуі қайран
қалдырады. Ноғайлар жырының үлгілері жарыққа шығуы қазақ фольклоршыларына
қосалқы міндет жүктейтіні айқын. Жалпы қазақ халқының этногенез тарихын
қарақалпақ, ноғай, өзбек, башқұрт, алтай, қырғыз халықтарының шежірелерін
есепке алмай түпкілікті шешуге болмайтыны сияқты фольклор тарихын, оның
жанрларының жасалу, даму, жаңалану жолдарын тілі мен тегі, көркем сөз өнері
жақын елдердің ауыз әдебиеті мұраларын салыстыра тексермей ақиқат ғылыми
қорытындыларға келу қиын. Ендеше бір заманда төскейде малы қосылған,
төсекте басы қосылған, тарихтың талай-талай алмағайып, аласапыран
тұстарында тағдырлас болған, ауыз әдебиетінің көп қазынасы ортақ ноғай
халқының рухани мұраларына ілтипат, ықыласпен қарап, оларды өскелең ғылым
мүддесіне жарата білу ләзім.

ІІІ

Қазақ, қырғыз халықтарының арасындағы эпикалық дәстүр байланысы мәселесі де
фольклортануда кезек күтіп тұрған тақырыптың бірі. Туысқан халықтың ұлы
эпосы – Манасты зерттеуге ХІХ ғасырда Шоқан Уәлиханов салған із совет
заманында жалғаса түсті, М.Әуезов, Ә.Марғұлан еңбектері манастанудың жаңа
беттерін ашты. Мұның бәрі – халықтар достығының жарқын мысалдары.
Дегенмен қырғыз, қазақ фольклорындағы үндестік, ортақ байлықтың көптігі
соншалық – олар арнайы зерттеулер тақырыбы боларлық. Бұл пікірді біз,
әсіресе, эпосқа қатысты көтеріп отырмыз.
Жетісудағы қазақ ақындары мен қырғыз ақындарының, жыршыларының
репертуарында екі халыққа барабар қанықты көне сюжеттер орын теуіп келген.
Атақты Сүйінбай, Жамбыл ақындар Манасты да, өзге жырларды да айтқаны
мәлім. Өкінішке қарай, олар айтқан нұсқа жазып алынбаған, жоғалған.
Осындай ежелгі эпикалық байланыстың сорабын К.Әзірбаевтың туғанына тоқсан
жыл толуына байланысты шыққан жинағынан тапқандай болдық. Жинақтағы көлемді
шығармалар ішінен екі жыр өзіндік тақырыптық, мазмұндық сипатымен оқшау
көзге түседі. Олар: Төкетай мен Мәнікер, Ер Төстік жырлары. Бұлардың
алғашқысында қырғыздың Манас эпосында кездесетін эпикалық қаһармандардың
аты аталады, соңғысында халқымызға кеңінен таныс Ер Төстік ертегісі сөз
болады.
Төкетай мен Мәнікер (көлемі 1000 жолдай) мазмұны өзге қазақ жырларынан
бөлек. Бұл тұста оның үш ерекшелігін атап көрсеткіміз келеді. Біріншіден,
мұнда әрекет ететін қаһармандар қазақ пен қырғызға қанықты Манас эпосының
кейіпкерлері (Көкетай, Ер Қосай, Әлмембет, Ер Көкше, т.б.), екіншіден,
балаларына қыз іздеп Күнбатыста Ақжелек, Күншығыста Көкжелек елдерінің
арасын кезетін Төкетайдың маршруты Ертістен Қырымға дейінгі жерлерді
мекендеген бір замандағы Алтын Орда империясының аймағын қамтиды,
үшіншіден, жырда ертегінің әйгілі қаһарманы Ер Төстік Қырым елінің батыры
ретінде көрінеді. Осы айтылған белгілердің өзі Төкетай мен Мәнікердің
арнап зерттеуге тұрарлық екенін аңғартса керек. Жанрлық жағынан алып
қарағанда Төкетай мен Мәнікер ертедегі бірнеше жырдың сарынынан құралған
туынды секілді. Кітапта бұл жыр үзінді ретінде ғана берілгендігі оның
генетикалық немесе жанрлық сипаты туралы тұжырым жасауды қиындатады. Өзге
нұсқаларды кездестіре алмадық. Сондықтан әңгіме жырдың дәл кітаптағы
нұсқасы және оның кейбір көңіл аударатын елеулі тұстары туралы ғана болмақ.

