Қаржы нарығы: мәні, құрлымы, түрлері
КІРІСПЕ 3
1 Қаржы нарығы: мәні, құрлымы, түрлері 4
1.1 Бағалы кағаздар рыногы, онын мәні және негізгі белгілері. Бағалы кағаздардын түрлері 8
2 Қазақстандық қаржы нарығының механизмдері мен шетелдік қаржы нарығының механиздерің салыстыру 17
3. ҚР ғы қаржы нарығының дамуы және қиыншылықтары 23
ҚОРЫТЫНДЫ 28
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША А
ҚОСЫМША Б
1 Қаржы нарығы: мәні, құрлымы, түрлері 4
1.1 Бағалы кағаздар рыногы, онын мәні және негізгі белгілері. Бағалы кағаздардын түрлері 8
2 Қазақстандық қаржы нарығының механизмдері мен шетелдік қаржы нарығының механиздерің салыстыру 17
3. ҚР ғы қаржы нарығының дамуы және қиыншылықтары 23
ҚОРЫТЫНДЫ 28
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША А
ҚОСЫМША Б
КІРІСПЕ
Қаржы рыногының маңызы бос ақша қаражаттарын алу және оларды қайта бөлу есебінен үдайы өндіріс процесіне ықпал ету-мен ғана айқындалып қоймайды. Бұл қаражаттарды маңызды сфералар мен объектілерге жедел аудару есебінен кәсіпорындардың, салалардың және жалпы экономиканың қаржылық жағдайын түрақтанд ырады.
Қаржы рыногы бағалы қағаздардың бағасын белгілеу жолымен бизнестің нақтылы қүнын бағалауға мүмкіндік береді: тиімді жүмыс істейтін шаруашылық жүргізуші субъектілерде олардың неғүрлым жоғары бағасы белгіленеді.
Қазақстанның қор нарығының бүгінгі таңда инфрақұрлымы жағынан қалыптасып, мүдделі инвесторлардың еліміздің қор нарығына қызығушылығын күшейту үшін тиісті тіректер мен шарттар қарастырылуда.
Жұмыстың мақсаты қаржы нарығының құрлымы, түрлері, маңыздылығын айқындау болды. Қазақстандық қаржы нарығының механизмдері мен шетелдік қаржы нарығының механиздерің салыстыру.
Қаржы рыногының болуы инфляцияны тежсйді, өйткені бюджет тапшылығын жабу үшін үкімет ақша эмиссиясын пай-даланбайды, рынокта еркін жүретін, бағасы сүраным мен ұсыным арқылы анықталатын құнды қағаздар шығарады.
Экономикалық реформа процесінде қаржы рыногының қалыптасып, жүмыс істеуі экономиканың дағдарысын тудыра-тын және оның инфляциясымен қосарланатын қарама-қайшылықтарға және қиыншылықтарға кезігеді.
Қаржы рыногының маңызы бос ақша қаражаттарын алу және оларды қайта бөлу есебінен үдайы өндіріс процесіне ықпал ету-мен ғана айқындалып қоймайды. Бұл қаражаттарды маңызды сфералар мен объектілерге жедел аудару есебінен кәсіпорындардың, салалардың және жалпы экономиканың қаржылық жағдайын түрақтанд ырады.
Қаржы рыногы бағалы қағаздардың бағасын белгілеу жолымен бизнестің нақтылы қүнын бағалауға мүмкіндік береді: тиімді жүмыс істейтін шаруашылық жүргізуші субъектілерде олардың неғүрлым жоғары бағасы белгіленеді.
Қазақстанның қор нарығының бүгінгі таңда инфрақұрлымы жағынан қалыптасып, мүдделі инвесторлардың еліміздің қор нарығына қызығушылығын күшейту үшін тиісті тіректер мен шарттар қарастырылуда.
Жұмыстың мақсаты қаржы нарығының құрлымы, түрлері, маңыздылығын айқындау болды. Қазақстандық қаржы нарығының механизмдері мен шетелдік қаржы нарығының механиздерің салыстыру.
Қаржы рыногының болуы инфляцияны тежсйді, өйткені бюджет тапшылығын жабу үшін үкімет ақша эмиссиясын пай-даланбайды, рынокта еркін жүретін, бағасы сүраным мен ұсыным арқылы анықталатын құнды қағаздар шығарады.
Экономикалық реформа процесінде қаржы рыногының қалыптасып, жүмыс істеуі экономиканың дағдарысын тудыра-тын және оның инфляциясымен қосарланатын қарама-қайшылықтарға және қиыншылықтарға кезігеді.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Сейткасимов Г.С. Деньги, Кредит, Банки. Алматы экономика, 1999
2. Абдрахманов Б. Д. Инфраструктура финансового рынка // Саясат (политика), 2004 – № 3
3. Ниязов Б. Н. О текущем состоянии инфраструктуры Казакстанского фондового рынка // Рынок Ценных Бумаг, 2005 -№ 5
4. Батищева Т. С. Кадровый вопрос на фондовым рынке // Рынок ценных бумаг Казахстана, 2005 № 7
5. Куренкеев Е. Д. Теоретические аспекты финансового рынка // Вестник Каз ГУ сер.Экономическая, 2004 № 1
6. 4 конгресс финансистов Казахстана, Алматы – 2004
7. Галлиев Б. А. О состоянии финансового рынка, перспективы конкурентноспособности экономики Казахстана // Фининасы Кредит, 2005 - № 2
8. Гайсин С.А. Современное состояние финансового рынка Казахстана // Саясат, 2004 - № 2
9. Алифанова Е.Н. Развитие рынка корпаративных ценных бумаг в регионе // Финансы, 2002 - № 10
11 Сахариев С.С, Сахариева А.С. Экономическая теория, Алматы «Данекер», 2002
12 Миркин Я.М. Ценные бумаги и фондовые рынки, Москва, 1995 Б..
13 Дегтярова Н.М, Жуков Е.Ф. Рынок ценных бумаг и биржевое дело, Москва, 2002
14 Зубко Н.М, Зубко А.Н. Экономическая теория, Москва, 2003
15 Ковалев В.В. Введение в финансовый менеджмент, Москва, 2004.
16 Галицкая С.В. Деньги. Кредит. Финансы, Москва, 2002 .
17 Булатова Г.С. Экономика, Москва, 2005
18 Мамыров Н.К. Экономика Казахстана на пороге 21 века, Алматы, 1998 Куренкеева Е.Д. Теоритические аспекты финансового рынка // Вестник, 2005 - № 5
20 Мовсеян Н.Г. Современное тенденции развития мировых финансовых рынков // Банковское дело 2001 - № 6
21 Доронин С.Н. Мировой финансовый рынок на пороге 21 века // Мировая экономика и международное отношения, 2004
22 Тюльз Р. Н. Фондовый рынок, 2000
23 Омаров С. Д. Қазақстандағы қор нарығының дамуы // Егемен Қазақстан, 2001- 29 маусым, Б. 2 – 3 Б.
24 Нурбаева Н. А, Мұқатаева М. А. - Өскемен, 2004
1. Сейткасимов Г.С. Деньги, Кредит, Банки. Алматы экономика, 1999
2. Абдрахманов Б. Д. Инфраструктура финансового рынка // Саясат (политика), 2004 – № 3
3. Ниязов Б. Н. О текущем состоянии инфраструктуры Казакстанского фондового рынка // Рынок Ценных Бумаг, 2005 -№ 5
4. Батищева Т. С. Кадровый вопрос на фондовым рынке // Рынок ценных бумаг Казахстана, 2005 № 7
5. Куренкеев Е. Д. Теоретические аспекты финансового рынка // Вестник Каз ГУ сер.Экономическая, 2004 № 1
6. 4 конгресс финансистов Казахстана, Алматы – 2004
7. Галлиев Б. А. О состоянии финансового рынка, перспективы конкурентноспособности экономики Казахстана // Фининасы Кредит, 2005 - № 2
8. Гайсин С.А. Современное состояние финансового рынка Казахстана // Саясат, 2004 - № 2
9. Алифанова Е.Н. Развитие рынка корпаративных ценных бумаг в регионе // Финансы, 2002 - № 10
11 Сахариев С.С, Сахариева А.С. Экономическая теория, Алматы «Данекер», 2002
12 Миркин Я.М. Ценные бумаги и фондовые рынки, Москва, 1995 Б..
13 Дегтярова Н.М, Жуков Е.Ф. Рынок ценных бумаг и биржевое дело, Москва, 2002
14 Зубко Н.М, Зубко А.Н. Экономическая теория, Москва, 2003
15 Ковалев В.В. Введение в финансовый менеджмент, Москва, 2004.
16 Галицкая С.В. Деньги. Кредит. Финансы, Москва, 2002 .
