«Қазақстан Республикасындағы валюталық реттеу»

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 70 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе . . . 3

1. Валюталық реттеудің экономикалық мәні.

1. 1 Валюталық нарық ұғымы және оның түрлері . . . 5

1. 2 Валюталық реттеу механизмі . . . 20

1. 3 Валюталық режимнің дамуы және оған сипаттама . . . 30

2. Қазақстан Республикасындағы валюталық реттеу.

2. 1 Қазақстан Республикасындағы валюталық айырбас бағамы . . . 39

2. 2 Валюталық реттеудің және бақылаудың мақсаты және әдістері . . . 49

2. 3 Валюталық бақылау және оның Қазақстан Республикасында ұйымдастырылуы . . . 64

3. Қазақстан Республикасындағы валюталық реттеуді жетілдіру жолдары және оның даму перспективасы.

3. 1 Қазақстан Республикасындағы валюталық реттеуді заңнамалық негізде ұйымдастыру . . . 73

3. 2 Халықаралық валюталық қатынастарды реттеу, валюталық саясат және халықаралық есеп айырысу баланстары . . . 75

Қорытынды . . . 84

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . 87

Кiрiспе

Елдердің әлемдік шаруашылыққа интеграциялануы ақша капиталының бір бөлігінің ұлттық ақшадан шетел валютасына және керісінше айналуын туындатады. Ол халықаралық валюта, есеп айырысу және несие, қаржы қатынастарында жүзеге асады. Осы қатынастардын қалыптасуында валюталық реттеу маңызды роль атқарады.

Дипломдық жұмыстың өзектiлiгi елiмiздiң әлемдiк нарықта алдынғы қатарлы елдер санатына қосылуы үшiн iшкi экономикалық өсумен қатар, халықаралық экономикалық қатынастарымыз дамып, соның iшiнде өзектi саласы халықаралық валюталық қатынастардың дамуы елiмiз үшiн маңызды. Өйткенi, бiздiң экономикамызда теңге еркiн айналысқа шыққандықтан, әлемдегi валюта өзгерiстерi бiзге де әсер етедi.

Сондықтан, мен дипломдық жұмысымның тақырыбын «Қазақстан Республикасындағы валюталық реттеу» деп алдым.

Дипломдық жұмыс үш бөлiмнен тұрады: бiрiншi бөлiмде валюталық нарық ұғымы мен оның түрлері, валюталық реттеу механизмі және валюталық режимнің дамуы туралы қарастырдым.

Сәйкесiнше, еркін қалқымалы айырбас бағамының Қазақстан Республикасына өтуінің объективті алғы шарттары қарастырылады. Ары қарай халықаралық валюталық қатынастарды реттеу, ұлттық валюталарды айырбастау қабiлетi, валюта бағамы және оның ұлттық экономикаға әсерi, сонымен қатар халықаралық және аймақтық валюта-несие, қаржы ұйымдары туралы кеңiнен баяндалады.

Бұл дипломдық жұмысымды жазудағы негiзгi мақсатым мен мiндеттерiм мыналар:

Қазақстан Республикасындағы валюталық реттеуді жетілдіру жолдары қалай жүзеге асады деген сұраққа жауап іздеу;
«Валюталық реттеу туралы» Қазақстан Республикасының заңдарын қарастыру;
Қазақстан Республикасындағы валюталық жүйенiң қалыптасуы мен қазiргi жағдайын қарастыру т. б.

Зерттеу объектісі негізінде валюталық реттеу және бақылау органы ретіндегі Қазақстан Республикасының Ұлттық Банктің қызметі, валюталық нарық динамикасы, валюталық реттеу объектісі мен субъектісі шарты алынады.

Диплом жұмысын жазуда теориялық-әдiстемелiк негiз ретiнде шетел, Ресей және Қазақстанның алдыңғы қатарлы ғалым экономистерiнiң “Банк iсi” жайлы ғылыми еңбектерi мен монологтары, Қазақстан Республикасының “Валюталық реттеу туралы” заңы және Ұлттық банктiң нормативтiк құжаттары қолданылды.