Енді жырдың мазмұндық желісіне келейік. Жыр басындағы Манас батыр тұсында
Көкетай деген хан болған (333-бет) деген жолдар оқиға өткен дәуірден
бірден-ақ эпикалық тұжырымдылықпен хабар береді. Мұнан кейін сол кездегі
елеулі адамдар ескертіледі. Ағайынды Көкетай мен Төкетайдың екі ұлына сай
келетін қалыңдық қырғыз бен қазақтан табылмай, Төкетай Мәнікер атқа мініп,
шығыс пен батысты кезеді, Қырымға дейін жол шегеді, ақырында Қырымға,
Ақжелек ханның еліне жетіп, сол жерден лайықты қыз табады. Бірақ Қырымның
батыры Ер Төстік қызғаншақтық, әділетсіздік жасап, жалғыз жүрген Төкетайды
өлтіреді. Төкетайдың дүлдүл аты Мәнікер иесін арқасына салып алып жаудан
құтылып кетеді. Мәнікер аттың жырдағы шабысы, иесі мерт болғандағы
әрекеті оның эпикалық бейнесін толықтыра түседі. Қазақтың әйгілі
жырларындағы Байшұбар, Тайбурыл, Тарлан ат, Қарақасқа ат секілді Мәнікер де
халықтың бай қиялынан көркемделіп, сомдалған тұлға екенін көреміз.
Жырда қазақ, қырғыз фольклорында кездесетін эпикалық қаһармандардың
араласып жүруі көңіл бөлерлік құбылыс. Қазақ жырларының кейбіреулерінде
(Ер Сайын, т.б.) өзге эпостың кейіпкерлері қатысып отыратын. Мына тұста
Манас жырының қаһарманы Көкетай ханның қазақ, қырғызға бірдей хан болып
көрінуі де, Көкетайдың інісі Төкетайдың Жетісудан Қырымға дейінгі жерді
еркін аралап жүруі де белгілі тарихи кезеңдердің шындығын елестетеді. Бұл
өлкеде ежелден тілі, тегі, тарихы жақын халықтар өмір кешіп келгені мәлім.
Жырды айтушының осы регионның өзен, көл, шаһар аттарын және олардың
географиялық межесін нақтылы білетіндігі таңқалдырады. Мүмкін бұл көне
жырға совет заманының ақыны – Кененнің өз қоспасы болар. Бірақ К.Әзірбаев
Таластан Қырымға дейінгі аралықтың жер аттарын дәлдікпен беруге еңбек
сіңіргенімен, жырдың түп негізін мүлдем өзгертіп жіберген деуге дәлел жоқ.
Жырдың түпкілікті оқиғасы мен қатысатын кейіпкерлері ертеден солай айтылып
келе жатқаны кәміл.
Бұл арадан біз эпостың эволюциясын аңғартарлық аса қызғылықты өзгерістің
куәсі болып отырмыз. Осы аталған кең атыраптың халықтары тарихтың көп
кезеңдерінде түрлі хандықтар қарауында бір-бірінен оқшау кешкенін білеміз.
Бірақ олардың өзара қарым-қатынасы ешқашан да тоқталмағанын, Қытайдан
Қырымға дейінгі алқаптың елдері замандар бойында өзара туыстығын ұмытпай,
құдандалы, бауырлас болып келгенін мына жыр өз тарапынан куәлендіреді.
Мұның өзі қазақ, қырғыз, ноғай, татар, башқұрт, қарақалпақ халықтары тек
Алтын Орда секілді ұлан-ғайыр мемлекет құрамында болған кезде ғана емес,
одан бұрын да, кейін де белгілі дәрежеде экономикалық, мәдени байланыста
болғанын дәлелдей түседі. Мәнікер аттың шабысы Тайбурылдың жүрісін еске
салады.

...Астына мінген Мәнікер,
Жер танабын тарылтты.
Алты күнде аралап,
Алты айлық жерді шалыпты...
Үш Қосай мен Манастан
Аспара, Мерке, Таластан
Аралап өтіп барады.
Алатау асқар жартастан
Ел қоймай кетіп барады
Алты рулы алаштан.
Сырдан өтті сырғытып,
Шудан өтті шүйілтіп,
Іледен өтті ырғытып,
Ылди-өрден орғытып,
Қараталдан қарғытып,
Ақсудан өтті аттатып,
Көксудан өтті көсілтіп
Ертістен өтті есілтіп.
Есіл менен Нұрадан
Іңірде өтті ыршытып.
Сарыарқаны аралап,
Сан сұлуды саралап,
Көкшетауды көктеді,
Көз жұмғанша өткені.
Қарқаралы, Қазаннан
Қарап өтті азаннан.
Тобыл менен Торғайдан
Ойнап өтті тоғайдан...
Эпикалық кейіпкерлердің бірсыпырасы жырда аталуы – терең мәні бар көрініс.
Рас, жырда олардың іс-әрекеті айтылмайды. Бірақ бұл арада мәселе жырды
алғашқы жаратушының түркі халықтарының бірсыпыра батырын бір дәуірде жиып
көрсетуінің себебін анықтауда. Қалай болған күнде де біз бұдан қазақ,
қырғыз эпосының қаһармандары тек осы екі елге ғана емес, өзге халықтарға да
ортақ батырлар болып танылғанын танимыз. Алпамыс, Қобыланды, Қозы
Көрпеш-Баян сұлу, Едіге жырлары көп халықтардың ауыз әдебиетінде
сақталғанын біз бұрыннан білетінбіз. Солардың қатарында қырғыз-қазақ
эпосының ортақ кейіпкерлерін де алып қарауға болатынын көреміз. Демек,
Төкетай мен Мәнікер түркі халықтарының эпосындағы ұқсастықтар тарихын,
олардың идеялық-көркемдік табиғатын кең көлемде, салыстыра қарау
керектігіне тағы да бір нақтылы дәлелдеме береді.
Төкетай мен Мәнікерде Ер Көкше, Ер Қосай, Әлмәмбет, Келмембет аттары
аталуы кездейсоқ деп қарауға болмайды. Мұндай сарын, түрлі халық
өкілдерінің достасып, белгілі бір мақсат жолында бірлесіп әрекет ететіні
Манас жырында да лайықты орын алатыны анық. Жалғыз Манас емес,
қырғыздың басқа жырларын қарасақ та, көптеген ұқсас сарындар мен оқиғалар
кездесіп отырады. Қазақтың Ер Қосай жыры мен Манас, Манас пен
Төкетай мен Мәнікер арасында қандай байланыс бар? Бұл және басқа
сұрауларға тек арнаулы зерттеулер нәтижесінде ғана жауап беруге болады. Сол
үшін қазақ, қырғыз эпосының өзара ұқсас тақырыптарын арнайы тексеретін
уақыт жетті деп білеміз. Бізде бұл істің алғашқы қадамдары жасалып келеді.
Әлбетте, кең, терең мағынасындағы типологиялық зерттеу тек бірнеше жыр
текстін салыстырумен ғана шектелмесе керек. Сол үшін эпос зерттеу ісіне
тарихтың, археологияның, этнографияның, тілдің, музыканың материалдарын да
тиісті дәрежеде пайдаланып отыру абзал. Фольклоршылар кейде Манас, Алып
Манаш, Алпамыс деген атаулардың бір тектен шығуы мүмкіндігін де ескертіп
жүр.
Жеке жырлар, олардың идеялық-көркемдік дәрежесі, жанры, текстологиясы
жөнінде еңбектер керектігін түсінеміз. Бірақ эпос генезисін, даму
ерекшеліктерін, типін, поэтикасын ғылыми негізде зерттеп, үлкен
қорытындылар жасау үшін түркі-моңғол ауыз әдебиетінің, соның ішінде
эпосының табиғатын қарастыруға бармай болмайды. Ежелден Байкал мен Балқан
аралығын жайлаған түркі-моңғол елдері фольклорының байлығы сонда ғана
танылмақ.
Төкетай мен Мәнікер жырындағы қаһарманның бірі – Ер Төстік дедік. Бұл
ертегінің кейіпкері Ер Төстікпен негізі бір екені анық. Мұнда ол Елеместің
(ертегідегі Елеместің емес) отыз ұлының кенжесі, мұның да жүйрік аты
Шалқұйрық деп аталады. Жырдың аңғарына қарағанда Ер Төстік – Қырым ханы
Ақжелекке бағынғысы келмейтін, елді өзі билеуге ұмтылатын адам. Жетісудан
барған Ақжелек ханмен тіл тапқан жалғыз жолаушы, жеке батыр – Төкетайды
өлтіртіп жіберуі Ер Төстіктің айбаты мен қайраты ханнан да жоғары екенін
сездіреді. Төкетай мен Мәнікер жырының тарихи негізі қаншалық екенін
тексеру өз алдына жеке мәселе. Дегенмен мұнда тарихи оқиғалардың жаңғырығы
бар деп топшылауға болады. Алтын Орда дәуірінде сол ұлан-байтақ ұлысты
жайлап жатқан елдердің жергілікті өз билеушілері болғаны, олар өзара
дауласып, соқтығысып отырғаны белгілі. Кейде ондай билеушілер хандардың
айтқанына көнбейтін азулы батырлар мен ру басылары болатын. Бұған тарихтан
аты мәлім Ноғай, Мамай, Едігелерді мысалға келтірсек те болады. Эпоста жол-
жөнекей ескертілген жайлардың тасасында халықтың тарихи тәжірибесі мен
естелігі, түрлі оқиғаларға көзқарасы мен бағасы жататынын мойындасақ,
Төкетай мен Мәнікердің де өткен замандардың әлеуметтік қайшылығынан өз
дәрежесінде көркемдік хабар бере алатындығын көреміз.
Қырғызда Ер Төстік атты көлемді жыр бар. Сол жыр мен қазақ ертегісін
немесе Жетісу жерінде айтылып келген Ер Төстік жырын салыстырып қарап өту
де бір қажетті жұмыс болар еді. Түркі-моңғол халықтарының эпосын бірлікте,
өзара байланыста қарайтын, туыс, көрші халықтар ауыз әдебиетінің байланысын
жанр-жанр бойынша тексеретін түбегейлі монографиялар қажет.
Төкетай мен Мәнікер өзінің құрылысы, поэтикасы жағынан қазақ эпосының
дәстүрлі үлгісі негізінде жасалғанын көреміз. Мұндағы батыр мен оның мінген
аты да эпостық жырлардың сарынын сақтайды. Қаһармандардың диалогтары да
дағдылы жыр кестесінен алшақ кетпейді. Мәселен, Талас жерінен Қырымға
Ақжелек ханға келіп, сәлемдескен Төкетай былай деп сөйлейді:
...Қызы сұлу Қырым деп
Қызыққаннан мен келдім.
Ұлы сұлу Үрім деп
Ұзақ жолдан мен келдім.
Рудан мойны озған деп
Өзіңді іздеп мен келдім.
Көкетай ханның інісі
Төкетай сал мен едім.
Екеумізде екі ұл бар
Арттан ерген өренім,
Елден асқан сұлу қыз
Әперейін деп едім...
Жырда Қырым хандығының ішіндегі өзара алауыздықты, хандық тахтының
әлсірегенін аңғартатын дәл деталь да кездеседі. Ақжелек ханның өз ішіндегі
мән-жайды тақпақтап айтуынан көп шындық аңғарылады.
Хан – мұнара болады,
Халық дұғадар болады.
Хан – қайық болады,
Халық – теңіз болады.
Әдетте қазақтың эпикалық жырының қаһарманы – идеалды қаһарман болатын. Олар
қанша қиыншылыққа кездессе де кедергіге кідірмей, түбінде мұратына жететін.
Төкетай мен Мәнікерде Төкетай Ер Төстік қолынан өледі. Мұның өзі жырдың
кейініректе туған кенже эпостар қатарына қосылатынын аңғартады. Кенже
эпостарда эпикалық, тарихи, тұрмыстық жырлар сипаттары аралас келетін.
Төкетай мен Мәнікердің бас идеясы тұрмыстық сарын болып келуі де мұны
дәлелдей түседі. Мұнда негізгі мәселе батырлардың Отан үшін ерлігін
көрсетуге емес, екі хан Көкетай мен Ақжелек елінің арасындағы дәстүрлі
құдандалық қарым-қатынастары төңірегіне құралған.
Жырдың тілдік кестесі көркем. Оның кейбір тұстары эпосымыздың ең таңдаулы
жолдарын еске салады. Төкетай мен Мәнікер талай жыршының аузымен
айтылғаны, табиғи екшелу, жеттігу жолынан өткені аңғарылады. Мұнда терең
ойларды тұжырымдап, қанатты нақыл сөздей қалыптастырған шумақтар аз емес.
Батыр болар жігіттің
Аты кетер руға.
Тұлпар болар жылқының
Тұлғасы тұрар құлында.
немесе:
Бозторғайға бақ қонса,
Бидайық, қыран бағынар.
Шымшық құсқа бақ қонса,
Самырық келіп жағынар, –
деген қатарлар осы ойымызды дәйектей алса керек.
К.Әзірбаев аңыз, ертегі негізінде Ер Төстік жырын да айтып келген. Бұл
жырдың түрлі халықтар арасында тараған сюжетінде көне дәуірдің мифологиялық
түсініктерін әйгілейтін деректер бар. Мәселен үш қат әлем – жер, жердің
асты, көк туралы ұғым бұл жырда анық байқалады. Жер бетінің тұрғыны Ер
Төстік жер астына түсіп, көп тосын оқиғаларға душар болады.
Тағы да бір ескертерлігі – Ер Төстік жырда жер астына ажалдан қашып
түскен болып суреттеледі. Бұл арадан Қорқытқа байланысты аңыздардың идеясы
елес береді. Жер астындағы елдің ақсақалына Ер Төстік былай дейді:

Мен өзім Елеместің еркесі едім,
Бір қыз бен отыз ұлдың кенжесі едім.
Өлмек бар жер үстінде тірілмек жоқ,
Сол үшін жер астына келіп едім.
Өкінішке қарай, бұл идея бұдан әрі өрбітілмей, келте қайырылған. Көп ұзамай
Ер Төстік жер үстіндегі елін, семьясын сағынып, отанына қайтуды армандайды.
Мұны жер бетіне алып шығушы Алыпқара деген құс болады. Төстіктің жер үстіне
шығу әрекеті, Алыпқараның балапандарын аман сақтап қалуы, құстың қанатына
отырып желге көтерілуі ертегідегімен қарайлас. Сонымен Ер Төстік жырының
үзіндісінде кейбір соны мәселелер ұштығын аңғарамыз. Түбінде жырдың
нұсқасын толық қалпында жарыққа шығару қажет болады.
Аталған жырлардың тегі, табиғаты, орындалу мәнері жөнінде толық тексерулер
алдағы кезде болар деп сенеміз. Біздің назарымызды ерекше аударған – бұл
жырларда қазақ эпосын өзге түркі халықтарының, әсіресе, іргелес қырғыз
халқының эпикалық дастандары әлемімен байланыстыратын жанды, терең
тамырлардың молдығы. Болашақта түркі-моңғол халықтарының ауыз әдебиетін
салыстыра зерттеу фольклористиканың өзекті мәселелерінің бірі екенін есте
тұтсақ, сол проблеманы түрлі тарапта көтере бастау қажеттігіне ден қоямыз.
Үлкен ғылыми қорытындылар қазақ, қырғыз, ноғай, қарақалпақ, алтай, өзбек,
түркімен, башқұрт, құмық секілді тілі мен тегі жақын халықтар эпосының
материалын түпнұсқадан нақтылы зерттеу барысында ғана тумақ. Бұл салада
фольклоршылардың күшін біріктіретін, қажетті проблемаларды бірлесе,
ақылдаса отырып шешетін талқылаулардың, кездесулердің керек болатыны да
белгілі.

ІV

Қазақ және башқұрт халықтарының фольклорлық мұрасында аса мол да қызғылықты
ұқсастықтар бар екенін көреміз. Жалпы эпикалық туыстық жағынан башқұрттар
қазаққа түркі тілдес халықтардың көбінен жақын тұрады. Мұны екі халыққа
ортақ сюжеттер мен терминдердің құрамы да дәлелдей алады. Мұндай тосын да
тың фактілердің көбін белгілі башқұрт ғалымдарының зерттеулерін оқығанда
неғұрлым айқын сезінеміз. Мәселен, башқұрттарда Қозы Көрпеш-Баян сұлу,
Алпамыс, Тарғын мен Қожақ, Шора батыр, Едігей мен Мұрадым секілді
жыр, ертектердің болуы эпикалық байланыстың ауданы кең екендігін аңғартса
керек. Ақбозат, Орал батыр сынды қаһармандық эпостың да қазақ жырларына
үндес келетін тұстары баршылық. Екі халықта қатар ұшырайтын ұқсас сарын
бұлар ғана емес. Қазақтың тарихи аңыздарының аса мәнді саласы – Жиренше
шешенге қатысты сөздер түгелге жуық башқұрттарда да сақталып келген.
Башқұрт эпос, ертегісін жасаушы, айтушы сэсэндер мен қазақ жырауларының
типологиялық ұқсастығы да жеке зерттеуге лайық... Қазақ жыршы, ақындары
секілді ...Әрбір айтушы сэсеннің немесе кубайыршының түрлі эпикалық
аңыздауларды орындайтын арнаулы дағдылы сазы болған.
Ертеде қазақ ақындары мен башқұрт сэсендерінің кездесуі, айтысқа түсуі
сирек болмаған. Башқұрт фольклоршылары өз еңбектерінде бұған бірталай
нақтылы мысал келтіреді. М.Сағитовтың көрсетуінше, қазақтың Бейсенбай
есімді ақыны мен Құбағұш сэсеннің айтысы сақталған. Атақты Бұхар жырау мен
башқұрт сэсэні Байық Айдардың айтысқаны туралы да дерек келтірілген. Ал
Идукай және Мұрадым жырында бүкіл Орал, Алтайға мәлім Сыпыра (Хабрау)
есімді қарт шешен туралы да айтылады екен. Башқұрт сэсэндері мол
сипаттарымен көп ретте қазақ поэзиясы тарихындағы тұлға-жырауларды еске
салады.
Башқұрттардың кубайыр терминінің өзі біздің жақсы жыр деген ұғымымызды
береді екен. Тіліміздің кейбір оралымдарында құп сөзі жақсының орнына
жүретінін, құба-құп, аққұба деген тіркестер осындай мағынада
қолданылатынын ескерсек, құбайырдың төркінін тану қиын емес.
Түбірі шығыс елдерінен ауысқан, бірақ заманалар бойында көп жырланып, халық
арасына кең тарап кеткен Жүсіп-Злиха, Тайыр мен Зухра, Бозжігіт
секілді мұралар да екі халық эпосының ортақ қабаттарын құрайды. Біз
фольклордың басқа жанрларындағы қат-қабат ұқсастықтарды тізіп келтіруді
артық санаймыз. Халықтарымыздың ауыз әдебиет мұрасында қаншама қалың
түбірлестіктер жатқанына және оларды зор ілтипатпен тексеру керектігін
дәлелдеуге осы айтылғандар да жеткілікті.
Башқұрт фольклорында ертегі түрінде таралған бірталай сюжет қазақтарда күй
аңызы ретінде айтылып ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.