17 Булатова Г.С. Экономика, Москва, 2005
18 Мамыров Н.К. Экономика Казахстана на пороге 21 века, Алматы, 1998 Куренкеева Е.Д. Теоритические аспекты финансового рынка // Вестник, 2005 - № 5
20 Мовсеян Н.Г. Современное тенденции развития мировых финансовых рынков // Банковское дело 2001 - № 6
21 Доронин С.Н. Мировой финансовый рынок на пороге 21 века // Мировая экономика и международное отношения, 2004
22 Тюльз Р. Н. Фондовый рынок, 2000
23 Омаров С. Д. Қазақстандағы қор нарығының дамуы // Егемен Қазақстан, 2001- 29 маусым, Б. 2 – 3 Б.
24 Нурбаева Н. А, Мұқатаева М. А. - Өскемен, 2004
СОДЕРЖАНИЕ
КІРІСПЕ 3
1 Қаржы нарығы: мәні, құрлымы, түрлері 4
1.1 Бағалы кағаздар рыногы, онын мәні және негізгі белгілері. Бағалы
кағаздардын түрлері 8
2 Қазақстандық қаржы нарығының механизмдері мен шетелдік қаржы нарығының
механиздерің салыстыру 17
3. ҚР ғы қаржы нарығының дамуы және қиыншылықтары 23
ҚОРЫТЫНДЫ 28
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША А
ҚОСЫМША Б
КІРІСПЕ
Қаржы рыногының маңызы бос ақша қаражаттарын алу және оларды қайта
бөлу есебінен үдайы өндіріс процесіне ықпал ету-мен ғана айқындалып
қоймайды. Бұл қаражаттарды маңызды сфералар мен объектілерге жедел аудару
есебінен кәсіпорындардың, салалардың және жалпы экономиканың қаржылық
жағдайын түрақтанд ырады.
Қаржы рыногы бағалы қағаздардың бағасын белгілеу жолымен бизнестің
нақтылы қүнын бағалауға мүмкіндік береді: тиімді жүмыс істейтін шаруашылық
жүргізуші субъектілерде олардың неғүрлым жоғары бағасы белгіленеді.
Қазақстанның қор нарығының бүгінгі таңда инфрақұрлымы жағынан
қалыптасып, мүдделі инвесторлардың еліміздің қор нарығына қызығушылығын
күшейту үшін тиісті тіректер мен шарттар қарастырылуда.
Жұмыстың мақсаты қаржы нарығының құрлымы, түрлері, маңыздылығын
айқындау болды. Қазақстандық қаржы нарығының механизмдері мен шетелдік
қаржы нарығының механиздерің салыстыру.
Қаржы рыногының болуы инфляцияны тежсйді, өйткені бюджет тапшылығын жабу
үшін үкімет ақша эмиссиясын пай-даланбайды, рынокта еркін жүретін, бағасы
сүраным мен ұсыным арқылы анықталатын құнды қағаздар шығарады.
Экономикалық реформа процесінде қаржы рыногының қалыптасып, жүмыс істеуі
экономиканың дағдарысын тудыра-тын және оның инфляциясымен қосарланатын
қарама-қайшылықтарға және қиыншылықтарға кезігеді.
1 Қаржы нарығы: мәні, құрлымы, түрлері
Қазақстан Республикасының қатаң түрде орталықтавдырылғ-ан жоспарлы
экономикадан қағидалы жаңа, мемлекет тарапынан реттелініп отыратын нарықтық
экономикаға көшуі елімізде оған қызмет көрсететін барлық институттармен
бірге қаржы рыногының қүрылуын талап етті.
Қаржы рыногы — бұл, ең алдымен дербес экономикалық ка-тегория ретінде
бағалы қағаздарды сату мен қайта сату жөніндегі операцияларды жүзеге асыру
жолымен кәсіпорындардың, фир-малардың, банктердің, жинақтаушы зейнетақы
қорларының, сақ-тық институттарының, мемлекеттің және халықтың уақытша бос
ақшасын жүмылдыруды, бөлуді және қайта бөлуді қамтамасыз ететін нарықтық
қатынастардың жиынтығы. Ол нарықтық қатынастар жүйесінің қүрамды бөлігі
болып табылады жөне тауар, ақша, кредит, сақтық, валюта жөне басқа
рыноктармен (капитал, жұмыс күші, түрғын үй, жер, алтын жөне т.б.
рыноктармен) етене байланысты (1 сызба).
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында қаржы рыногы қаржы ресурстарын
үздіксіз қалыптастырып отырудың, оларды неғүрлым тиімді пайдаланудың,
ұлттық шаруашылықта ақша қозғалысын үтымды үйымдастырудың айрықша нысаны
болып табылады жөне бағалы қағаздар рыногы, сондай - ақ несие ры-ногы
түрівде де іс - әрекет етеді. Қаржы рыногы экономиканың түрлі шаруашылық
жүргізуші субъектілері арасында ақшаны қайта бөлуді барлық әр түрлі нысанда
реттейтін нарықтық қатынас-тардың бүкіл жиынтығын біріктіретін неғүрлым
жалпы (ортақ) үғым болып табылады.
Экономикалық өдебиеттерде және шаруашылық практи-када қаржы рыногы үғымы
ақша, валюта, кредит, капитал рыноктарын қоса отырып кеңінен түсіндіріледі.
Бүл қаржыны жалпы ақша мен құн категорияларына бара-бар категория ретінде
қарастыратын практикамен, негізінен дүниежүзілік практикамен байланысты,
өйткені экономикалық ресурстар-дың кез келген түрі меншіктің титулдары
болып табылатын ақшамен немесе тиісті бағалы қағаздармен, басқа қүжаттар-
мен ортақтастырылуы мүмкін.
2 сурет Қаржы нарығының құрылымы
Ақша рыногы дегеніміз қолма - қол ақша ғана емес, қолма -қолсыз төлем
қаражаттарын да қосатын телем қаражаттарының рыногы. Кредит рыногы несие
бойынша банктердін кредит операция-ларымен байланысты.
Ақша мен кредит рыноктары, әдеттегідей, айналым активтерінің қозғалысына
қызмет етеді.Капитал рыногында қоғамдық өндіріс қатысушыларының орташа және
үзақ мерзімді қорланымдарының қозғалысы жүзе-ге асырылады.
Қаржы рыногында сатып алу-сатудың объектілері айрық-шалықты тауарлар —
ақша және бағалы (ақшалай) қағаздар бо-лып табылады.
Қаржы рыногының маңызы бос ақша қаражаттарын алу және оларды қайта бөлу
есебінен ұдайы өндіріс процесіне ықпал ету-мен ғана айқындалып қоймайды.
Оның жүмыс істеуі әкімшіл -әміршіл экономикаға тән сатылас әдістің орнына
деңгейлес қозғалыс бойынша ресурстарды қайта бөлуге мүмкіндік береді.
Деңгейлес қозғалыс кезінде шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында қаржы
ресурстарын етеусіз қайта бөлу түрінде төтс байланыстар іс- өрекет етеді.
Бүл қаражаттарды маңызды сфералар мен объектілерге жедел аудару есебінен
кәсіпорындардың, салалардың және жалпы экономиканың қаржылық жағдайын
түрақтанд ырады.
Қаржы рыногы бағалы қағаздардың бағасын белгілеу жолы-мен бизнестің
нақтылы құнын бағалауға мүмкіндік береді: тиімді жүмыс істейтін шаруашылық
жүргізуші субъектілерде олардың неғүрлым жоғары бағасы белгіленеді. Қаржы
рыногының болуы инфляцияны тежсйді, өйткені бюджет тапшылығын жабу үшін
үкімет ақша эмиссиясын пай-даланбайды, рынокта еркін жүретін, бағасы
сүраным мен үсы-ным арқылы анықталатын қүнды қағаздар шығарады.
Экономикалық реформа процесінде қаржы рыногының қалыптасып, жүмыс істеуі
экономиканың дағдарысын тудыра-тын және оның инфляциясымен қосарланатын
қарама-қайшы-лықтарға және қиыншылықтарға кезігеді.
Инфляция бағалы қағаздарға айтарлықтай шектеу жасайды - олар қысқа
мерзімді немесе қүны жоғалмай жеңіл етстіндей болуы тиіс. Бағаның үнемі
өсіп отырған жағдайында инвестор-лар қаражаттарды өтімі аз бағалы
қағаздарға үзақ мерзімге са-луға бармайды. Инфляция кезінде үзақ мерзімді
инвестициялар үшін жылжымайтын дүние- мүлікке, тауарларға, еркін айырбас-
талымды бағалы қағаздарға жүмсау неғүрлым тартымды болып табылады.
Қаржы рыногының дамуы халықтың көпшілік болігінің түрмыс деңгейінің
төмендігінен тежеліп отыр, мүның өзі жеке инвесторлардың санын азайтады.
Кәсіпорындардың төлсуге со-зылмалы қабілетсіздігі жағдайывда олардың
қаражаттарды бағалы қағаздарға салуы екі талай. Ақша қаражаттарының тапшы-
лығы қысқа мерзімді кредиттер мен депозиттер бойынша пай-ыздық
мөлшерлемелердің өсуіне жеткізеді, мүның нәтижесінде бағалы қағаздардың
табыстылығы банктердің ақша - кредит опе-рациялары жөніндегі мундай
табыстылықпен бәсекелесе алмай-ды.
Қаржы рыногының жүмыс істеуінің маңызды факторы со-нымен қатар саяси
түрақтылық болып табылады, ал бағалы қағаз-дардың айналысы бірқатар
елдердің экономикалық кеңістігін қамтуы мүмкін. ТМД елдерінің саяси
болмыстары не ол, не бүл кәсіпорындарының рентабелділігіне қатысты үзақ
мерзімді бол-жамның мүмкіндігін жоққа шығарады және солай болған соң бағалы
қағаздарды сатып алу ықыласын шектейді.
Қаржы рыногының жандануы корпоративтік бағалы қағаз-дарды -экономиканың
нақты секторы кәсіпорындарының ак-циялары мен облигацияларын шығару және
олардың айналысын жандандыру кезінде мүмкін. Қазақстанда соңғы уақытқа
дейін қаржы рыногының бүл сегменті жақсы дамымады, бүл жалпы экономикалық
өлуетті тежейді.
Инвестициялық институттар, қор биржалары, биржадан тыс сауда, депозит
мекемелері түріндегі қүрамды элементтерді кіріктіретін үлттық қор жүйесін
қалыптастыру бір мезгілде бас-қа нарықтық қүрылымдардың, ең алдымен әр
түрлі түрпаттағы акционерлік қоғамдардың қалыптасуымен, бүл жүйенің
қызметін мемлекеттің экономикадағы оң қүрылым жасаушы рөлі кезіндегі
сенімді заңнамалық қамтамасыз ету жағдайында жүргізілуі тиіс.
1.1 Бағалы кағаздар рыногы, онын мәні және негізгі белгілері. Бағалы
кағаздардын түрлері
Бағалы қағаздар рыногы - шаруашылық жүргізуші субъектілер мен
мемлекет шығарған (айналысқа шығарған) бағалы қагаздардың сан алуан түрлері
сатылатын және сатып алынатын қаржы рыногының болігі. Бұл рыноктың жүмыс
істеуі кептеген экономикалық, әсіресе инвестициялық процестерді реттеп,
олардың тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Бұған осы рыноктың қор
құрылымдарының — бағалы қағаздардың және өзге де активтердің сан
алуандығымен қол жетеді. Бағалы қағаздар рыногы экономиканың барлық
субъектілерінің өздеріне қажетті ақша ресурстарын алуына кең мүмкіндіктер
жасайды және алудың жолын жеңілдетеді. Ол нарықтық экономикадағы көптеген
стихиялы түрде отіп жатқан процестердің реттеушісі болып табылады. Бүл
әсіресе күрделі жүмсалымдарды инвестициялау процесіне қатысты.
Бағалы қағаздардың айналымға түсу уақыты мен әдісіне қарай олардың
рыногы бастапқы және қайталама болып бөлінеді. Бастапқы рынокта бағалы
қағаздардың бастапқы иеленушілерінің жаңа шығарылған бағалы қағаздары
сатылады, ал қайталама рынокта бағалы қағаздардың айналысы, яғни олардың
иелерінің ауысуы болады. Багалы қағаздардың номиналдық (номиналдық құн —
бағалы қағазды шығарған кезде анықталған оның құнының ақшалай тұлғалануы),
эмиссиялық және рыноктық бағасы (бағамы) болады. Қайталама рынок екі
бөліктен тұрады: уйымдастырылган багалы қагаздар рыногы — мәмілелер сауда -
саттықты үйымдастырушының ішкі қүжаттарына сәйкес жүзеге асырыла-тын
эмиссиялық бағалы қағаздар мен өзге де қаржы қүралдары-ның айналыс сферасы
жөне ұйымдастырылмаган багалы қагаздар рыногы — бағалы қағаздар айналысының
бағалы қағаздармен жа-салатын мәмілелер қаржы қүралдарымен сауда - саттықты
үйым-дастырушының ішкі құжаттарында мәміле объектісіне және оның
қатысушыларына белгіленген талаптар сақталмай жүзеге асырылатын сферасы.
Биржадан тыс айналым рыногының ұйымдастырылған рыноктан айырмашылығы онда
операцияларды жүзеге асыратын бірыңғай орталық жоқ, мәмілелерді олардың
офистарында дилерлер мен брокерлер жүргізеді. Ұйымдастырылған рынокта
операциялар қатаң регламенттелінген, ал ұйымдастырылмаған рынокта
операциялар шамалы қатаң ережелер бойынша жүргізіледі.
Бұдан басқа қаржы рыноктарын басқа критерийлер бойынша ажыратады: багалы
қагаздардың турлері бойынша: акциялар, облигациялар, және т.б. рыногы;
эмитенттер бойынша: кәсіпорындардың бағалы қағаздар рыногы, мемлекеттік
бағалы қағаздар рыногы; аумақтық критерийі бойынша: ұлттық, халықаралық,
аймақтық; мезгілдері бойынша: қысқа мерзімді, орта мерзімді және үзақ
мерзімді багалы қағаздардың рыногы; момілелердің турлері бойынша: кассалық,
форвардтық жөне т.с.с; салалық критерийі бойынша.
Бағалы қағаздар рыногының жүмыс істеуі елдін экономикасында жалған емес
нағыз дербестігі бар меншік иелерінің болуы-мен объективті түрде алдын ала
анықталады. Тек осындай тәуелсіз меншік иелері ғана бағалы қағаздар
рыногында қаржы ресурста-рына деген сүранымды көрсете отырып әрі оларды әр
түрлі шығындарға тиімді етіп жұмсауға бағыштай отырып, сауда мәмілелерін
жасай алады.
Бағалы қағаздар нарығына қатысушылар (4 сурет) - бағалы қағаздарды
сататын немесе сатып алатын, оларға қызмет көрсететін, бағалы қағаздар
айналымдарына есеп жүргізетін, экономикалық қарым - қатынасқа түсетін жеке
тұлғалар мен мекемелер.
Бағалы қағаздар нарығының негізгі қатысушы топтары:
эмитенттер;
инвесторлар;
қор делдалдары;
бағалы қағаздар нарығына қызмет көрсетуші мекемелер;
бақылау және реттеу мемілекеттік органдары.
4 сурет Бағалы қағаздар нарығына қатысушылар
Нарықтық қатынастардың серпінді даму кезеңі Қазақстан Республикасының
Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комисиясы құрылған 1995 жыдан басталады.
1995 жыдың 19 сәуірінен бастап жаңартылған Қазақстан таза қор биржасы -
Орталық Азия қор биржасы (ОАҚБ) жүмыс істей бастады. 1995 жылдың 21
сөуірінде Бағалы қағаздар және қор биржасы туралы Қазақстан
Республикасының заңы бекітілді. Қазақстанда бағалы қағаздар рыногын
қүқықтық реттеуді қамтамасыз ету үшін Қазақстан Республикасында Мемлекеттік
бағалы қағаздарды қалыптастырудың жөне дамытудың бағдарламасы әзірленді.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік қарызының ұлттық жинақ
облигацияларын шығару, айналысы және өтеу шарттары туралы қағидалар
әзірленіп, бекітілді. 1997 жылдың басынан Қазақстан Республикасының
Парламенті бағалы қағаздарды реттейтін үш заң қабылдады, олар: Бағалы
қағаздар рыногы туралы, Бағалы қағаздармен жасалған мәмілелерді тіркеу
туралы, Қазақстан Республикасындағы инвестицияық қорлар туралы заңдар.
Қазақстанның қаржы рыногын мемлекеттік реттеу жүйесінің тиімділігін арттыру
және онда қалыптасқан қатынастарды бағалау мақсатында 2001 жылдың
маусымында Президенттің жарлығымен Қазақстан Республикасының Бағалы
қағаздар жөніндегі үлттық комиссиясы таратылып, оның функциялары мен
өкілеттіктері Қазақстанның Ұлттық банкісіне берілді.
Әлемдік қаржы дағдарысының жөне экономиканың нақты секторларындағы
өндірістің қүлдырауынан туындаған сыртқы жөне ішкі факторлардың еліміздің
бағалы қағаздар рыногына тигізген жайсыз әсеріне қарамастан, ол даму
үстінде. Республиканың бағалы қағаздар рыногында жасалып жатқан қадамдар
соңғы кездері айтарлықтай белсенді бола түсті.
2003 жылы шілдеде Бағалы қағаздар рыногы туралы Қазақстан Республикасы
заңының қабылдануы қор рыногында қалыптасқан қатынастарды одан өрі дамыту
қажеттігінен туды. Бүл заңның қызмет аясы Акционерлік қоғамдар туралы
Қазақ-стан Республикасының заңы (2003 жылғы мамырдың 13-і) қабылданғаннан
кейін қаржы рыногының қызмет ететін сфера-сы болып отырған бағалы қағаздар
рыногының толыққанды жүмыс істеуіне кең жол ашылып отыр.
Бүгінгі бағалы қағаздар нарығы ел экономикасының маңызды бағыттарының
бірі. Мемлекеттік бағалы қағаздардың қуатты нарық қорында акция нарығы
Қазақстанда толық дамыған жоқ. Бағалы қағаздардың негізгі мәселелерінің
бірі - қоғамдардың үлкен санына қарамастан акциялардың еркін айналымда
болмауы. Кәсіпорындардың акциялары негізінде ірі инвесторлардың бақылау
пакеттерінде шоғырланған. Нарықта айналым акциялардың саны шектеулі,
сондықтан қор нарығына белсенді жұмыс жасауға рұқсат етпейді .
Осы мәселені шешу мақсатымен 2005-2007 жылға Қазақстан Республикасының
бағалы қағаздар нарығының даму бағдарламасы Қазақстан Республикасының
Үкімет қаулысымен 24 желтоқсан 2004 жылы №1385 қабылданған болатын.
Бағдарлама 15 қараша 2004 жылы Алматы қаласында өткен Қазақстандық қаржы
мамандарының 4 конгресінде Ел басы тапсырысына сәйкес өңделген болатын .
Бағдарламаның негізгі мақсаты – Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының
дамуы ,олардың мөлдір және нәтижелі жұмысын қамтамасыз ету, құнды
қағаздардың шығару мүмкіншіліктерін кеңейту, инвесторлардың құқықтарын
қорғау және адал бәсекені қамтамасыз ету .
Бағдарламаға қойылған ең басты талабы - бағалы қағаздар нарығының
жаңа талаптарға сәйкес болуы.
Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының дамуының негізгі бағыттары:
- инвестициялаудың одан арғы кеңею мүмкіншіліктері;
- Мемлекеттік емес және қазақстандық акцияларының сапасын жоғарылау
- инвестициялаудың ұжымдық түрлері арқылы нақты экономикадағы халық
салымдарының тарту механизмдерін жасау;
- бағалы қағаздар нарығына қатысушылардың қызметін бақылау.
Бағдарламада қарастырылған өте маңызды жаңалықтарға тоқтала кетсек.
Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының дамуы ( МБҚ ).
Бағалы қағаздар нарығының спецификалық түріне келесілер жатады:
қайта тарату функциясы;
қаржылық тәукел және бағалық сақтандыру функциясы;
Қайта тарату функциясын үш подфункцияға бөлуге болады:
нарықтық қызмет сферасы мен салалар арсында ақша қаражаттарын бөлу;
салымдарды аудару;
қосымша ақша қаражаттарын айналымға шығарусыз құлдыраусыз негізінде
мемілекеттік бюджеттегі тапшылылықты қаржыландыру.
Биржа - бұл екінші реттегі нарық, мұнда бағалы қағаздар мен сауда-
саттық нәтижесінде халық шаруашылығы ауқымында қаржылық ресурстарды қайта
бөлу, бағалы қағаздардың өтімділігінің өсуі жүзеге асады және бағалы
қағазды қосымша шығару үшін жағдай жасалады. Бар акционерлік қоғамдардың,
компаниялардың, банктің бағалы қағазды қосымша эмиссиялауы алғашқы нарықты
қалыптастырады.
Банктер бірден-бір акциялардың (үлесті бағалы қағаздардың)
эмитенттерінің анағұрлым белсенділері болып табылады. Үлестік бағалы
қағаздардың эмиссиясы қарыздық бағалы қағаздың эмиссиясымен салыстырғанда
анағұрлым тиімді болып көрінеді.
Акцияларды орналастырудың нарықтық бағамына бағытталған жоғарғы
бағасы, алғашқа шығарылған акциялардың номиналдық құнсыздануымен байланысты
иелерінің инфляциялық шығындарын өтей алмайды. Банк акцияларының қор
биржасындағы бағамының динамикасы ұзақ мерзімді және орта мерзімді
перспективада инфляция қарқынын компенсациялауды жүзеге асырмайды. Ірі
банктердің акцияларының бағамы тіпті екі номиналдан аспаған.
Акция ұстаушылардың мүдделерін қорғау банк активтерін жыл сайын қайта
бағалауға, сондай- ақ, бұрынғы акционерлер арасында үлестірілетін жаңа
акциялар шығаруға мүмкіндік береді.
Қазіргі уақытта қарыздық міндеттемелер нарығының дамуына жақсы жағдай
жасалған. Бірақ, бұл депозиттік және жинақ сертификаттарына, вексельдерге
қарағанда, облигацияларға анағұрлым аз қатысты. Себебі, облигацияларды
шығару қарыздық міндеттемелерді шығарумен салыстырғанда заңмен қатаңырақ
бақыланады.
Экономикадағы түрлендірулер жаңа экономикалық жағдайларға сәйкес
ресурстарды, оның ішінде қаржы ресурстарын үлестірудің формаларын қолдануды
міндеттейді.
Қор биржасы бұл бағалы қағаздардың бірқалыпты айналысы үшін қажетті
жағдайлармен қамтамасыз ететін айналым. Қор биржасының толық мәні, оның
экономикадағы атқаратын мынандай қызметтерінен көрінеді:
- қор нарығында биржалық делдалдардың бағалы қағаздарды сату жолымен
уақытша бос ақшалай қаражаттарды жұмылдыру және шоғырландыру;
- өндірісті және ел үкіметінің шығыстарын несиелеу және қаржыландыру;
- бағалы қағаздармен жасалатын операцияларды шоғырландыру, сұраныс
пен ұсыныс деңгейін көрсететін бағаларды белгілеу және жалған капиталды
қалыптастыру.
Қор биржасы қаржы ресурстарын жинақтау, шоғырландыру және қайта бөлу
процесін ұйымдастырушы экономиканың басты буыны болып табылады. Ол қаржы
және өндірістік капитал арасында делдал бола отырып, экономикалық дамудың
қозғаушы күштерінің бірі болып саналатын инвестициялық процеске ықпал
етеді. Қор биржасы өз қызметінде мынандай қағидаларға сүйенеді:
қаншалықты биржадағы мәмілелердің ауызша жасалып, кейіннен заңды түрде
құжатталатындықтан да брокерлер мен клиенттер арасында жеке сенімнің болуы;
сауда - саттық ережелерімен есеп арқылы қаржы делдалдарының қызметінің қор
биржасының әкімшілігі және аудиторларымен қатаң түрде реттелуі.
Бұл қағидалардың қамтамасыз етілуі нәтижесінде қор биржасында бағалы
қағаздарды сатуға және сатып алуға итермелейтін орта қалыптасады.
Қор биржасының механизмін іске қосудан бұрын: болашақ клиенттер және
ең басты, акционерлер торабын құруға күш жұмсау қажет, яғни қор биржасының
бағалы жұмысын бастауына қажетті бағалы қағаздарды қалай кұру және
кімдермен жұмыс жасау қажет деген сұрақтарды шешу керек; екіншіден, қор
операцияларын жүргізудегі делдалдар (брокерлер мен дилерлер) жүйесін
қалыптастыру қажет; үшіншіден, қор биржасын іске қосудан бұрын биржалық
механизмінің орталық буындарының жұмыстарын (биржаға бағалы қағаздар
жіберуі жуйесі, сараптау, бағалау комиссиясы және тағы басқалар) жолға қоюы
керек, яғни басында қор биржасының функционалдық және ұйымдастырушылық
құрылымдарын қалыптастыру қажет.
Қор нарығы сауда саттықтың өсуі және жасалатын мерзімді мәмілелердің
санының ұлғаюынан кейін барып, тұтыну тауарларының қойнауында қалыптасқан
болатын. Бельгия порты Антверпен ресми түрдегі қор биржасының отаны болып
саналады. Оның тауар биржасында 1592 жылы бағалы қағаздармен алғашқы сауда-
саттық жасалған. 8- ші ғасырдың бірінші бөлігіне және келесі жылдары қор
биржалары Францияда, Ұлыбританияда, Германияда, АҚШ- та құрыла бастаған.
Биржалар саны тез өсіп және олардың арасында өзара тығыз байланыстар
орнықты.
5 сурет - 1993-2004 ж KASE сауда көлемінің динамикасы, млрд долл.
2004 жылы Қазақстандық қор биржа (KASE) нарығындағы операциялар
көлемінің жиынтығы 58.8 млрд долларды немесе 7.9 трлн теңгені құраған. 2004
жылғы келісімдер бойынша KASE биржалық айналымында 71.4% ті репо
операциялары орын алады. Биржалық айналым бойынша екінші орынды шетел
валюта операциялары – 16.1% алады. Ал үшінші және төртінші орынды МБҚ мен
МЕБҚ операциялары 9.4% - 3.1% көрсеткіштерімен орын алады.
Дүниежүзілік тәжірбие бойынша қор нарығының дамуының интегралдық
көрсеткіші ЖІӨ қор нарығының капиталдандырылуы. Капиталдандыру үлесі ЖІӨ
1999 жылы 13.3% болса, 2004 жылы 31.3% ке өскен. Мысалы, Великобританияда
ЖІӨ қор нарығының капиталдандырылуы 2002 жылы 288.6% құраса, АҚШ та –
312.2% болған.
Еркін бәсеке нарығындағы жағдай мемлекеттік үлестіруді айналып өтіп,
қор биржасы және несиелеу сфералары арқылы ірі ақшалай қаражаттардың
саладан салаға құйылуын қамтамасыз етті.
2 Қазақстандық қаржы нарығының механизмдері мен шетелдік қаржы нарығының
механиздерің салыстыру
Қазіргі уақытта барлық дамыған және көптеген дамушы елдер
салымшылардың мүдделерін қорғайды.
Салымдардың кепілдіктерінің екі дәйекті әдісі бар (қалғандары олардың
түрлері):
- американдық – ерекше мемлекеттік (немесе мемлекетпен бақыланатын)
органды құруды қарастырады, несиелік ұйымдардың қатысуы және банктер мен
мемлекеттік қаражаттар жарнамаларының есебінен кепілдіктердің жүйесін
бірлесіп қаржыландыру;
- германдық - кепілдіктер жүйесін басқаруды несиелік ұйымдардың одақтары
жүргізеді. Оған қатысу ерікті түрде, ал мемлекеттік қаржыландыру болмайды.
Ежелгі жүйе - американдық. Ол 1934 жылдан бастап, коммерциялық
банктердің салымшыларының қорғанысына бағытталған депозиттерді
сақтандырудың уақыттан Федералды корпарациясы (ФКСД) құрылғанда, қызмет
ете бастады.
Бір уақытта жинақ мекемелерінде сақтандыру салымдары бойынша құрылым
құрылды (1989 жылы ФКСД-дан біріктірілген). Банктің банкроттығы немесе
оның мемлекеттік бақылау органдарымен жабылуы сақтандыру жағдайы болып
табылады.
Сақтандыру жеке тұлғалардың ғана емес, заңды тұлғалардың
салымдарынын да қамтиды (кәсіпорынның барлық түрлері). Егер салымдардың
есебінен кемшіліктер пайда болған жағдайда, ол федералды бюджет есебінен
жабылады.
70-80 жылдары салымдарды(депозиттерді) мұндай сақтандыру Еуропада,
Жапонияда және Канадада пайда болған. Әрбір елдің жүйесі бір-бірінен өзара
айырмашылықтары бар.
Түрлері бойынша сақтандыру міндетті және ерікті болып бөлінеді.
Мүмкіндігінше толық сақтандыру – міндетті сақтандыру. Ол заңда айтылған
барлық банктерге таратылады. Сақтандырудың мұндай түрі АҚШ та, Канада да,
Ұлыбританияда, Нидерландияда, Жапонияда қолданылады.
Бұл жағдайда заңды тәртіпте сақтандыру жүргізу шарттары, оның
субьектілері мен обьектілері, сақтандыру жарналары мен сақтандыру
төлемдерінің мөлшерін анықтау механизмі бекітіледі.
Францияда, Германияда, Италияда сақтандырудың ерікті жүйесі қолданылады,
бұл жағдайда әрбір банк сақтандыруға өзінің қатысы немесе қатыспауы туралы
сұрақтарды өзі шешеді. Бірақ, заңнама қызмет ету түрлері бойыша
сақтандыруды жабу міндетті түрде болуын талап етеді.
Мемлекеттік қаражаттар АҚШта және Ұлыбританияда сақтандыру
ұйымдарының ресурстарын қалыптастыруда қатысады (міндетті сақтандыру онда
мемлекеттік құрылыммен жүргізіледі: Ұлыбританияда - депозиттердің
сақтандыру қорымен).
Германияда, Францияда, Люксембургте сақтандырумен банктік ассоциялар
шегінде құрылған ұйымдар айналысады: Германияда жеке банктердің
депозиттерін сақтандыру қоры, Францияда Бірлесу механизмі депозиттік
сақтандыру қоры, Люксембургте депозиттерді сақтандыру Ассоциацияясы.
Мемлекет мұндай жағдайда бұл қорлардың қызметіне араласпайды және
оларды несиелендірмейді. Қорлармен банктік ассоциациялар басшылық етеді.
Сақтандыру ұйымының аралас түрін құрғанда оның жарғылық капиталы
мемлекеттік басқару органдарымен, сол сияқты коммерциялық құрылымдармен
қалыптасады.
Мұндай жүйе Жапонияда бар, мұнда депозиттерді сақтандыру бойынша
Корпорация жұмыс атқарады. Оның капиталы тең үлесте үкіметпен, Жапония
банкісімен және жеке банктермен қалыптасқан. Корпорация комитетпен
басқарылады, ол құрылтайшыларының өкілдерінен тұрады.
Сақтандыру қандай объектілер мен субъектілерге таратылатыны туралы
сұрақ әр – түрлі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1 Қаржы нарығы: мәні, құрлымы, түрлері 4
1.1 Бағалы кағаздар рыногы, онын мәні және негізгі белгілері. Бағалы
кағаздардын түрлері 8
2 Қазақстандық қаржы нарығының механизмдері мен шетелдік қаржы нарығының
механиздерің салыстыру 17
3. ҚР ғы қаржы нарығының дамуы және қиыншылықтары 23
ҚОРЫТЫНДЫ 28
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША А
ҚОСЫМША Б
КІРІСПЕ
Қаржы рыногының маңызы бос ақша қаражаттарын алу және оларды қайта
бөлу есебінен үдайы өндіріс процесіне ықпал ету-мен ғана айқындалып
қоймайды. Бұл қаражаттарды маңызды сфералар мен объектілерге жедел аудару
есебінен кәсіпорындардың, салалардың және жалпы экономиканың қаржылық
жағдайын түрақтанд ырады.
Қаржы рыногы бағалы қағаздардың бағасын белгілеу жолымен бизнестің
нақтылы қүнын бағалауға мүмкіндік береді: тиімді жүмыс істейтін шаруашылық
жүргізуші субъектілерде олардың неғүрлым жоғары бағасы белгіленеді.
Қазақстанның қор нарығының бүгінгі таңда инфрақұрлымы жағынан
қалыптасып, мүдделі инвесторлардың еліміздің қор нарығына қызығушылығын
күшейту үшін тиісті тіректер мен шарттар қарастырылуда.
Жұмыстың мақсаты қаржы нарығының құрлымы, түрлері, маңыздылығын
айқындау болды. Қазақстандық қаржы нарығының механизмдері мен шетелдік
қаржы нарығының механиздерің салыстыру.
Қаржы рыногының болуы инфляцияны тежсйді, өйткені бюджет тапшылығын жабу
үшін үкімет ақша эмиссиясын пай-даланбайды, рынокта еркін жүретін, бағасы
сүраным мен ұсыным арқылы анықталатын құнды қағаздар шығарады.
Экономикалық реформа процесінде қаржы рыногының қалыптасып, жүмыс істеуі
экономиканың дағдарысын тудыра-тын және оның инфляциясымен қосарланатын
қарама-қайшылықтарға және қиыншылықтарға кезігеді.
1 Қаржы нарығы: мәні, құрлымы, түрлері
Қазақстан Республикасының қатаң түрде орталықтавдырылғ-ан жоспарлы
экономикадан қағидалы жаңа, мемлекет тарапынан реттелініп отыратын нарықтық
экономикаға көшуі елімізде оған қызмет көрсететін барлық институттармен
бірге қаржы рыногының қүрылуын талап етті.
Қаржы рыногы — бұл, ең алдымен дербес экономикалық ка-тегория ретінде
бағалы қағаздарды сату мен қайта сату жөніндегі операцияларды жүзеге асыру
жолымен кәсіпорындардың, фир-малардың, банктердің, жинақтаушы зейнетақы
қорларының, сақ-тық институттарының, мемлекеттің және халықтың уақытша бос
ақшасын жүмылдыруды, бөлуді және қайта бөлуді қамтамасыз ететін нарықтық
қатынастардың жиынтығы. Ол нарықтық қатынастар жүйесінің қүрамды бөлігі
болып табылады жөне тауар, ақша, кредит, сақтық, валюта жөне басқа
рыноктармен (капитал, жұмыс күші, түрғын үй, жер, алтын жөне т.б.
рыноктармен) етене байланысты (1 сызба).
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында қаржы рыногы қаржы ресурстарын
үздіксіз қалыптастырып отырудың, оларды неғүрлым тиімді пайдаланудың,
ұлттық шаруашылықта ақша қозғалысын үтымды үйымдастырудың айрықша нысаны
болып табылады жөне бағалы қағаздар рыногы, сондай - ақ несие ры-ногы
түрівде де іс - әрекет етеді. Қаржы рыногы экономиканың түрлі шаруашылық
жүргізуші субъектілері арасында ақшаны қайта бөлуді барлық әр түрлі нысанда
реттейтін нарықтық қатынас-тардың бүкіл жиынтығын біріктіретін неғүрлым
жалпы (ортақ) үғым болып табылады.
Экономикалық өдебиеттерде және шаруашылық практи-када қаржы рыногы үғымы
ақша, валюта, кредит, капитал рыноктарын қоса отырып кеңінен түсіндіріледі.
Бүл қаржыны жалпы ақша мен құн категорияларына бара-бар категория ретінде
қарастыратын практикамен, негізінен дүниежүзілік практикамен байланысты,
өйткені экономикалық ресурстар-дың кез келген түрі меншіктің титулдары
болып табылатын ақшамен немесе тиісті бағалы қағаздармен, басқа қүжаттар-
мен ортақтастырылуы мүмкін.
2 сурет Қаржы нарығының құрылымы
Ақша рыногы дегеніміз қолма - қол ақша ғана емес, қолма -қолсыз төлем
қаражаттарын да қосатын телем қаражаттарының рыногы. Кредит рыногы несие
бойынша банктердін кредит операция-ларымен байланысты.
Ақша мен кредит рыноктары, әдеттегідей, айналым активтерінің қозғалысына
қызмет етеді.Капитал рыногында қоғамдық өндіріс қатысушыларының орташа және
үзақ мерзімді қорланымдарының қозғалысы жүзе-ге асырылады.
Қаржы рыногында сатып алу-сатудың объектілері айрық-шалықты тауарлар —
ақша және бағалы (ақшалай) қағаздар бо-лып табылады.
Қаржы рыногының маңызы бос ақша қаражаттарын алу және оларды қайта бөлу
есебінен ұдайы өндіріс процесіне ықпал ету-мен ғана айқындалып қоймайды.
Оның жүмыс істеуі әкімшіл -әміршіл экономикаға тән сатылас әдістің орнына
деңгейлес қозғалыс бойынша ресурстарды қайта бөлуге мүмкіндік береді.
Деңгейлес қозғалыс кезінде шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында қаржы
ресурстарын етеусіз қайта бөлу түрінде төтс байланыстар іс- өрекет етеді.
Бүл қаражаттарды маңызды сфералар мен объектілерге жедел аудару есебінен
кәсіпорындардың, салалардың және жалпы экономиканың қаржылық жағдайын
түрақтанд ырады.
Қаржы рыногы бағалы қағаздардың бағасын белгілеу жолы-мен бизнестің
нақтылы құнын бағалауға мүмкіндік береді: тиімді жүмыс істейтін шаруашылық
жүргізуші субъектілерде олардың неғүрлым жоғары бағасы белгіленеді. Қаржы
рыногының болуы инфляцияны тежсйді, өйткені бюджет тапшылығын жабу үшін
үкімет ақша эмиссиясын пай-даланбайды, рынокта еркін жүретін, бағасы
сүраным мен үсы-ным арқылы анықталатын қүнды қағаздар шығарады.
Экономикалық реформа процесінде қаржы рыногының қалыптасып, жүмыс істеуі
экономиканың дағдарысын тудыра-тын және оның инфляциясымен қосарланатын
қарама-қайшы-лықтарға және қиыншылықтарға кезігеді.
Инфляция бағалы қағаздарға айтарлықтай шектеу жасайды - олар қысқа
мерзімді немесе қүны жоғалмай жеңіл етстіндей болуы тиіс. Бағаның үнемі
өсіп отырған жағдайында инвестор-лар қаражаттарды өтімі аз бағалы
қағаздарға үзақ мерзімге са-луға бармайды. Инфляция кезінде үзақ мерзімді
инвестициялар үшін жылжымайтын дүние- мүлікке, тауарларға, еркін айырбас-
талымды бағалы қағаздарға жүмсау неғүрлым тартымды болып табылады.
Қаржы рыногының дамуы халықтың көпшілік болігінің түрмыс деңгейінің
төмендігінен тежеліп отыр, мүның өзі жеке инвесторлардың санын азайтады.
Кәсіпорындардың төлсуге со-зылмалы қабілетсіздігі жағдайывда олардың
қаражаттарды бағалы қағаздарға салуы екі талай. Ақша қаражаттарының тапшы-
лығы қысқа мерзімді кредиттер мен депозиттер бойынша пай-ыздық
мөлшерлемелердің өсуіне жеткізеді, мүның нәтижесінде бағалы қағаздардың
табыстылығы банктердің ақша - кредит опе-рациялары жөніндегі мундай
табыстылықпен бәсекелесе алмай-ды.
Қаржы рыногының жүмыс істеуінің маңызды факторы со-нымен қатар саяси
түрақтылық болып табылады, ал бағалы қағаз-дардың айналысы бірқатар
елдердің экономикалық кеңістігін қамтуы мүмкін. ТМД елдерінің саяси
болмыстары не ол, не бүл кәсіпорындарының рентабелділігіне қатысты үзақ
мерзімді бол-жамның мүмкіндігін жоққа шығарады және солай болған соң бағалы
қағаздарды сатып алу ықыласын шектейді.
Қаржы рыногының жандануы корпоративтік бағалы қағаз-дарды -экономиканың
нақты секторы кәсіпорындарының ак-циялары мен облигацияларын шығару және
олардың айналысын жандандыру кезінде мүмкін. Қазақстанда соңғы уақытқа
дейін қаржы рыногының бүл сегменті жақсы дамымады, бүл жалпы экономикалық
өлуетті тежейді.
Инвестициялық институттар, қор биржалары, биржадан тыс сауда, депозит
мекемелері түріндегі қүрамды элементтерді кіріктіретін үлттық қор жүйесін
қалыптастыру бір мезгілде бас-қа нарықтық қүрылымдардың, ең алдымен әр
түрлі түрпаттағы акционерлік қоғамдардың қалыптасуымен, бүл жүйенің
қызметін мемлекеттің экономикадағы оң қүрылым жасаушы рөлі кезіндегі
сенімді заңнамалық қамтамасыз ету жағдайында жүргізілуі тиіс.
1.1 Бағалы кағаздар рыногы, онын мәні және негізгі белгілері. Бағалы
кағаздардын түрлері
Бағалы қағаздар рыногы - шаруашылық жүргізуші субъектілер мен
мемлекет шығарған (айналысқа шығарған) бағалы қагаздардың сан алуан түрлері
сатылатын және сатып алынатын қаржы рыногының болігі. Бұл рыноктың жүмыс
істеуі кептеген экономикалық, әсіресе инвестициялық процестерді реттеп,
олардың тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Бұған осы рыноктың қор
құрылымдарының — бағалы қағаздардың және өзге де активтердің сан
алуандығымен қол жетеді. Бағалы қағаздар рыногы экономиканың барлық
субъектілерінің өздеріне қажетті ақша ресурстарын алуына кең мүмкіндіктер
жасайды және алудың жолын жеңілдетеді. Ол нарықтық экономикадағы көптеген
стихиялы түрде отіп жатқан процестердің реттеушісі болып табылады. Бүл
әсіресе күрделі жүмсалымдарды инвестициялау процесіне қатысты.
Бағалы қағаздардың айналымға түсу уақыты мен әдісіне қарай олардың
рыногы бастапқы және қайталама болып бөлінеді. Бастапқы рынокта бағалы
қағаздардың бастапқы иеленушілерінің жаңа шығарылған бағалы қағаздары
сатылады, ал қайталама рынокта бағалы қағаздардың айналысы, яғни олардың
иелерінің ауысуы болады. Багалы қағаздардың номиналдық (номиналдық құн —
бағалы қағазды шығарған кезде анықталған оның құнының ақшалай тұлғалануы),
эмиссиялық және рыноктық бағасы (бағамы) болады. Қайталама рынок екі
бөліктен тұрады: уйымдастырылган багалы қагаздар рыногы — мәмілелер сауда -
саттықты үйымдастырушының ішкі қүжаттарына сәйкес жүзеге асырыла-тын
эмиссиялық бағалы қағаздар мен өзге де қаржы қүралдары-ның айналыс сферасы
жөне ұйымдастырылмаган багалы қагаздар рыногы — бағалы қағаздар айналысының
бағалы қағаздармен жа-салатын мәмілелер қаржы қүралдарымен сауда - саттықты
үйым-дастырушының ішкі құжаттарында мәміле объектісіне және оның
қатысушыларына белгіленген талаптар сақталмай жүзеге асырылатын сферасы.
Биржадан тыс айналым рыногының ұйымдастырылған рыноктан айырмашылығы онда
операцияларды жүзеге асыратын бірыңғай орталық жоқ, мәмілелерді олардың
офистарында дилерлер мен брокерлер жүргізеді. Ұйымдастырылған рынокта
операциялар қатаң регламенттелінген, ал ұйымдастырылмаған рынокта
операциялар шамалы қатаң ережелер бойынша жүргізіледі.
Бұдан басқа қаржы рыноктарын басқа критерийлер бойынша ажыратады: багалы
қагаздардың турлері бойынша: акциялар, облигациялар, және т.б. рыногы;
эмитенттер бойынша: кәсіпорындардың бағалы қағаздар рыногы, мемлекеттік
бағалы қағаздар рыногы; аумақтық критерийі бойынша: ұлттық, халықаралық,
аймақтық; мезгілдері бойынша: қысқа мерзімді, орта мерзімді және үзақ
мерзімді багалы қағаздардың рыногы; момілелердің турлері бойынша: кассалық,
форвардтық жөне т.с.с; салалық критерийі бойынша.
Бағалы қағаздар рыногының жүмыс істеуі елдін экономикасында жалған емес
нағыз дербестігі бар меншік иелерінің болуы-мен объективті түрде алдын ала
анықталады. Тек осындай тәуелсіз меншік иелері ғана бағалы қағаздар
рыногында қаржы ресурста-рына деген сүранымды көрсете отырып әрі оларды әр
түрлі шығындарға тиімді етіп жұмсауға бағыштай отырып, сауда мәмілелерін
жасай алады.
Бағалы қағаздар нарығына қатысушылар (4 сурет) - бағалы қағаздарды
сататын немесе сатып алатын, оларға қызмет көрсететін, бағалы қағаздар
айналымдарына есеп жүргізетін, экономикалық қарым - қатынасқа түсетін жеке
тұлғалар мен мекемелер.
Бағалы қағаздар нарығының негізгі қатысушы топтары:
эмитенттер;
инвесторлар;
қор делдалдары;
бағалы қағаздар нарығына қызмет көрсетуші мекемелер;
бақылау және реттеу мемілекеттік органдары.
4 сурет Бағалы қағаздар нарығына қатысушылар
Нарықтық қатынастардың серпінді даму кезеңі Қазақстан Республикасының
Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комисиясы құрылған 1995 жыдан басталады.
1995 жыдың 19 сәуірінен бастап жаңартылған Қазақстан таза қор биржасы -
Орталық Азия қор биржасы (ОАҚБ) жүмыс істей бастады. 1995 жылдың 21
сөуірінде Бағалы қағаздар және қор биржасы туралы Қазақстан
Республикасының заңы бекітілді. Қазақстанда бағалы қағаздар рыногын
қүқықтық реттеуді қамтамасыз ету үшін Қазақстан Республикасында Мемлекеттік
бағалы қағаздарды қалыптастырудың жөне дамытудың бағдарламасы әзірленді.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік қарызының ұлттық жинақ
облигацияларын шығару, айналысы және өтеу шарттары туралы қағидалар
әзірленіп, бекітілді. 1997 жылдың басынан Қазақстан Республикасының
Парламенті бағалы қағаздарды реттейтін үш заң қабылдады, олар: Бағалы
қағаздар рыногы туралы, Бағалы қағаздармен жасалған мәмілелерді тіркеу
туралы, Қазақстан Республикасындағы инвестицияық қорлар туралы заңдар.
Қазақстанның қаржы рыногын мемлекеттік реттеу жүйесінің тиімділігін арттыру
және онда қалыптасқан қатынастарды бағалау мақсатында 2001 жылдың
маусымында Президенттің жарлығымен Қазақстан Республикасының Бағалы
қағаздар жөніндегі үлттық комиссиясы таратылып, оның функциялары мен
өкілеттіктері Қазақстанның Ұлттық банкісіне берілді.
Әлемдік қаржы дағдарысының жөне экономиканың нақты секторларындағы
өндірістің қүлдырауынан туындаған сыртқы жөне ішкі факторлардың еліміздің
бағалы қағаздар рыногына тигізген жайсыз әсеріне қарамастан, ол даму
үстінде. Республиканың бағалы қағаздар рыногында жасалып жатқан қадамдар
соңғы кездері айтарлықтай белсенді бола түсті.
2003 жылы шілдеде Бағалы қағаздар рыногы туралы Қазақстан Республикасы
заңының қабылдануы қор рыногында қалыптасқан қатынастарды одан өрі дамыту
қажеттігінен туды. Бүл заңның қызмет аясы Акционерлік қоғамдар туралы
Қазақ-стан Республикасының заңы (2003 жылғы мамырдың 13-і) қабылданғаннан
кейін қаржы рыногының қызмет ететін сфера-сы болып отырған бағалы қағаздар
рыногының толыққанды жүмыс істеуіне кең жол ашылып отыр.
Бүгінгі бағалы қағаздар нарығы ел экономикасының маңызды бағыттарының
бірі. Мемлекеттік бағалы қағаздардың қуатты нарық қорында акция нарығы
Қазақстанда толық дамыған жоқ. Бағалы қағаздардың негізгі мәселелерінің
бірі - қоғамдардың үлкен санына қарамастан акциялардың еркін айналымда
болмауы. Кәсіпорындардың акциялары негізінде ірі инвесторлардың бақылау
пакеттерінде шоғырланған. Нарықта айналым акциялардың саны шектеулі,
сондықтан қор нарығына белсенді жұмыс жасауға рұқсат етпейді .
Осы мәселені шешу мақсатымен 2005-2007 жылға Қазақстан Республикасының
бағалы қағаздар нарығының даму бағдарламасы Қазақстан Республикасының
Үкімет қаулысымен 24 желтоқсан 2004 жылы №1385 қабылданған болатын.
Бағдарлама 15 қараша 2004 жылы Алматы қаласында өткен Қазақстандық қаржы
мамандарының 4 конгресінде Ел басы тапсырысына сәйкес өңделген болатын .
Бағдарламаның негізгі мақсаты – Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының
дамуы ,олардың мөлдір және нәтижелі жұмысын қамтамасыз ету, құнды
қағаздардың шығару мүмкіншіліктерін кеңейту, инвесторлардың құқықтарын
қорғау және адал бәсекені қамтамасыз ету .
Бағдарламаға қойылған ең басты талабы - бағалы қағаздар нарығының
жаңа талаптарға сәйкес болуы.
Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының дамуының негізгі бағыттары:
- инвестициялаудың одан арғы кеңею мүмкіншіліктері;
- Мемлекеттік емес және қазақстандық акцияларының сапасын жоғарылау
- инвестициялаудың ұжымдық түрлері арқылы нақты экономикадағы халық
салымдарының тарту механизмдерін жасау;
- бағалы қағаздар нарығына қатысушылардың қызметін бақылау.
Бағдарламада қарастырылған өте маңызды жаңалықтарға тоқтала кетсек.
Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының дамуы ( МБҚ ).
Бағалы қағаздар нарығының спецификалық түріне келесілер жатады:
қайта тарату функциясы;
қаржылық тәукел және бағалық сақтандыру функциясы;
Қайта тарату функциясын үш подфункцияға бөлуге болады:
нарықтық қызмет сферасы мен салалар арсында ақша қаражаттарын бөлу;
салымдарды аудару;
қосымша ақша қаражаттарын айналымға шығарусыз құлдыраусыз негізінде
мемілекеттік бюджеттегі тапшылылықты қаржыландыру.
Биржа - бұл екінші реттегі нарық, мұнда бағалы қағаздар мен сауда-
саттық нәтижесінде халық шаруашылығы ауқымында қаржылық ресурстарды қайта
бөлу, бағалы қағаздардың өтімділігінің өсуі жүзеге асады және бағалы
қағазды қосымша шығару үшін жағдай жасалады. Бар акционерлік қоғамдардың,
компаниялардың, банктің бағалы қағазды қосымша эмиссиялауы алғашқы нарықты
қалыптастырады.
Банктер бірден-бір акциялардың (үлесті бағалы қағаздардың)
эмитенттерінің анағұрлым белсенділері болып табылады. Үлестік бағалы
қағаздардың эмиссиясы қарыздық бағалы қағаздың эмиссиясымен салыстырғанда
анағұрлым тиімді болып көрінеді.
Акцияларды орналастырудың нарықтық бағамына бағытталған жоғарғы
бағасы, алғашқа шығарылған акциялардың номиналдық құнсыздануымен байланысты
иелерінің инфляциялық шығындарын өтей алмайды. Банк акцияларының қор
биржасындағы бағамының динамикасы ұзақ мерзімді және орта мерзімді
перспективада инфляция қарқынын компенсациялауды жүзеге асырмайды. Ірі
банктердің акцияларының бағамы тіпті екі номиналдан аспаған.
Акция ұстаушылардың мүдделерін қорғау банк активтерін жыл сайын қайта
бағалауға, сондай- ақ, бұрынғы акционерлер арасында үлестірілетін жаңа
акциялар шығаруға мүмкіндік береді.
Қазіргі уақытта қарыздық міндеттемелер нарығының дамуына жақсы жағдай
жасалған. Бірақ, бұл депозиттік және жинақ сертификаттарына, вексельдерге
қарағанда, облигацияларға анағұрлым аз қатысты. Себебі, облигацияларды
шығару қарыздық міндеттемелерді шығарумен салыстырғанда заңмен қатаңырақ
бақыланады.
Экономикадағы түрлендірулер жаңа экономикалық жағдайларға сәйкес
ресурстарды, оның ішінде қаржы ресурстарын үлестірудің формаларын қолдануды
міндеттейді.
Қор биржасы бұл бағалы қағаздардың бірқалыпты айналысы үшін қажетті
жағдайлармен қамтамасыз ететін айналым. Қор биржасының толық мәні, оның
экономикадағы атқаратын мынандай қызметтерінен көрінеді:
- қор нарығында биржалық делдалдардың бағалы қағаздарды сату жолымен
уақытша бос ақшалай қаражаттарды жұмылдыру және шоғырландыру;
- өндірісті және ел үкіметінің шығыстарын несиелеу және қаржыландыру;
- бағалы қағаздармен жасалатын операцияларды шоғырландыру, сұраныс
пен ұсыныс деңгейін көрсететін бағаларды белгілеу және жалған капиталды
қалыптастыру.
Қор биржасы қаржы ресурстарын жинақтау, шоғырландыру және қайта бөлу
процесін ұйымдастырушы экономиканың басты буыны болып табылады. Ол қаржы
және өндірістік капитал арасында делдал бола отырып, экономикалық дамудың
қозғаушы күштерінің бірі болып саналатын инвестициялық процеске ықпал
етеді. Қор биржасы өз қызметінде мынандай қағидаларға сүйенеді:
қаншалықты биржадағы мәмілелердің ауызша жасалып, кейіннен заңды түрде
құжатталатындықтан да брокерлер мен клиенттер арасында жеке сенімнің болуы;
сауда - саттық ережелерімен есеп арқылы қаржы делдалдарының қызметінің қор
биржасының әкімшілігі және аудиторларымен қатаң түрде реттелуі.
Бұл қағидалардың қамтамасыз етілуі нәтижесінде қор биржасында бағалы
қағаздарды сатуға және сатып алуға итермелейтін орта қалыптасады.
Қор биржасының механизмін іске қосудан бұрын: болашақ клиенттер және
ең басты, акционерлер торабын құруға күш жұмсау қажет, яғни қор биржасының
бағалы жұмысын бастауына қажетті бағалы қағаздарды қалай кұру және
кімдермен жұмыс жасау қажет деген сұрақтарды шешу керек; екіншіден, қор
операцияларын жүргізудегі делдалдар (брокерлер мен дилерлер) жүйесін
қалыптастыру қажет; үшіншіден, қор биржасын іске қосудан бұрын биржалық
механизмінің орталық буындарының жұмыстарын (биржаға бағалы қағаздар
жіберуі жуйесі, сараптау, бағалау комиссиясы және тағы басқалар) жолға қоюы
керек, яғни басында қор биржасының функционалдық және ұйымдастырушылық
құрылымдарын қалыптастыру қажет.
Қор нарығы сауда саттықтың өсуі және жасалатын мерзімді мәмілелердің
санының ұлғаюынан кейін барып, тұтыну тауарларының қойнауында қалыптасқан
болатын. Бельгия порты Антверпен ресми түрдегі қор биржасының отаны болып
саналады. Оның тауар биржасында 1592 жылы бағалы қағаздармен алғашқы сауда-
саттық жасалған. 8- ші ғасырдың бірінші бөлігіне және келесі жылдары қор
биржалары Францияда, Ұлыбританияда, Германияда, АҚШ- та құрыла бастаған.
Биржалар саны тез өсіп және олардың арасында өзара тығыз байланыстар
орнықты.
5 сурет - 1993-2004 ж KASE сауда көлемінің динамикасы, млрд долл.
2004 жылы Қазақстандық қор биржа (KASE) нарығындағы операциялар
көлемінің жиынтығы 58.8 млрд долларды немесе 7.9 трлн теңгені құраған. 2004
жылғы келісімдер бойынша KASE биржалық айналымында 71.4% ті репо
операциялары орын алады. Биржалық айналым бойынша екінші орынды шетел
валюта операциялары – 16.1% алады. Ал үшінші және төртінші орынды МБҚ мен
МЕБҚ операциялары 9.4% - 3.1% көрсеткіштерімен орын алады.
Дүниежүзілік тәжірбие бойынша қор нарығының дамуының интегралдық
көрсеткіші ЖІӨ қор нарығының капиталдандырылуы. Капиталдандыру үлесі ЖІӨ
1999 жылы 13.3% болса, 2004 жылы 31.3% ке өскен. Мысалы, Великобританияда
ЖІӨ қор нарығының капиталдандырылуы 2002 жылы 288.6% құраса, АҚШ та –
312.2% болған.
Еркін бәсеке нарығындағы жағдай мемлекеттік үлестіруді айналып өтіп,
қор биржасы және несиелеу сфералары арқылы ірі ақшалай қаражаттардың
саладан салаға құйылуын қамтамасыз етті.
2 Қазақстандық қаржы нарығының механизмдері мен шетелдік қаржы нарығының
механиздерің салыстыру
Қазіргі уақытта барлық дамыған және көптеген дамушы елдер
салымшылардың мүдделерін қорғайды.
Салымдардың кепілдіктерінің екі дәйекті әдісі бар (қалғандары олардың
түрлері):
- американдық – ерекше мемлекеттік (немесе мемлекетпен бақыланатын)
органды құруды қарастырады, несиелік ұйымдардың қатысуы және банктер мен
мемлекеттік қаражаттар жарнамаларының есебінен кепілдіктердің жүйесін
бірлесіп қаржыландыру;
- германдық - кепілдіктер жүйесін басқаруды несиелік ұйымдардың одақтары
жүргізеді. Оған қатысу ерікті түрде, ал мемлекеттік қаржыландыру болмайды.
Ежелгі жүйе - американдық. Ол 1934 жылдан бастап, коммерциялық
банктердің салымшыларының қорғанысына бағытталған депозиттерді
сақтандырудың уақыттан Федералды корпарациясы (ФКСД) құрылғанда, қызмет
ете бастады.
Бір уақытта жинақ мекемелерінде сақтандыру салымдары бойынша құрылым
құрылды (1989 жылы ФКСД-дан біріктірілген). Банктің банкроттығы немесе
оның мемлекеттік бақылау органдарымен жабылуы сақтандыру жағдайы болып
табылады.
Сақтандыру жеке тұлғалардың ғана емес, заңды тұлғалардың
салымдарынын да қамтиды (кәсіпорынның барлық түрлері). Егер салымдардың
есебінен кемшіліктер пайда болған жағдайда, ол федералды бюджет есебінен
жабылады.
70-80 жылдары салымдарды(депозиттерді) мұндай сақтандыру Еуропада,
Жапонияда және Канадада пайда болған. Әрбір елдің жүйесі бір-бірінен өзара
айырмашылықтары бар.
Түрлері бойынша сақтандыру міндетті және ерікті болып бөлінеді.
Мүмкіндігінше толық сақтандыру – міндетті сақтандыру. Ол заңда айтылған
барлық банктерге таратылады. Сақтандырудың мұндай түрі АҚШ та, Канада да,
Ұлыбританияда, Нидерландияда, Жапонияда қолданылады.
Бұл жағдайда заңды тәртіпте сақтандыру жүргізу шарттары, оның
субьектілері мен обьектілері, сақтандыру жарналары мен сақтандыру
төлемдерінің мөлшерін анықтау механизмі бекітіледі.
Францияда, Германияда, Италияда сақтандырудың ерікті жүйесі қолданылады,
бұл жағдайда әрбір банк сақтандыруға өзінің қатысы немесе қатыспауы туралы
сұрақтарды өзі шешеді. Бірақ, заңнама қызмет ету түрлері бойыша
сақтандыруды жабу міндетті түрде болуын талап етеді.
Мемлекеттік қаражаттар АҚШта және Ұлыбританияда сақтандыру
ұйымдарының ресурстарын қалыптастыруда қатысады (міндетті сақтандыру онда
мемлекеттік құрылыммен жүргізіледі: Ұлыбританияда - депозиттердің
сақтандыру қорымен).
Германияда, Францияда, Люксембургте сақтандырумен банктік ассоциялар
шегінде құрылған ұйымдар айналысады: Германияда жеке банктердің
депозиттерін сақтандыру қоры, Францияда Бірлесу механизмі депозиттік
сақтандыру қоры, Люксембургте депозиттерді сақтандыру Ассоциацияясы.
Мемлекет мұндай жағдайда бұл қорлардың қызметіне араласпайды және
оларды несиелендірмейді. Қорлармен банктік ассоциациялар басшылық етеді.
Сақтандыру ұйымының аралас түрін құрғанда оның жарғылық капиталы
мемлекеттік басқару органдарымен, сол сияқты коммерциялық құрылымдармен
қалыптасады.
Мұндай жүйе Жапонияда бар, мұнда депозиттерді сақтандыру бойынша
Корпорация жұмыс атқарады. Оның капиталы тең үлесте үкіметпен, Жапония
банкісімен және жеке банктермен қалыптасқан. Корпорация комитетпен
басқарылады, ол құрылтайшыларының өкілдерінен тұрады.
Сақтандыру қандай объектілер мен субъектілерге таратылатыны туралы
сұрақ әр – түрлі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz