Жаңа тұрпатты мұғалімді қалыптастыруда ақпараттық технологияларды қолданудың педагогикалық шарттары
Кіріспе
1 Жаңа тұрпатты мұғалімді қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 «Жаңа тұрпатты мұғалім» ұғымының мәні
1.2 Мемлекеттік білім беру стандарты . жаңа тұрпатты мұғалімді
қалыптастырудың теориялық негізі
1.3 Жаңа тұрпатты мұғалімді қалыптастыруда ақпараттық
технологияларды қолданудың педагогикалық шарттары
2 Ақпараттық технологиялар арқылы жаңа тұрпатты мұғалімді қалыптастыру бойынша тәжірибелік.эксперименттік жұмыс
2.1 Білімгерлердің ақпараттық технологиялар пайдалану жайы және оны
жақсарту жолдары
2.2 Жаңа тұрпатты мұғалімді қалыптастырудағы ақпараттық
технологияларды пайдаланудың мазмұны
2. 3 Тәжірибе.эксперименттік жұмыстың нәтижелері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
1 Жаңа тұрпатты мұғалімді қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 «Жаңа тұрпатты мұғалім» ұғымының мәні
1.2 Мемлекеттік білім беру стандарты . жаңа тұрпатты мұғалімді
қалыптастырудың теориялық негізі
1.3 Жаңа тұрпатты мұғалімді қалыптастыруда ақпараттық
технологияларды қолданудың педагогикалық шарттары
2 Ақпараттық технологиялар арқылы жаңа тұрпатты мұғалімді қалыптастыру бойынша тәжірибелік.эксперименттік жұмыс
2.1 Білімгерлердің ақпараттық технологиялар пайдалану жайы және оны
жақсарту жолдары
2.2 Жаңа тұрпатты мұғалімді қалыптастырудағы ақпараттық
технологияларды пайдаланудың мазмұны
2. 3 Тәжірибе.эксперименттік жұмыстың нәтижелері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Зерттеудің көкейкестілігі. 2004 жылғы жолдауда ел Президенті: «...реформалаудың нәтижелерінің бірі жаңа сатыдағы педагогтың өмірге келуі болуға тиіс» деп, ал 2005 жылғы жолдауында: «ХХІ ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері анық. Біздің болашақтың жоғары технологиялық және ғылыми қамтымды өндірістері үшін кадрлар қорын жасақтауымыз қажет. Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымда ойлай білетін осы заманғы басқарушыларсыз біз инновациялық экономика құра алмаймыз.
Қазақстан жоғары оқу орындарының міндеті - әлемдік стандарттар деңгейінде білім беру»,- деген еді. Сонымен бірге 2004 жылы 12 қазанда білім беру қызметкерлерінің ІІІ съезінде елбасы жаңа тұрпатты мұғалім дайындау мәселесін қоғамдық қажеттілік деп атап көрсеткен еді: «Структурные преобразования должны быть обеспечены опережающим развитием системы подготовки кадров учителей. Нужен педагог новой формации». Осыған байланысты жаңа тұрпатты мұғалім дайындау мәселесі жан-жақты талдау, талқылау нысанына алынды [1; 2].
Қоғамның жаңа сападағы педагог мамандарына деген сұранысын орындау мақсатында 2007 жылғы жаңа білім заңында «Білім беру жүйесінің міндеттері» атты 11-баптың 9-бөлімінде «оқытудың жаңа технологияларын, оның ішінде кәсіптік білім беру бағдарламаларының қоғам мен еңбек нарығының өзгеріп отыратын қажеттеріне тез бейімделуіне ықпал ететін кредиттік, қашықтықтан оқыту, ақпараттық-коммуникациялық технологияларды енгізу және тиімді пайдалану» көрсетілді [3].
Жалпы, қоғам өмірінде болып жатқан өзгерістер білім беру ісіне тәуелді болатыны белгілі. Сондықтан мемлекеттің басым бағыты ретінде, бәсекелестікке қабілеттікті қалыптастыратын басты құрал ретінде білім берудің орын алуы заңды. Қайта құру кезіндегі өзгерістер, тәуелсіздік алғаннан кейінгі өзгерістер мұғалім профессиограммасына да өзінің ықпалын тигізіп отырды. Қоғамның дамуымен бірге білім беруді ақпараттандыру мәселесінің өзектілігі артып отырғаны соңғы жылдары анық байқалады. Өркениеттің постиндустриалды кезеңіне ұйымдастыру, іс-әрекеттік және ақпараттық технологиялар маңызының арта түсуі тән.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006-2008 жылдарға арналған бағдарламасы [4] бойынша білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасына өзгерістер мен толықтырулар енгізілетіні, шаралардың жоспарланған кешенін іске асыру нәтижесінде жалпы орта білім беру саласында электрондық оқулықтарды енгізу, білім беру процесіне қазіргі заманғы ақпараттық және телекоммуникациялық технологияларды, 2008 жылға қарай оқушылардың компьютермен қамтамасыз етілу арақатынасын 20 оқушыға 1 компьютерге дейін жеткізу, ал жоғары кәсіптік білім беру саласында білім беру бағдарламаларын әртараптандыру және икемді ету көрсетілді.
Қазақстан жоғары оқу орындарының міндеті - әлемдік стандарттар деңгейінде білім беру»,- деген еді. Сонымен бірге 2004 жылы 12 қазанда білім беру қызметкерлерінің ІІІ съезінде елбасы жаңа тұрпатты мұғалім дайындау мәселесін қоғамдық қажеттілік деп атап көрсеткен еді: «Структурные преобразования должны быть обеспечены опережающим развитием системы подготовки кадров учителей. Нужен педагог новой формации». Осыған байланысты жаңа тұрпатты мұғалім дайындау мәселесі жан-жақты талдау, талқылау нысанына алынды [1; 2].
Қоғамның жаңа сападағы педагог мамандарына деген сұранысын орындау мақсатында 2007 жылғы жаңа білім заңында «Білім беру жүйесінің міндеттері» атты 11-баптың 9-бөлімінде «оқытудың жаңа технологияларын, оның ішінде кәсіптік білім беру бағдарламаларының қоғам мен еңбек нарығының өзгеріп отыратын қажеттеріне тез бейімделуіне ықпал ететін кредиттік, қашықтықтан оқыту, ақпараттық-коммуникациялық технологияларды енгізу және тиімді пайдалану» көрсетілді [3].
Жалпы, қоғам өмірінде болып жатқан өзгерістер білім беру ісіне тәуелді болатыны белгілі. Сондықтан мемлекеттің басым бағыты ретінде, бәсекелестікке қабілеттікті қалыптастыратын басты құрал ретінде білім берудің орын алуы заңды. Қайта құру кезіндегі өзгерістер, тәуелсіздік алғаннан кейінгі өзгерістер мұғалім профессиограммасына да өзінің ықпалын тигізіп отырды. Қоғамның дамуымен бірге білім беруді ақпараттандыру мәселесінің өзектілігі артып отырғаны соңғы жылдары анық байқалады. Өркениеттің постиндустриалды кезеңіне ұйымдастыру, іс-әрекеттік және ақпараттық технологиялар маңызының арта түсуі тән.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006-2008 жылдарға арналған бағдарламасы [4] бойынша білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасына өзгерістер мен толықтырулар енгізілетіні, шаралардың жоспарланған кешенін іске асыру нәтижесінде жалпы орта білім беру саласында электрондық оқулықтарды енгізу, білім беру процесіне қазіргі заманғы ақпараттық және телекоммуникациялық технологияларды, 2008 жылға қарай оқушылардың компьютермен қамтамасыз етілу арақатынасын 20 оқушыға 1 компьютерге дейін жеткізу, ал жоғары кәсіптік білім беру саласында білім беру бағдарламаларын әртараптандыру және икемді ету көрсетілді.
1. Златоустова Л.В. Актуальные аспекты развития прикладной лингвистики / Л.В.Златоустова, Э.И.Королев, Ю.Н. Марчук, А.А.Поликарпов // Вестник Московского университета.- Серия 9. Филология.- 1989. №5. –С.55-64.
2. Зубов А.В. Основы лингвистической информатики /А.В.Зубов, И.И.Зубова. -Минск: Изд. МГПИИЯ, 1992.
3. Карпов В.А. Язык как система. –Минск: Вышейшая школа, 1992.
4. Пиотровский Р.Г. Инженерная лингвистика и теория языка. –Ленинград: Наука, 1979.
5. Прикладное языкознание: Учебник /Отв.ред. А.С.Герд. –СПб.: Изд. Петербургского университета, 1996.
6. Рождественский Ю.В., Волков А.А., Марчук Ю.Н. Введение в прикладную филологию. –Москва: Изд-во МГУ, 1987.
7. Рождественский Ю.В. Введение в общую филологию. -М.: Высшая школа, 1979.
8. Шемакин Ю.И. Начала компьютерной лингвистики. М.: Изд-во МГОУ, 1992.
9. Журавлев А.П., Павлюк Н.А. Язык и компьютер. –М.: Просвещение, 1989. -159 с.
10. Алексеев П.М., Манасян Н.С. Лингвистические распределения (элементы количественного анализа текста). –Л., 1985.
11. Арапов М.В. Квантативная лингвистика. -М., 1978.
12. Бектаев К.Б., Зубов А.В., Ковалевич Е.Ф. и др. К исследованию законов распределения лингвистических единиц // Статистика текста. -Минск, 1969. С.131-161.
2 бөлім. Машиналық аударма
1. Марчук Ю.Н. Методы моделирования перевода. -М.: Наука, 1985.
2. Марчук Ю.Н. Модель «текст-текст» и переводные соответствия в теории машинного перевода. //Проблемы компьютерной лингвистики. -Минск: Изд-во МГЛУ, 1987. С.21-29.
3. Марчук Ю.Н. Проблемы машинного перевода. -М.:Наука, 1983.
4. Марчук Ю.Н. Теория и практика машинного перевода. //Русский филологический вестник. –М.:Московский лицей, 1996, Т.81.
5. Нелюбин Л.Л. Компьютерная лингвистика и машинный перевод. -М.:ВЦП, 1991.
6. Рябцева Н.К. Информационнные процессы и машинный перевод. -М.:Наука, 1986.
7. Бондарко Л.В., Загоруйко Н.Г., Кожевников В.А., Молчанов А.П., Чистович Л.А: Модель восприятия речи человеком. -Новосибирск, 1968.
8. Лейчик В.М., Шелов С.Д. Лингвистичесике проблемы терминологии и научно-технический перевод: В 2 ч. Ч. 1. –М., 1989. 40 с.; Ч. 2. 1990. 78 с.
9. Лингвистическая концепция Терминогического банка данных Машинного фонда русского языка: (Проект) / Под ред. Проф. А.С.Герда. –М., 1989. 104 с.
3 бөлім. Ақпараттық процестер мен жүйелер
1. Атертон П. Справочное пособие по информационным системам и службам. Париж: ЮНЕСКО; М.:ВЦП, 1980.
2. Белоногов Г.Г., Новоселов А.П. Автоматизация процессов накопления, поиска и обобщения информации. М.:Наука, 1979.
3. Марчук Ю.Н: Основы терминографии. М.:Изд-во МГУ, 1992.
4. Тезаурус научно-технических терминов /Под ред. Ю.И.Шемакина. –М.: Воениздат, 1972.
5. Жұбанов А.Қ. Қолданбалы лингвистика: формалды модельдер (оқу құралы). –Алматы: Қазақ университеті, 2006. -280 б.
6. Гладкий А.В. Синтаксические структуры естественного языка в автоматизированных системах общения. –М., 1985.
7. Кейтер Дж. Компьютеры – синтезаторы речи. –М., 1985.
2. Зубов А.В. Основы лингвистической информатики /А.В.Зубов, И.И.Зубова. -Минск: Изд. МГПИИЯ, 1992.
3. Карпов В.А. Язык как система. –Минск: Вышейшая школа, 1992.
4. Пиотровский Р.Г. Инженерная лингвистика и теория языка. –Ленинград: Наука, 1979.
5. Прикладное языкознание: Учебник /Отв.ред. А.С.Герд. –СПб.: Изд. Петербургского университета, 1996.
6. Рождественский Ю.В., Волков А.А., Марчук Ю.Н. Введение в прикладную филологию. –Москва: Изд-во МГУ, 1987.
7. Рождественский Ю.В. Введение в общую филологию. -М.: Высшая школа, 1979.
8. Шемакин Ю.И. Начала компьютерной лингвистики. М.: Изд-во МГОУ, 1992.
9. Журавлев А.П., Павлюк Н.А. Язык и компьютер. –М.: Просвещение, 1989. -159 с.
10. Алексеев П.М., Манасян Н.С. Лингвистические распределения (элементы количественного анализа текста). –Л., 1985.
11. Арапов М.В. Квантативная лингвистика. -М., 1978.
12. Бектаев К.Б., Зубов А.В., Ковалевич Е.Ф. и др. К исследованию законов распределения лингвистических единиц // Статистика текста. -Минск, 1969. С.131-161.
2 бөлім. Машиналық аударма
1. Марчук Ю.Н. Методы моделирования перевода. -М.: Наука, 1985.
2. Марчук Ю.Н. Модель «текст-текст» и переводные соответствия в теории машинного перевода. //Проблемы компьютерной лингвистики. -Минск: Изд-во МГЛУ, 1987. С.21-29.
3. Марчук Ю.Н. Проблемы машинного перевода. -М.:Наука, 1983.
4. Марчук Ю.Н. Теория и практика машинного перевода. //Русский филологический вестник. –М.:Московский лицей, 1996, Т.81.
5. Нелюбин Л.Л. Компьютерная лингвистика и машинный перевод. -М.:ВЦП, 1991.
6. Рябцева Н.К. Информационнные процессы и машинный перевод. -М.:Наука, 1986.
7. Бондарко Л.В., Загоруйко Н.Г., Кожевников В.А., Молчанов А.П., Чистович Л.А: Модель восприятия речи человеком. -Новосибирск, 1968.
8. Лейчик В.М., Шелов С.Д. Лингвистичесике проблемы терминологии и научно-технический перевод: В 2 ч. Ч. 1. –М., 1989. 40 с.; Ч. 2. 1990. 78 с.
9. Лингвистическая концепция Терминогического банка данных Машинного фонда русского языка: (Проект) / Под ред. Проф. А.С.Герда. –М., 1989. 104 с.
3 бөлім. Ақпараттық процестер мен жүйелер
1. Атертон П. Справочное пособие по информационным системам и службам. Париж: ЮНЕСКО; М.:ВЦП, 1980.
2. Белоногов Г.Г., Новоселов А.П. Автоматизация процессов накопления, поиска и обобщения информации. М.:Наука, 1979.
3. Марчук Ю.Н: Основы терминографии. М.:Изд-во МГУ, 1992.
4. Тезаурус научно-технических терминов /Под ред. Ю.И.Шемакина. –М.: Воениздат, 1972.
5. Жұбанов А.Қ. Қолданбалы лингвистика: формалды модельдер (оқу құралы). –Алматы: Қазақ университеті, 2006. -280 б.
6. Гладкий А.В. Синтаксические структуры естественного языка в автоматизированных системах общения. –М., 1985.
7. Кейтер Дж. Компьютеры – синтезаторы речи. –М., 1985.
жаңа тұрпатты мұғалімді қалыптастыруда ақпараттық технологияларды
қолданудың педагогикалық шарттары
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 Жаңа тұрпатты мұғалімді қалыптастырудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.1 Жаңа тұрпатты мұғалім ұғымының
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..12
1.2 Мемлекеттік білім беру стандарты - жаңа тұрпатты мұғалімді
қалыптастырудың теориялық негізі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 43
1.3 Жаңа тұрпатты мұғалімді қалыптастыруда ақпараттық
технологияларды қолданудың педагогикалық шарттары
... ... ... ... ... .. 53
2 Ақпараттық технологиялар арқылы жаңа тұрпатты мұғалімді қалыптастыру
бойынша тәжірибелік-эксперименттік жұмыс ... ... ... ...76
2.1 Білімгерлердің ақпараттық технологиялар пайдалану жайы және оны
жақсарту жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 76
2.2 Жаңа тұрпатты мұғалімді қалыптастырудағы ақпараттық
технологияларды пайдаланудың мазмұны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 88
2. 3 Тәжірибе-эксперименттік жұмыстың нәтижелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... 113
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... . 122
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 125
Қосымшалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .135
Диссертациялық жұмыста қолданылған нормативті құжаттар
1. МЖБМС ҚР 050117 - Қазақ тілі мен әдебиеті (бакалавриат) мамандығының ҚР
мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты. Енгізу күні 09.01.06.
Астана: ..., 2006. – 27 б.
2. Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы. –Астана, Ақорда, 2007
жылғы шілденің 27-сі, №319-ІІІ ҚРЗ.
3. Конценпция высшего педагогического образования Республика Казахстан.
Проект. Казахстанская правда. -2005. -18 августа. С.5.
4. Қазақстан Республикасында жаңа тұрпатты мұғалім дайындаудың үздіксіз
педагогикалық білім беру тұжырымдамасы. Жоба. Казахстанская правда.