Диплом жұмысының мақсаты валюталық реттеу жэне бақылау жағдайын талдау негізінде оның Қазақстан Республикасының экономикасына тигізетін әсерін жэне артықшылықтарын көрсету болып табылады.

Қазіргі уақытта, еліміздің қаржы жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылатын Қазақстан Республикасының валюталық реттеу және бақылау механизмі қалыптасқан. Экономикалық қиыншылықтарға қарсы қолданылатын шаралар ретіндегі валюталық реттеу механизмі республикамыздың егемендік алуымен бірге пайда болып, әлі күнге дейін өзінің өзектілігін жоғалтқан жоқ. Бұл валюталық нарықтың құрылуы мен дамуымен байланысты болатын тәуекелдердің сақталуымен дәлелденеді.

Диплом жұмысын жазу барысында валюталық құндылықтарды пайдалануға байланысты операцияларды лицензиялау ережесі қолданылды. Бұл жұмыста мен Қазақстан Республикасының валюталық реттеу және бақылау қызментінің механизмін жеткілікті дәрежеде қарастыруға, валюталық реттеу жэне субъектілерін, агенттерін, валюталық реттеу сұрақтарын қарастырудағы Ұлттық Банктің негізгі мақсаттары мен мәселелерін, сонымен қатар валюталық операцияларды реттеудің негізгі эдістерін толық ашып көрсетуге тырыстым.

1. Валюталық реттеудің экономикалық мәні.

Валюталық нарық ұғымы мен оның түрлері.

Валюталық нарық көпшіліктің пікіріне сүйенсек, дүние жүзіндегі ең ескі, ірі және кең тараған қаржы нарығы болып табылады. Валюталық нарық, ол- бір елдің валютасы мен екінші елдің валютасын белгілі бір номиналдық бағам бойынша айырбастау жұмыстары жүргізілетін айрықша нарық. “Валюталық бағам” термині қолданылғанда екі ел валютасына қатысты бағаны немесе бір елдің ақша бірлігінің көрсеткіші болып табылатын келесі бір елдің валютасын айқындайтын номиналдық валюталық бағам туралы cөз болып отырғаны белгілі.

Шетел валютасының құны ұлттық ақша бірлігінде өссе, ол ұлттық валютаның құнсыздануы деген сөз, және де керісінше, шетел валютасының құны ұлттық ақша бірлігіңде төмендесе, ол- ұлттық валюта құнының өсуі.

Валюталық нарықта сатылатын ақша активтерінің басым бөлігі бір-бірімен сауда жүргізетін ірі банктерден қайтарып алынатын депозит түріне ие. Тек нарықтың мардымсыз бөлігі ғана нақты ақша айырбасына ие. Жекелеген жағдайларда банкаралық валюталық нарықта валюталық бағамның негізгі котировкалары жүзеге асырылады.

Еліміздің ішіндегі ақша ағымының қозғалысына қызмет ететін ұлттық валюталық нарықтар тауарлардың, қызмет көрсету мен капиталдың халықаралық қозғалысымен байланысты валюталық операциялар мен есептіліктер жүргізілетін дүниежүзілік валюталық нарыққа теңелген. Дүйсенбіден жұмаға дейін тәулік бойы қызмет ететін дүниежүзілік валюталық нарық телефон, компьютер желісі, телеграф, телекс секілді қазіргі заманғы коммуникация құралдарының көмегімен барлық ұлттық валюталық нарықтарды байланыстырып тұрады.

Валюталық нарық операциялардың кең ауқымдылығымен және олардың ұзақ мерзімді аралықтарда жүзеге асырылатындығымен ерекшелінеді.

Валюталық нарықта орталық және коммерциялық банктер, валюталық биржалар, брокерлік агенттіктер, қаржы институттары мен халықаралық корпорациялар қатысады. Валюталық нарықтың негізгі қатысушылары - өз портфельдерін, шетел активтерінің есебінен толтырып қана қоймай, сонымен қатар экспортер, импортер ретіңде сыртқы нарыққа шығатын фирмалардың атынан валюталық істерін жүргізетін коммерциялық банктер болып табылады. Әр елдің қызмет көрсету мен тауарларды экспортқа шығару, импорттау бойынша валюталык жұмыстары ұлттық валюта құнын анықтаудың негізін құрайды.

Өз елінен тыс жерлерде жүрген саяхатшылар, шетел экономикасына капитал салатын жеке инвесторлар секілді валюталық нарықтың жекелеген қатысушылары банктер мен банктік емес қаржы институттарының қызметін пайдаланады.

Банктер шетел валютасына деген сұраныс пен ұсыныс арасында делдалдық қызметтер атқарады. Банктің валюталық бөлімінің негізгі жұмысы клиенттерге, активтері мен капиталдарын бір валютадан екінші валютаға ауыстыруды қамтамасыз ету. Бұл конверсия “ақшалай шарт жасау” немесе “мерзімге шарт жасау” түрінде болуы мүмкін. Банктің бұл саладағы іс-әрекеті дүние жүзілік нарықтық орталықтарда бәсекелестік валюта құнының бір жүйелі диапазонын жасау тенденциясынан сырт қала алмайды.

Егер, бір мезгілде бір қаржы орталығында нарықтық баға орташа бағадан тым алшақ кетсе, тұрақтылық осы жағдайдан пайда көру процесін атқаратын арбитраж арқылы орнатылады. Демек, валюталық бизнес ақша жүйесіңде маңызды реттеуші ретінде қызмет атқарады.

Әдетте, жалпы ұлттық маңызы бар ірі банктердің, соңдай-ақ, жергілікті бизнестің халыкаралық есептілікте қызмет ететін бірқатар жергілікті банктердің білікті диллерлері жұмыс істейтін валюталық бөлімдері болады. Ал, тек өз клиенттерінің нұсқаулықтарын орындап, өз есебінен бизнеспен айналысатын банктер валюталық маманның қызметіне мұқтаж емес. Бұл жағдайда мұндай банктерге жалпы істің мән-жайын білетін қызметкері болса жетіп жатыр. Өйткені олардың міндеті, клиент пен басқа банктің арасындағы делдалдыққа және клиенттің нұсқаулықтарын кәсіби деңгейде орындауға ғана әкеп соғады.

Валюталық нарыққа, сондай-ақ, ішкі сауда операцияларын жүзеге асыратын фирмалар қатысады. Олар, шетелдік валютаға сұраныс және ұсыныс жасайды, сондай-ақ, бос валюталық калдықтарды қысқа мерзімді депозиттерге берумен айналысады. Бұл жағдайда, мұндай ұйымдар валюталық нарықпен тікелей жұмыс істей алмайды. Сондықтан конверсиялық депозиттік операцияларды коммерциялық банктер арқылы жүзеге асырады.

Валюталық нарық ең алдымен, экспортты-импортты операциялардың есептік және валюталы-несиелік қызмет көрсетуін қамтамасыз етеді, соңдай-ақ, ұлттық экономикадан тысқары капиталды инвестициялаумен байланысты валюталық операцияларды атқарады.

Бұдан басқа валюталық нарық валюталарды қауіптен сақтандыру мүмкіңдіктерін ұсынады. Мұндай сақтандыру кезінде экономикалық агенттер, капиталға теріс әсерін тигізуі мүмкін болатын валюталық бағамның құбылуымен байланысты қауіпті азайту мақсатында шетел валютасымен таза міндеттерден құтылуға тырысады, яғни осы валютадағы активтер мен пассивтер арасындағы балансты орнатуға тырысады.

Жоғарыда айтылғандармен қатар, валюталық нарық валюталық алып-сатарлықтарды жүзеге асыру, яғни валютаның болашақтағы бағасына әсер етуге мүмкіндік береді. Шетел валютасындағы алып-сатарлық операциялардың жалпы ережесі - ұлттық және шетел валюталарындағы депозиттер бойынша пайыздық бағам айырмашылығының жоғарғы шегінен валютаның құны қаншалықты құлдырауымен байланысты болуында. Дегенмен, алып-сатарлық операциялар валюталық бағамдағы мүмкін өзгерістерді нарық қатысушылары әділ болжай білген жағдайда ғана пайда әкеледі.

Валюталық нарықтардың ең ірісінің бірі - спот нарығы немесе валютаны жедел жеткізу (екі жұмыс қүнінің ішінде) нарығы болып табылады. Экономикалық агенттер сондай-ақ валюталық жедел қызметін қолдана алады. Жедел валюталық шарттарға форвардты, фьючерсті шарттар, валюталық опциондар жатады.

Форвардты секілді фьючерсті шарттар да болашақта белгіленген бір құны келісілген валюталық бағам бойынша белгілі мөлшердегі валютаны айырбастаудағы екі тарап арасындағы келісім-шартты білдіреді. Екі шартта орындалуға міндетті. Олардың арасындағы айырмашылық - форвардты шарт биржадан тыс жасалса, фьючерсті - валюта құнын ашық дауыспен ұсыну арқылы белгілі ережелерді сақтау барысында тек қана валюталық биржаларда алынады және сатылады. Іс-жүзінде көбінесе фьючерсті шарт валютаны нақты берумен аяқталмайды, ал форвардты шарт кезінде оқиғалардың 95%-да міндеттер орындалады.

Жедел валюталық бағам келісім-шарт пен сыйақының немесе дисконттың жасалу кезіндегі спот бағамынан сол кездегі пайыздық мөлшерлемемен байланысты құралады. Жоғары пайыздық мөлшерлемесі бар валюта форвардты нарықта дисконтпен валютаға қарағанда төмен пайыздық мөлшерлемемен сатылады және керісінше.

Валютамен және валюталық деривативтермен (негізінде акция, облигация, валюта секілді жай қаржылық құралдар жатқан қаржылық құралдармен) сауда жасау барлық жерде жүргізіледі, әсіресе, дүниежүзілік қаржылық орталықтарда. Валюта айырбастаудағы операциялардың барлық түрлерін қарастырсақ, бірінші орында Лондон тұр. Ал, валюта айырбастаудағы ең кең тараған фьючерстермен сауда жасау операциясы бойынша бірінші орын Чикагоға тиесілі .

Халықаралық тәжірбиеде пайыздық мөлшерлемедегі-айырмашылықтармен қатар, Лондон нарығындағы банкаралық депозиттер пайызы, яғни ЛИБОР мөлшерлемесі қолданылады. Форвардты валюталық бағам мен спот бағамының арасындағы айырмашылық мына формула бойынша шығарылады:

Еs * (iВ - іА) *t/100*360

мұндағы: Еs - спот бағамы;

iВ, iА - шетелдік және ұлттық валютадағы пайыз мөлшерлемесі;

t - Форвард мерзімі (құнмен) .

Халықаралық несиелеу сондай-ақ, импорт шетел валютасына сұраныс және ұлттық валютаға ұсыныс туғыза алатынын айта кетуіміз керек. Экспорт шетел валютасына ұсыныс және шетелде сол елдің валютасына сұраныс туғыза алады. Осылайша экспорт елге импортқа төлеуге қажетті шетел валютасын “табуға” мүмкіндік береді.

Жедел валюталық нарық валюталық қауіптен сақтандырумен қатар, валютамен спекуляция жасауға мүмкіндік береді. Сол немесе басқа валютаның бағамы валюталық нарықтағы сұраныс пен ұсыныстың өзара әсерімен анықталады. Бағамы тг / долл

Сызба № 1

Валюталық нарықтағы сұраныс пен ұсыныстың өзара әсері.

Долларға деген сұраныс қисығы теріс ауытқулар көрсетуде. Доллар бағамы өскен сайын импортерлер тарапынан долларға деген сұраныс төмендеуде. Өйткені, американдық тауарлар қазақстандықтар үшін қымбатқа түседі. Доллардың ұсыныс қисығы оң ауытқулар көрсетуде. Доллар бағамы өскен сайын, қазақстандық тауарларға деген сұраныс та өсуде. Өйткені, олар шетелдіктерге арзан түсіп тұр, ММ және ЕЕ қисықтары екі елдегі сұраныстардың тұрақты көлемі мен баға деңгейі үшін құралатынын айта кетуіміз керек. Валюталық бағамның екі қарама-қарсы жүйесі бар - валюталық бағамның еркін жүру жүйесі және белгіленген жүйесі. Бірқалыпты валюталық бағам бірқатар факторлар әсерінен өзгеруі мүмкін. Осылайша, елдің тауарына ішкі әлемнің сұранысының өсуі осы елдің валютасына деген сұранысты да айтарлықтай өсіреді. Сонымен қатар, елдің валюта бағамының деңгейімен шетел валютасынан сұраныстар көбеюші еді (қисық ЕЕ бұл жағдайда оң жаққа орналасады) . Нетижесінде елдің валютасының құны көтеріледі. Отандық тауарлардан асып, шетелдік тауарларды тұтынуға көшу валюта бағамының деңгейінде шетел валютасының көтерілуіне әкеледі (қисық ММ бұл жағдайда оң жаққа орналасады) . Ал, бұл ұлттық валютаның құнсыздануына әкеледі. Валюта бағамының белгіленген жүйесінде валюта деңгейінің өзгермеуін Орталық банк өз міндетіне алады. Валюта бағамының шығынының орнын Орталық банк толықтырып отырады. Ол банк долларды ұлттық валютаға айырбастау арқылы валюталық интервенция жүргізеді. Егер, Орталық банк белгіленген валюта бағамын ұзақ мерзім ішінде қолдануға қажетті резервтері жеткіліксіз болған жағдайында, ол ерте ме, кеш пе, ұлттық валюта кұнының өсуін (ревальвация) және құлдырауын (девальвация) ресми түрде жариялайды. Валюталық резервтердің төмен деңгейі Орталық банк үшін үлкен мәселені туындатады. Бұл жағдай алып-сатарларға белгілі болса, осы валюталық нарықта қалыптасқан тұрақсыз жағдайды пайдаланып, олар ұлттық валютаны шетел валютасына тез арада айырбастай бастайды. Ондағы мақсаттары - девальвация туындаған жағдайда өзіне тиімді валюталық бағаммен ауыстыру. Ұлттық валютаға деген осындай алып-сатарлық шабуылдардың қорытындысында Орталық банк өзінің қорындағы шетел валютасының резервтерін бірден жоғалтып алуы мүмкін, сондықтан да, Орталық банк мұндай жағдайларда өзінің валюталық резервін (қорын) сақтауы қажет. Ол алдын-ала валютаның құнын түсіріп, алып-сатарлық шабуылдың алдын-алуы немесе икемді валюталық нарық жүйесіне өтуі қажет.

Валюталық сұраныстың оралымдылығы мен ұсынымдар - сұраныс көлемі арақатынасындағы өзгерістер және валюта бағамының пайыздық өзгерісіндегі валюталық ұсыныстар. Тәжірибе жүзінде жеңілдікті мөлшерлеу үшін әдетте, арналық жеңілдікті қолданады. Мұнда, валюта бағамы мен көлеміндегі орташа көрсеткіштердің аралығындағы нәтиженің өзгерісін көрсетеді.

Бір мемлекеттің валютасына сұраныстары, оның өзге мемлекетке деген ұсынысы болып табылады. Импортқа және шетелдік активтерге сұраныс арқылы анықталатын кез-келген елдегі валютаға деген сұраныстың параметрін білу - оның ұсынысының параметрін анықтауға жеткілікті. Ұлттық экспортқа деген өзге елдердің сұраныстарының оралымдылығы және ұлттық сұраныстың шетелдік импортқа деген сұранысы маңызды параметр болып табылады. Бұл бізге, нарықтық құнсызданудың немесе алдын-ала жоспарланған девальвацияның нәтижесінде ұлттық валютаның құнының құлдырауы сауда балансын жақсартуға мүмкіндік бере ме, әлде жоқ па осы жайында ой таразылауға жағдай туғызады.

Бұл феноменге бірден үш экономисттің назары ауды -Альфред Маршалл, Абба Лернен және Дж-Робинсон. Олардың жорамалдары келесідейі:

Сауда балансы экспортпен импорттың жай айырымын құрайды да, капиталдың халықаралық қозғалысы шеткерілейді. Сондықтан шетел валютасына ағымдағы сұраныс пен ұсыныс тек импортқа сұранныс және экспорттан түсетін кіріспен анықталады.
Резиденттің шетел тауарының сұранысына, сондай-ақ олардың экспортқа шығаратын тауарға ұсынысы ұлттық валюта аркылы белгіленетін құнына байланысты. Резидент еместердің экспортқа шығаратын тауарға ұсынысы және оның импортқа сұранысы тек шетел валютасының құнына тәуелді.
Шетел валютасына ұсыныс шексіз оралымды деп саналады: Әрбір валюталық құнның өзгерісі валюталық ұсыныстың айтарлықтай өсуіне немесе төмендеуіне әкеледі - ұсыныстың графигі көлденең сызықты болып келеді.

Бастапқы сауда балансының құны нөлге тең деп саналады, яғни экономика тепе - теңдік жағдайында тұр.

Осы жорамалдарды қадағалау барысында ұлттық валютаның құнсыздануы сауда балансын жақсартуға мүмкіндік береді. Егер Маршал-Лерненді ұстанатын болсақ, ұлттық экспорттары импорт және шетел сұраныстары ұлттық сұраныстың оралымдылық мағынасының абсалютті шамасы бірліктен жоғары болса, ұлттық валютаның құнсыздануы сауда балансының жақсаруына мүмкіндік туғызады:

Гх=Ріm (2)

Мұндағы: Гх - экспортағы сұраныстың оралымдығы.

Ріm - импорттағы сұраныстың оралымдығы.

Егер экспорттың оралымдығы бірден артық болса, онда бұл девальвация шетел валютасындағы кірістерді өзгеріссіз қалдырады деген сөз. Осы арқылы екінші және үшінші жорамалдарды жояды. Аналогиялық жол бойынша импорттық оралымдылығы бірліктен артық болса, немесе экспорттың да, импорттың да оралымдылығы 0, 5 артық болса, бәрібір девальвация сауда балансының жақсаруына әкеледі. Елдегі экспорт пен импорттың оралымдылық соммасы бірліктен аз болған жағдайда, девальвация сауда балансының жағдайын төмендетеді.

Маршал-Лерненнің шарты валюталық нарықтағы тұрақтылық шарты болып табылады. Валюталық нарық мынадай жағдайда тұрақты болып табылады: егер, сұраныс пен ұсынысқа оларды тербелу жағдайымен тепе-теңдік деңгейіне әкелетін ортаға тартқыш күштер әсер етсе. Сұраныс пен ұсынысқа тербелу жағдайында дисбалансты тереңдететін ортадан тепкіш күштер әсер еткен жағдайда, валюталық нарық тұрақсыз болып саналады.

Ұлттық валютаның нағыз құны төмендесе, валюталық нарықтағы тұрақтылыққа карамастан, сауда балансы уақытша нашарлауы мүмкін.

Менің көзқарасым бойынша, Қазақстанның валюталық нарығы ұлттық экономикадағы бір қарқынмен дамып жатқан сала деп қарастыруға болады. Ол теңге енбей тұрып, яғни бұрыңғы СССР, кейінгі ТМД елдерінің рубльдік топқа біріккен тұсында қалыптасып, дами бастады. Ішкі саудадағы мемлекеттік монополияның шеткерілеуі, арнайы тіркеусіз ішкі экономикада қызмет жургізуге, заңды тұлғаларға мүмкіндік берілуі, сондай-ақ заңды және жеке тұлғаларға белгілі бір банктердің қатысуынсыз валюталық операциялар жургізуге шек қойылмауы 1992 жылы бас кезіндегі валюталық нарықтың дамуына қарқын берді. Қазақстан Республикасында ұйымдасқан ішкі валюталық нарықтың жұмыс істеуі 1993 жылы басталды. Бұл кезеңде республикадағы валюталық биржада алғашқы саудалап сату жүргізіле бастаған.

Жеке валютасы ретінде өзге мемлекеттің ақша бірлігін қолдануы Қазақстанның валюталық нарығының тарлығын танытты, сондықтан теңгенің енгізілуі қаржылық нарықтағы аталмыш сектордың дамуына жаңа қарқын бергендей болды. Қазақстандағы негізгі валюталық операциялар Алматыда жүргізіледі, ең маңыздысы Қазақстандық қор биржасында Қазақстандағы валюталық нарықтың инфрақұрылымының дамуы белгілі бір деңгейге көтерілді. Ішкі валюталық нарық өзіне үш сегментті қосады: