ІV Иван реформалары

Кіріспе
ІV Иван тұсында Ресейдің дамуы біркелкі болмады. ІV Иван көптеген ішкі және сыртқы саясатта қателіктерге бой ұрды, өзінің ерекше қатігездігімен аты шықты. Ресей феодалдық жолмен дамып, саяси бытыраңқы мемлекет дәрежесінен толық айрылмады. Бірақ осыларға қарамастан ІV Иван патша тұсында Ресей Европа мемлекеттерінің ішінде өзіндік орын ала бастады. ІV Иванның патшалық таққа отыруының өзі халықаралық дәрежедегі бір оқиға болды. Себебі ІV Иван патша тәжін шіркеу басшысы Метрополит Макраидің қолынан алды. Ал бұған дейін Ресейде патшалар алтын орданың хандарының атына айналып, олар князьдер деп аталатын.
Патша титулын алған ІV Иван Батыс Европа императорларымен тең жағдайға қойылды. ІV Иван тұсында Ресейдегі феодалдық бытыраңқылық жойылып, территориялар жаулап алулардың және дипломатияның нәтижесінде кеңейді. Мысалы, ІІІ Иван тұсында Ресейдің жер көлемі 430 мың шаршы километр болса, ІV Иван тұсында 5 млн 400 мың шаршы километр болды. ІV Иван кезінде Англиямен сауда қарым-қатынас орнады(1533 ж.), Мәскеуде алғашқы типография құрылды.ресейдің барлық аймақтарына бірдей сот заңдары қабылданды (1550ж.).
ІV Иван тұсында ішкі саясатта көптеген реформалар жүргізіп, Ресей орталықтандырылған мемлекетке айналдырылды. Осы патша кезінде Қазан және Астрахань хандықтары жаулап алынды, Сібірді жаулау басталды, Қырым татарларының шабуылдарына тойтарыс берілді. Әрине сыртқы саясатта ІV Иван бірқатар жеңілістерге де ұшырады. Мысалы, 1558-1583 жылдардағы Балтық теңізіне шығу үшін болған Ливон соғысында Ресей жеңіліске ұшырады. ІV Иван бірқатар жеңілістерден кейін ішкі саясатта боярларға және саудагерлерге қысымды күшейтті, шаруалардан алынатын салық және олардың жұмыс тәуелділігі күшейтілді. Бірақ соған қарамастан Ресей тарихында ІV Иван мемлекеттің орталықтандыруына нығайуына үлкен үлес қосқан патша ретінде енді.
Ресейдің белгілі патшаларының бірі ІV Иван тұсында Ресей Европа елдері мойындаған мемлекетке айналды. ІV Иван феодалдық даму жолынан бас тартпаса да Ресейді алдыңғы қатарлы мемлекеттердің қатарларына шығаруға көп үлес қосты. ІV Иванның ішкі саясаттағы реформалары мемлекеттік басқару жүйесін, сот жүйесін, білім беру жүйесін т.с.с. реттеп жүйелі түрде даму жолына қойды.
ІV Иванның билік ету жылдарының соңғы кезеңі сәтсіз болды. Ресейдің Оңтүстік аймақтары Қырым татарларының шапқыншылықтарынан зардап шекті. Польша және Литва әскерлері Полоцк, Соколь, Усвять, Велижь, Велики Луки сияқты қалаларды басып алып оларды аяусыз тонады. Құрқақшылық Швеция, Польшаның саяси экономикалық блокадасы аштық пен аурулардың көбеюіне алып келді. Ресейдің көптеген жерлері қаңырап бос қалды. Бірақ соған қарамастан Ресей қысқа уақыттың ішінде тіктеліп, өзінің бұрыңғы қуатын қалпына ғана келтіріп қойған жоқ, қайта күшейе түсіп, екі ғасырдың ішінде империяға айналды.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Зимин А.А Реформы Ивана Грозного . М. 1860
2. Опричинине Ивана Горзного М. 1864
3. Керелизм Н.М
4. Скрипников Р.Г Царство террора М 1868
5. Кобрин В.Б Власть и Способность в средневековой Росии /ХV-ХVI вв/ М. 1805 Осы автордiкi Иван Грозный М. 1869
6. Источники Полное собрание русских летописей (ПСРЛ), репринт 1904. Патриаршая или Никоновская летопись, т.13, М. 1965, "Наука"
7. Каргалов В. В., «На степной границе», М. Наука, 1974
8. Скрынников Р. Г. «Иван Грозный», М, 1988
9. Карамзин Н. М, Собрание Сочинений, т. VIII, c.206
10. Королюк В. Д. Ливонская война, изд-во АН СССР, М., 1954X
11. Соловьев С. М. История России с древнейших времен, том.6, М.2001
12. Соловьев С.М. История России Москва 1999 г.
13. МГУ коллективная работа, История России. Москва 1998г.
14. С.Н. Бурин ,Новая история. Москва 1998 г.
15. Корелзин Н, М. История государства Россиского в 12-ти І м. 1994.г
16. История СССР с древних времен до начала наших дней в 12-ти томах Под редакцией Б. Н. Пономарева І ІІІ М. 1967.
17. История Росси с древних времен до начала 19-века Под редакцией Ан Сахарова.
18. Энциклапедия т. 8. Из истори человечестврго опщества. Издательство «Педагогика» Москва 1975.
19. Сыров С: Н. Страницы истории. Издательство «Руский язык» Москва 1981.
20. Қазақ совет энциклопедиясы 9том Алматы 1976ж.
21. Плеханов Г. В. История руской отечественной мысли Соч. Т. 21-22 М-Л. 1985г.
22. Солевьев С. М. История Руси с древних времен 7-9т. М. 1962-63.
23. Анисимов. Е. В. Рождения империи М. Помалитц 1991г.

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 41 бет
Таңдаулыға:

Жоспар
Кіріспе
І Тарау ІV Иван реформалары.
1.1 ІV Иванның ішкі реформалары, нәтижелері.
1.2 ІV Иванның Ресей жерлерін кеңейту саясаты.
ІІ Тарау ІV Иван сыртқы саясаты.
2.1 ІV Иванның жүргізген соғыстары, жеңістері, жеңілістері.
2.2 ІV Иванның билігінің соңғы жылдары.

Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.

Кіріспе
ІV Иван тұсында Ресейдің дамуы біркелкі болмады. ІV Иван көптеген ішкі
және сыртқы саясатта қателіктерге бой ұрды, өзінің ерекше қатігездігімен
аты шықты. Ресей феодалдық жолмен дамып, саяси бытыраңқы мемлекет
дәрежесінен толық айрылмады. Бірақ осыларға қарамастан ІV Иван патша
тұсында Ресей Европа мемлекеттерінің ішінде өзіндік орын ала бастады. ІV
Иванның патшалық таққа отыруының өзі халықаралық дәрежедегі бір оқиға
болды. Себебі ІV Иван патша тәжін шіркеу басшысы Метрополит Макраидің
қолынан алды. Ал бұған дейін Ресейде патшалар алтын орданың хандарының
атына айналып, олар князьдер деп аталатын.
Патша титулын алған ІV Иван Батыс Европа императорларымен тең жағдайға
қойылды. ІV Иван тұсында Ресейдегі феодалдық бытыраңқылық жойылып,
территориялар жаулап алулардың және дипломатияның нәтижесінде кеңейді.
Мысалы, ІІІ Иван тұсында Ресейдің жер көлемі 430 мың шаршы километр болса,
ІV Иван тұсында 5 млн 400 мың шаршы километр болды. ІV Иван кезінде
Англиямен сауда қарым-қатынас орнады(1533 ж.), Мәскеуде алғашқы типография
құрылды.ресейдің барлық аймақтарына бірдей сот заңдары қабылданды (1550ж.).

ІV Иван тұсында ішкі саясатта көптеген реформалар жүргізіп, Ресей
орталықтандырылған мемлекетке айналдырылды. Осы патша кезінде Қазан және
Астрахань хандықтары жаулап алынды, Сібірді жаулау басталды, Қырым
татарларының шабуылдарына тойтарыс берілді. Әрине сыртқы саясатта ІV Иван
бірқатар жеңілістерге де ұшырады. Мысалы, 1558-1583 жылдардағы Балтық
теңізіне шығу үшін болған Ливон соғысында Ресей жеңіліске ұшырады. ІV Иван
бірқатар жеңілістерден кейін ішкі саясатта боярларға және саудагерлерге
қысымды күшейтті, шаруалардан алынатын салық және олардың жұмыс тәуелділігі
күшейтілді. Бірақ соған қарамастан Ресей тарихында ІV Иван мемлекеттің
орталықтандыруына нығайуына үлкен үлес қосқан патша ретінде енді.
Ресейдің белгілі патшаларының бірі ІV Иван тұсында Ресей Европа елдері
мойындаған мемлекетке айналды. ІV Иван феодалдық даму жолынан бас тартпаса
да Ресейді алдыңғы қатарлы мемлекеттердің қатарларына шығаруға көп үлес
қосты. ІV Иванның ішкі саясаттағы реформалары мемлекеттік басқару жүйесін,
сот жүйесін, білім беру жүйесін т.с.с. реттеп жүйелі түрде даму жолына
қойды.
ІV Иванның билік ету жылдарының соңғы кезеңі сәтсіз болды. Ресейдің
Оңтүстік аймақтары Қырым татарларының шапқыншылықтарынан зардап шекті.
Польша және Литва әскерлері Полоцк, Соколь, Усвять, Велижь, Велики Луки
сияқты қалаларды басып алып оларды аяусыз тонады. Құрқақшылық Швеция,
Польшаның саяси экономикалық блокадасы аштық пен аурулардың көбеюіне алып
келді. Ресейдің көптеген жерлері қаңырап бос қалды. Бірақ соған қарамастан
Ресей қысқа уақыттың ішінде тіктеліп, өзінің бұрыңғы қуатын қалпына ғана
келтіріп қойған жоқ, қайта күшейе түсіп, екі ғасырдың ішінде империяға
айналды.

І Тарау ІV Иван реформалары.
1.1 ІV Иванның ішкі реформалары, нәтижелері.

Осылайша ХVІ ғасырдағы Россияда феодалдық бытыраңкылықтың көптеген
сарқыншақтары сақталып тұрды. Елдің біріккендігіне қарамастан, іс жүзінде
ол көп-ке дейік жеке-жеке жерлерге белініп, бытырап жатты. Феодалдық
аристократтар, ақсүйектер мен дін иелері зор күштердің иесі болып қала
берді.
Қалалар және сауда. XVI ғасырда қалалар бірте-бірте ұлғая. бастады.
Кейбір қалалар XVI ғасырда өте ірі орталықтарға айналды. Москвада 100
мыңдай халық тұрды, олардың ішінде қолөнершілер көп еді. Новгород
тұрғындары 25 мыңнан асты.
Ірі қалаларда қолөнер өндірісі барған сайын жетіле түсті. Өндірілген
өнімнің кейбір бөлігі рынокқа да шығарылды. Бірақ, бұл кұбылыстың
айқын көрініс алғаны.
Қорғаныс үшін елдің оңтүстігіндегі және шығысындағы шеткері аймақтарда
бірнеше ондаған бекініс-қалалар салынды. Кейінірек олардың көбі қолөнер мен
сауда орталығына айналды, ал алғашында бұл қалалар тек әскери қызметтегі
адамдардың -— дворяндардың, зеңбірекшілердің, атқыштардың ғана конысы
болатын.
XVI ғасырда елдің түрлі жерлері мен аймақтары арасында сауда байланыстары
дамыды. Саудада дін иелері мен ақсүйек-феодалдардың, көпестер пен
қолөнершілердін, ролі басым болды.
Сыртқы сауда істері үшін шығыс елдеріне апаратын Волга су жолы үлкен
мәнге ие болды. Смоленск, Новгород арқылы Батыс елдерімен сауда байланысы
жүргізілді. Россия шетел рыноктарына қымбат бағалы аң терілерін, кендір,
бал, балауыз шығарды, ал сырттан қару-жарақ, металл, шұға, жібек, шарап,
қымбат бұйымдар, металл ақшалар әкелді. Металл ақшаларды Россияда қайта
құятын (өзіндегі күміс пен алтынның қорлары әлі белгісіз еді). Елдін,
экономикасын дамыту үшін әлемнің, теңіз жолдарына шығу қажет болды. Бұл
әсіресе XVI ғасырдағы ұлы географиялық жаңалықтарға байланысты ерекше
маңызды мәнге ие болған еді.
Бірақ Россия бұл су жолдарынан қашықта жатты. Көрші феодалдық
мемлекеттер Россияның, басқа европалық елдермен сауда және мәдени
байланыстарын дамытуына кедергі жасап бакты.
Мұндай байланыстар 1553 жылы Ақ теңіз арқылы Россияға ағылшын Ченслердің
кораблі келгеннен кейін ұлғайды. Ағылшын көпестері Россияға теңіз арқылы
үнемі келіп-кетіп жүрді. Ағылшынның (Москвалық деп аталған) сауда
компаниясы Россиямен сауда жасау үшін көп жеңілдіктер алды. 1584 жылы
Архангельскінің негізі салынды, ол Батыс Европа елдерімен сауда
қатынасындағы орталыққа айналды. Бірақ ол елдің ішкі аймақтарынан қашықта
жатты, ал Ақ теңіздегі кеме қатынасы жылына үш-төрт-ак ай жұмыс істейтін.
Сондықтан да басқа европалық елдермен сауда және мәдени байланысы дамыту
үшін Россия теңіз портына мұқтаж еді. Мұндай портты Балтық теңізіне салуға
болатын, бірақ оны жауласып отырған көршілер Россия үшін жабық ұстады.
Феодал шонжарлардың өкімет билігіне таласы. Ұлы князь III Василий
өлгеннен кейін ақсүйек феодалдар өкімет билігіне таласты күшейте түсті.
Таққа сөз жүзінде үш жасар IV Иван (1533—1584) ие болды да, іс жүзінде
мемлекетті шешесі Елена Глинская мен онмң кеңесшілері басқарды. Ұлы
князьдық билікке шонжарлардың әр түрлі қастандық әрекеттері болып жатты.
Бірақ 1538 жылдың басында Елена Глинская кенеттен қайтыс болды (шетелдіктер
оны у беріп өлтірген деп жазды). Өкімет басына өзара бәсекеге түскен
боярлар топтары бірінен соң бірі келді. Бұл дәуірде мемлекеттік басқару
жүйесі құлдырады, жергілікті жерлерде ел үстінен күнелтушілер халыкқа
зорлық-зомбылығын мейлінше күшейте түсті.
IV Иванның патшалық құруының басталуы бұрыннан жиналып, қалыптасып қалған
тап қайшылықтар ашықтан-ашық шиелінесе түсумен тұспа-тұс келді. 1547 жылы
шілдеде Москвада орасан зор өрт болды, қала түгелдей өртеніп кетті.
Мыңдаған адам отқа өртеніп түтінге шашалып өлді. Жас патша тұсында
Таңдаулы Рада атты өкімет құрылды. Боярлардың үстемдегіне қарсы
наразылықтан дворяндар тарапынан реформаға қажеттілік бар еді. Пересветов
мықты патша билігін қолдап, тұрақты әскердің болуын қалады. Таңдаулы Рада
әртүрлі феодалдық таптан түрды. Басшысы Алексей Адашев дворян, шіркеу
қызметкері Макарий, сарай шырақшысы Сильвестр және князь Курбский болды.
1549 жылы Москвада болған жиында, Дворяндар бояр наместниктердің билігі
(сотынан) азат етілгенін жариялады. 1550 жылы Судебник жарық көрді. Онда
боярлардың билігі соттағы сияқты басшылықта да шектелді. 1555-1556 жылдары
жергілікті басқаруда губалық старостат және земстволыққа дворяндар
тарапынан сайланды. Шіркеудің жаңа жерлерді сатып алуы тоқтатылды. Боярлар
билігі тұсында тартып алынған жерлер мемлекетке берілді. 1550 жылы турақты
әскер құрылып, ол патшаның бақылауында болды.
Патшаның төңiрегiндегi үкiмет таңдаулы Рада 1549-1560 деп аталып, олар
орталық және жергiлiктi әкiмшiлiктерде бiрқатар реформалар жүргiздi. Ондағы
А.Ф.Адашевтi священик Сильвестер, митранолит Мекаримов ,Куроскийдi Иван IV
сайлады.
1548 жылы бiрiншi земский соборға шақырылды. Бұл бояр думасынан, дiн
басылары мен феодалдардық уәкiлдерiнен тұратын сасловиелiк жиын болды. Онда
реформалар жүргiзу мен жаңа судебник қабылдау қаралды. 1550 жылы жаңа
судебник қабылданды. Ол бұрынғысынан ретке келтiрiлiп жөндеулер енгiзiлген
едi. Поместниктер мен болыстардың праволарын шектеп, пара алғаны үшiн жаза
қолдану жөнiнде айтылып талқыланды. 1555 жылы шiркеулiк соборда
бытыраңқылық кезiндегi қасиеттi дәстүрлер реттелiп, патшаның наразылығын
тудыртан дiн басыларының адамгершiлiк тәртiп мәселелерi қаралды арақ
iшулерiне тиым салынды
Орталық билiктерде өзгертулер болды. Бұрынғы екi басқару
органдарының орнына мемлекеттiк сарай және қазына бiр жүйелiк
приказдар құрылды. Оның iшiнде жермен айналысатын поместный приказ , сыртқы
саясатпен айналысатын Посольский приказ , қылмыстiкi – розбойный, әскери
iспен разрядный, стрелецкий, арыздар мен бақылаумен Челобытный приказдықтар
айналысты. оны Адишев басқарды
50 жылдары жергiлiктi басқару системасы да қайта ұйымдастырылды.
Губалық губа – кiрме , шығанақтың бiр түрi реформа нәтижесiнде 30 ж
басталған қылмыстар жөнiндегi iс болыстар құзырынан алынып губалық
старосталардың құзырына берiлдi старосталарды уездiк дворяндар сайлады
1558 жылы губалық старосталар уезд бастықтары болды. Земстволық реформа
негiзiнен солтүстiк аудандарда және қалаларда жүргiзiлiп , онда бай
шаруалардан земствалық старосталар сайланып, олар соттық және салық жинау
жұмыстарымен айналысты. Бұл iс шаралар басқарудың сапасын арттырып қана
қоймай, сасловиелiк өкiлдiк монархияның қалыптасуына алып келдi.
Әскери реформада үлкен маңызға ие болды. Ол бойынша әрбiр 150 десятинасы
бар феодалдар қаруланған бiр әскер беруi тиiс болды.
Ақша бiрлiгi рубль бүкiл мемлекеттiк ақша бiрлiгiне айналды
салмақ және өлшем бiрлiгi енгiзiлдi . Салық реформасы бойынша салық көлемi
өстi.
Осылайша ХVI Қ 40 ж соңы 50 басында Ресейде бұрын болмаған реформалар
сериясы жүргiзiлдi. Ол бойынша басқаруды орталықтандырудың сапасын арттырып
, Ресейдiң мемлекеттiк аппаратын қалыптастырды бұған дейiн ұлы князьдық
басқару белгiсi болған. Сыртқы саясат осы реформаның нәтижесiнде қалыптасып
едi.
Алайда, 1560 жылы Таңдаулы рада тарқатылды. Сильвестер қуылды.
Адашев Москвадан қуылып, одан кейiн түрмеге қамалды. Үкiметтiң құлауы
реформалар саясатын террорға өтуге бет бұрудың бастамасы едi. Бұл Иван IV
осы кезден бастап былай қарайғы басқаруды сипаттап, опричнинамен
байланыстылығын айтты.
Тарихшылар осы уақытқа дейiн жағдайдың бұлай күрт өзгерiп кетуiне
нақты жауап бере алмады. 1560 жылы әйелi Ренестасия Романованың өлiмi
Таңдаулы радамен қатынасының соңғы уақыттарда өзгере бастауы , ең батысы
көп үмiт күттiрген Ливон соғысындағы жеңілiс те әсер еткен болуы мүмкiн .
1564 жылы декабрде патша өзiнiң төңiрегiндегi Сивтасымен және қазынамен
Тронца – Сержев монастырына келедi. Александровск слободасына тоқтап, 3
январьда 1565 жылы Москваға екi хат жiбередi. Бiрiнде қызметтегi адамдардың
боярлардан шiркеу ирархтарының сатқындық iстерiне төзе алмағандықтан тақты
тастаймын деп , екiншiсiнде қаланың төменгi халқына ешқандай өкпесiнiң
жоқтығын жазады. Халық боярлардан патшаның қайтып келтiрiлуiн талап еттi.
Иванға келген боярлар мен дiн иелерiнiң делегациясына патшаға опеле
жазалау құқұғын кедергiсiз берудi талап еттi.
Мемлекет екiге бөлiндi : Опричина оприч сөзiне – кроме остальной
земли және земшина жерi пайда болды. әрқайсысында өз басқару мекемесi,
бояр думасы әскерi болды.
Опричинаға енгiзiлген боярларға , дворяндарға опричиналық уездерден
жер берiлдi. Земствалықтарды земства жерiне орналастырды . Опричина жер
иелiктерiн қайта бөлiске салғызды жер иелерi арасында және жалпылық
террор жүргiзiлдi. Алқашқыда террор аристократтарға, кейiннен қоғамның
барлық басқа қабаттарына қарсы бағытталды . Әсiресе қалаларға
Нәтижесiнде 34 боярдан Боярлар думасын опричина кезiнде 15 –i
өлтiрiлдi. 3 еуi күшпен манахтыққа өткiзiлдi. 9 окольничих төменгi
думалық шендегiлер 4 өлтiрiлдi. Адамдарды ашық түрде қатыгездiкпен ,
серизммен жазалау кезi жайылып кеттi . Адамдарды бөлшектеп бөлу
буындарымен бөлу, баяу отта қуыру , қайнаған сумен күйдiрiу т.б
жүргiзiлдi. 1568 жылы 70 жылы террор өзiнiң шарықтау шегiне жеттi , патша
Новгородты сатқын деп күманданып, онда 10 айға созылған қанға боялған
жазалау саясатын, тонаумен қатар жүргiздi . Бұл кезде деректерге қарағанда
10-15 мың адам қайтыс болған . Жол жөнекей Тверде, Торжеде, Псковта,
Новгородтық деревняларда да жазалау саясаттарын жүргiздi. Новгородтық
жорықтан соң жазалау опричинаның өзiнiң iшiнде өлтiрулер басталды .
Опричина кезiнде қаза тапқандардың жалпы саны белгiсiз бұл кезде
Ресейдiң тұрғындарының жалпы саны 6-8 млн аралығында , қала халқы 200-300
мың едi.
Иван ІV үкiметiнiң негiзiн опричина әскерi құрды. Алғашқыда олардың
сан 4-6 мың аралығында болды .Эмблемасы иттiң басы және сыпырғы едi , бұл
патшаның жауларын Эризут өлтiрiп және қалғанын сыпырып тастау деген
белгi болатын .
Опричина әскерiнiң әскери қабiлетi әлсiз едi , олар Қырым татарларына
қарсы тұра алмады. Сондықтан 1572 жылы опричина тоқтатылды.
Опричинаның әлеуметтiк негiзi және салдары проблемасын зерттеулер
бұрыннан талқылануда ХХ ғ. С.Ф . Платоновтың опричинаға берген концепциясы
үстемдiк еттi. Ол опричинаны князьдық – боярлық аристрократтармен күрес
формасы ретiнде қарайды. Опричинаның нәтижесiнде ескi ақсүйектердiң қуаты
әлсiреп , жаңа поместелiк дворяндардың беделi өстi дейдi. Алайда
С.Б.Веселовский, А.А .Зимин, В.Б.Кобриндер опричина феодалдық жершiлiктiң
құрылымын өзгерткен жоқ дейдi. Оның ролi узельдiк жүйенiң қалдықтарын
жоюмен ғана шектелдi дейдi. Сондай-ақреакциялық боярларды прогрессивтi
дворяндарға қарама – қарсы қоюы да сын көтермедi.
Опричина антибоярлық саясат емес едi. Оричинаның iшiнде аристократиялық
рулардың өкiлдерi көп болды.
Елдiң күйзелуi, шаруалардың крепостниктерге айналуы тездетiлдi.
Сондай-ақ опричина дворяндардың жағдайына да әсер еттi. В.Б.Кобрин
"Звершилась превнещение русских дворян В холопов самодержавие " деп жазды.
1550 жылдардағы реформалар Ресей мемлекетін әскери күш жағынан дамытты.
Бұл IV Иванға сыртқы саясатта батыл әрекеттерге баруға жол ашты. 1502 жылы
Алтын Орданың құлауымен пайда болған ұсақ хандықтар бірнеше рет орыс
жерлеріне шабуыл жасады. Әсіресе Қазан хаңдығы Ресейдің орталық қалаларына
жорық жасап тонаумен айналысты. 1552 жылы орыс әскерлері Қазан қаласын,
одан кейін 1556 жылы Астрахань қаласын басып алды. Бұл хандықтардың
алынуымен 300 жылдық Татар-моңғол езгісі жойылды. Солтүстік Кавказдан
Сібірге дейінгі жерлер Ресейге қарады. Башқұрттар, Ноғай хандығы өз
еріктерімен бодандықты қабылдады. IV Иван бірнеше рет Қырымға қарсы сәтті
жорықтар ұйымдастырды. Осы жорықтардан кейін қырым хандығының шабуылы
тоқтатылды.
Тағы бір Ресейдің сыртқы саясатындағы ең басты әрекет Балтық теңізіне
шығуы болды. Ресейге осы кезде басты бөгет Ливон ордені болды. Кез келген
орта ғасырлық мемлекет үшін теңіз жолдары маңызды транспорт көзі болды.
1558 жыяы IV Иван солтүстік батысқа жорық жасап, Ливон соғысын бастады.
Алғашқы кезде соғыс Ресей үшін сәтті болды. Кейіннен Ливондықтарға Швед,
Поляк, Литва, Дания, әскерлері көмекке келді. Ресей әскерлері 1563 жылы
Полоцк қапасын алды. Ірі әскери шығындар елдің ішкі жағдайына әсер етті.
Феодалдық аристократая. IV Иванның саясатына наразылық білдіріп,
қиыншылықтарды патшаға-қарсы пайдаланған Таңдаупы Рада өкіметі тарап, IV
Иван сенімді шағын кісілермен басқаруға мәжбүр болды. Ірі боярлар Литваға
кетіп отырды. 1564 жылы князь Курский де сатылып кетті. Курский өз хатында
"сенімді боярларды жазықсыз қинап, жазалауымыз дұрыс емес,- деді. IV Иван
жауап ретінде, Біз өзіміздің Мы свойх холопов жаловать и казнит вольны...
- деді.
Ішкі княздік боярлы оппозицияның шиеленісін шешу үшін бір шара керек
болды Ол Опричнина саясаты еді.
IV Иван Өзінің опричнина саясатын ендіріп 1565 жылы билікке қайтадан
келді. Бұл бойынша бүкіл жер опричнинаға және земщинаға бөлінді.
Опричнинаны патшаның ерекше приказды аппараты және әскері басқарды, ал
земщинаны боярлар думасы басқарды. Опричнинаға ең қолайлы, таңцаулы жерлер
ғана емес, соңымен қатар әскери стратегиялық жағынан ерекше маңызды
территориялар да алынды. Замосковский өлкесі мен Новгород, Псков, жерінің
едәуір бөлігі опричнинаға өтті. Опричнина князь-боярлардың жер иелену
тәртібін елеулі түрде бұзды. Сонымен қатар опричнина патшаның қолындағы
қуатты әскери жазалау ұйымы болды. (Опричнина әскери жазалау ұйымы болды).
Опричнина әскерлерінің мекемесін құру үшін земщинаға 100 мың сом
мелшеріндегі орасан зор салық салып, IV Иван жартылай монахтық, жартылай
сарбаздық өзіндік сипаттағы орден құрды. Ол орден жер мен ақша түріндегі
жалақыны аямай жұмсауы және оның патшаға сөзсіз бағынуы негізінде құрылған
опричнина терроры бояр шонжарларын ғана емес сонымен қатар халық
бұқарасының да қарсылығы күшпен басып отырудың әрекеті болатын. Опричина
феодалдық бытыраңқылык, қалдықтарына да, халықтың антифеодалдық қозғалысына
да қарсы бағытталды. Ол бір орталыққа бағынған самодержавиялық мемлекет
формасындағы феодалдық құрылысты нығайтуды мақсат етті.
Көп ұзамай-ақ опричнинаға көптеген ірі-ірі феодалдар кірді. Өйткені олар
өздерін құртып жіберуден ооы тәсілмен құтылғысы келді.
Опричнина Ливон соғысында жеңіп шығуына әсер ете алмады. 1569 жылы Люблин
үндестігі бойынша Литва мен Польша, Речь Посполитая болып бір мемлекетке
біріккеннен кейіи, Ресей жауларының күші артып жағдай қиындай түсті. 1572
жылы IV Иван опричнаны жойғаны былай тұрсын тіпті осы сөзді айтуға тиым
салды. Бұл сөзді айтқан адамды өлім жазасына кесті. Земщина опричнаға
бірігіп бір өкіметке бағынды.
1578 жылы орыс әскерлері бірқатар жеңіліске ұшырады. 1579 жылы Шведтер,
Новгород жеріне басып кірді, ал Польшаның жаңа королі Стефан Баторий
Полоцкіні, алып қойды. Ливон соғысындағы сәтсіздік Ресей экономикасына
неғұрлым күшті жаумен болған күрес ұзақ уақыт болған соғыста төтеп бере
алмағандықтан экономика нашарлады. Бұл сәтсіздік халықаралық оқиғалардың
Ресей үшін қолайсыз дамуының, сондай-ақ күш қуатын опричнина ойсыратып
кеткен Ресей мемлекетінің шиелініскен ішкі күресінің нәтижесі болды.
Швециямем уақытша бітім жасалғаннан кейін бір жылдан соң 1584 жылы IV Иван
қайтыс болды. Ресейдің Сібірге кіру мақсаты Европа державаларының мұхиттың
арғы жағындағы елдерге еніп, ондағы қымбат бағалы байлықтарды тонауды
мақсат етті. Сібір хандығы 1552 жылы Қазан қандығы жойылғаннан кейін
Ресей мемлекетінің көршісі болды және Орта Азиялық хандарға қарсы күресте
қамқоршы болуын өтінді. Бірақ, 1570 жылы Ресей мемлекетінің әлсіреуіне
байланысты Сібір хандары орыстардың иелігіндегі жерлерге шабуыл жасай
бастады. Олардың жолында Строганов-көпестерінің бекіністері бар болатын.
Бұл кезде Строгамов қымбат бағалы аң терілерін сатып алу үшін Батыс Сібірге
өз экспидицияларын жібере бастады. Ал 1574 жылы олар Ертісте бекініс салу
үшін және Бұқараға сауда жолын ашуды қамтамасыз ету үшін Тобыл бойындағы
жерлерге иелік етуге право берген патша грамотасын алған болатын. Бұл
жорықтар Ермак Тимофеевичтің казактар дружинасының басшылығымен болды.
Ермак Ертіске жетіп, осы кезде кескілескен шайқастан кейін Сібір хандығының
астанасы Қашлықты алып, Көшім ханды қуып шықты. Екі жақ алма кезек жеңіп
отырған бірнеше жылғы күрестен кейін Сібір хандығы біржола талқандалды.
XVI ғ. Орта кезінде Солтүстік Батыс Кавказдағы жағдай ерекше шиелінісе
түсті. Қырым - Осман экспансияның Кабардаға жақындай түсуіне байланысты
ондағы кейбір феодалдар қырым хандығына Васальдық тәуелділігін мойындады.
Бірақ Темрю Идаров бастаған ықпалды Кабарда княздары Ресейден көмек сұрап
үлгерді. 1552 жылдан бастап Москвада Кабарданың елшілері бірнеше рет болып
қайтты. 1557 жылы Кабардаға орыс елшісі Андрей Шепетьев жіберілді Князь
Темрюкті Ресейдің қамқорлығына алу жөніндегі келіссөздер IV Иванның оның
қызы Княжна Кученейге үйленуі арқылы нығая түсті. Ресейдің Кабадалықтарды
Дағыстан феодалдарының шабуылынан қорғау жөніңдегі көмегі 1567жылы Сунжа
өзенінің сол жақ жағасына орыс бекінісін салу арқылы жүзеге асты. Орыс
үкіметі солтүстік Дағыстанға оның басты қаласы Таркиді қоршауға алу үшін
екі рет әскер жіберілді. 1569 жылы орыс-түрік соғысы кезінде Сұлтан II
Селим өзінің көп әскерлерімен келіп Астраханды басып алуға әрекет жасады.
Түрік әскерлері Астрахан түбінде жеңіліп, шегінгеннен кейін кабардалықтар
мен адыгейлер түрік армиясына қарсы соғыс қимылдарына қатысты.
1584 жылы IV Иванның қайтыс болуымен, орнына ұлы Федор Йванович келді. Ол
ақыл есімі кем, ауру, мемлекетті басқаруға әлсіз еді, Іс жүзінде билік
қайынағасы Борис Годуновтың қолына өтті. Ол мемлекеттік өкіметті нығайтуға
және дворяндарды күшейтуге тырысты. 1598 жылы Федор артына мұрагер
қалдырмай қайтыс болды. Рюриктер династиясы өмір сүруын тоқтатты. Билікке
Борис Годунов келді. Ол сыртқы саясатта Польшамен достық келісім жасады.
Швециямен болған соғыста 1590-1593 жылдары ол, Ям, Орешек, Иван-город
"қалаларын қайтарып, Балтық теңізіне шықты. Солтүстік Кавказдағы Терек
өзені бойындағы Батыс Сібірдегі ірі-ірі бекіністерді салды. Ішкі саясатта
оның крепостнойлық -саясаты ірі феодалдардан қолдау тапқанымен мысалы
дворяндар елдің көп бөлігін қамтыған шаруалардың қарсылығына тап болды.
Көптеген ауылдарда шаруалар көтерілісі болды. Оның үстіне 1601-1603 жьлдары
ашаршылық, шаруалар көтерілісінің басталуы, 1603 жылы Хологха (малай)
көтерілісі болды. Бұл көтеріліс Мәскеуге дейін жетті. Және оларды патша
әскерлері зорға дегенде басты. Холопка өліп, көтерілісшілер оңтүстікке
қарай шегінді. Оңтүстік өлке феодалдарға қарсы көтеріліс өлкесі болды. Ал
орталықта Поляк - Литва күштеріне сенген боярлар позициясы қалыптасты.
Тарихшылар бұл кезеңді Смутные времена (дүбірлі кезең) деп атады. XVII ғ.
басында Ресей үшін таптар күресі өріс алды. Оның себебі Борис Годуновтың
крепостнойлық саясатынан шаруалардың қарсылығын, ірі экономикалық
нәтижелерге, боярлар аристократиясының патша билігіне қарсы және Поляк,
Литва феодалдарының ішкі саясатқа араласуына алып келді. Князь боярлар
позициясы және Поляк - Литва феодалдары, анық емес жалған патшалардың
болуына жол ашты. Юрий Богданович есімді дворянин Литваға қашып онда өзін
патша етуге көмек сұрады. Литва королі Сигизмунд ІІІ тен көмек алды. 1604
жылы Юрий Богдановичке. Дмитрий патша деген ат берілді. Оған тарихшылар
тарапынан Лжедмитрийң (жалған Дмитрий) аты берілді. Лжедмитриге шаруалар
және холопкалар келіп қосылды. Әскер қатарынан толықтырылғанына қарамастан
патша әскері жеңіліп өтірігі шығып қалды. Осы уақытта оңтүстікте Борис
Годуновқа қарсы халық көтерілісі болды. 1605 жжылы Борис Годунов қайтыс
болып орнына Лжедмитрий Ивановйч отырды: 1606 жылы Василйй Шуийский
Кремльге басып кіріп, Лжедмитрийді өлтірді.
Қызыл алаңда Василий Шуийский патша болып сайланды. Поляк-
Литва феодалдарының жалған патша арқылы Ресейді бағындыру әрекеті
іске аспады. Василий Шуийскийдің таптық шиеліністі басу әрекеті іске
аспады. Бояр патшаның саясаты халықтың әр түрлі таптарының шаруалар,
казактар, феодалдардың қарсылығын туындатты.
Иван Болотников басшылығындағы шаруалар соғысы орын алды. 1606 жылы елдің
оңтүстік батысыңдағы Путивл аймағында халық көтерілісі бұрқ ете қалды. Оны
Иван Болотников есімді малай бастады. Көтеріліс бүкіл Ресей территориясына
тарады. Көтерілісті жасаушылар көбінесе малайлар, шаруалар, қала халқы,
казактар, қолөнершілер болды. Қозғалыс үстем тап өкілдеріне феодалдарға
қарсы болды. 1606 жылы желтоқсанда Котл түбінде шешуші шайқаста
көтерісшілер жеңілді. Болотников қалған әскерімен Калугаға шегіңді, сосын
Туланы паналады. Патша Василий Шуйский 1607 жылы мамырда 100 мыңдық
әскерімен Туланы қоршады. Болотников төрт ай бойы 20 мыңдық әскерімен соңғы
күші қалғанша қорғанды. Қаланы суалдырған әрекеті ешқандай нәтиже бермеді.
Патша өзара келісімге жүгінді. Қақпаны ашса көтерісшілерге кешірім береді.
Дегенмен,- патша сөзінде тұрмай, барлығын жазалап, Иван Болотниковты
Каргапольға жер аудартып, онда бірінші көзін ойып, сосын суға батырып
өлтірді. Тула беріліп бұл көтеріліс нәтижесіз болғанымен, елдің әр
бөлігінде көтерілістер болып тұрды.
Василийдің Болотников кетерілісін басуымен оның жағдайы жақсармады.
Стародубта жаңадан патша Лжедмитрий II пайда болды. Оған поляк әскерлері
Дон казактары келіп қосылды. Ол Тушинада бекінді. Сөйтіп Ресей тарихында
Мәскеу және Тушина болып екі патша отырды. Біраз уақыттан кейін Тушинаға
Литва магнаты Ян Сапегидің әскері келіп қосылды. 1608 жылы олар өздеріне 22
қаланы қаратты. Василийдің қарамағындағы боярлар жалған патшаның қарамағына
өтіп кетіп отырды. Жалған патшадан Василийге ауысып отырды. Бұлар перелет
ел ішінен тірек таппаған Василий швед короліне жүгінді. 15 мыңдық швед
әскері және патшаның жақтастарымен Лжедмитрий ІІ-ні елден қуып шықты. Ол
Калугаға қашты. Бірақ осы көмегінің орнына Кареланы беру қиынға соқты, қала
халқы қарсылық білдіріп шведтерге қарсы соғысты. 1609 жылы поляк-литва
әскерлері Смоленск қаласын
алды, сосын Мәсқеуге қарай жылжыды. 1610 жылы поляк-литва
әскерлерімен болған Клушино түбіңдегі соғыста Василий әскерлері жеңілді.
Осыдан кейін Ваеилий үкіметі тарап, оны орнынан түсіріп, монастырға
жіберді. Билікке, Жеті боярлар үкіметі, құрылды. Бұлар поляк королімен
оның баласы Владиславты таққа отырғызу мақсатында поляк әскерін
Москваға кіргізді.
Іс жүзінде билік поляк коменданты Пан Гансевтің қолында болды. Ресей үшін
қиың кезең басталды. Ресейдің ұлттық тәуелсіздігіне қауіп төнді.
Интервенттерге қарсы бүкіл халықтық қозғалыс пайда болды.
3. Поляк-Швед интервенттеріне қарсы Минин мен Пожарскийлердің көтерілісі.
Жеті баярлардың сатқындығы поляктардың тонау әрекеті Сигизмунд III тің
таққа дәмелігі, Ресейдің барлық тап өкілдерін Іинтервенттерге қарсы күреске
біріктірді, Алғашқы жасақ П. Ляпунов тарапынан ұйымдасты. Орталығы Рязан
қаласы болып, әр қаладан дворяндар келіп қосылды. Казак атамандары
Заругукий және Трубецийлер де қосылды. Нижний Новгордта жан-жақты ұйымдасып
оның ұйымдастырушысы Кузьма Минин Сухарик болды. Оның бұйрығы бойынша ақша
жиналып, ол әскерді қамтамасыз етуге жұмсалды. Нижный Новгордқа көптеген
дворяндардың әскери жасақтары жиналды (2-3 мыңға жетті). Әскери басшылықты
князь Дмитрий Пажарскийге берді.
1612 жылы көктемде Волга бойымен жоғары көтеріліп, Мәскеуге жылжыды.
Орыс халқымен бірге марилер, чуваштар, комилер, мордувалар, татарлар,
башқұрттар қатысып, Ярославл қаласында 4-ай тұрақтады. Осында
бүкіл жердің кеңесі атты жаңа басқару принципі құрылды. Жасақ құрамы
10-мыңға жетіп, 1612 жылы жазда елдің солтүстік аудандарын
интервенттерден босатты. Осы жылы тамызда Мәскеу түбінде казактар
келіп қосылды. 1612 жылы октябрде поляктар ауыр аштыққа ұшырап
кері шегінуге мәжбүр болды. Сигизмунд III король Мәскеуді тағы алуға
әрекет жасағанымен Волокам түбіне кетпей кері шегінуге мәжбүр болды.
1613 жылы қаңтарда Земский саборы шақырылып, патша сайлау
керек болды. Екі айлық тартыстан кейін 16 жасар Михайл Романовты
дұрыс деп шешті. (1613-1645) жас патшаның тұсында шонжарлар өз
жағдайларын нығайтып алуға тырысты. Осыдан бастап Ресей
империясында 300 жыл билік құрған Романовтар әулеті билікке келді.
4. 1654 ж. майда жүз мыңдық орыс армиясы Речь Посполитаяның шекарасына
қарай аттанды. Оларға көмекке Богдан Хмельницкий казактардың отрядын
жіберді. Соғыстың бастамасы Ресей үшін қолайлы болып қалыптасты.- Ақырында
Х\ІІ ғ. басындағы оқиғалар барысында
одан бөлінігі алынған орыстың батыс жерлері қайтарылды. Орыс әскерлері
Смоленскіге кірді де, одан әрі Белоруссияны азат етілумен жергілікті
халық орыс армиясының қимылдарына қолдау көрсетіп тұрды. Могилев,
Витебск, Полоцк бірінен соң бірі орыс армиясына қақпаларын ашып,
қарсы алды. Сол қанаттан Пинск алынды. Поляк армиясының тылында
белорус халқы көтеріліске шықты. Келесі, 1655 жылдың басында поляк
армиясының орасан көп күші Могилевке қарсы шабуылға шығу үшін
әрекет етті. Оны қоршап алды. Бірақ қаланы ала алмады. Орыс әскері
мен Украин казактары да, өз кезегімен, шабуылын жалғастыра берді.
Олар Минскіні, Гродноны, Вильнюсті алды. Брестке шығып, бүкіл
Белоруссия дерлік азат етті.
Бірақ поляк күштері өз қимылын Украинада, жағдайдың ең қиын жерінде
өршітті. Казак старшиналарының бір бөлігі Переяславль радасының шешіміне
риза болмай, поляк магнаттары мен шляхталарын қолдап шықты. Орыс әскерлері
Украинаға қарай жылжыды. Богдан Хмельницкий әскерімен бірігіп, орыс
әскерлері Украинадағы поляк әскерлерін бірсыпыра жеңіліске ұшыратты және
Львовқа таяп келді. Осы кезде поляк армиясына көмекке Речь Посполитаяның
одақтасы қырым ханы келді. Татарлар Украинаға баса көктеп кіріп, орыс және
украин әскерлерін Белая Церковьқа ығыстырды.
Речь Посполитаяның соғыстағы жеңілісін швед билеушілері пайдаланып қалды.
1655 ж. аяғыңда швед әскерлері Речь Посполитаяның шекарасына ентелеп баса
көктеп кірді. Оның астанасы Варшаваны X Карлдын швед әскерлері басып алды.
1666 ж. жазда казак атаманы Василий Ус орыс мемлекетінің орталық
аудандарына жорық жасап, Тулаға таяп келді. Құрамында 500-ге жуық адамы бар
Ус отрядының қозғалысы жергілікті шаруалар арасыңда қатты қобалжу туғызды.
Көтерілісшілер отряды 3 мың адамға дейін жетті. Тулаға бірнеше шақырым
қалғанда Ус кейін қайтты. Жолшыбай оған қожаларынан қашып шыққан көптеген
шаруалар мен басыбайлылар қосылды. Устың жорығы, сол жылдары пісіп жетілген
жаппай халық көтерілісінің жаршысы болды. 60-жылдардың аяғында воеводалар
Мәскеуге әр жерде қарақшылар отрядының пайда болғандығы туралы хабарлап
тұрды. Үкіметке бойұсынбағандардың бәрін ресми құжаттарда қарақшылар деп
атады.
Осындай жағдайда қозғалыстың батыл да жігерлі басшысы болуының жаппай бой
көрсетуге деген кептен күткен дабылы үшін маңызы болды.
Осындай басшы казак Степан Тимофеевич Разин еді. 1667 ж. Кектемде Разин
бірнеше жүз отрядтты жинап, оларды зипун (олжа) үшін Волгаға бастап алып
жүрді. Разиндік казактар көпестер мен патшаның кеме керуендеріне бас салып,
олжаны бөлісті, басшы адамдарды жойып жіберді, керуенді алып барушы
стрелецтер мен қызметкер адамдардың көбі босатылды. Шілденің басыңда 35
кішкене кемемен Разин қоластына жиналған бір жарым мың адам Каспий теңізіне
түсіп, теңіз арқылы Жайық өзенінің сағасына, Жайық қаласына келеді, ал 1668
ж. наурызда казактар Персия жағалауларына беттейді.
Персия үкіметі Разинге ірі соғыс күштерін қарсы қойды, алайда Разин,
тактикалық мақсатпен шахтың қол астына өтуге тілек білдіретінін мәлімдейді.
Көп кешікпей-ақ, дегенімен казактар шахпен келіссөзді жүргізіп жатқан Решта
қаласының тұрғындары мен казактар арасында қақтығыс басталады. Персия
үкіметі Разин казактарын шахтың қол астына алудан бас тартады да, оларға
қарсы күшті флот жібереді. 1669 ж. маусымда казактар парсы флотын
талқандайды да, үлкен олжамен Волгаға қайтып оралады. 1667-1669 жылдардағы
Разиннің Волга мен Каспийдегі қимылдары казактардың күшпен олжа тауып, оны
өзара белісу арқылы өз жағдайларын жақсартып, баюды көздеген стихиялық бой
көрсетулері болатын.
1669 ж. тамыздың басында Разин Волга сағасына шығып, митрополиттің балық
кәсіпшілігін және патшаға сыйлық әкеле жатқан парсы кемесін басып алады.
Разиннің басты күштерінің Симбирск түбіндегі жағдайы қиын болды. Симбирск
қамалын үш рет штурмдау жеңіске жеткізбеді. Симбирск түбінде Разин қатты
жеңіліске ұшырады. Көтеріліс әлі де бірнеше ай бойы Поволжьеде жүріп жатты.
Сол жылдың күзінде Степан Разиннің інісі Фрол бет алған Слободалық
Украинада көтеріліс бұрқ ете қалды. Патша әскерінің жазалау әрекеттері әр
жерде табан тірескен қарсылықтарға ұшырап отырды. Қараша айының екінші
жартысында көтеріліс Арзамас уезінде қайта басталды. Көтерілісшілер
Темниковода қажымастан қорғанды. Тамбов түбінде де күшті ұрыстар болды. Тек
қарашаның аяғында ғана Нижний Новгород маңында көтерілісті басып, жаншу
аяқталды. Пенза қаласында үкімет әскерлері 1670 ж. желтоқсан айының аяғында
өзіне қаратты. Кетерілісшілер Ядрин мен Цивильск уездерінде 1671 жылдың
көктеміне дейін қорғанды. 1671 ж. Қарашаға дейін көтерілісшілер Астраханьды
өз қолдарында ұстап тұра алды. Бірақ күш тең емес еді. Үкімет
көтерілісшілерді жан түршігерлік қаталдықпен жазалады. Үстінде дар құрылған
шағын кемелер жергілікті
халықты қорқыту мақсатымен Волга бойымен төмен қарай баяу жүзіп
отырды. Арзамаста 11 мыңдай адам жазаланды.
Көп кешікпей Разиннің өзінің тағдыры да қайғылы аяқталды, Сәуірде оны
інісімен қоса бай казактар үкімет орындарына ұстап берді.
4. мауысымда ол Мәскеуге әкелінді. Екі күн азапқа салып, жауап алған соң
Разинді Мәскеуде жазалады (кескілеу әдісімен).

1.2 ІV Иванның Ресей жерлерін кеңейту саясаты.

Территориисы және халқы. Россия мемлекетінін территориясы тез ұлғайды.
Егер 1462 жылы III Иван мұрагерлікке алған территория көлемі 430 мың шаршы
километр болса, IV Иван өкіметі 1533 жылдын өзінде-ақ 2800 мың шаршы
километр территорияға билігін жүргізді. Ғасырдың аяқ кезінде Россия
территориясы 5400 мың шаршы километр болды.
Алайда халқының саны шамалы ғана еді. XVI ғасырдың ортасына қарай Россия
мемлекетінде шамамен 6 млн-дай адам болды. Халыктық ең тығыз орналасқан
жері елдің орталық аудандары мен Новгород-Псков облысы еді. Тұтас алғанда
халықтың, тығыздыңы төмен — 1 шаршы километр жерге ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.