-2005. -18 августа. С.7.
5. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасы.
6. Мамандықтың типтік және жұмысшы оқу жоспарлары.
Диссертацияда қолданылған қысқартылған сөздер
ЭЕМ – электронды есептеу машинасы
ЖОО – жоғары оқу орны
КТ – компьютерлік технологиялар
ОПТ – оқу-педагогикалық тапсырма
ЖКБ МББС – Жоғары кәсіптік білім берудің мемлекеттік білім беру стандарты
ЭО – электронды оқулық
КЛ – компьютерлік лингвистика
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. 2004 жылғы жолдауда ел Президенті:
...реформалаудың нәтижелерінің бірі жаңа сатыдағы педагогтың өмірге келуі
болуға тиіс деп, ал 2005 жылғы жолдауында: ХХІ ғасырда білімін дамыта
алмаған елдің тығырыққа тірелері анық. Біздің болашақтың жоғары
технологиялық және ғылыми қамтымды өндірістері үшін кадрлар қорын
жасақтауымыз қажет. Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап,
кең ауқымда ойлай білетін осы заманғы басқарушыларсыз біз инновациялық
экономика құра алмаймыз.
Қазақстан жоғары оқу орындарының міндеті - әлемдік стандарттар
деңгейінде білім беру,- деген еді. Сонымен бірге 2004 жылы 12 қазанда
білім беру қызметкерлерінің ІІІ съезінде елбасы жаңа тұрпатты мұғалім
дайындау мәселесін қоғамдық қажеттілік деп атап көрсеткен еді: Структурные
преобразования должны быть обеспечены опережающим развитием системы
подготовки кадров учителей. Нужен педагог новой формации. Осыған
байланысты жаңа тұрпатты мұғалім дайындау мәселесі жан-жақты талдау,
талқылау нысанына алынды [1; 2].
Қоғамның жаңа сападағы педагог мамандарына деген сұранысын орындау
мақсатында 2007 жылғы жаңа білім заңында Білім беру жүйесінің міндеттері
атты 11-баптың 9-бөлімінде оқытудың жаңа технологияларын, оның ішінде
кәсіптік білім беру бағдарламаларының қоғам мен еңбек нарығының өзгеріп
отыратын қажеттеріне тез бейімделуіне ықпал ететін кредиттік, қашықтықтан
оқыту, ақпараттық-коммуникациялық технологияларды енгізу және тиімді
пайдалану көрсетілді [3].
Жалпы, қоғам өмірінде болып жатқан өзгерістер білім беру ісіне тәуелді
болатыны белгілі. Сондықтан мемлекеттің басым бағыты ретінде,
бәсекелестікке қабілеттікті қалыптастыратын басты құрал ретінде білім
берудің орын алуы заңды. Қайта құру кезіндегі өзгерістер, тәуелсіздік
алғаннан кейінгі өзгерістер мұғалім профессиограммасына да өзінің ықпалын
тигізіп отырды. Қоғамның дамуымен бірге білім беруді ақпараттандыру
мәселесінің өзектілігі артып отырғаны соңғы жылдары анық байқалады.
Өркениеттің постиндустриалды кезеңіне ұйымдастыру, іс-әрекеттік және
ақпараттық технологиялар маңызының арта түсуі тән.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006-2008 жылдарға арналған
бағдарламасы [4] бойынша білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасына өзгерістер мен толықтырулар енгізілетіні,
шаралардың жоспарланған кешенін іске асыру нәтижесінде жалпы орта білім
беру саласында электрондық оқулықтарды енгізу, білім беру процесіне қазіргі
заманғы ақпараттық және телекоммуникациялық технологияларды, 2008 жылға
қарай оқушылардың компьютермен қамтамасыз етілу арақатынасын 20 оқушыға 1
компьютерге дейін жеткізу, ал жоғары кәсіптік білім беру саласында білім
беру бағдарламаларын әртараптандыру және икемді ету көрсетілді.
Білім беруді ақпараттандыру мәселелері педагогикалық, психологиялық
ғылыми зерттеулерде қарастырылды. Өткен ғасырдың сексенінші-тоқсаныншы
жылдары ресейлік Б.С.Гершунский [5], П.М.Лапчик [6], В.М.Монахов [7] т.б.
компьютерлендірудің педагогикалық, психологиялық негіздерін қарастырды.
Б.С.Гершунский білім беруді ақпараттандырудың проблемалары мен
перспективаларын қарастыра отырып, компьютерлік техниканы білім беру мен
ғылыми-педагогикалық қызметте, педагогикалық болжалдау мен басқару
жүйесінде тиімді қолдану жағын, компьютерді оқу объектісі мен құралы
ретінде пайдаланудың философиялық, әлеуметтік-экономикалық, ғылыми-
техникалық және психологиялық-педагогикалық алғышарттарына тоқталды [5].
П.М.Лапчик білім беруді ақпараттандырудың психологиялық-педагогикалық
мәселелерін зерттеді [6].
Қазақстандық Ж.А.Қараев оқушылардың танымдық қызметін оқытудың
компьютерлік технологиясын пайдалана отырып белсендендіру мәселесін
зерттеді [8].
Д.М.Жүсібалиева қашықтықтан оқыту кезінде студенттердің мәдениетін
қалыптастыру мәселесін [9], М.С.Мәлібекова оқыту процесінде пәнаралық
байланыс арқылы дербес компьютерді қолданудың теориялық негізін қарастырды
[10].
К.М.Беркімбаев болашақ экология мамандарын кәсіби даярлаудағы
информатикалық пәндерді оқыту үрдісінің педагогикалық жүйесін [11],
А.Т.Аймұқатов политехникалық колледжде информатиканы оқыту әдістемесінен
[12], Л.П.Әбішева компьютер көмегімен оқу іс-әрекетін дараландыруды [13],
Г.К.Ізтілеуова қашықтықтан оқыту әдістемсін [14], Қ.З.Халықова оқушыны
компьютер көмегімен дербес оқытудың педагогикалық мүмкіндіктерін [15],
С.А.Омарова информатиканы оқытудағы жаттығулар мен есептер қолдануды [16],
А.Л.Муховиков интернеттің қазақстандық сегментін пайдалана отырып ақпарат
мазмұнымен жұмыс істеу әдістемесін [17] қарастырған.
Г.Е.Санай мектепте инновациялық білім беру технологияларын жүзеге
асыруға мұғалімдердің дайындығын қалыптастыруды теориялық негіздесе [18],
М.М.Көккөз рейтингтік оқыту арқылы қашықтықтан оқыту барысында
студенттердің танымдық белсенбілігін қалыптастыруды [19], Е.Ы.Бидайбеков
білім беруді ақпараттандыруды [20], М.В.Семенова ЖОО-да болашақ
мұғалімдердің кәсіби құзыреттілігін қалыптастырудың педагогикалық шарттарын
[21], В.А.Криворучко информатика мұғалімдерін қайта дайындаудың
инновациялық технологияларын [22], А.З.Турсынбаев оқушылардың жемісті еңбек
етуі үшін болашақ мұғалімдерді компьютерлік технологияларды қолдануға
дайындығын қалыптастыру ерекшеліктерін [23], С.М.Кеңесбаев жоғары
педагогикалық білім беруде болашақ мұғалімдерді жаңа ақпараттық
технологияларды пайдалана білуге даярлаудың педагогикалық негіздерін [24],
М.Б.Есбосынов орта мектепте қашықтықтан оқытуды ұйымдастырудың дидактикалық
шарттарын [25], Н.Е.Исабек студенттерді компьютерлік графиканы кәсіби іс-
әрекеттерде пайдалануға даярлауды [26], А.К.Илеуова оқытудың ақпараттық
технологияларын қолдану жағдайында жалпы орта білім беру жүйесін
басқарудағы педагогикалық мониторингті [27] қарастырды.
Кредиттік оқу жүйесіне ауысу қашықтықтан оқытудың алғышарты ретінде
әдістемелік жұмысқа үлкен мән беріп, ақпараттық технологияны кеңінен
қолдануға қажеттілік тудырды. Елімізде білім беруді ақпараттандыру 1997
жылы орта білім беретін мектептердің барлығын компьютерлендіруден басталды.
Арада он шақты жыл өткенмен, жоғары оқу орнының әрбір түлегі ақпараттық
технологияны әлі де болса жеткілікті меңгерді дей алмаймыз. Оның бірнеше
объективті және субъективті себебі бар.
2005 жылы 18 тамызда жарияланған Қазақстан Республикасындағы жаңа
тұрпатты мұғалім даярлаудың үзіліссіз педагогикалық білім беру
тұжырымдамасы [1] және Қазақстан Республикасында жоғары педагогикалық
білім беру тұжырымдамасының [2] екі жобаның біріншісінде жаңа тұрпатты
мұғалімге - рухани жетілген, шығармашылық қабілеті жоғары, өзіне сын көзбен
қарай алатын, кәсіби дағдылары, педагогикалық дарыны бар, жаңашылдыққа
ұмтылатын тұлға ретінде анықтама берілген. Мұғалім идеалы - білімнің
құндылығын айқын түсінетін, мәдениеті жоғары адам, өз пәнінің жетік
шебері, педагогика мен психологияны терең меңгерген, жеке тұлғаға
бағытталған педагогикалық әдістерді қолдана алатын, өзін жеке тұлға ретінде
дамытып, рухани өсуге деген қажеттілігі мол болуы тиіс делінеді [1].
Кәсіпқой мұғалім өз пәнін жетік біліп қана қоймай, әрбір қатынасушының
педагогикалық үрдістегі орнын білуі керек. Оқушылардың оқу-тәрбие жұмысын
ұйымдастыра алуға қабілетті болып, оның нәтижелерін алдын-ала болжалдап
көре білуге тиіс, болуы мүмкін ауытқушылықтарды дер кезінде түзете алуы,
яғни құзыретті тұлға болуы керектігіне назар аударылады.
Бірінші жобада жаңа тұрпаты мұғалім үш түрлі құзыретілікке ие болуы
тиіс деп есептелінеді: әдіснамалық, жалпымәдени, пәндік-бағыттылық.
Педагогикалық қызметтің шығармашылық бағытталуы, біріншіден, мұғалімге
мамандығы үшін мәні бар күшті және әлсіз жақтарын (өзін-өзі тануын,
эмоционалдық қалпын, коммуникативтік және дидактикалық қабілеттерін және
т.б.) бағалай алуы; екіншіден, зияткерлік мәдениетін (ойлау, ес, қабылдау,
зейін), мінез-құлық, қарым-қатынас, соның ішінде педагогикалық қарым-
қатынасты меңгеру; үшіншіден, қазіргі интеграциялық үрдістер, әлемдік білім
берудің даму тенденцияларын бағдарлай алуы сияқты мәселелерді қарастырумен
байланысты. Дегенмен, мазмұны әлі де ашылмаған бірқатар сұрақтар туындайды.
Жаңа тұрпатты мұғалім ұғымы теориялық еңбектерде қарастырылды ма? Айтылған
мәселелерді жүзеге асыру үшін жаңа тұрпатты мұғалімді қалыптастыруда
ақпараттық технологияларды қолданудың педагогикалық шарттары қандай?
Ақпараттық технологияларды қолдану мазмұны нені қамтуы керек? Мемлекеттік
білім стандарттарында теориялық тұрғыда бұл мәселенің шешілуі қаншалықты
деңгейде жүзеге асқан? Бұл сұрақтар зерттеуіміздің өзектілігін көрсетеді.
Сонымен бірге ақпараттық технологияларды тиімді қолдануды негіздеу
үшін мынадай негізгі сұрақтарға жауап беруге тырысайық:
1.Оқу-тәрбие үрдісінде компьютерге қандай нақты педагогикалық
функцияларды жүктеуге болады?
2.Педагог пен білім алушының қарым-қатынасы, сонымен бірге білім
алушылардың бір-бірімен қарым-қатынасы оқытуды компьютерлендіру
жағдайларында қалай өзгереді, түрленеді?
3.Үйретуші бағдарламалар мен электронды оқулықтарды құрастырғанда
және пайдаланғанда қандай талаптарды басшылыққа алу керек?
4.Шет елдерде компьютерлік оқыту теориясы мен практикасы қалай дамып
жатыр? Қазақ мектебін ақпараттандырғанда, олардың қандай жетістіктерін
ескерген жөн?
Орта білім беру жүйесін ақпараттандырудың мемлекеттік бағдарламасына
сәйкес республика мектептері жүз пайыз компьютерлендірілген. Орта білім
беру ұйымдарына арналған электронды оқу басылымдары мектеп пәндерінің 25
пайызын қамтыды. Республиканың алты облысының 717 мектебі (8,7 %)
қашықтықтан оқыту желісіне қосылды [28]. Сонда да білім беру мекемелерінде
мұғалімдердің ақпараттық технологияларды қолдану деңгейі қажеттіліктен
төмен.
Қазақстанда 43 орта мектеп оқушысына 1 компьютерден келеді (Ресейде
59). Салыстырсақ, 2004 жылдың басында Ұлыбритания орта мектептерінде 1
компьютерге 5 оқушы, АҚШ-та 4 оқушыдан келіп отырған [28].
Қазіргі кезде Қазақстан мектептерінің 44 пайызы ғана Интернет
желісіне қосылған. 2000 жылдың өзінде-ақ Эстония мектептері 80 пайыз,
Экономикалық бірлестік пен даму ұйымы елдері бойынша орта есеппен 52
пайыздық көрсеткішті көрсеткен [28].
Жоғары білікті, бәсекеге қабілетті маман дайындау тілдік, ақпараттық,
экологиялық, экономикалық дайындықтың жоғары болуын керек етеді. Білім
беруді дамытудың 2010 жылға дейінгі мемлекеттік бағдарламасы бойынша
бакалавриаттың халықаралық бағдарламаларымен құрылымы мен мазмұны үйлескен
білім беру бағдарламалары жасалып, оқытудың кредиттік және қашықтықтан
оқыту технологиялары жүзеге асады. Білім берудегі осындай өзгерістерге
сәйкес жаңа тұрпатты мұғалім дәстүрлі оқыту формаларын ақпараттық-
коммуникациялық, басқа да жаңашыл технологиялармен үйлестіріп жүргізе алуға
қабілетті болуы керек деп есептейміз.
Ведь учитель новой формации - специалист, владеющий системой средств
и методов, необходимых для того, чтобы подготовить учащихся к жизни в
обществе, где, можно сказать, правит информация. И одна из задач при
подготовке учителя - научить его современным технологиям поиска, хранения и
обработки информации. Такими технологиями должен владеть любой учитель-
предметник [29].
Жаңа типті маман дайындау жүйесінің негізіне төменгі курстарда іргелі
жаратылыстану-ғылыми дайындық, ал жоғары курстарда тәжірибе міндеттерін
шешуге бағытталған алдыңғы қатарлы ғылыми орталықтардағы арнайы мақсатты
дайындық; білім беру жүйесінде өндірістік инновацияларды, атап айтқанда
жаңа ақпараттық және телекоммуникациялық технологияларды, оқытудың жаңа
әдістері мен тәсілдерін енгізу ұстанымдары алынуы керек [28, 4].
Қазіргі білім беру жүйесіндегі педагогикалық мамандық түлектері мен
жалпы білім беретін мектеп қажеттілігі арасындағы үйлестіктің жеткіліксіз
болуы, мұғалімдердің оқушыларды оқыту, тәрбиелеу үрдісінде ақпараттық және
коммуникациялық технологияларды пайдалануға дайындығының төмен болуы сияқты
қайшылықтар осы проблемаға байланысты зерттеу жұмысының тақырыбын Жаңа
тұрпатты мұғалімді қалыптастыруда ақпараттық технологияларды қолданудың
педагогикалық шарттары деп алуға негіз болды.
Зерттеу мақсаты: Қазақстан Республикасы жоғары педагогикалық білім
беру жүйесінің жаңару кезеңіндегі жаңа тұрпатты мұғалімді қалыптастырудың
педагогикалық шарттарын анықтау.
Зерттеу нысанасы: жоғары оқу орнының оқу-тәрбие үрдісі.
Зерттеу пәні: жаңа тұрпатты мұғалімді қалыптастыруда қолданылатын
ақпараттық технологияларды пайдаланудың педагогикалық шарттар жүйесі.
Зерттеу міндеттері:
- жаңа тұрпатты мұғалім ұғымының мәнін айқындау;
- жаңа тұрпатты мұғалім қалыптастырудың педагогикалық негіздерін теориялық
тұрғыда анықтау;
- ақпараттық технологиялар негізінде жаңа тұрпатты мұғалім қалыптастырудың
мүмкіндіктері мен жолдарын айқындау;
- жаңа тұрпатты мұғалімді қалыптастыруда ақпараттық технологияларды
пайдаланудың педагогикалық шарттарын анықтау;
- тәжірибе-эксперименттік жұмыстар жүргізіп, тиімділігін бағалау, қажетті
ұсыныстар дайындау.
Зерттеу болжамы. Егер жаңа тұрпатты мұғалім ұғымының мәнін айқындап,
мемлекеттік білім беру стандарттарына қажетті өзгерістер ұсынып, ақпараттық
технологияларды қолдану арқылы жаңа тұрпатты мұғалім қалыптастырудың
педагогикалық шарттары анықталса, онда оқыту технологияларының тиімді
жақтары жоғары оқу орнының оқу-тәрбие үрдісін жақсартумен қатар, жаңа
тұрпатты мұғалімдерді қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Зерттеудің жетекші идеясы. Жаңа тұрпатты мұғалімді қалыптастыруда
ақпараттық технологияларды қолданудың белгілі бір педагогикалық шарттар
жүйесі орындалуы керек. Ол мұғалімдерге арналған арнайы семинарды,
студенттерге арналған арнайы курстарды қамтумен қатар, оқыту технологиясына
өзгеріс енгізуді, атап айтсақ пәндер мазмұнына толықтырулар енгізе отырып,
барлық пәндерде ақпараттық-дидактикалық кешенді белгілі бір жүйе бойынша
белсенді технологиялар көмегімен қолдануды керексінеді. Оқыту технологиясы
электронды оқулық және пәндер бойынша оқу-педагогикалық тапсырмалар
кешенімен толықтырылып, автоматты оқыту элементтерін пайдалану оқытушының
студентпен жүргізетін жеке жұмысына уақытты көбірек бөлуіне мүмкіндік
береді.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: тұлға дамуының жалпы
диалектикалық теориясы; таным теориясы; біртұтас педагогикалық үдеріс
теориясы; аксиологиялық және жүйелілік көзқарас теориясы; зерттеу
проблемасы бойынша философиялық, психологиялық-педагогикалық ілімдер,
педагогикалық технология, педагогикалық эксперимент жүргізу және
математикалық статистика тұжырымдамалары.
Зерттеу көздері: зерттеу проблемасы бойынша философтардың,
педагогтардың, психологтардың еңбектері, ресми құжаттар: Қазақстан
Республикасының Білім туралы заңы, Қазақстан – 2030 даму стратегиясы,
050117- Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығының ҚР мемлекеттік жалпыға
міндетті білім беру стандарты, мамандықтың типтік және жұмыс оқу
жоспарлары, ҚР жоғары педагогтік білім беру тұжырымдамасының жобасы, ҚР
2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы, оқулықтар, сөздіктер,
проблемаға қатысты ғылыми-зерттеу жұмыстар (диссертациялар, монографиялар,
авторефераттар).
Зерттеу әдістері: педагогикалық жоғары білім беру және білім беру
мәселелері бойынша нормативті құжаттарды зерттеу, психологиялық-
педагогикалық, ғылыми-әдістемелік әдебиеттерді теориялық талдау, бақылау,
мұғалімдермен, оқытушылармен және студенттермен әңгімелесу, олардың
орындаған жұмыстарын талдау, сауалнама жүргізу, тестілеу, ақпараттық
технологиялар саласында халықаралық зерттеулердің статистикалық
мәліметтерін салыстыру, нобайлау, сынақ тәжірибесін талдау және жалпылау,
математикалық статистика әдістері.
Зерттеу кезеңдері:
Бірінші кезеңде (1998 – 2001 ж.ж.) – зерттеудің теориялық негізін
анықтау, ақпараттық және компьютерлік технологияларға байланысты
психологиялық-педагогикалық, ғылыми-әдістемелік әдебиеттерді зерттеу,
теориялық тұрғыда талдау, зерттеудің ғылыми аппаратын анықтау жүзеге
асырылды.
Екінші кезеңде (2002 – 2006 ж.ж.) – оқу жоспарлары, бағдарламалары,
педагогикалық, оқу-әдістемелік құралдар талданды, зерттелініп отырған
проблема сұрақтары нақтыланды, тәжірибелік-эксперименттік жұмыс мазмұны
негізделді, жоғары оқу орнындағы қазақ тілі мен әдебиеті мамандығының
Нормативті қазақ тілі, Орфография және пунктуация пәндері және Қазақ
тілін оқытуда ақпараттық технологияларды қолдану арнайы курсы бойынша
жасалған бағдарламалар, электронды оқулықтар құрастырылды. Ұсынылып отырған
ақпараттық технологиялар негізінде жаңа тұрпатты мұғалім қалыптастырудың
педагогикалық шарттарының тиімділігін анықтау мақсатында тәжірибе-
эксперименттік жұмыс жүргізілді.
Үшінші кезеңде (2007 – 2008 ж.ж.) – тәжірибе–эксперименттік жұмыс
нәтижелерін қорытындыланды.
Зерттеудің тәжірибе-эксперименталдық базасы ретінде М.Х.Дулати
атындағы Тараз мемлекеттік университеті, Тараз мемлекеттік педагогикалық
институты алынды. Экспериментке 488 білімгер қатысты.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
- жаңа тұрпатты мұғалім семантикасы айқындалып, анықтама берілді;
- жаңа тұрпатты мұғалімді қалыптастыруда ақпараттық технологияларды
пайдалану көрсеткіштері, пән мұғаліміне тән ақпараттық құзырлылық
деңгейлері айқындалды;
- жаңа тұрпатты мұғалімді қалыптастыруда ақпараттық технологияларды
қолданудың педагогикалық шарттар жүйесі құрастырылып негізделді;
- ақпараттық технологияларды қолдануға оқытушылардың дайындығын
қалыптастыруға қажетті әдістеме жасалды;
- студенттердің ақпараттық құзырлығын қалыптастыруға қажетті арнайы
курстар мазмұны, әдістемелік ұсыныстар жасалды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
1)оқытушыларға арналған Ақпараттық технологияларды қолдану арқылы қазақ
тілін оқытуды ұйымдастыру атты арнайы семинар ұйымдастырылды;
2) қазақ тілін оқыту әдістемесіне, педагогика, философия пәндеріне қосымша
тақырыптар ұсынылды;
3) Қазақ тілін оқытуда ақпараттық технологияларды қолдану арнайы курсы,
сонымен бірге Компьютерлік лингвистика таңдау курсы енгізілді;
4) Орфография және пунктуация электронды оқулығы (қосымша А), қазақ тілін
оқыту әдістемесіне қатысты ақпараттық-дидактикалық кешен жасалды.
Біз ұсынып отырған жаңа тұрпатты мұғалімді қалыптастыруда ақпараттық
технологияларды қолдану әдістемесі жоғары оқу орнында ғана емес, мектеп
мұғалімдерінің біліктілігін жоғарылату жүйесінде де тиімді қолданыла алады.
Қазақ тілін оқыту әдістемесінен Қазақ тілін оқытуда ақпараттық
технологияларды қолдану арнайы курсының (қазақ тілі мен әдебиеті
мамандығының студенттері үшін) практикалық мәні бар.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
- жаңа тұрпатты мұғалім ұғымының семантикасы;
- жаңа тұрпатты мұғалім құзыреттілігінің мотивациялық, танымдық,
процессуалдық құрамдастарының байланысы ақпараттық құзыреттілігін
айқындауға негіз болуы;
- жаңа тұрпатты мұғалімді қалыптастыруда ақпараттық технологияны
қолдану әдістемесі белсенді, шығармашылық әрекетке негізделген
педагогикалық технологиялар арқылы жүргізілетіні;
- жаңа тұрпатты мұғалімді қалыптастыруда ақпараттық технологияларды
қолданудың тиімділігін арттыру үшін компьютерлік технологияларды пайдалану
жолдарын оқытушыларға үйрету мақсатында арнайы семинар ұйымдастырылуы
керек, пәндер электронды оқулықтармен қамтамасыз етіліп, сол арқылы
аудиторияда да, аудиториядан тыс жұмыс кезінде де ақпараттық
технологияларды қолдануға мүмкіндік жасалу қажеттігі;
- пәндердің ақпараттық-дидактикалық кешендері, сонымен бірге
автоматтандырылған оқыту бағдарламасы курстың тарауы немесе белгілі бір
тақырыбын қамтып, білімгер жұмысын даралауға ықпал етіп отыруға тиіс
екендігі;
- педагогика, философия және қазақ тілін оқыту әдістемесіне қосымша
тақырыптар.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі зерттеу мәселесін
талдаудағы әдіснамалық көзқарас, зерттеу пәні мен міндеттеріне сәйкес
келетін кешенді әдістемені жүзеге асыру арқылы, сынақ-тәжірибелік
жұмыстардың жақсы нәтиже беруімен қамтамасыз етілді.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және практикаға ендіру. Зерттеу
материалдары республикалық және халықаралық деңгейдегі конференцияларда
баяндалып, талқыланды: Казахстан – 2030: Процветание, безопасность и
улучшение благосостояния всех казахстанцев республикалық ғылыми-
практикалық конференциясында (Тараз, 1998) [29]; ХХІ ғасыр қарсаңындағы
білім беру: проблемалары мен перспективалары республикалық ғылыми-
практикалық конференцияда (Тараз, 1998) [30]; Білім сапасын бағалаудың
ұлттық жүйесі: стратегия, технология және проблемалар халықаралық ғылыми-
теориялық конференция (Тараз, 2003) [31]; Мұғалім даярлаудағы
педагогикалық инновациялар халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда
(Тараз, 2005) [32]; Жас ғалым атты ғылыми-практикалық конференцияда
(Тараз, 2005) [33]; Қазақстан Республикасында Білім беруді дамытудың 2005-
2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының жоғары және жоғары оқу
орнынан кейінгі білім беру жүйесіндегі іске асырылуы атты республикалық
ғылыми-практикалық конференцияда (Тараз, 2005) [34]; Мектепте
құзыреттілік білім беруді енгізу жағдайында педагог кадрларды дайындау
халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда (Тараз, 2006) [35]; Жас ғалым
– 2007 ІІ халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда (Тараз, 2007) [36];
Жас ғалымдардың қазіргі ғылыми зерттеулері: проблемалар, оларды шешу
жолдары мен идеялар халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда (Астана,
2007) [37]; сонымен бірге Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының
Қазақ тілі, Педагогика және этнопедагогика, Информатика және есептеу
техникасы кафедраларында, М.Х.Дулати атындағы Тараз мемлекеттік
университетінің Қазақ тілі кафедрасында, институт ішіндегі ғылыми
семинарлар мен әдістемелік семинарларда, филология факультетінің
әдістемелік бірлестігінде; республикалық ғылыми, ғылыми-педагогикалық және
әдістемелік журналдарда (Оңтүстік Қазақстан ғылымы мен білімі, 2000, №22
[38]; Қазақ тілі мен әдебиеті, 1998, №11-12 [39]; 2003, №5 [40];
М.Х.Дулати атындағы ТарМУ хабаршысы, 2002, №3 [41]; Тараз мемлекеттік
педагогикалық институтының хабаршысы, 2006, №2 [42]; Ізденіс, 2008, №1
[43], Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ хабаршысы 2007, №3 [44]; 2008, №2 [45])
басылды. Зерттеу нәтижесінде Қазақ тілі және ақпараттық технологиялар оқу-
әдістемелік құралы (Тараз, 2006, 8,3 б.т.) баспадан шығарылып, қала мен
облыс мектептеріне, мұғалімдеріне таратылды. Зерттеу нәтижелері бойынша 8
ғылыми мақала жарияланды.
Диссертация құрылымы мен көлемі. Диссертация кіріспе, екі бөлім,
қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, 9 кесте, 24 сурет пен 6
қосымшадан құралған.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі негізделіп, зерттеу
проблемасы, мақсаты, нысаны, пәні анықталып, ғылыми болжам, міндеттер мен
жетекші идея, зерттеу кезеңдері сипатталып, ғылыми жаңалығы, теориялық және
практикалық мәнділігі ашылды, қорғауға ұсынылатын қағидалар айқындалып,
зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу мен практикаға ендіру туралы мәліметтер
берілді.
Жаңа тұрпатты мұғалімді қалыптастырудың теориялық негіздері деп
аталатын бірінші бөлімде жаңа тұрпатты мұғалім ұғымының семантикасы
айқындалды, мемлекеттік білім беру стандарттарының жаңа тұрпатты мұғалімді
қалыптастыру негізі екені көрсетілді, жаңа тұрпатты мұғалімді
қалыптастыруда ақпараттық технологияларды қолданудың педагогикалық шарттар
жүйесі жасалып, теориялық тұрғыда негізделді.
Ақпараттық технологиялар арқылы жаңа тұрпатты мұғалімді қалыптастыру
бойынша тәжірибе-эксперименттік жұмыс деп аталатын екінші бөлімде қазақ
тілі мен әдебиеті, қазақ тілі мен әдебиеті және ағылшын тілі, тарих,
география мамандығы студенттерінің ақпараттық технологияны пайдалану жайы
бақылау, сауалнама жүргізу, тестілеу арқылы анықталып, оны жақсарту жолдары
ұсынылды; жаңа тұрпатты мұғалімді қалыптастырудағы ақпараттық
технологияларды қолдану мазмұны арнайы курстар арқылы ашылды. Қазақ тілін
оқыту әдістемесінен Қазақ тілін оқытуда ақпараттық технологияларды
қолдану арнайы курсының бағдарламасы жасалып (қазақ тілі мен әдебиеті
мамандығының студенттері үшін), Орфография және пунктуация электронды
оқулығы [46] арқылы компьютерлік технологияны қолданудағы білім, іскерлік
пен дағдыны қалыптастыруға бағытталған дербес практикалық жұмыс жүргізу
жоспары, оқытушыларға арналған әдістемелік семинар жоспары келтірілді.
Кесте және графикалық түрде эксперименталды және бақылау топтарының
нәтижелері, тәжірибелік-эксперименттік жұмыс қорытындылары талданды.
Қорытындыда диссертациялық зерттеудің негізгі нәтижелері келтіріліп,
жаңа тұрпатты мұғалімді қалыптастыруда ақпараттық технологияларды
қолданудың педагогикалық шарттар жүйесінің тиімділігі қорытыланды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімінде зерттеу барысында қарастырылған
педагогикалық, психологиялық, философиялық және әдістемелік әдебиеттер
қамтылды.
Қосымшада ақпараттық технологияны меңгеру деңгейін анықтауға арналған
сауалнама, ақпараттық құзыреттіліктің қаншалықты деңгейде қалыптасқандығын
белгілеуге мүмкіндік беретін сауалнама, сонымен бірге арнайы курс
бағдарламасы берілді.
1 ЖАҢА ТҰРПАТТЫ МҰҒАЛІМДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жаңа тұрпатты мұғалім ұғымының мәні
Ақпараттық технологияға берілетін анықтамаларды қарастырмас бұрын
ақпарат түсініктемелеріне назар аударайық.
Ақпарат – бұл ақпараттық процесс барысында түзілетін қозғалыстағы
объект [47, 7].
Сонымен қатар, ақпарат дегеніміз қоршаған орта құбылыстары мен
нысандарының қасиеттері мен қалпы туралы мәліметтер. Ақпарат деп жалпы
тұрғыда нақты деректер мен олардың арасындағы тәуелділіктер жиынын
ұғынамыз. Сонда қоғам сол арқылы өзін-өзі танып, біртұтас жүйе ретінде
қызмет атқара алады [48, 5].
Ақпаратқа нақты анықтама беру ғылымдағы күрделі мәселенің бірі болып
келеді. Кибернетикалық тұрғыда [49] ақпарат деп деректер, мәлімет, хабар
туралы бастапқы хабарлау ұғынылады. Кибернетика ақпарат ұғымын адам сөзі
мен коммуникацияның басқа да формалары аясынан шығарып, кез келген түрдегі
мақсатты түрде бағытталған жүйелермен байланыстырады. Ақпарат үш түрлі
формада көрінеді:
-биологиялық (биоток, генетикалық механизм байланыстары);
-машиналық (электр тізбегіндегі сигналдар);
-әлеуметтік (қоғамдық жүйедегі білім қозғалысы).
Жасанды интеллектіге байланысты түсіндірме сөздікте ақпаратты нақты
деректер мен олардың арасындағы байланыс туралы білім жиыны деп, екіншіден,
есептеу техникасында берілген келісім арқылы белгілі бір деректер қорына
ғана қатысты, ЕЭМ-ге енгізілетін, оның жадында сақталатын, өңделетін әрі
пайдаланушыларға берілетін мазмұн екеніне акцент жасалады [50].
Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігінде:
Ақпараттық технология – 1)объектінің, процестің немесе құбылыстың
күйі туралы жаңа ақпарат алу үшін мәліметтерді жинау, өңдеу, жеткізу
тәсілдері мен құралдарының жиынтығын пайдаланатын процесс;
2) ақпаратты өңдеу үшін пайдаланылатын техникалық элементтердің,
құрылғылардың немесе әдістердің жиынтығы [51].
Э.М.Кравченя ...информатика весьма близка к технологии, поэтому ее
предмет называют информационной технологией, в том числе и в
образовательной. Под информационной технологией в образовании понимается
совокупность методов, способов, приемов, средств обработки информации,
включая прикладные программные средства, и регламентируемый порядок их
применения [48] десе (информатика технологияға жақын болғандықтан, оны
ақпараттық технология деп атайды. Білім берудегі ақпараттық технологиялар
ретінде қолданбалы бағдарламалық құралдар мен оларды пайдалану регламентін
қоса ақпаратты өңдеу әдістері, тәсілдері мен құралдарын ұғынады – Ж.А.),
К.В.Балдин мен В.Б.Уткин Предметом изучения информатики являются
информационные технологии, которые реализуются на практике в
автоматизированных информационных системах различного назначения,
выступающих в качестве объекта информатики (информатиканың зерттеу пәні
ретінде - информатика нысаны ретінде қарастырылатын алуан түрлі мақсаттағы
автоматтандырылған, тәжірибеде қолданылып келе жатқан ақпараттық жүйелер
танылады – Ж.А.) деп автоматты жүйелер қызметіне назар аударады [51].
Жан-жақты және үйлесімді дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру қоғам
қажеттілігіне сәйкес жүргізілетіні белгілі. Қазақстандағы қазіргі бағыт ел
экономикасын өркендетуге, сол арқылы халықтың жағдайын жақсартуға
бағытталған. 2030 жылға дейінгі даму стратегиясы жыл сайын Елбасы
жолдаулары арқылы нақтыланып, айқындалып отырады. Өткен ғасырдың тоқсаныншы
жылдары әйгілі компьютерлік фирма басшысы Д.Эйкерс студенттеріміз бүгін
бәсекеге түсе алмайтын болса, онда ертең компанияларымыз қалай бәсекеге
түспек [52, 42] дей отырып, білім берудің жетекшіл орнын бағалаған еді. Ел
экономикасын жаңаша сатыға көтеретін білім беру саласына алдымен бәсекеге
қабілетті, жаңа сапалы мамандар қажет. Қоғам өзгерісіне байланысты жаңа
типті мұғалім, жаңа буын мұғалімге деген қажеттіліктер пайда болып, ол
мұғалім профессиограммасына өзгерістер енгізіп отырды. Білім мазмұнын
жаңарту мемлекеттік білім стандарттары арқылы жүзеге аса бастады.
Қазақстан халқына жолдауында (2004 ж.), білім беру саласы
қызметкерлерінің ІІІ республикалық съезінде Н.Ә.Назарбаев қоғамымызда жаңа
тұрпатты мұғалімге қажеттілік туындағанын айтқан еді. Жаңа тұрпатты
мұғалім ұғымының мәні қандай? Оған қандай талаптар қойылады? Осы
сұрақтарға педагогика теориясында анықтама берілді ме? Соған қысқаша
тоқталып өтейік.
Учитель новой формации – это духовно развитая, творческая личность,
обладающая способностью к рефлексии, профессиональными навыками,
педагогическим даром и стремлением к новому, личность, представленная не
просто как сумма свойств и характеристик (как это традиционно излагалось в
квалификационных характеристиках по учительским специальностям), а
целостное динамическое образование, логическим центром и основанием
которого является потребностно-мотивационная сфера, составляющая ее
социальную и профессиональную позицию [2].
Сонымен бірге жаңа тұрпатты мұғалім – ақпараттық технологияларды
меңгеруі тиіс. Ведь учитель новой формации - специалист, владеющий
системой средств и методов, необходимых для того, чтобы подготовить
учащихся к жизни, где, можно сказать, правит информация. И одна из задач
при подготовке учителя - научить его современным технологиям поиска,
хранения и обработки информации. Такими технологиями должен владеть любой
учитель-предметник [29]. Сол сияқты ...жаңа дәуір педагогі - бұл пәндік
білімнің жүйесін, ғылыми білімнің әр саласы бойынша білік пен дағдыны
игеріп қана қоймай, сонымен бірге оқыту технологиясының жүйесін,
оқушылардың оқу қызметінің біліктілік пен өмірлік дағдыларды игеруіне
бағытталған құралдары мен әдістерін игерген маман [53].
Әйгілі педагог В.Н.Сорока-Росинский: Учитель чаще всего
рассматривается как простая арифметическая сумма тех достоинств, которыми
ему следует обладать. Имеются они у него на 100% - отличный педагог, на
75% - хороший, на 50% - посредственный, ниже 50% - плохой. Разумеется, это
не так: каждый педагог вовсе не матрац, набитый добродетелями, а личность,
определенный склад характера, особая порода - каждый в своем стиле... [54,
214] (мұғалім көбіне қажетті қасиеттер мен сапалардың қосынды жиынтығына ие
тұлға ретінде қаралады. Егер оның бойында осы қасиеттер 100 пайыз бар
болса, онда ол тамаша мұғалім, ал егер 75 пайыз болатын болса, онда жақсы
мұғалім, 50 пайыз болса – орташа, 50-ден төмен болса, онда нашар мұғалім
болып саналады. Шын мәнінде, олай емес, мұғалім дегеніміз жақсы қасиеттерге
толы қап емес қой, ол да өзінше бір жеке тұлға екенін мойындаған жөн, өзіне
тән мінезі бар, әрқайсысы өз қазанында қайнап жатқан қайнар секілді –
Ж.А.).
2004 жылдың қазан айындағы білім беру қызметкерлерінің ІІІ съезінен
кейін жаңа тұрпатты мұғалім термині кеңінен тарап, талқылау нысанына
айналғанмен, бұл ұғымды теориялық тұрғыда негіздеген зерттеу әлі жасалған
жоқ.
Педагогтің ақпараттық процестерді қолдану іскерліктерін бес топқа
бөлуімізге болады (кесте 1). Осыған байланысты педагогикалық қызметтің әр
түрі бойынша жаңа тұрпатты мұғалім іскерлігі конструктивті, зерттеу,
ұйымдастыру және коммуникативтік аспектілерді қамтуы тиіс (кесте 2).
Жаңа тұрпатты мұғалімді қалыптастырудың мазмұндық жағы өзара тығыз
байланыстағы төрт құрамдастан тұратыны байқалады:
-теориялық білім (соның ішінде педагогикалық қызметті жүзеге асыру
тәсілдері де),
- іскерлік пен дағдылар,
- шығармашылық қызмет тәжірибесі,
- педагогикалық қызмет пен мұғалім мамандығына деген эмоционалдық-
еріктік қарым-қатынас тәжірибесі.
Кесте 1 - Ақпараттық процестерді қолдану іскерліктері
Ақпаратты алуАқпаратты Ақпаратты Ақпаратты Ақпаратты
өңдеу сақтау пайдалану беру
Ақпарат алу Ақпараттағы Ақпаратты Қойылған Ақпаратты
үшін әр түрлібасты ойды дәстүрлі мақсатқа ауызекі
дереккөздердіажырата білу, тәсілмен сәйкес сөйлеу
пайдалана жалпылау, сақтай білу; ақпаратты арқылы беру
білу жүйелеу ЭЕМ негізінде іріктей білу;іскерлігі;
іскерлігі; іскерлігі; өз мәліметтер іріктелген ақпаратты
әр түрлі талдау, қорын құра ақпаратты жазбаша түрде
деректерден синтездеу, білу; локальдібағалай білу
ақпарат жүйелеу және глобальдііскерлігі; беру
іріктеп, іскерлігі; желі ақпаратты іскерлігі;
библиография-логикалық мәліметтер өңдей білу ақпаратты
лық іздеу байланыстарды қорынан іскерлігі; мимика, ым,
жүргізе білу таба білу, ақпарат ала алынған пантомимика
іскерлігі; ақпаратты білу іскерлігіақпаратты арқылы беру
өнімді оқи өңдеу үшін педагогикалықіскерлігі;
білу компьютерлік тапсырмалар-дақпаратты
іскерлігі; бағдарламалар ы шешу үшін компьютерлік
коммуникация-пакетін қолдана білу технологиялар
ның қолдана білу іскерлігі көмегімен
электронды іскерлігі беру
құралдарын іскерлігі
пайдалана
білу
іскерлігі
Кесте 2 - Педагогикалық қызметтің әр түрі бойынша жаңа тұрпатты мұғалім
іскерлігі
Конструктивті Зерттеу іскерлігі Ұйымдастыру Коммуникативтік
іскерлік іскерлігі іскерлік
Аналитикалық Эвристикалық іздеу Топтай білу Перцептивті
іскерліктер; іскерліктері, іскерліктері; іскерліктері;
болжалдау зерттеу әдістерін ақпараттық педагогикалық
іскерлігі; қолдану іскерлігі; іскерліктері; қарым-қатынас
жобалау өз тәжірибесі мен дамыта білу іскерліктері;
іскерлігі; өзге мұғалімдер іскерліктері; педагогикалық
рефлексивті тәжірибесін талдау бағдарлай білу техника
іскерлігі іскерліктері іскерліктері іскерліктері
Ұйымдастыру жағын алып қарағанда, оқытушы қызметі, студент қызметі,
педагогикалық білім мазмұны мен материалдық база өзара тығыз байланыста
болып отырады.
Оқу үрдісін ұйымдастыру тұтастығына:
- жеке білім алушының танымдық белсенділігін басқару,
- мұғалім – оқулық - компьютер – білім алушы жүйесі ретінде оқу
қызметін басқару,
- білім мазмұнын толықтыру, жетілдіру, арнайы курстар енгізу ықпал
етеді.
Жаңа тұрпатты мұғалім алдымен белгілі бір құзыреттіліктерге ие болуы
тиіс деп есептейміз. Еуропа кеңесі басты құзыреттіліктердің бес тобын
ажыратып көрсетті [55, 42]:
- саяси және әлеуметтік құзыреттіліктер,
- алуан түрлі мәдени ортада өмір сүруге қатысты құзыреттіліктер,
- ауызекі және жазбаша қарым-қатынасты анықтайтын құзыреттіліктер,
- ақпараттық қоғамның пайда болуына байланысты құзыреттіліктер,
- өмір бойы үздіксіз оқу қабілеттерін жүзеге асыратын құзыреттіліктер.
Педагогтің кәсіби құзыреттілігін анықтау төмендегі бағыттар бойынша
жүзеге асуға тиіс:
-әлемдік білім беру кеңістігінің даму тенденциялары, жүргізіліп жатқан
интеграциялық процестерді және ҚР орта жалпы білім берудің қазіргі жағдайын
бағалай білу, сонымен бірге оның 12 жылдық оқу жүйесіне өту қажеттігін
ұғыну;
-өзінің даму траекториясы мен басқа да педагогикалық жүйелерді
модельдеу мен жобалау дағдылары;
-педагогтің рефлексивтік мәдениеті (өз жұмысын талдау, тиімділігін
бағалау).
Жаңа тұрпатты мұғалім ұғымын психологиялық-педагогикалық әдебиеттерден
жаңа типті мұғалім, жаңа буын мұғалімі терминдері түрінде кездестірдік. Ал
мұғалім идеалы түсінігі тұрғысынан іздестіргенде, бұл ұғымның имплицитті
көрініп, мұғалімнің жеке өмірі мен кәсіби қызметінің әр түрлі жақтарын
қамтитынын байқаймыз.
Мұғалім идеалы дегеніміз – ойша құрылатын, мұғалімнің қайталанбас
миссиясы туралы мамандардың, ойшылдардың, әйгілі педагогтардың көзқарасын
ұғыну үшін және көзқарасын айқындау үшін зерттеуші ғалым-педагогтің
педагогикалық шындықты аса маңызды шығармашылық қасиеттерді, типтік
белгілерді анықтау мақсатындағы зерттеуі, бұл зерттеу сонымен бірге
мұғалімнің кәсіби, жеке тұлғалық және коммуникациялық, мінез-құлық
стратегиясын,іс-әрекетінің аксиологиялық құрамдасын, өмірінің адамгершілік
және дүниетанымдық көзқарастарын анықтауға да ұмтылады деп ұғындырады
Д.Лельчицкий мен М.А.Лукацкий [56, 82].
Жаңа тұрпатты мұғалім анықтамасы ҚР мұғалімдерге үзіліссіз
педагогикалық білім беру тұжырымдамасында [1]:
Учитель новой формации – это духовно развитая, творческая личность,
обладающая способностью к рефлексии, профессиональными навыками,
педагогическим даром и стремлением к новому (Жаңа тұрпатты мұғалім – рухани
дамыған шығармашылық иесі, рефлексияға бейім, кәсіби дағдылары жетілген,
педагогикалық дарыны бар, жаңашылдыққа ұмтылатын маман – Ж.А.) түрінде
берілген.
2005 жылғы 18 тамызда жарияланған ҚР жаңа тұрпатты мұғалім
дайындаудың үзіліссіз педагогикалық білім беру тұжырымдамасы және ҚР
жоғары педагогикалық білім беру тұжырымдамасы жобалары бір мәселеге деген
екі түрлі көзқарас болып келеді. Екі тұжырымдама авторлары бір мәселені екі
түрлі шешуді ұсынады. Дегенмен, бұларда бірін-бірі қайталайтын тұстар да
баршылық. Жаңа тұрпатты мұғалімдерге қойылатын талаптардың Жоғары
педагогикалық білім және Жоғары педагогикалық білім беру құрылымы
бөлімдерінде олар бір-бірін қайталаған. Егер бірінші тұжырымдама негативті
факторлар ретінде бірін-бірі жалғастырып жататын білім беру стандарттары
мен бағдарламаларын құруға ғылыми негізделген ұстанымның болмауын атаса,
екінші тұжырымдама авторлары стандарттардың, типтік оқу бағдарламаларының
жетілдірілмегендігін... атайды. Осындай мысалдарды көптеп келтіруге
болады. Сондықтан, осы екі тұжырымдама негізінде біреуін жасау қажеттігі
сөзсіз.
Мамандарды колледждер мен жоғары оқу орнында дайындаудың бір-біріне
жалғасып жатуы да пікірталас туғызады. Бірінші тұжырымдамада: ІІ саты –
педагогикалық колледждерде білім алу – 12 жылдық білім алғаннан кейін ғана
жүзеге асуы мүмкін, колледж бітірген соң педагогикалық ЖОО-ның 3-курсына
оқуға түсуге болады. Педагогикалық колледждер мектепке дейінгі, бастауыш
мектеп пен орта білім берудің орта буын мұғалімдерін дайындау үшін қызмет
етеді. 12 жылдық білімнен соң колледжде оқу ұзақтығы 2 жыл болады делінеді
[1].
Ал екінші тұжырымдаманың ЖОО-да оқу курстары мен жылдарында мұғалімді
кәсіптік-педагогикалық дайындаудың құрылымдық-мазмұндық моделі бөлімінде
оқытудың мақсаты мен мазмұны түбегейлі көрсетіліп, 1-4 курстардың оқу
жоспарларының базалық компоненттерінде неге айрықша назар аудару керектігі
көрсетілген [2].
Шын мәнінде, колледж бен жоғары оқу орнының 1, 2 курстарының оқу
бағдарламалары бір-бірінен айтарлықтай ерекшеленеді. Онда оқылатын пәндер
түрі, көлемі әр түрлі. Колледждер мектепке дейінгі мекеме тәрбиешілері мен
бастауыш мектеп мұғалімдерін дайындаса, ЖОО-ның алғашқы екі курс
студенттері негізгі пәндер бойынша тереңдетілген іргелі білім алады. Бұл,
біріншіден. Ал, екіншіден, колледждерде ғылыми дәрежесі бар мұғалімдер
сабақ бермейді. Сонда, берілетін білім көлемі де түрлі болғаны ғой?
Сондықтан, қазіргі кезде жаңа тұрпатты мұғалімнің нобайы қандай болуы
керектігі туралы теориялық және практикалық зерттеулер енді ғана қолға
алынып жатқаны талас тудырмаса керек. Ал мұғалім профессиограммасында кеңес
мұғалімінің жеке тұлға қасиеттері мен сипаттамасы, мұғалімнің психологиялық-
педагогикалық дайындығына қойылатын талаптар мен арнайы дайындық көлемі
және құрамы, мамандық бойынша әдістемелік дайындық мазмұны айтылды [57, 28-
31].
Жаңа тұрпатты мұғалім нобайына арналған теориялық еңбектер әлі күнге
жасалған жоқ. Біз осы уақытқа дейін кеңес мектебі мұғалімінің
профессиограммасын, тарихи тұрғыда ескірген кейбір жақтарын алып тастап,
қолданып келдік. Кезінде педагог ғалымдар М.Скаткин, Э.Костяшкин,
В.Сластениннің бастамасымен жалпыодақтық Мұғалім бағдарламасы да (1986-
1996 ж.ж.) жасалған болатын. Онда үш негізгі аспектіге назар аударылған –
мазмұндық, индивидуалдық және процессуалдық. Кәсіптік үрдісінде маман өз
міндеттеріне сәйкес тапсырмаларды шеше білуі тиіс. Сондай-ақ алған
білімдерін кәсіби қызметінде қолданып, дара тұлғалық қасиеттерін танытуы,
білім мен біліктіліктерінің түпкі нәтижесін көруі тиіс. Кәсіби дайындықтың
осы үш аспектісін өзара байланыстыра бірлікке жеткен мұғалімнің білік-
дағдысы өте жоғары болады. Бірақ, өмір көрсетіп отырғандай, әзірге ондай
мұғалім өте сирек [53].
Бүгінгі мұғалім еңбегін қиындата түсетін бірнеше фактор бар.
Біріншіден, ақпарат ағындарының көптігінен мұғалім білім көздерінің белгілі
бір бағдарын жоғалтып алды. Білім салаларының қазір гуманитарлық бағытта
да, жаратылыстану ғылымдары бағытында да құрылымдық, мазмұндық жақтарынан
толығып отыруы, қазіргі заман адамына қажетті перманенттік білім алу
қабілеттілігін алдыңғы орынға шығарып отыр. Бұл фактор ең алдымен
мұғалімдерге оқушылардың оқу-танымдық қызметін меңгеруді жетілдіру
жолдарын меңгеруді игеру қажеттігін алға қояды.
Екіншіден, мұғалімнің саяси-идеялық және адамгершілік ұстанымы оның
тәрбие жұмыстарында айқын көрінуі қажет. Қазақстандық патриотизм және бүкіл
жер планетасының экологиясын, биосферасын, ноосферасын аялай отырып,
адамгершілік-имандылық, еңбекқорлық, коммуникативтік қасиеттері мұғалім мен
оқушы арасына берік байланыс орнатуы қажет.
Үшіншіден, оқу пәндерін оқытудың мазмұны мен әдістемесіне енетін
өзгерістерге мұғалімнің сыни тұрғыдан қарап, баға беруі, жаңашыл ақпараттық
технологияларды игеру қажеттігі анық. Бұл үрдіс жоғарыдан төмен, әрі
төменгі деңгейлерден жоғары қарай екі бағытта да жүзеге асқанда ғана
жемісті болмақ. Шебер пән мұғалімдерінің ақпараттық технологияларды
меңгеруіне ішкі психологиялық кедергісі бар екенін ескере тұра, жаңашыл
технологиялардың насихатшысына да айналдыруға болады [53].
Жаңа тұрпатты мұғалім нобайы мен объекті (мұғалімнің өзі) арасында
сәйкестік, изоморфизм, гомоморфизм қатынастары болуы тиіс. Бұдан шығатын
маңызды қорытынды: объекті туралы еш нәрсе де белгісіз болса, бұл
объектінің нобайын құру мүмкін емес.
Ғылыми және оқу-әдістемелік әдебиеттердегі нобай (модель) ұғымдарына
шолу жасайтын болсақ, философиялық сөздікте: Модель - в логике и
методологии науки – аналог (схема, структура, знаковая система)
определенного фрагмента природной и социальной реальности, продукта
человеческой культуры, концептуально-теоретического образования и т.д.-
оригинала модели. Этот аналог служит для хранения и расширения знания
(информации) об оригинале, его свойствах и структуре, для преобразования и
управления ими. С гносеологической точки зрения модель- представитель
заместитель объекта в познании и практике. Результаты разработки и
исследования модели при определенных условиях, выясняемых в логике и
методологии и специфических для различных областей и типов моделей,
переносятся на оригинал. Перенос основан на отношениях изоморфизма
(отношения равенства, одинаковости) гомоморфизма (уподобления). Изоморфизм
- отношения типа равенства – придает модельному отношению относительный
характер, так как ставит вопрос о выборе модели и оригинала в зависимости
от конкретной постановки задачи. Однако независимо от того, какой член
отношения объект - модель рассматривается в качестве модели, последняя
всегда выполняет познавательную роль, выступая средством объяснения,
предсказания и эвристики (Ғылым әдіснамасы мен логикасында нобай – табиғи
немесе әлеуметтік болмыстың белгілі фрагментінің, адамзат мәдениеті
өнімінің, тұжырымдамалық-теорияялық құрылымның және т.б. аналогы (сызбасы,
баламасы, таңбалық жүйесі). Бұл аналог түпнұсқа туралы, оның қасиеттері мен
құрылымы жөніндегі білімді (ақпаратты) кеңейту әрі сақтау үшін, оларды
түрлендіру әрі басқаруға қызмет етеді. Гносеологиялық тұрғыда нобай – таным
мен тәжірибедегі нысанның орнын басушы, өкілі болып келеді.
Логика мен әдіснамада, сондай-ақ әр түрлі саланың ерекшелігімен
белгілі бір шарттар арқылы анықталатын нобай жасау және зерттеу нәтижелері,
сондай-ақ нобай типтері түпнұсқаға телінеді. Мұндай теңдестіру изоморфизм
(теңдік қатынас), гомоморфизм (ұқсату) қатынастарына негізделеді. Белгілі
бір міндетке байланысты түпнұсқа мен нобайды таңдау мәселесін қоятын
болғандықтан, изоморфизм нобайлық қатынасқа салыстырмалы сипат береді.
Дегенмен, нысан – нобай қатынасының қай мүшесі нобай ретінде
қарастырылғанына қарамастан, соңғысы әрдайым түсіндіру, болжалдау және
эвристикалық құрал бола отырып, танымдық қызмет атқарады – Ж.А.) [58].
Логика мен ғылым әдіснамасындағы нобай – табиғи немесе әлеуметтік
болмыстың адам мәдениетінің, тұжырымдамалық-теориялық білімінің және
т.с.с. бір бөлшегі. Бұл аналог түпнұсқа туралы білімді сақтау және кеңейту,
оның қасиеттері мен құрылысын танып, оны өзгерту, басқаруға қызмет етеді.
Философиялық энциклопедияда: Модель - условный образ какого-либо
объекта. Служит для выражения отношения между знаниями об объектах и самими
объектами (Нобай – қандай да бір нысанның шартты бейнесі. Нысан туралы
білім мен нысанның арасындағы қатынасты білдіру үшін қолданылады – Ж.А.)
[59].
В.А.Штофф: Под моделью понимается такая мысленно представляемая или
материально реализуемая система, которая, отображая или воспроизводя объект
исследования, способна заменять его так, что ее изучение дает нам новую
информацию об этом объекте (Нобай деп нысан туралы жаңа ақпарат бере
алатын, зерттеу нысанын бейнелей немесе қайта жасай отырып, нысанды
алмастыра алатын ойша елестетілетін немесе материалды түрде жүзеге асатын
жүйені ұғынамыз – Ж.А.) [60].
А.В.Могилев нобайдың түпнұсқаны белгілі бір дәлдікте көрсете алатынына
әрі шындық болмыстағы формасынан қалай да бір ерекшеленетініне назар
аударады (Модель - образ реального обьекта или явления, заместитель
некоторого оригинала, воспроизводящего его с той или иной достоверностью
и подробностью. Модель - представление объекта в некоторой форме, отличной
от формы его реального существования) [61].
Ал А.Б. Горстко нобайдың нақты зерттеулерге байланысты түпнұсқаның аса
маңызды қасиеттерін ғана сақтайтынын қарастырады (Модель – это такой
материальный или мысленно представляемый объект, который в процессе
познания (изучения) замещает объект-оригинал, сохраняя некоторые важные
для данного исследования типичные его черты) [62].
Жоғары мектеп педагогикасы теориясында зерттеуді қажет ететін
мәселелердің бірі - педагогикалық нобайлау мәселесі. Жалпы, модель (нобай),
модельдеу (нобайлау) ұғымдарына философиялық тұрғыдан анықтама беріп өттік.
Енді: Педогикалық нобай деген не? Оның ерекшеліктері қандай? - деген
сауалдарға тоқталып өтейік.
Педагогикалық теория мен практика өзара әсері күрделі диалектикалық
сипатқа ие. Теориялық нобайлау білім беру тәжірибесіне негізделеді,
тәжірибені жалпылау, қажеттіліктері мен шешілмеген мәселелерін ескере
отырып байиды, әрі дамиды. Білім мен тәжірибенің деңгейі шектеулі болған
жағдайда, теорияны ұсыну үшін нобай қолданылады. Мұндай жағдайда
зерттеушіні қызықтыратын объекті туралы мәлімет, осы объектімен
сипаттамалары сәйкес келетін, екі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
қолданудың педагогикалық шарттары
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 Жаңа тұрпатты мұғалімді қалыптастырудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.1 Жаңа тұрпатты мұғалім ұғымының
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..12
1.2 Мемлекеттік білім беру стандарты - жаңа тұрпатты мұғалімді
қалыптастырудың теориялық негізі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 43
1.3 Жаңа тұрпатты мұғалімді қалыптастыруда ақпараттық
технологияларды қолданудың педагогикалық шарттары
... ... ... ... ... .. 53
2 Ақпараттық технологиялар арқылы жаңа тұрпатты мұғалімді қалыптастыру
бойынша тәжірибелік-эксперименттік жұмыс ... ... ... ...76
2.1 Білімгерлердің ақпараттық технологиялар пайдалану жайы және оны
жақсарту жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 76
2.2 Жаңа тұрпатты мұғалімді қалыптастырудағы ақпараттық
технологияларды пайдаланудың мазмұны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 88
2. 3 Тәжірибе-эксперименттік жұмыстың нәтижелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... 113
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... . 122
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 125
Қосымшалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .135
Диссертациялық жұмыста қолданылған нормативті құжаттар
1. МЖБМС ҚР 050117 - Қазақ тілі мен әдебиеті (бакалавриат) мамандығының ҚР
мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты. Енгізу күні 09.01.06.
Астана: ..., 2006. – 27 б.
2. Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы. –Астана, Ақорда, 2007
жылғы шілденің 27-сі, №319-ІІІ ҚРЗ.
3. Конценпция высшего педагогического образования Республика Казахстан.
Проект. Казахстанская правда. -2005. -18 августа. С.5.
4. Қазақстан Республикасында жаңа тұрпатты мұғалім дайындаудың үздіксіз
педагогикалық білім беру тұжырымдамасы. Жоба. Казахстанская правда.
-2005. -18 августа. С.7.
5. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасы.
6. Мамандықтың типтік және жұмысшы оқу жоспарлары.
Диссертацияда қолданылған қысқартылған сөздер
ЭЕМ – электронды есептеу машинасы
ЖОО – жоғары оқу орны
КТ – компьютерлік технологиялар
ОПТ – оқу-педагогикалық тапсырма
ЖКБ МББС – Жоғары кәсіптік білім берудің мемлекеттік білім беру стандарты
ЭО – электронды оқулық
КЛ – компьютерлік лингвистика
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. 2004 жылғы жолдауда ел Президенті:
...реформалаудың нәтижелерінің бірі жаңа сатыдағы педагогтың өмірге келуі
болуға тиіс деп, ал 2005 жылғы жолдауында: ХХІ ғасырда білімін дамыта
алмаған елдің тығырыққа тірелері анық. Біздің болашақтың жоғары
технологиялық және ғылыми қамтымды өндірістері үшін кадрлар қорын
жасақтауымыз қажет. Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап,
кең ауқымда ойлай білетін осы заманғы басқарушыларсыз біз инновациялық
экономика құра алмаймыз.
Қазақстан жоғары оқу орындарының міндеті - әлемдік стандарттар
деңгейінде білім беру,- деген еді. Сонымен бірге 2004 жылы 12 қазанда
білім беру қызметкерлерінің ІІІ съезінде елбасы жаңа тұрпатты мұғалім
дайындау мәселесін қоғамдық қажеттілік деп атап көрсеткен еді: Структурные
преобразования должны быть обеспечены опережающим развитием системы
подготовки кадров учителей. Нужен педагог новой формации. Осыған
байланысты жаңа тұрпатты мұғалім дайындау мәселесі жан-жақты талдау,
талқылау нысанына алынды [1; 2].
Қоғамның жаңа сападағы педагог мамандарына деген сұранысын орындау
мақсатында 2007 жылғы жаңа білім заңында Білім беру жүйесінің міндеттері
атты 11-баптың 9-бөлімінде оқытудың жаңа технологияларын, оның ішінде
кәсіптік білім беру бағдарламаларының қоғам мен еңбек нарығының өзгеріп
отыратын қажеттеріне тез бейімделуіне ықпал ететін кредиттік, қашықтықтан
оқыту, ақпараттық-коммуникациялық технологияларды енгізу және тиімді
пайдалану көрсетілді [3].
Жалпы, қоғам өмірінде болып жатқан өзгерістер білім беру ісіне тәуелді
болатыны белгілі. Сондықтан мемлекеттің басым бағыты ретінде,
бәсекелестікке қабілеттікті қалыптастыратын басты құрал ретінде білім
берудің орын алуы заңды. Қайта құру кезіндегі өзгерістер, тәуелсіздік
алғаннан кейінгі өзгерістер мұғалім профессиограммасына да өзінің ықпалын
тигізіп отырды. Қоғамның дамуымен бірге білім беруді ақпараттандыру
мәселесінің өзектілігі артып отырғаны соңғы жылдары анық байқалады.
Өркениеттің постиндустриалды кезеңіне ұйымдастыру, іс-әрекеттік және
ақпараттық технологиялар маңызының арта түсуі тән.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006-2008 жылдарға арналған
бағдарламасы [4] бойынша білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасына өзгерістер мен толықтырулар енгізілетіні,
шаралардың жоспарланған кешенін іске асыру нәтижесінде жалпы орта білім
беру саласында электрондық оқулықтарды енгізу, білім беру процесіне қазіргі
заманғы ақпараттық және телекоммуникациялық технологияларды, 2008 жылға
қарай оқушылардың компьютермен қамтамасыз етілу арақатынасын 20 оқушыға 1
компьютерге дейін жеткізу, ал жоғары кәсіптік білім беру саласында білім
беру бағдарламаларын әртараптандыру және икемді ету көрсетілді.
Білім беруді ақпараттандыру мәселелері педагогикалық, психологиялық
ғылыми зерттеулерде қарастырылды. Өткен ғасырдың сексенінші-тоқсаныншы
жылдары ресейлік Б.С.Гершунский [5], П.М.Лапчик [6], В.М.Монахов [7] т.б.
компьютерлендірудің педагогикалық, психологиялық негіздерін қарастырды.
Б.С.Гершунский білім беруді ақпараттандырудың проблемалары мен
перспективаларын қарастыра отырып, компьютерлік техниканы білім беру мен
ғылыми-педагогикалық қызметте, педагогикалық болжалдау мен басқару
жүйесінде тиімді қолдану жағын, компьютерді оқу объектісі мен құралы
ретінде пайдаланудың философиялық, әлеуметтік-экономикалық, ғылыми-
техникалық және психологиялық-педагогикалық алғышарттарына тоқталды [5].
П.М.Лапчик білім беруді ақпараттандырудың психологиялық-педагогикалық
мәселелерін зерттеді [6].
Қазақстандық Ж.А.Қараев оқушылардың танымдық қызметін оқытудың
компьютерлік технологиясын пайдалана отырып белсендендіру мәселесін
зерттеді [8].
Д.М.Жүсібалиева қашықтықтан оқыту кезінде студенттердің мәдениетін
қалыптастыру мәселесін [9], М.С.Мәлібекова оқыту процесінде пәнаралық
байланыс арқылы дербес компьютерді қолданудың теориялық негізін қарастырды
[10].
К.М.Беркімбаев болашақ экология мамандарын кәсіби даярлаудағы
информатикалық пәндерді оқыту үрдісінің педагогикалық жүйесін [11],
А.Т.Аймұқатов политехникалық колледжде информатиканы оқыту әдістемесінен
[12], Л.П.Әбішева компьютер көмегімен оқу іс-әрекетін дараландыруды [13],
Г.К.Ізтілеуова қашықтықтан оқыту әдістемсін [14], Қ.З.Халықова оқушыны
компьютер көмегімен дербес оқытудың педагогикалық мүмкіндіктерін [15],
С.А.Омарова информатиканы оқытудағы жаттығулар мен есептер қолдануды [16],
А.Л.Муховиков интернеттің қазақстандық сегментін пайдалана отырып ақпарат
мазмұнымен жұмыс істеу әдістемесін [17] қарастырған.
Г.Е.Санай мектепте инновациялық білім беру технологияларын жүзеге
асыруға мұғалімдердің дайындығын қалыптастыруды теориялық негіздесе [18],
М.М.Көккөз рейтингтік оқыту арқылы қашықтықтан оқыту барысында
студенттердің танымдық белсенбілігін қалыптастыруды [19], Е.Ы.Бидайбеков
білім беруді ақпараттандыруды [20], М.В.Семенова ЖОО-да болашақ
мұғалімдердің кәсіби құзыреттілігін қалыптастырудың педагогикалық шарттарын
[21], В.А.Криворучко информатика мұғалімдерін қайта дайындаудың
инновациялық технологияларын [22], А.З.Турсынбаев оқушылардың жемісті еңбек
етуі үшін болашақ мұғалімдерді компьютерлік технологияларды қолдануға
дайындығын қалыптастыру ерекшеліктерін [23], С.М.Кеңесбаев жоғары
педагогикалық білім беруде болашақ мұғалімдерді жаңа ақпараттық
технологияларды пайдалана білуге даярлаудың педагогикалық негіздерін [24],
М.Б.Есбосынов орта мектепте қашықтықтан оқытуды ұйымдастырудың дидактикалық
шарттарын [25], Н.Е.Исабек студенттерді компьютерлік графиканы кәсіби іс-
әрекеттерде пайдалануға даярлауды [26], А.К.Илеуова оқытудың ақпараттық
технологияларын қолдану жағдайында жалпы орта білім беру жүйесін
басқарудағы педагогикалық мониторингті [27] қарастырды.
Кредиттік оқу жүйесіне ауысу қашықтықтан оқытудың алғышарты ретінде
әдістемелік жұмысқа үлкен мән беріп, ақпараттық технологияны кеңінен
қолдануға қажеттілік тудырды. Елімізде білім беруді ақпараттандыру 1997
жылы орта білім беретін мектептердің барлығын компьютерлендіруден басталды.
Арада он шақты жыл өткенмен, жоғары оқу орнының әрбір түлегі ақпараттық
технологияны әлі де болса жеткілікті меңгерді дей алмаймыз. Оның бірнеше
объективті және субъективті себебі бар.
2005 жылы 18 тамызда жарияланған Қазақстан Республикасындағы жаңа
тұрпатты мұғалім даярлаудың үзіліссіз педагогикалық білім беру
тұжырымдамасы [1] және Қазақстан Республикасында жоғары педагогикалық
білім беру тұжырымдамасының [2] екі жобаның біріншісінде жаңа тұрпатты
мұғалімге - рухани жетілген, шығармашылық қабілеті жоғары, өзіне сын көзбен
қарай алатын, кәсіби дағдылары, педагогикалық дарыны бар, жаңашылдыққа
ұмтылатын тұлға ретінде анықтама берілген. Мұғалім идеалы - білімнің
құндылығын айқын түсінетін, мәдениеті жоғары адам, өз пәнінің жетік
шебері, педагогика мен психологияны терең меңгерген, жеке тұлғаға
бағытталған педагогикалық әдістерді қолдана алатын, өзін жеке тұлға ретінде
дамытып, рухани өсуге деген қажеттілігі мол болуы тиіс делінеді [1].
Кәсіпқой мұғалім өз пәнін жетік біліп қана қоймай, әрбір қатынасушының
педагогикалық үрдістегі орнын білуі керек. Оқушылардың оқу-тәрбие жұмысын
ұйымдастыра алуға қабілетті болып, оның нәтижелерін алдын-ала болжалдап
көре білуге тиіс, болуы мүмкін ауытқушылықтарды дер кезінде түзете алуы,
яғни құзыретті тұлға болуы керектігіне назар аударылады.
Бірінші жобада жаңа тұрпаты мұғалім үш түрлі құзыретілікке ие болуы
тиіс деп есептелінеді: әдіснамалық, жалпымәдени, пәндік-бағыттылық.
Педагогикалық қызметтің шығармашылық бағытталуы, біріншіден, мұғалімге
мамандығы үшін мәні бар күшті және әлсіз жақтарын (өзін-өзі тануын,
эмоционалдық қалпын, коммуникативтік және дидактикалық қабілеттерін және
т.б.) бағалай алуы; екіншіден, зияткерлік мәдениетін (ойлау, ес, қабылдау,
зейін), мінез-құлық, қарым-қатынас, соның ішінде педагогикалық қарым-
қатынасты меңгеру; үшіншіден, қазіргі интеграциялық үрдістер, әлемдік білім
берудің даму тенденцияларын бағдарлай алуы сияқты мәселелерді қарастырумен
байланысты. Дегенмен, мазмұны әлі де ашылмаған бірқатар сұрақтар туындайды.
Жаңа тұрпатты мұғалім ұғымы теориялық еңбектерде қарастырылды ма? Айтылған
мәселелерді жүзеге асыру үшін жаңа тұрпатты мұғалімді қалыптастыруда
ақпараттық технологияларды қолданудың педагогикалық шарттары қандай?
Ақпараттық технологияларды қолдану мазмұны нені қамтуы керек? Мемлекеттік
білім стандарттарында теориялық тұрғыда бұл мәселенің шешілуі қаншалықты
деңгейде жүзеге асқан? Бұл сұрақтар зерттеуіміздің өзектілігін көрсетеді.
Сонымен бірге ақпараттық технологияларды тиімді қолдануды негіздеу
үшін мынадай негізгі сұрақтарға жауап беруге тырысайық:
1.Оқу-тәрбие үрдісінде компьютерге қандай нақты педагогикалық
функцияларды жүктеуге болады?
2.Педагог пен білім алушының қарым-қатынасы, сонымен бірге білім
алушылардың бір-бірімен қарым-қатынасы оқытуды компьютерлендіру
жағдайларында қалай өзгереді, түрленеді?
3.Үйретуші бағдарламалар мен электронды оқулықтарды құрастырғанда
және пайдаланғанда қандай талаптарды басшылыққа алу керек?
4.Шет елдерде компьютерлік оқыту теориясы мен практикасы қалай дамып
жатыр? Қазақ мектебін ақпараттандырғанда, олардың қандай жетістіктерін
ескерген жөн?
Орта білім беру жүйесін ақпараттандырудың мемлекеттік бағдарламасына
сәйкес республика мектептері жүз пайыз компьютерлендірілген. Орта білім
беру ұйымдарына арналған электронды оқу басылымдары мектеп пәндерінің 25
пайызын қамтыды. Республиканың алты облысының 717 мектебі (8,7 %)
қашықтықтан оқыту желісіне қосылды [28]. Сонда да білім беру мекемелерінде
мұғалімдердің ақпараттық технологияларды қолдану деңгейі қажеттіліктен
төмен.
Қазақстанда 43 орта мектеп оқушысына 1 компьютерден келеді (Ресейде
59). Салыстырсақ, 2004 жылдың басында Ұлыбритания орта мектептерінде 1
компьютерге 5 оқушы, АҚШ-та 4 оқушыдан келіп отырған [28].
Қазіргі кезде Қазақстан мектептерінің 44 пайызы ғана Интернет
желісіне қосылған. 2000 жылдың өзінде-ақ Эстония мектептері 80 пайыз,
Экономикалық бірлестік пен даму ұйымы елдері бойынша орта есеппен 52
пайыздық көрсеткішті көрсеткен [28].
Жоғары білікті, бәсекеге қабілетті маман дайындау тілдік, ақпараттық,
экологиялық, экономикалық дайындықтың жоғары болуын керек етеді. Білім
беруді дамытудың 2010 жылға дейінгі мемлекеттік бағдарламасы бойынша
бакалавриаттың халықаралық бағдарламаларымен құрылымы мен мазмұны үйлескен
білім беру бағдарламалары жасалып, оқытудың кредиттік және қашықтықтан
оқыту технологиялары жүзеге асады. Білім берудегі осындай өзгерістерге
сәйкес жаңа тұрпатты мұғалім дәстүрлі оқыту формаларын ақпараттық-
коммуникациялық, басқа да жаңашыл технологиялармен үйлестіріп жүргізе алуға
қабілетті болуы керек деп есептейміз.
Ведь учитель новой формации - специалист, владеющий системой средств
и методов, необходимых для того, чтобы подготовить учащихся к жизни в
обществе, где, можно сказать, правит информация. И одна из задач при
подготовке учителя - научить его современным технологиям поиска, хранения и
обработки информации. Такими технологиями должен владеть любой учитель-
предметник [29].
Жаңа типті маман дайындау жүйесінің негізіне төменгі курстарда іргелі
жаратылыстану-ғылыми дайындық, ал жоғары курстарда тәжірибе міндеттерін
шешуге бағытталған алдыңғы қатарлы ғылыми орталықтардағы арнайы мақсатты
дайындық; білім беру жүйесінде өндірістік инновацияларды, атап айтқанда
жаңа ақпараттық және телекоммуникациялық технологияларды, оқытудың жаңа
әдістері мен тәсілдерін енгізу ұстанымдары алынуы керек [28, 4].
Қазіргі білім беру жүйесіндегі педагогикалық мамандық түлектері мен
жалпы білім беретін мектеп қажеттілігі арасындағы үйлестіктің жеткіліксіз
болуы, мұғалімдердің оқушыларды оқыту, тәрбиелеу үрдісінде ақпараттық және
коммуникациялық технологияларды пайдалануға дайындығының төмен болуы сияқты
қайшылықтар осы проблемаға байланысты зерттеу жұмысының тақырыбын Жаңа
тұрпатты мұғалімді қалыптастыруда ақпараттық технологияларды қолданудың
педагогикалық шарттары деп алуға негіз болды.
Зерттеу мақсаты: Қазақстан Республикасы жоғары педагогикалық білім
беру жүйесінің жаңару кезеңіндегі жаңа тұрпатты мұғалімді қалыптастырудың
педагогикалық шарттарын анықтау.
Зерттеу нысанасы: жоғары оқу орнының оқу-тәрбие үрдісі.
Зерттеу пәні: жаңа тұрпатты мұғалімді қалыптастыруда қолданылатын
ақпараттық технологияларды пайдаланудың педагогикалық шарттар жүйесі.
Зерттеу міндеттері:
- жаңа тұрпатты мұғалім ұғымының мәнін айқындау;
- жаңа тұрпатты мұғалім қалыптастырудың педагогикалық негіздерін теориялық
тұрғыда анықтау;
- ақпараттық технологиялар негізінде жаңа тұрпатты мұғалім қалыптастырудың
мүмкіндіктері мен жолдарын айқындау;
- жаңа тұрпатты мұғалімді қалыптастыруда ақпараттық технологияларды
пайдаланудың педагогикалық шарттарын анықтау;
- тәжірибе-эксперименттік жұмыстар жүргізіп, тиімділігін бағалау, қажетті
ұсыныстар дайындау.
Зерттеу болжамы. Егер жаңа тұрпатты мұғалім ұғымының мәнін айқындап,
мемлекеттік білім беру стандарттарына қажетті өзгерістер ұсынып, ақпараттық
технологияларды қолдану арқылы жаңа тұрпатты мұғалім қалыптастырудың
педагогикалық шарттары анықталса, онда оқыту технологияларының тиімді
жақтары жоғары оқу орнының оқу-тәрбие үрдісін жақсартумен қатар, жаңа
тұрпатты мұғалімдерді қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Зерттеудің жетекші идеясы. Жаңа тұрпатты мұғалімді қалыптастыруда
ақпараттық технологияларды қолданудың белгілі бір педагогикалық шарттар
жүйесі орындалуы керек. Ол мұғалімдерге арналған арнайы семинарды,
студенттерге арналған арнайы курстарды қамтумен қатар, оқыту технологиясына
өзгеріс енгізуді, атап айтсақ пәндер мазмұнына толықтырулар енгізе отырып,
барлық пәндерде ақпараттық-дидактикалық кешенді белгілі бір жүйе бойынша
белсенді технологиялар көмегімен қолдануды керексінеді. Оқыту технологиясы
электронды оқулық және пәндер бойынша оқу-педагогикалық тапсырмалар
кешенімен толықтырылып, автоматты оқыту элементтерін пайдалану оқытушының
студентпен жүргізетін жеке жұмысына уақытты көбірек бөлуіне мүмкіндік
береді.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: тұлға дамуының жалпы
диалектикалық теориясы; таным теориясы; біртұтас педагогикалық үдеріс
теориясы; аксиологиялық және жүйелілік көзқарас теориясы; зерттеу
проблемасы бойынша философиялық, психологиялық-педагогикалық ілімдер,
педагогикалық технология, педагогикалық эксперимент жүргізу және
математикалық статистика тұжырымдамалары.
Зерттеу көздері: зерттеу проблемасы бойынша философтардың,
педагогтардың, психологтардың еңбектері, ресми құжаттар: Қазақстан
Республикасының Білім туралы заңы, Қазақстан – 2030 даму стратегиясы,
050117- Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығының ҚР мемлекеттік жалпыға
міндетті білім беру стандарты, мамандықтың типтік және жұмыс оқу
жоспарлары, ҚР жоғары педагогтік білім беру тұжырымдамасының жобасы, ҚР
2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы, оқулықтар, сөздіктер,
проблемаға қатысты ғылыми-зерттеу жұмыстар (диссертациялар, монографиялар,
авторефераттар).
Зерттеу әдістері: педагогикалық жоғары білім беру және білім беру
мәселелері бойынша нормативті құжаттарды зерттеу, психологиялық-
педагогикалық, ғылыми-әдістемелік әдебиеттерді теориялық талдау, бақылау,
мұғалімдермен, оқытушылармен және студенттермен әңгімелесу, олардың
орындаған жұмыстарын талдау, сауалнама жүргізу, тестілеу, ақпараттық
технологиялар саласында халықаралық зерттеулердің статистикалық
мәліметтерін салыстыру, нобайлау, сынақ тәжірибесін талдау және жалпылау,
математикалық статистика әдістері.
Зерттеу кезеңдері:
Бірінші кезеңде (1998 – 2001 ж.ж.) – зерттеудің теориялық негізін
анықтау, ақпараттық және компьютерлік технологияларға байланысты
психологиялық-педагогикалық, ғылыми-әдістемелік әдебиеттерді зерттеу,
теориялық тұрғыда талдау, зерттеудің ғылыми аппаратын анықтау жүзеге
асырылды.
Екінші кезеңде (2002 – 2006 ж.ж.) – оқу жоспарлары, бағдарламалары,
педагогикалық, оқу-әдістемелік құралдар талданды, зерттелініп отырған
проблема сұрақтары нақтыланды, тәжірибелік-эксперименттік жұмыс мазмұны
негізделді, жоғары оқу орнындағы қазақ тілі мен әдебиеті мамандығының
Нормативті қазақ тілі, Орфография және пунктуация пәндері және Қазақ
тілін оқытуда ақпараттық технологияларды қолдану арнайы курсы бойынша
жасалған бағдарламалар, электронды оқулықтар құрастырылды. Ұсынылып отырған
ақпараттық технологиялар негізінде жаңа тұрпатты мұғалім қалыптастырудың
педагогикалық шарттарының тиімділігін анықтау мақсатында тәжірибе-
эксперименттік жұмыс жүргізілді.
Үшінші кезеңде (2007 – 2008 ж.ж.) – тәжірибе–эксперименттік жұмыс
нәтижелерін қорытындыланды.
Зерттеудің тәжірибе-эксперименталдық базасы ретінде М.Х.Дулати
атындағы Тараз мемлекеттік университеті, Тараз мемлекеттік педагогикалық
институты алынды. Экспериментке 488 білімгер қатысты.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
- жаңа тұрпатты мұғалім семантикасы айқындалып, анықтама берілді;
- жаңа тұрпатты мұғалімді қалыптастыруда ақпараттық технологияларды
пайдалану көрсеткіштері, пән мұғаліміне тән ақпараттық құзырлылық
деңгейлері айқындалды;
- жаңа тұрпатты мұғалімді қалыптастыруда ақпараттық технологияларды
қолданудың педагогикалық шарттар жүйесі құрастырылып негізделді;
- ақпараттық технологияларды қолдануға оқытушылардың дайындығын
қалыптастыруға қажетті әдістеме жасалды;
- студенттердің ақпараттық құзырлығын қалыптастыруға қажетті арнайы
курстар мазмұны, әдістемелік ұсыныстар жасалды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
1)оқытушыларға арналған Ақпараттық технологияларды қолдану арқылы қазақ
тілін оқытуды ұйымдастыру атты арнайы семинар ұйымдастырылды;
2) қазақ тілін оқыту әдістемесіне, педагогика, философия пәндеріне қосымша
тақырыптар ұсынылды;
3) Қазақ тілін оқытуда ақпараттық технологияларды қолдану арнайы курсы,
сонымен бірге Компьютерлік лингвистика таңдау курсы енгізілді;
4) Орфография және пунктуация электронды оқулығы (қосымша А), қазақ тілін
оқыту әдістемесіне қатысты ақпараттық-дидактикалық кешен жасалды.
Біз ұсынып отырған жаңа тұрпатты мұғалімді қалыптастыруда ақпараттық
технологияларды қолдану әдістемесі жоғары оқу орнында ғана емес, мектеп
мұғалімдерінің біліктілігін жоғарылату жүйесінде де тиімді қолданыла алады.
Қазақ тілін оқыту әдістемесінен Қазақ тілін оқытуда ақпараттық
технологияларды қолдану арнайы курсының (қазақ тілі мен әдебиеті
мамандығының студенттері үшін) практикалық мәні бар.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
- жаңа тұрпатты мұғалім ұғымының семантикасы;
- жаңа тұрпатты мұғалім құзыреттілігінің мотивациялық, танымдық,
процессуалдық құрамдастарының байланысы ақпараттық құзыреттілігін
айқындауға негіз болуы;
- жаңа тұрпатты мұғалімді қалыптастыруда ақпараттық технологияны
қолдану әдістемесі белсенді, шығармашылық әрекетке негізделген
педагогикалық технологиялар арқылы жүргізілетіні;
- жаңа тұрпатты мұғалімді қалыптастыруда ақпараттық технологияларды
қолданудың тиімділігін арттыру үшін компьютерлік технологияларды пайдалану
жолдарын оқытушыларға үйрету мақсатында арнайы семинар ұйымдастырылуы
керек, пәндер электронды оқулықтармен қамтамасыз етіліп, сол арқылы
аудиторияда да, аудиториядан тыс жұмыс кезінде де ақпараттық
технологияларды қолдануға мүмкіндік жасалу қажеттігі;
- пәндердің ақпараттық-дидактикалық кешендері, сонымен бірге
автоматтандырылған оқыту бағдарламасы курстың тарауы немесе белгілі бір
тақырыбын қамтып, білімгер жұмысын даралауға ықпал етіп отыруға тиіс
екендігі;
- педагогика, философия және қазақ тілін оқыту әдістемесіне қосымша
тақырыптар.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі зерттеу мәселесін
талдаудағы әдіснамалық көзқарас, зерттеу пәні мен міндеттеріне сәйкес
келетін кешенді әдістемені жүзеге асыру арқылы, сынақ-тәжірибелік
жұмыстардың жақсы нәтиже беруімен қамтамасыз етілді.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және практикаға ендіру. Зерттеу
материалдары республикалық және халықаралық деңгейдегі конференцияларда
баяндалып, талқыланды: Казахстан – 2030: Процветание, безопасность и
улучшение благосостояния всех казахстанцев республикалық ғылыми-
практикалық конференциясында (Тараз, 1998) [29]; ХХІ ғасыр қарсаңындағы
білім беру: проблемалары мен перспективалары республикалық ғылыми-
практикалық конференцияда (Тараз, 1998) [30]; Білім сапасын бағалаудың
ұлттық жүйесі: стратегия, технология және проблемалар халықаралық ғылыми-
теориялық конференция (Тараз, 2003) [31]; Мұғалім даярлаудағы
педагогикалық инновациялар халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда
(Тараз, 2005) [32]; Жас ғалым атты ғылыми-практикалық конференцияда
(Тараз, 2005) [33]; Қазақстан Республикасында Білім беруді дамытудың 2005-
2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының жоғары және жоғары оқу
орнынан кейінгі білім беру жүйесіндегі іске асырылуы атты республикалық
ғылыми-практикалық конференцияда (Тараз, 2005) [34]; Мектепте
құзыреттілік білім беруді енгізу жағдайында педагог кадрларды дайындау
халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда (Тараз, 2006) [35]; Жас ғалым
– 2007 ІІ халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда (Тараз, 2007) [36];
Жас ғалымдардың қазіргі ғылыми зерттеулері: проблемалар, оларды шешу
жолдары мен идеялар халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда (Астана,
2007) [37]; сонымен бірге Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының
Қазақ тілі, Педагогика және этнопедагогика, Информатика және есептеу
техникасы кафедраларында, М.Х.Дулати атындағы Тараз мемлекеттік
университетінің Қазақ тілі кафедрасында, институт ішіндегі ғылыми
семинарлар мен әдістемелік семинарларда, филология факультетінің
әдістемелік бірлестігінде; республикалық ғылыми, ғылыми-педагогикалық және
әдістемелік журналдарда (Оңтүстік Қазақстан ғылымы мен білімі, 2000, №22
[38]; Қазақ тілі мен әдебиеті, 1998, №11-12 [39]; 2003, №5 [40];
М.Х.Дулати атындағы ТарМУ хабаршысы, 2002, №3 [41]; Тараз мемлекеттік
педагогикалық институтының хабаршысы, 2006, №2 [42]; Ізденіс, 2008, №1
[43], Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ хабаршысы 2007, №3 [44]; 2008, №2 [45])
басылды. Зерттеу нәтижесінде Қазақ тілі және ақпараттық технологиялар оқу-
әдістемелік құралы (Тараз, 2006, 8,3 б.т.) баспадан шығарылып, қала мен
облыс мектептеріне, мұғалімдеріне таратылды. Зерттеу нәтижелері бойынша 8
ғылыми мақала жарияланды.
Диссертация құрылымы мен көлемі. Диссертация кіріспе, екі бөлім,
қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, 9 кесте, 24 сурет пен 6
қосымшадан құралған.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі негізделіп, зерттеу
проблемасы, мақсаты, нысаны, пәні анықталып, ғылыми болжам, міндеттер мен
жетекші идея, зерттеу кезеңдері сипатталып, ғылыми жаңалығы, теориялық және
практикалық мәнділігі ашылды, қорғауға ұсынылатын қағидалар айқындалып,
зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу мен практикаға ендіру туралы мәліметтер
берілді.
Жаңа тұрпатты мұғалімді қалыптастырудың теориялық негіздері деп
аталатын бірінші бөлімде жаңа тұрпатты мұғалім ұғымының семантикасы
айқындалды, мемлекеттік білім беру стандарттарының жаңа тұрпатты мұғалімді
қалыптастыру негізі екені көрсетілді, жаңа тұрпатты мұғалімді
қалыптастыруда ақпараттық технологияларды қолданудың педагогикалық шарттар
жүйесі жасалып, теориялық тұрғыда негізделді.
Ақпараттық технологиялар арқылы жаңа тұрпатты мұғалімді қалыптастыру
бойынша тәжірибе-эксперименттік жұмыс деп аталатын екінші бөлімде қазақ
тілі мен әдебиеті, қазақ тілі мен әдебиеті және ағылшын тілі, тарих,
география мамандығы студенттерінің ақпараттық технологияны пайдалану жайы
бақылау, сауалнама жүргізу, тестілеу арқылы анықталып, оны жақсарту жолдары
ұсынылды; жаңа тұрпатты мұғалімді қалыптастырудағы ақпараттық
технологияларды қолдану мазмұны арнайы курстар арқылы ашылды. Қазақ тілін
оқыту әдістемесінен Қазақ тілін оқытуда ақпараттық технологияларды
қолдану арнайы курсының бағдарламасы жасалып (қазақ тілі мен әдебиеті
мамандығының студенттері үшін), Орфография және пунктуация электронды
оқулығы [46] арқылы компьютерлік технологияны қолданудағы білім, іскерлік
пен дағдыны қалыптастыруға бағытталған дербес практикалық жұмыс жүргізу
жоспары, оқытушыларға арналған әдістемелік семинар жоспары келтірілді.
Кесте және графикалық түрде эксперименталды және бақылау топтарының
нәтижелері, тәжірибелік-эксперименттік жұмыс қорытындылары талданды.
Қорытындыда диссертациялық зерттеудің негізгі нәтижелері келтіріліп,
жаңа тұрпатты мұғалімді қалыптастыруда ақпараттық технологияларды
қолданудың педагогикалық шарттар жүйесінің тиімділігі қорытыланды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімінде зерттеу барысында қарастырылған
педагогикалық, психологиялық, философиялық және әдістемелік әдебиеттер
қамтылды.
Қосымшада ақпараттық технологияны меңгеру деңгейін анықтауға арналған
сауалнама, ақпараттық құзыреттіліктің қаншалықты деңгейде қалыптасқандығын
белгілеуге мүмкіндік беретін сауалнама, сонымен бірге арнайы курс
бағдарламасы берілді.
1 ЖАҢА ТҰРПАТТЫ МҰҒАЛІМДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жаңа тұрпатты мұғалім ұғымының мәні
Ақпараттық технологияға берілетін анықтамаларды қарастырмас бұрын
ақпарат түсініктемелеріне назар аударайық.
Ақпарат – бұл ақпараттық процесс барысында түзілетін қозғалыстағы
объект [47, 7].
Сонымен қатар, ақпарат дегеніміз қоршаған орта құбылыстары мен
нысандарының қасиеттері мен қалпы туралы мәліметтер. Ақпарат деп жалпы
тұрғыда нақты деректер мен олардың арасындағы тәуелділіктер жиынын
ұғынамыз. Сонда қоғам сол арқылы өзін-өзі танып, біртұтас жүйе ретінде
қызмет атқара алады [48, 5].
Ақпаратқа нақты анықтама беру ғылымдағы күрделі мәселенің бірі болып
келеді. Кибернетикалық тұрғыда [49] ақпарат деп деректер, мәлімет, хабар
туралы бастапқы хабарлау ұғынылады. Кибернетика ақпарат ұғымын адам сөзі
мен коммуникацияның басқа да формалары аясынан шығарып, кез келген түрдегі
мақсатты түрде бағытталған жүйелермен байланыстырады. Ақпарат үш түрлі
формада көрінеді:
-биологиялық (биоток, генетикалық механизм байланыстары);
-машиналық (электр тізбегіндегі сигналдар);
-әлеуметтік (қоғамдық жүйедегі білім қозғалысы).
Жасанды интеллектіге байланысты түсіндірме сөздікте ақпаратты нақты
деректер мен олардың арасындағы байланыс туралы білім жиыны деп, екіншіден,
есептеу техникасында берілген келісім арқылы белгілі бір деректер қорына
ғана қатысты, ЕЭМ-ге енгізілетін, оның жадында сақталатын, өңделетін әрі
пайдаланушыларға берілетін мазмұн екеніне акцент жасалады [50].
Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігінде:
Ақпараттық технология – 1)объектінің, процестің немесе құбылыстың
күйі туралы жаңа ақпарат алу үшін мәліметтерді жинау, өңдеу, жеткізу
тәсілдері мен құралдарының жиынтығын пайдаланатын процесс;
2) ақпаратты өңдеу үшін пайдаланылатын техникалық элементтердің,
құрылғылардың немесе әдістердің жиынтығы [51].
Э.М.Кравченя ...информатика весьма близка к технологии, поэтому ее
предмет называют информационной технологией, в том числе и в
образовательной. Под информационной технологией в образовании понимается
совокупность методов, способов, приемов, средств обработки информации,
включая прикладные программные средства, и регламентируемый порядок их
применения [48] десе (информатика технологияға жақын болғандықтан, оны
ақпараттық технология деп атайды. Білім берудегі ақпараттық технологиялар
ретінде қолданбалы бағдарламалық құралдар мен оларды пайдалану регламентін
қоса ақпаратты өңдеу әдістері, тәсілдері мен құралдарын ұғынады – Ж.А.),
К.В.Балдин мен В.Б.Уткин Предметом изучения информатики являются
информационные технологии, которые реализуются на практике в
автоматизированных информационных системах различного назначения,
выступающих в качестве объекта информатики (информатиканың зерттеу пәні
ретінде - информатика нысаны ретінде қарастырылатын алуан түрлі мақсаттағы
автоматтандырылған, тәжірибеде қолданылып келе жатқан ақпараттық жүйелер
танылады – Ж.А.) деп автоматты жүйелер қызметіне назар аударады [51].
Жан-жақты және үйлесімді дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру қоғам
қажеттілігіне сәйкес жүргізілетіні белгілі. Қазақстандағы қазіргі бағыт ел
экономикасын өркендетуге, сол арқылы халықтың жағдайын жақсартуға
бағытталған. 2030 жылға дейінгі даму стратегиясы жыл сайын Елбасы
жолдаулары арқылы нақтыланып, айқындалып отырады. Өткен ғасырдың тоқсаныншы
жылдары әйгілі компьютерлік фирма басшысы Д.Эйкерс студенттеріміз бүгін
бәсекеге түсе алмайтын болса, онда ертең компанияларымыз қалай бәсекеге
түспек [52, 42] дей отырып, білім берудің жетекшіл орнын бағалаған еді. Ел
экономикасын жаңаша сатыға көтеретін білім беру саласына алдымен бәсекеге
қабілетті, жаңа сапалы мамандар қажет. Қоғам өзгерісіне байланысты жаңа
типті мұғалім, жаңа буын мұғалімге деген қажеттіліктер пайда болып, ол
мұғалім профессиограммасына өзгерістер енгізіп отырды. Білім мазмұнын
жаңарту мемлекеттік білім стандарттары арқылы жүзеге аса бастады.
Қазақстан халқына жолдауында (2004 ж.), білім беру саласы
қызметкерлерінің ІІІ республикалық съезінде Н.Ә.Назарбаев қоғамымызда жаңа
тұрпатты мұғалімге қажеттілік туындағанын айтқан еді. Жаңа тұрпатты
мұғалім ұғымының мәні қандай? Оған қандай талаптар қойылады? Осы
сұрақтарға педагогика теориясында анықтама берілді ме? Соған қысқаша
тоқталып өтейік.
Учитель новой формации – это духовно развитая, творческая личность,
обладающая способностью к рефлексии, профессиональными навыками,
педагогическим даром и стремлением к новому, личность, представленная не
просто как сумма свойств и характеристик (как это традиционно излагалось в
квалификационных характеристиках по учительским специальностям), а
целостное динамическое образование, логическим центром и основанием
которого является потребностно-мотивационная сфера, составляющая ее
социальную и профессиональную позицию [2].
Сонымен бірге жаңа тұрпатты мұғалім – ақпараттық технологияларды
меңгеруі тиіс. Ведь учитель новой формации - специалист, владеющий
системой средств и методов, необходимых для того, чтобы подготовить
учащихся к жизни, где, можно сказать, правит информация. И одна из задач
при подготовке учителя - научить его современным технологиям поиска,
хранения и обработки информации. Такими технологиями должен владеть любой
учитель-предметник [29]. Сол сияқты ...жаңа дәуір педагогі - бұл пәндік
білімнің жүйесін, ғылыми білімнің әр саласы бойынша білік пен дағдыны
игеріп қана қоймай, сонымен бірге оқыту технологиясының жүйесін,
оқушылардың оқу қызметінің біліктілік пен өмірлік дағдыларды игеруіне
бағытталған құралдары мен әдістерін игерген маман [53].
Әйгілі педагог В.Н.Сорока-Росинский: Учитель чаще всего
рассматривается как простая арифметическая сумма тех достоинств, которыми
ему следует обладать. Имеются они у него на 100% - отличный педагог, на
75% - хороший, на 50% - посредственный, ниже 50% - плохой. Разумеется, это
не так: каждый педагог вовсе не матрац, набитый добродетелями, а личность,
определенный склад характера, особая порода - каждый в своем стиле... [54,
214] (мұғалім көбіне қажетті қасиеттер мен сапалардың қосынды жиынтығына ие
тұлға ретінде қаралады. Егер оның бойында осы қасиеттер 100 пайыз бар
болса, онда ол тамаша мұғалім, ал егер 75 пайыз болатын болса, онда жақсы
мұғалім, 50 пайыз болса – орташа, 50-ден төмен болса, онда нашар мұғалім
болып саналады. Шын мәнінде, олай емес, мұғалім дегеніміз жақсы қасиеттерге
толы қап емес қой, ол да өзінше бір жеке тұлға екенін мойындаған жөн, өзіне
тән мінезі бар, әрқайсысы өз қазанында қайнап жатқан қайнар секілді –
Ж.А.).
2004 жылдың қазан айындағы білім беру қызметкерлерінің ІІІ съезінен
кейін жаңа тұрпатты мұғалім термині кеңінен тарап, талқылау нысанына
айналғанмен, бұл ұғымды теориялық тұрғыда негіздеген зерттеу әлі жасалған
жоқ.
Педагогтің ақпараттық процестерді қолдану іскерліктерін бес топқа
бөлуімізге болады (кесте 1). Осыған байланысты педагогикалық қызметтің әр
түрі бойынша жаңа тұрпатты мұғалім іскерлігі конструктивті, зерттеу,
ұйымдастыру және коммуникативтік аспектілерді қамтуы тиіс (кесте 2).
Жаңа тұрпатты мұғалімді қалыптастырудың мазмұндық жағы өзара тығыз
байланыстағы төрт құрамдастан тұратыны байқалады:
-теориялық білім (соның ішінде педагогикалық қызметті жүзеге асыру
тәсілдері де),
- іскерлік пен дағдылар,
- шығармашылық қызмет тәжірибесі,
- педагогикалық қызмет пен мұғалім мамандығына деген эмоционалдық-
еріктік қарым-қатынас тәжірибесі.
Кесте 1 - Ақпараттық процестерді қолдану іскерліктері
Ақпаратты алуАқпаратты Ақпаратты Ақпаратты Ақпаратты
өңдеу сақтау пайдалану беру
Ақпарат алу Ақпараттағы Ақпаратты Қойылған Ақпаратты
үшін әр түрлібасты ойды дәстүрлі мақсатқа ауызекі
дереккөздердіажырата білу, тәсілмен сәйкес сөйлеу
пайдалана жалпылау, сақтай білу; ақпаратты арқылы беру
білу жүйелеу ЭЕМ негізінде іріктей білу;іскерлігі;
іскерлігі; іскерлігі; өз мәліметтер іріктелген ақпаратты
әр түрлі талдау, қорын құра ақпаратты жазбаша түрде
деректерден синтездеу, білу; локальдібағалай білу
ақпарат жүйелеу және глобальдііскерлігі; беру
іріктеп, іскерлігі; желі ақпаратты іскерлігі;
библиография-логикалық мәліметтер өңдей білу ақпаратты
лық іздеу байланыстарды қорынан іскерлігі; мимика, ым,
жүргізе білу таба білу, ақпарат ала алынған пантомимика
іскерлігі; ақпаратты білу іскерлігіақпаратты арқылы беру
өнімді оқи өңдеу үшін педагогикалықіскерлігі;
білу компьютерлік тапсырмалар-дақпаратты
іскерлігі; бағдарламалар ы шешу үшін компьютерлік
коммуникация-пакетін қолдана білу технологиялар
ның қолдана білу іскерлігі көмегімен
электронды іскерлігі беру
құралдарын іскерлігі
пайдалана
білу
іскерлігі
Кесте 2 - Педагогикалық қызметтің әр түрі бойынша жаңа тұрпатты мұғалім
іскерлігі
Конструктивті Зерттеу іскерлігі Ұйымдастыру Коммуникативтік
іскерлік іскерлігі іскерлік
Аналитикалық Эвристикалық іздеу Топтай білу Перцептивті
іскерліктер; іскерліктері, іскерліктері; іскерліктері;
болжалдау зерттеу әдістерін ақпараттық педагогикалық
іскерлігі; қолдану іскерлігі; іскерліктері; қарым-қатынас
жобалау өз тәжірибесі мен дамыта білу іскерліктері;
іскерлігі; өзге мұғалімдер іскерліктері; педагогикалық
рефлексивті тәжірибесін талдау бағдарлай білу техника
іскерлігі іскерліктері іскерліктері іскерліктері
Ұйымдастыру жағын алып қарағанда, оқытушы қызметі, студент қызметі,
педагогикалық білім мазмұны мен материалдық база өзара тығыз байланыста
болып отырады.
Оқу үрдісін ұйымдастыру тұтастығына:
- жеке білім алушының танымдық белсенділігін басқару,
- мұғалім – оқулық - компьютер – білім алушы жүйесі ретінде оқу
қызметін басқару,
- білім мазмұнын толықтыру, жетілдіру, арнайы курстар енгізу ықпал
етеді.
Жаңа тұрпатты мұғалім алдымен белгілі бір құзыреттіліктерге ие болуы
тиіс деп есептейміз. Еуропа кеңесі басты құзыреттіліктердің бес тобын
ажыратып көрсетті [55, 42]:
- саяси және әлеуметтік құзыреттіліктер,
- алуан түрлі мәдени ортада өмір сүруге қатысты құзыреттіліктер,
- ауызекі және жазбаша қарым-қатынасты анықтайтын құзыреттіліктер,
- ақпараттық қоғамның пайда болуына байланысты құзыреттіліктер,
- өмір бойы үздіксіз оқу қабілеттерін жүзеге асыратын құзыреттіліктер.
Педагогтің кәсіби құзыреттілігін анықтау төмендегі бағыттар бойынша
жүзеге асуға тиіс:
-әлемдік білім беру кеңістігінің даму тенденциялары, жүргізіліп жатқан
интеграциялық процестерді және ҚР орта жалпы білім берудің қазіргі жағдайын
бағалай білу, сонымен бірге оның 12 жылдық оқу жүйесіне өту қажеттігін
ұғыну;
-өзінің даму траекториясы мен басқа да педагогикалық жүйелерді
модельдеу мен жобалау дағдылары;
-педагогтің рефлексивтік мәдениеті (өз жұмысын талдау, тиімділігін
бағалау).
Жаңа тұрпатты мұғалім ұғымын психологиялық-педагогикалық әдебиеттерден
жаңа типті мұғалім, жаңа буын мұғалімі терминдері түрінде кездестірдік. Ал
мұғалім идеалы түсінігі тұрғысынан іздестіргенде, бұл ұғымның имплицитті
көрініп, мұғалімнің жеке өмірі мен кәсіби қызметінің әр түрлі жақтарын
қамтитынын байқаймыз.
Мұғалім идеалы дегеніміз – ойша құрылатын, мұғалімнің қайталанбас
миссиясы туралы мамандардың, ойшылдардың, әйгілі педагогтардың көзқарасын
ұғыну үшін және көзқарасын айқындау үшін зерттеуші ғалым-педагогтің
педагогикалық шындықты аса маңызды шығармашылық қасиеттерді, типтік
белгілерді анықтау мақсатындағы зерттеуі, бұл зерттеу сонымен бірге
мұғалімнің кәсіби, жеке тұлғалық және коммуникациялық, мінез-құлық
стратегиясын,іс-әрекетінің аксиологиялық құрамдасын, өмірінің адамгершілік
және дүниетанымдық көзқарастарын анықтауға да ұмтылады деп ұғындырады
Д.Лельчицкий мен М.А.Лукацкий [56, 82].
Жаңа тұрпатты мұғалім анықтамасы ҚР мұғалімдерге үзіліссіз
педагогикалық білім беру тұжырымдамасында [1]:
Учитель новой формации – это духовно развитая, творческая личность,
обладающая способностью к рефлексии, профессиональными навыками,
педагогическим даром и стремлением к новому (Жаңа тұрпатты мұғалім – рухани
дамыған шығармашылық иесі, рефлексияға бейім, кәсіби дағдылары жетілген,
педагогикалық дарыны бар, жаңашылдыққа ұмтылатын маман – Ж.А.) түрінде
берілген.
2005 жылғы 18 тамызда жарияланған ҚР жаңа тұрпатты мұғалім
дайындаудың үзіліссіз педагогикалық білім беру тұжырымдамасы және ҚР
жоғары педагогикалық білім беру тұжырымдамасы жобалары бір мәселеге деген
екі түрлі көзқарас болып келеді. Екі тұжырымдама авторлары бір мәселені екі
түрлі шешуді ұсынады. Дегенмен, бұларда бірін-бірі қайталайтын тұстар да
баршылық. Жаңа тұрпатты мұғалімдерге қойылатын талаптардың Жоғары
педагогикалық білім және Жоғары педагогикалық білім беру құрылымы
бөлімдерінде олар бір-бірін қайталаған. Егер бірінші тұжырымдама негативті
факторлар ретінде бірін-бірі жалғастырып жататын білім беру стандарттары
мен бағдарламаларын құруға ғылыми негізделген ұстанымның болмауын атаса,
екінші тұжырымдама авторлары стандарттардың, типтік оқу бағдарламаларының
жетілдірілмегендігін... атайды. Осындай мысалдарды көптеп келтіруге
болады. Сондықтан, осы екі тұжырымдама негізінде біреуін жасау қажеттігі
сөзсіз.
Мамандарды колледждер мен жоғары оқу орнында дайындаудың бір-біріне
жалғасып жатуы да пікірталас туғызады. Бірінші тұжырымдамада: ІІ саты –
педагогикалық колледждерде білім алу – 12 жылдық білім алғаннан кейін ғана
жүзеге асуы мүмкін, колледж бітірген соң педагогикалық ЖОО-ның 3-курсына
оқуға түсуге болады. Педагогикалық колледждер мектепке дейінгі, бастауыш
мектеп пен орта білім берудің орта буын мұғалімдерін дайындау үшін қызмет
етеді. 12 жылдық білімнен соң колледжде оқу ұзақтығы 2 жыл болады делінеді
[1].
Ал екінші тұжырымдаманың ЖОО-да оқу курстары мен жылдарында мұғалімді
кәсіптік-педагогикалық дайындаудың құрылымдық-мазмұндық моделі бөлімінде
оқытудың мақсаты мен мазмұны түбегейлі көрсетіліп, 1-4 курстардың оқу
жоспарларының базалық компоненттерінде неге айрықша назар аудару керектігі
көрсетілген [2].
Шын мәнінде, колледж бен жоғары оқу орнының 1, 2 курстарының оқу
бағдарламалары бір-бірінен айтарлықтай ерекшеленеді. Онда оқылатын пәндер
түрі, көлемі әр түрлі. Колледждер мектепке дейінгі мекеме тәрбиешілері мен
бастауыш мектеп мұғалімдерін дайындаса, ЖОО-ның алғашқы екі курс
студенттері негізгі пәндер бойынша тереңдетілген іргелі білім алады. Бұл,
біріншіден. Ал, екіншіден, колледждерде ғылыми дәрежесі бар мұғалімдер
сабақ бермейді. Сонда, берілетін білім көлемі де түрлі болғаны ғой?
Сондықтан, қазіргі кезде жаңа тұрпатты мұғалімнің нобайы қандай болуы
керектігі туралы теориялық және практикалық зерттеулер енді ғана қолға
алынып жатқаны талас тудырмаса керек. Ал мұғалім профессиограммасында кеңес
мұғалімінің жеке тұлға қасиеттері мен сипаттамасы, мұғалімнің психологиялық-
педагогикалық дайындығына қойылатын талаптар мен арнайы дайындық көлемі
және құрамы, мамандық бойынша әдістемелік дайындық мазмұны айтылды [57, 28-
31].
Жаңа тұрпатты мұғалім нобайына арналған теориялық еңбектер әлі күнге
жасалған жоқ. Біз осы уақытқа дейін кеңес мектебі мұғалімінің
профессиограммасын, тарихи тұрғыда ескірген кейбір жақтарын алып тастап,
қолданып келдік. Кезінде педагог ғалымдар М.Скаткин, Э.Костяшкин,
В.Сластениннің бастамасымен жалпыодақтық Мұғалім бағдарламасы да (1986-
1996 ж.ж.) жасалған болатын. Онда үш негізгі аспектіге назар аударылған –
мазмұндық, индивидуалдық және процессуалдық. Кәсіптік үрдісінде маман өз
міндеттеріне сәйкес тапсырмаларды шеше білуі тиіс. Сондай-ақ алған
білімдерін кәсіби қызметінде қолданып, дара тұлғалық қасиеттерін танытуы,
білім мен біліктіліктерінің түпкі нәтижесін көруі тиіс. Кәсіби дайындықтың
осы үш аспектісін өзара байланыстыра бірлікке жеткен мұғалімнің білік-
дағдысы өте жоғары болады. Бірақ, өмір көрсетіп отырғандай, әзірге ондай
мұғалім өте сирек [53].
Бүгінгі мұғалім еңбегін қиындата түсетін бірнеше фактор бар.
Біріншіден, ақпарат ағындарының көптігінен мұғалім білім көздерінің белгілі
бір бағдарын жоғалтып алды. Білім салаларының қазір гуманитарлық бағытта
да, жаратылыстану ғылымдары бағытында да құрылымдық, мазмұндық жақтарынан
толығып отыруы, қазіргі заман адамына қажетті перманенттік білім алу
қабілеттілігін алдыңғы орынға шығарып отыр. Бұл фактор ең алдымен
мұғалімдерге оқушылардың оқу-танымдық қызметін меңгеруді жетілдіру
жолдарын меңгеруді игеру қажеттігін алға қояды.
Екіншіден, мұғалімнің саяси-идеялық және адамгершілік ұстанымы оның
тәрбие жұмыстарында айқын көрінуі қажет. Қазақстандық патриотизм және бүкіл
жер планетасының экологиясын, биосферасын, ноосферасын аялай отырып,
адамгершілік-имандылық, еңбекқорлық, коммуникативтік қасиеттері мұғалім мен
оқушы арасына берік байланыс орнатуы қажет.
Үшіншіден, оқу пәндерін оқытудың мазмұны мен әдістемесіне енетін
өзгерістерге мұғалімнің сыни тұрғыдан қарап, баға беруі, жаңашыл ақпараттық
технологияларды игеру қажеттігі анық. Бұл үрдіс жоғарыдан төмен, әрі
төменгі деңгейлерден жоғары қарай екі бағытта да жүзеге асқанда ғана
жемісті болмақ. Шебер пән мұғалімдерінің ақпараттық технологияларды
меңгеруіне ішкі психологиялық кедергісі бар екенін ескере тұра, жаңашыл
технологиялардың насихатшысына да айналдыруға болады [53].
Жаңа тұрпатты мұғалім нобайы мен объекті (мұғалімнің өзі) арасында
сәйкестік, изоморфизм, гомоморфизм қатынастары болуы тиіс. Бұдан шығатын
маңызды қорытынды: объекті туралы еш нәрсе де белгісіз болса, бұл
объектінің нобайын құру мүмкін емес.
Ғылыми және оқу-әдістемелік әдебиеттердегі нобай (модель) ұғымдарына
шолу жасайтын болсақ, философиялық сөздікте: Модель - в логике и
методологии науки – аналог (схема, структура, знаковая система)
определенного фрагмента природной и социальной реальности, продукта
человеческой культуры, концептуально-теоретического образования и т.д.-
оригинала модели. Этот аналог служит для хранения и расширения знания
(информации) об оригинале, его свойствах и структуре, для преобразования и
управления ими. С гносеологической точки зрения модель- представитель
заместитель объекта в познании и практике. Результаты разработки и
исследования модели при определенных условиях, выясняемых в логике и
методологии и специфических для различных областей и типов моделей,
переносятся на оригинал. Перенос основан на отношениях изоморфизма
(отношения равенства, одинаковости) гомоморфизма (уподобления). Изоморфизм
- отношения типа равенства – придает модельному отношению относительный
характер, так как ставит вопрос о выборе модели и оригинала в зависимости
от конкретной постановки задачи. Однако независимо от того, какой член
отношения объект - модель рассматривается в качестве модели, последняя
всегда выполняет познавательную роль, выступая средством объяснения,
предсказания и эвристики (Ғылым әдіснамасы мен логикасында нобай – табиғи
немесе әлеуметтік болмыстың белгілі фрагментінің, адамзат мәдениеті
өнімінің, тұжырымдамалық-теорияялық құрылымның және т.б. аналогы (сызбасы,
баламасы, таңбалық жүйесі). Бұл аналог түпнұсқа туралы, оның қасиеттері мен
құрылымы жөніндегі білімді (ақпаратты) кеңейту әрі сақтау үшін, оларды
түрлендіру әрі басқаруға қызмет етеді. Гносеологиялық тұрғыда нобай – таным
мен тәжірибедегі нысанның орнын басушы, өкілі болып келеді.
Логика мен әдіснамада, сондай-ақ әр түрлі саланың ерекшелігімен
белгілі бір шарттар арқылы анықталатын нобай жасау және зерттеу нәтижелері,
сондай-ақ нобай типтері түпнұсқаға телінеді. Мұндай теңдестіру изоморфизм
(теңдік қатынас), гомоморфизм (ұқсату) қатынастарына негізделеді. Белгілі
бір міндетке байланысты түпнұсқа мен нобайды таңдау мәселесін қоятын
болғандықтан, изоморфизм нобайлық қатынасқа салыстырмалы сипат береді.
Дегенмен, нысан – нобай қатынасының қай мүшесі нобай ретінде
қарастырылғанына қарамастан, соңғысы әрдайым түсіндіру, болжалдау және
эвристикалық құрал бола отырып, танымдық қызмет атқарады – Ж.А.) [58].
Логика мен ғылым әдіснамасындағы нобай – табиғи немесе әлеуметтік
болмыстың адам мәдениетінің, тұжырымдамалық-теориялық білімінің және
т.с.с. бір бөлшегі. Бұл аналог түпнұсқа туралы білімді сақтау және кеңейту,
оның қасиеттері мен құрылысын танып, оны өзгерту, басқаруға қызмет етеді.
Философиялық энциклопедияда: Модель - условный образ какого-либо
объекта. Служит для выражения отношения между знаниями об объектах и самими
объектами (Нобай – қандай да бір нысанның шартты бейнесі. Нысан туралы
білім мен нысанның арасындағы қатынасты білдіру үшін қолданылады – Ж.А.)
[59].
В.А.Штофф: Под моделью понимается такая мысленно представляемая или
материально реализуемая система, которая, отображая или воспроизводя объект
исследования, способна заменять его так, что ее изучение дает нам новую
информацию об этом объекте (Нобай деп нысан туралы жаңа ақпарат бере
алатын, зерттеу нысанын бейнелей немесе қайта жасай отырып, нысанды
алмастыра алатын ойша елестетілетін немесе материалды түрде жүзеге асатын
жүйені ұғынамыз – Ж.А.) [60].
А.В.Могилев нобайдың түпнұсқаны белгілі бір дәлдікте көрсете алатынына
әрі шындық болмыстағы формасынан қалай да бір ерекшеленетініне назар
аударады (Модель - образ реального обьекта или явления, заместитель
некоторого оригинала, воспроизводящего его с той или иной достоверностью
и подробностью. Модель - представление объекта в некоторой форме, отличной
от формы его реального существования) [61].
Ал А.Б. Горстко нобайдың нақты зерттеулерге байланысты түпнұсқаның аса
маңызды қасиеттерін ғана сақтайтынын қарастырады (Модель – это такой
материальный или мысленно представляемый объект, который в процессе
познания (изучения) замещает объект-оригинал, сохраняя некоторые важные
для данного исследования типичные его черты) [62].
Жоғары мектеп педагогикасы теориясында зерттеуді қажет ететін
мәселелердің бірі - педагогикалық нобайлау мәселесі. Жалпы, модель (нобай),
модельдеу (нобайлау) ұғымдарына философиялық тұрғыдан анықтама беріп өттік.
Енді: Педогикалық нобай деген не? Оның ерекшеліктері қандай? - деген
сауалдарға тоқталып өтейік.
Педагогикалық теория мен практика өзара әсері күрделі диалектикалық
сипатқа ие. Теориялық нобайлау білім беру тәжірибесіне негізделеді,
тәжірибені жалпылау, қажеттіліктері мен шешілмеген мәселелерін ескере
отырып байиды, әрі дамиды. Білім мен тәжірибенің деңгейі шектеулі болған
жағдайда, теорияны ұсыну үшін нобай қолданылады. Мұндай жағдайда
зерттеушіні қызықтыратын объекті туралы мәлімет, осы объектімен
сипаттамалары сәйкес келетін, екі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz