Тұлғаны қалыптастырудағы адамгершілік тәрбиесінің маңызы
КIРIСПЕ
1 Адамгершiлiк мӘдениетi ұғымының ғылыми.теориялық негіздері
1.1 Тұлғаның дүниетанымын қалыптастырудағы адамгершілік тәрбиесінің теориялық сипаты.
1.2 Адамгершiлiк мәдениетi мен құқықтық . адамгершілік тәрбие мәдениеті мәселесiнiң педагогикалық . психологиялық әдебиеттерде зерттелуі
1.3 Бастауыш мектепте жүргізілетін пәндер арқылы оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу жолдары 2.ден
2 ОҚУШЫЛАРДЫҢ АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДА ХАЛЫҚ ДӘСТҮРЛЕРІН ПАЙДАЛАНУ
2.1 Бастауыш сыныпта адамгершілік тәрбие беруде халықтық салт.дәстүрлерді пайдаланудың қазіргі жайы мен жүргізілетін пәндердің мазмұнына талдау..
2.2 Пән сабақтарында бастауыш сынып оқушыларына адамгершілік тәрбие беруде халықтық салт.дәстүрлерді пайдалану
3.ден 2.3 Тәжірибелік.эксперименттік жұмысты ұйымдастыру және оның нәтижелері.
ҚОРЫТЫНДЫ .
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.
1 Адамгершiлiк мӘдениетi ұғымының ғылыми.теориялық негіздері
1.1 Тұлғаның дүниетанымын қалыптастырудағы адамгершілік тәрбиесінің теориялық сипаты.
1.2 Адамгершiлiк мәдениетi мен құқықтық . адамгершілік тәрбие мәдениеті мәселесiнiң педагогикалық . психологиялық әдебиеттерде зерттелуі
1.3 Бастауыш мектепте жүргізілетін пәндер арқылы оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу жолдары 2.ден
2 ОҚУШЫЛАРДЫҢ АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДА ХАЛЫҚ ДӘСТҮРЛЕРІН ПАЙДАЛАНУ
2.1 Бастауыш сыныпта адамгершілік тәрбие беруде халықтық салт.дәстүрлерді пайдаланудың қазіргі жайы мен жүргізілетін пәндердің мазмұнына талдау..
2.2 Пән сабақтарында бастауыш сынып оқушыларына адамгершілік тәрбие беруде халықтық салт.дәстүрлерді пайдалану
3.ден 2.3 Тәжірибелік.эксперименттік жұмысты ұйымдастыру және оның нәтижелері.
ҚОРЫТЫНДЫ .
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.
Қазақстан Республикасының Конституциясында Қазақстан халқының дүниежүзілік қоғамдастықтың ажырамас бөлігі екендігін, адам құқы мен бостандығын танитындығын, демократиялық қоғам мен құқықты мемлекет құруға бекем бел байлағандығын, азаматтық татулық пен ұлтаралық келісімді қамтамасыз ететіндігі көрсетілген. Қазіргі жаңалық кезеңінде біздің қоғамымыздың ілгерілеу процесіндегі адам факторын және оны жандандыру, өмірінің барлық жақтарын жаңарту жағдайында бала тәрбиесінің мәні мен оның проблемаларын күрделендіріп отыр [1].
Егемендi елiмiздiң болашағы жас жеткiншектердiң бiлiм дәрежесiнiң тереңдiгiмен өлшенедi. Қазiргi заманғы бiлiм беру әлеуметтiк құрылымның маңызды элементтерiнiң бiрiне айналды. Адамның жеке басын қалыптастыру негiзi бастауышта қаланатыны бәрiмiзге белгiлi. Бастауыш мектептен бастап оқушыларға бiлiмнiң қыры мен сырын жетiк таныту, қабiлеттерiн шыңдау, адамгершiлiк қасиеттерiн дарытып, Қазақстан Республикасының азаматы деген атаққа лайық болатындай етiп тәрбиелеу – бiздiң мiндетiмiз болмақ. Сондықтан да бастауыш мектептен бастап оқушының жан-жақты дамыған тұлға болып қалыптасуына басты назар аударылуы керек.
Жас ұрпаққа адамдар арасындағы қарым-қатынас, адамгершілік, ізеттілік, сыпайлық, еңбек, дене, эстетикалық, сондай-ақ экономикалық, құқықтық, кәсіби және діни тәрбие беру бір-бірімен тығыз байланыста және өзара тәуелділікте жүзеге асырылуы тиіс.
Тәрбие берудің бұл түрлерінің әр қайсысының өзіндік мазмұны, өзіндік бағдары, өзіне тән қызметі бар.
Бүгінгі күнде болашақ ұрпақ тәрбиесі ұлттық мұраттар мен дүниежүзілік рухани бай қазынадан нәр алумен ұштастырылып жүргізілуі талап етіледі. Біздің қоғамның тәлім-тәрбие тәжірибесі көп жылдар бойы бір жақтылықпен жүргізіліп келді. Жалпы азаматтың құнды ұлттық сана-сезімнің дамуына, рухани, мәдени байлықты, ұлттық тәрбие мен бай мұрасын игеруге көңіл бөлінбеді. Мұның өзі жас ұрпақтың басым көпшілігінің өз халқының тарихын, тілін, дінін, әдет-ғұрпын, салт-санасын, ұлттық дәстүрлерін жете білмеуіне әкеліп соқты. Сондықтан соңғы жылдары әлемдік, отандық, ұлттық негізінде білім, тәрбие беру міндетіне сай республикамызда ондаған жаңа концепциялар, тұжырымдар және заң қабылданды.
Қазақстан Республикасының Білім беру туралы заңында: “үйелмен қалыптасып келе жатқан жеке адамның үйлесімді дамуы, оның қоғамға сай болуы, ұлттық және азаматтық қазыналардан нәр алуы үшін жауапты болады” деген [2].
Оқушының жан-жақты дамуына бағыт-бағдар берушi – мұғалiм. Бастауыш бiлiмнiң мемлекеттiк стандартында оқушыларды ғылымдар негiзiмен таныстырып қою емес, баланың жалпы ойын дамыту, қажеттi тәрбие берiп, оны тәжiрибеде қолдана бiлу үшiн өздiгiнен жұмыс iстеуге, қажетті тәрбие беріп, адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастыру талап етiледi. Бүгiнгi заманның педагогикалық, психологиялық зерттеулерiнiң анықтауы бойынша мектептiң бастауыш сыныбындағы кезеңi баланың қай жағынан болсын ең қарқынды дамитын кезеңi.
Егемендi елiмiздiң болашағы жас жеткiншектердiң бiлiм дәрежесiнiң тереңдiгiмен өлшенедi. Қазiргi заманғы бiлiм беру әлеуметтiк құрылымның маңызды элементтерiнiң бiрiне айналды. Адамның жеке басын қалыптастыру негiзi бастауышта қаланатыны бәрiмiзге белгiлi. Бастауыш мектептен бастап оқушыларға бiлiмнiң қыры мен сырын жетiк таныту, қабiлеттерiн шыңдау, адамгершiлiк қасиеттерiн дарытып, Қазақстан Республикасының азаматы деген атаққа лайық болатындай етiп тәрбиелеу – бiздiң мiндетiмiз болмақ. Сондықтан да бастауыш мектептен бастап оқушының жан-жақты дамыған тұлға болып қалыптасуына басты назар аударылуы керек.
Жас ұрпаққа адамдар арасындағы қарым-қатынас, адамгершілік, ізеттілік, сыпайлық, еңбек, дене, эстетикалық, сондай-ақ экономикалық, құқықтық, кәсіби және діни тәрбие беру бір-бірімен тығыз байланыста және өзара тәуелділікте жүзеге асырылуы тиіс.
Тәрбие берудің бұл түрлерінің әр қайсысының өзіндік мазмұны, өзіндік бағдары, өзіне тән қызметі бар.
Бүгінгі күнде болашақ ұрпақ тәрбиесі ұлттық мұраттар мен дүниежүзілік рухани бай қазынадан нәр алумен ұштастырылып жүргізілуі талап етіледі. Біздің қоғамның тәлім-тәрбие тәжірибесі көп жылдар бойы бір жақтылықпен жүргізіліп келді. Жалпы азаматтың құнды ұлттық сана-сезімнің дамуына, рухани, мәдени байлықты, ұлттық тәрбие мен бай мұрасын игеруге көңіл бөлінбеді. Мұның өзі жас ұрпақтың басым көпшілігінің өз халқының тарихын, тілін, дінін, әдет-ғұрпын, салт-санасын, ұлттық дәстүрлерін жете білмеуіне әкеліп соқты. Сондықтан соңғы жылдары әлемдік, отандық, ұлттық негізінде білім, тәрбие беру міндетіне сай республикамызда ондаған жаңа концепциялар, тұжырымдар және заң қабылданды.
Қазақстан Республикасының Білім беру туралы заңында: “үйелмен қалыптасып келе жатқан жеке адамның үйлесімді дамуы, оның қоғамға сай болуы, ұлттық және азаматтық қазыналардан нәр алуы үшін жауапты болады” деген [2].
Оқушының жан-жақты дамуына бағыт-бағдар берушi – мұғалiм. Бастауыш бiлiмнiң мемлекеттiк стандартында оқушыларды ғылымдар негiзiмен таныстырып қою емес, баланың жалпы ойын дамыту, қажеттi тәрбие берiп, оны тәжiрибеде қолдана бiлу үшiн өздiгiнен жұмыс iстеуге, қажетті тәрбие беріп, адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастыру талап етiледi. Бүгiнгi заманның педагогикалық, психологиялық зерттеулерiнiң анықтауы бойынша мектептiң бастауыш сыныбындағы кезеңi баланың қай жағынан болсын ең қарқынды дамитын кезеңi.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы, 1995.
2. Білім туралы Қазақстан Республикасының заңы. -//Егемен Қазақстан, 15-маусым, 2007 ж.
3. Занков В.В. Избранные педагигические труды.– М.:1990.
4. Выготский Л.С Проблемы возрастных периодизаций детского развития – М.: Наука, 1972.
5. Выготский Л.С. Педагогическая психология.– М.:1980.
6. Макаренко А.С. Шығармалары 1 т.– М.: 1967.
7. Макаренко А.С. Педагогика индивидуального действия.– М.: Книга, 1960.
8. Сухомлинский В.А. Балаға жүрек жылуы.-Алматы, 1976, 355 с.
9. Петрова Т.Н. История воспитания и педагогической мысли чувашского народа в ХҮ-ХҮІ в.в.- Чебоксары, 1996, 218 с.
10. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалары. -Алматы, 1994. 288 б.
11. Құнанбаев А. Шығармалары.- Алматы, 1961.-210б.
12. Құдайбердиев. Ш. Үш анық.- Алматы: Қазақстан, 1991, 75 б.
13. Жұмабаев М. Таңдамалы. - Алматы, 1992. - 195 б.
14. Жұмабаев М. Педагогика.– А.: Рауан, 1993.
15. Жарықбаев Қ. Қазақ тәлім-тәрбиесi. – А.: Санат. 1996.
16. .Қалиев С. ХV-ХІХ ғасырлар ақын жырауларының поэзиясындағы педагогикалық ой-пікірлер. -Алматы, 1990. -61 б.
17. Бөлеев Қ. Великие мыслители Востока о воспитании. -Жамбыл, 1993. -44 б.
18. Қожахметова Қ.Ж. Халықтық педагогиканы зерттеудің кейбір ғылыми және теориялық мәселелері. - Алматы, 1993. - 75 б.
19. Айтмамбетова Б. “Педагогика тағылымдары”.– А.: Рауан, 1993.
20. Наурызбаев Ж. Ұлттық мектептің ұлы мұраты.- Алматы, 1995, 190 б.
21. Балтабаев М.X. Основы музыкально-эстетического воспитания учащейся молодежи средствами казахской традиционной художественной культуры. Автореф. докт. дис. -Алматы, 1994. - 72 с.
22. Төлеубекова Р. Қоғам дамуының жаңа кезеңдеріндегі адамгершілік тәрбиесінің теориялық-әдіснамалық негізі. - Алматы, 2001.
23. Дүйсенбінова Р.Қ. Оқушыларға қазақ халқының ән өнері арқылы музыкалық-эстетикалық тәрбие беру.- А., 1993. 145 б.
24. Әбілова З.Этнопедагогика. –А., 1997.
25. Бержанов Қ.Б., Мусин С. Педагогика тарихы. -А., 1971.
26. Бастауыш класс мұғалімдерінің іс-тәжірібиесінен. – А.: Мектеп, 1974.
27. Ушинский К.Д. Дидактика 2т.– М.: Педагогика, 1983
28. Макаренко А.С. Педагогика индивидуального действия. /А.С. Макаренко.– М.: Книга, 1960.
29. Зиглер Л. Теория личности. /Л. Зиглер.– М.: Питер, 1999.
30. Адлер А Воспитание детей. /А. Адлер.– М.: Наука, 1986.
31. Рубинштейн С.Л. Избранные психологические труды. –М.: Просвещение, 1960.
32. Сiләмбекова Т. Адамгершiлiкке тәрбиелеу – басты мақсат. /Т Сiләмбекова.- //Қаз. Мектебi, -2003, -№5, -44 б.
33. Балтабай Е. Этнопедагогтка және тәрбие. / Е Балтабай.- //Қазақстан мектебi, -2003, -№1, -40 б.
34. Асылов Ү. Даналардан шыққан сөз. /Ү. Асылов. – А.: Мектеп, 1987.
35. Горащенко В.П. Методика преподавания природоведения. /В.П Горащенко. – М.: Просвещение, 1984.
36. Измайлов А.Э. Народная педагогика: педагогические воззрения народов Средней Азий и Казахстана. - М, 1991. - 65 б
37. Кабуш В.П. Гуманистичиское воспитание школьников. /В.П. Кабуш.- //Педагогический вестник. -2004, -№2 – 31.
38. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. -А., 2001.
39. Ғаббасов С. Ізгілік әліппесі. /С. Ғаббасов. - А.: Ғылым, 1991.
40. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан 2030. – А., 1997.
41. Эльконин Д.Б. Психология младшего школьника.– М.: Просвещение, 1993.
42. Давыдов В.В. Психологическая теория учебной деятельности и методов начального обучения. – М.: Просвещение, 1992.
43. Мұқанов М.М. Ақыл-ой өрісі. -Алматы, 1980. - 64 б.
44. Блонский П.П. Избранные педагогические произведения. – М.: Прсвещение, 1961.
45. Қоянбаев Ж.Б Педагогика. /Ж.Б Қоянбаев.– Астана, 1998.
46. Айтмамбетова Б. Жаңашыл педагогтар идеялары мен тәжірибелері. –А., 1991.
47. Ақпанбек Г. Қазақтардың дүниетанымы. –Алматы: Қазақ университеті, 1989.
48. Айтмамбетова Б., Бозжанова К., т.б. Балаларды семьяда адамгершілікке тәрбиелеудің кейбір мәселелері. –Алматы, 1985.
49. Г.Н.Төлеубекова., Бала мінезінің қалыптасуы және оны тәрбиелеу жолдары.-А.: Өнер, 1972.
50. Әбенбаев С. Мектептегі тәрбие жұмысының әдістемесі.-А., 1999.
51. Әбдіразақов Е. Адамгершілік, имандылық тәрбиесі.-Шымкент, 1994.
52. Әбілова З. Этнопедагогика. –А., 1997.
53. Бержанов Қ.Б., Мусин С. Педагогика тарихы. -А., 1971.
54. Бержанов Қ. Тәрбие мен оқытудың бірлігі. –Алматы, 1973.
55. Безкаравайный С., Жұмабаев А. Мектепте өткізілетін тарихи әдеби кештер. –А.: Мектеп, 1968.
56. Дүйсенбинова. Адамгершілік тәрбиесіне айқын бағыт. -//Қазақстан мектебі. №7-1991.
57. Ұзақбаева С. Тамыры терең тәрбие. /Қазақтың халық педагогикасындағы эстетикалық тәрбие/. - Алматы, 1995. - 87 б.
58. Марьенко И.С. Основы нравственного воспитания школьников.- Москва, 1968, 295 с.
59. Байтұрсынов А. Шығармалары. - Алматы, 1989. - 222 б.
60. Примерное содержание воспитания школьников. – М.: Просвещение, 1971.
61. Молдагалиева Р.Т. Жаратылыстану негіздері мен дүниетануды оқыту әдістемесі. /Р.Т Молдагалиева.– Астана, 2003.
62. Айтмамбетова Б., Бозжанова К.,т.б. Балаларды семьяда адамгершілікке тәрбиелеудің кейбір мәселелері. –Алматы, 1985.
63. Мағауин М. Ғасырлар бедері. - Алматы: Жазушы, 1991.-243 б.
64. Алтынсарин Ы. Қазақ хрестоматиясы, -Алматы, 1879.
65. Алтынсарин Ы. Қазақтарға орыс тілін үйретудің бастауыш құралы.-Алматы, 1879.
66. Қалиев С.Қ. «Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы».- Алматы: Рауан, 1998, 95-96 б.
67. Әуезов М. Қазақтың халық жұмбақтары. - Алматы, 1959. - 67 б.
68. С.Қалиев, Ж.Молдабеков, Б.Иманбекова. Этнопедагогика.- Астана: «Фолиант», 2007, 159 б.
69. Қ.Бөлеев, Болашақ мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беруге кәсіби дайындау.- Алматы: Нұрлы әлем, 2004,25 б.
70. Ж.Аймауытов. Психология.- Алматы: Рауан, 1995, 308 б.
71. Жолдасбекұлы М., Салғараұлы Қ., Сейдімбек А. Елтұтқа.- Астана, 2001, 277 б.
72. Т.Тажибаев. Воспитанаие казахских детей в аулах и школы Казахстана.
73. Қожахметова К.Ж. Мектептің ұлттық тәрбие жүйесі: теория және практика.-Алматы: РБК, 1997. 141 б.
74. Болатбаев Қ.К. Халықтық педагогиканы бейнелеу өнері пәнінде қолдану. -Алматы: АлМУ, 1995.-80 б.
75. Қ.Жарықбаев, С.Қалиев. Қазақ тәлім-тәрбиесі.- Алматы: Санат, 1995, 552б.
76. С.Қалиев, Халық педагогикасының ауыз әдебиетіндегі көрінісі.- Алматы, 1987, 78-79 б.
77. Төлеубекова Р. Бала тәрбиесіндегі халықтық педагогика. -Алматы, 1994.-54б.
78. Сағындықов Е. Қазақтың ұлттық ойындары.-Алматы: Рауан, 1991. 138 б.
79. Табылдиев.Ә. «Халық тағылымы».-Алматы: Қазақ университеті, 1991.-202б.
80. Табылдиев.Ә. «Қазақ этнопедагогикасы».-Алматы: Санат, 2001.-322-б.
81. Мамбетказиев Е. А. Табиғатты қорғау.– А.: Қайнар, 1990.
82. Жунiсова К. Дүниетану 1 сынып.– А.: Атамұра 1999.
83. Көшеров Н.М. Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің этнопедагогикалық дайындау жүйесі: кан. дис. - Алматы, 2000. -154 6
84. Мұқанова Б.И., Мектептегі пионер және комсомол ұйымдары жұмыстарының жүйесі.-Алматы, 1991. 112 б.
85. Қуанышев Т.Ш. Подготовка будущих учителей физической культуре средствами национальных игр. Дисс. канд.пед.наук.
86. Бөлеев Қ. Болашақ мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беруге кәсіби дайындау: теориясы мен практикасы. -Алматы: Ғылым, 2004, - 152 б.
87. Ұзақбаева С.А., Қазақтың халықтық педагогикасындағы эстетикалық тәрбие: Докт. дис. - Алматы, 1993. - 380 б.
88. Афанасьев В.Ф. Этнопедагогика нерусских народов Сибири и Дального Востока. - Якутск, 1979. - 84 б.
89. Липкина А.И. Самооценка и формирование личности школьника.- //Вопр. психологии. 1973. №12. - с.68 - 70.
90. Горащенко В.П. Табиғаттанудан сабақ беру методикасы.– А.: Мектеп, 1977 – 39 б.
91. Горащенко В.П. Методика преподавания природоведения. – М.: Просвещение, 1984.
92. Горащенко В.П. Методика изучения природы в начальной школе. - М.: Просвещение, 1965.
93. Подзоров В.И. Природоведение с методикой преподавания. Учебное пособие для пед. училищ – Киев, 1990.
94. Пакулова В.М. Методика преподавания природоведения.– М.: Просвещение, 1990.
95. Мұқамадиева Ш.С “Дүниетану” сабақтарында бiлiм беру және тәрбиелеу. 1-2 сынып. /Әдiстемелiк нұсқаулар. - Өскемен.: 2000.
96. Балтабай Е Этнопедагогтка және тәрбие.- //Қазақстан мектебi, 2003, -№1, -40 б.
97. Сiләмбекова Т. Адамгершiлiкке тәрбиелеу – басты мақсат.- //Қаз. Мектебi, 2003, -№5, -44б.
98. Кабуш В.П. Гуманистичиское воспитание школьников.- //Педагогический вестник, 2004, -№2 – 31.
99. Мамырханова Л.Н Оқушылардың пәнге қызығушыларын арттырудағы халықтық педагогиканың ролi.- //Педагогический вестник, 2003, -№2 – 29
100. Төлегенов Ө. Оқытудың пелагогикалық – психологикалық ерекшелiктерi. -//Бастауыш мектеп, -2001, -№1 -33.
101. Әбiлова З. Этнопедагогика оқулығы. -А.: 1999.
102. Шарипова Р.Д. Духовно – нравственное воспитание школьников.- //Менеджмент в образовании, 2001, №4-103.
103. Айтмамбетова Б. “Педагогика тағылымдары”.– А.: Рауан, 1993.
104. Көбесов А. Әл-Фараби.– А.: Қазақстан, 1971.
105. Тұрманжанов Ө. Қазақтың мақал-мәтелдері.– А.: Мектеп, 1987.
106. Төреқұлов Н. Нақыл сөздеодің тәрбиелік мәні.– А.: Мектеп, 1971.
107. Әлімбаев М. Тәрбие туралы әңгімелер.– А.: Ғылым, 1979.
108. Қоянбаева Г. Халқын сүйген - салтын сүйер. -//Бастауыш мектеп, 1996, №2-18.
109. Байдыбекова А. Тестік жүйені қолдану. - //Бастауыш мектеп,- 2000, -№7-26.
110. Алдамұратов Ә. Әдептілік негіздері.– А.: Санат, 1998.
111. Табылдиев Ә. Әдеп әліппесі. – А.: Мектеп, 1997.
112. Алтынсарин Ы. Таза бұлақ.– А.: Білім, 1990.
113. Елекбаев Н. Ұлттық психология.– А.: Білім, 1992.
114. Примерное содержание воспитания школьников. – М.: Просвещение, 1971.
115. Адамгершілікке тәрбиелеу әліппесі. – А.: Мектеп, 1975.
116. Нұрғалиев О. Адамгершілік асыл қасиет.– А.: Қазақстан, 1978.
117. Качество педагогического образования: проблемы и перспективы развития. – А.: КАЗНПУ, 2004.
118. НұрлановаГ. Орта ғасыр ғұламаларының тәрбие тағылымдары.- //Қазақстан мектебі, №7. 2003.
119. Нысанбаев Ә., Әбжанов Т. Ой. Ақыл. Адамгершілік.-А.: Білім, 1994.
120. Қалиев С., Базилов Ж. Қазақ халқының салт-дәстүрлері. –Алматы, 1993.
121. Ушинский К. Адам – тәрбие нысанасы. Таңдамалы шығармалары. Орыс тілінде, 8 т.
122. Измайлов А.Э. Народная педагогика: педагогические воззрения народов Средней Азий и Казахстана. – М., 1991. - 65 б.
123. Каиров И.А. Нравственное развитие младших школьников в процессе воспитания. Под ред. А.И.Каирова и О.С.Богдановой.- Москва, 1973, 119 с.
124. Дайрабаева А.Е. Қазақтың халықтық педагогикасындағы қыздардың адамгершілік тәрбиесі.- Алматы, 1993, 88 б.
125. Рувинский Л.И. Нравственное воспитание личности.- Москва, 1984,184 с.
126. Харламов И.Ф. Нравственное воспитание школьников.- Москва, 1983, 202 с.
2. Білім туралы Қазақстан Республикасының заңы. -//Егемен Қазақстан, 15-маусым, 2007 ж.
3. Занков В.В. Избранные педагигические труды.– М.:1990.
4. Выготский Л.С Проблемы возрастных периодизаций детского развития – М.: Наука, 1972.
5. Выготский Л.С. Педагогическая психология.– М.:1980.
6. Макаренко А.С. Шығармалары 1 т.– М.: 1967.
7. Макаренко А.С. Педагогика индивидуального действия.– М.: Книга, 1960.
8. Сухомлинский В.А. Балаға жүрек жылуы.-Алматы, 1976, 355 с.
9. Петрова Т.Н. История воспитания и педагогической мысли чувашского народа в ХҮ-ХҮІ в.в.- Чебоксары, 1996, 218 с.
10. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалары. -Алматы, 1994. 288 б.
11. Құнанбаев А. Шығармалары.- Алматы, 1961.-210б.
12. Құдайбердиев. Ш. Үш анық.- Алматы: Қазақстан, 1991, 75 б.
13. Жұмабаев М. Таңдамалы. - Алматы, 1992. - 195 б.
14. Жұмабаев М. Педагогика.– А.: Рауан, 1993.
15. Жарықбаев Қ. Қазақ тәлім-тәрбиесi. – А.: Санат. 1996.
16. .Қалиев С. ХV-ХІХ ғасырлар ақын жырауларының поэзиясындағы педагогикалық ой-пікірлер. -Алматы, 1990. -61 б.
17. Бөлеев Қ. Великие мыслители Востока о воспитании. -Жамбыл, 1993. -44 б.
18. Қожахметова Қ.Ж. Халықтық педагогиканы зерттеудің кейбір ғылыми және теориялық мәселелері. - Алматы, 1993. - 75 б.
19. Айтмамбетова Б. “Педагогика тағылымдары”.– А.: Рауан, 1993.
20. Наурызбаев Ж. Ұлттық мектептің ұлы мұраты.- Алматы, 1995, 190 б.
21. Балтабаев М.X. Основы музыкально-эстетического воспитания учащейся молодежи средствами казахской традиционной художественной культуры. Автореф. докт. дис. -Алматы, 1994. - 72 с.
22. Төлеубекова Р. Қоғам дамуының жаңа кезеңдеріндегі адамгершілік тәрбиесінің теориялық-әдіснамалық негізі. - Алматы, 2001.
23. Дүйсенбінова Р.Қ. Оқушыларға қазақ халқының ән өнері арқылы музыкалық-эстетикалық тәрбие беру.- А., 1993. 145 б.
24. Әбілова З.Этнопедагогика. –А., 1997.
25. Бержанов Қ.Б., Мусин С. Педагогика тарихы. -А., 1971.
26. Бастауыш класс мұғалімдерінің іс-тәжірібиесінен. – А.: Мектеп, 1974.
27. Ушинский К.Д. Дидактика 2т.– М.: Педагогика, 1983
28. Макаренко А.С. Педагогика индивидуального действия. /А.С. Макаренко.– М.: Книга, 1960.
29. Зиглер Л. Теория личности. /Л. Зиглер.– М.: Питер, 1999.
30. Адлер А Воспитание детей. /А. Адлер.– М.: Наука, 1986.
31. Рубинштейн С.Л. Избранные психологические труды. –М.: Просвещение, 1960.
32. Сiләмбекова Т. Адамгершiлiкке тәрбиелеу – басты мақсат. /Т Сiләмбекова.- //Қаз. Мектебi, -2003, -№5, -44 б.
33. Балтабай Е. Этнопедагогтка және тәрбие. / Е Балтабай.- //Қазақстан мектебi, -2003, -№1, -40 б.
34. Асылов Ү. Даналардан шыққан сөз. /Ү. Асылов. – А.: Мектеп, 1987.
35. Горащенко В.П. Методика преподавания природоведения. /В.П Горащенко. – М.: Просвещение, 1984.
36. Измайлов А.Э. Народная педагогика: педагогические воззрения народов Средней Азий и Казахстана. - М, 1991. - 65 б
37. Кабуш В.П. Гуманистичиское воспитание школьников. /В.П. Кабуш.- //Педагогический вестник. -2004, -№2 – 31.
38. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. -А., 2001.
39. Ғаббасов С. Ізгілік әліппесі. /С. Ғаббасов. - А.: Ғылым, 1991.
40. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан 2030. – А., 1997.
41. Эльконин Д.Б. Психология младшего школьника.– М.: Просвещение, 1993.
42. Давыдов В.В. Психологическая теория учебной деятельности и методов начального обучения. – М.: Просвещение, 1992.
43. Мұқанов М.М. Ақыл-ой өрісі. -Алматы, 1980. - 64 б.
44. Блонский П.П. Избранные педагогические произведения. – М.: Прсвещение, 1961.
45. Қоянбаев Ж.Б Педагогика. /Ж.Б Қоянбаев.– Астана, 1998.
46. Айтмамбетова Б. Жаңашыл педагогтар идеялары мен тәжірибелері. –А., 1991.
47. Ақпанбек Г. Қазақтардың дүниетанымы. –Алматы: Қазақ университеті, 1989.
48. Айтмамбетова Б., Бозжанова К., т.б. Балаларды семьяда адамгершілікке тәрбиелеудің кейбір мәселелері. –Алматы, 1985.
49. Г.Н.Төлеубекова., Бала мінезінің қалыптасуы және оны тәрбиелеу жолдары.-А.: Өнер, 1972.
50. Әбенбаев С. Мектептегі тәрбие жұмысының әдістемесі.-А., 1999.
51. Әбдіразақов Е. Адамгершілік, имандылық тәрбиесі.-Шымкент, 1994.
52. Әбілова З. Этнопедагогика. –А., 1997.
53. Бержанов Қ.Б., Мусин С. Педагогика тарихы. -А., 1971.
54. Бержанов Қ. Тәрбие мен оқытудың бірлігі. –Алматы, 1973.
55. Безкаравайный С., Жұмабаев А. Мектепте өткізілетін тарихи әдеби кештер. –А.: Мектеп, 1968.
56. Дүйсенбинова. Адамгершілік тәрбиесіне айқын бағыт. -//Қазақстан мектебі. №7-1991.
57. Ұзақбаева С. Тамыры терең тәрбие. /Қазақтың халық педагогикасындағы эстетикалық тәрбие/. - Алматы, 1995. - 87 б.
58. Марьенко И.С. Основы нравственного воспитания школьников.- Москва, 1968, 295 с.
59. Байтұрсынов А. Шығармалары. - Алматы, 1989. - 222 б.
60. Примерное содержание воспитания школьников. – М.: Просвещение, 1971.
61. Молдагалиева Р.Т. Жаратылыстану негіздері мен дүниетануды оқыту әдістемесі. /Р.Т Молдагалиева.– Астана, 2003.
62. Айтмамбетова Б., Бозжанова К.,т.б. Балаларды семьяда адамгершілікке тәрбиелеудің кейбір мәселелері. –Алматы, 1985.
63. Мағауин М. Ғасырлар бедері. - Алматы: Жазушы, 1991.-243 б.
64. Алтынсарин Ы. Қазақ хрестоматиясы, -Алматы, 1879.
65. Алтынсарин Ы. Қазақтарға орыс тілін үйретудің бастауыш құралы.-Алматы, 1879.
66. Қалиев С.Қ. «Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы».- Алматы: Рауан, 1998, 95-96 б.
67. Әуезов М. Қазақтың халық жұмбақтары. - Алматы, 1959. - 67 б.
68. С.Қалиев, Ж.Молдабеков, Б.Иманбекова. Этнопедагогика.- Астана: «Фолиант», 2007, 159 б.
69. Қ.Бөлеев, Болашақ мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беруге кәсіби дайындау.- Алматы: Нұрлы әлем, 2004,25 б.
70. Ж.Аймауытов. Психология.- Алматы: Рауан, 1995, 308 б.
71. Жолдасбекұлы М., Салғараұлы Қ., Сейдімбек А. Елтұтқа.- Астана, 2001, 277 б.
72. Т.Тажибаев. Воспитанаие казахских детей в аулах и школы Казахстана.
73. Қожахметова К.Ж. Мектептің ұлттық тәрбие жүйесі: теория және практика.-Алматы: РБК, 1997. 141 б.
74. Болатбаев Қ.К. Халықтық педагогиканы бейнелеу өнері пәнінде қолдану. -Алматы: АлМУ, 1995.-80 б.
75. Қ.Жарықбаев, С.Қалиев. Қазақ тәлім-тәрбиесі.- Алматы: Санат, 1995, 552б.
76. С.Қалиев, Халық педагогикасының ауыз әдебиетіндегі көрінісі.- Алматы, 1987, 78-79 б.
77. Төлеубекова Р. Бала тәрбиесіндегі халықтық педагогика. -Алматы, 1994.-54б.
78. Сағындықов Е. Қазақтың ұлттық ойындары.-Алматы: Рауан, 1991. 138 б.
79. Табылдиев.Ә. «Халық тағылымы».-Алматы: Қазақ университеті, 1991.-202б.
80. Табылдиев.Ә. «Қазақ этнопедагогикасы».-Алматы: Санат, 2001.-322-б.
81. Мамбетказиев Е. А. Табиғатты қорғау.– А.: Қайнар, 1990.
82. Жунiсова К. Дүниетану 1 сынып.– А.: Атамұра 1999.
83. Көшеров Н.М. Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің этнопедагогикалық дайындау жүйесі: кан. дис. - Алматы, 2000. -154 6
84. Мұқанова Б.И., Мектептегі пионер және комсомол ұйымдары жұмыстарының жүйесі.-Алматы, 1991. 112 б.
85. Қуанышев Т.Ш. Подготовка будущих учителей физической культуре средствами национальных игр. Дисс. канд.пед.наук.
86. Бөлеев Қ. Болашақ мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беруге кәсіби дайындау: теориясы мен практикасы. -Алматы: Ғылым, 2004, - 152 б.
87. Ұзақбаева С.А., Қазақтың халықтық педагогикасындағы эстетикалық тәрбие: Докт. дис. - Алматы, 1993. - 380 б.
88. Афанасьев В.Ф. Этнопедагогика нерусских народов Сибири и Дального Востока. - Якутск, 1979. - 84 б.
89. Липкина А.И. Самооценка и формирование личности школьника.- //Вопр. психологии. 1973. №12. - с.68 - 70.
90. Горащенко В.П. Табиғаттанудан сабақ беру методикасы.– А.: Мектеп, 1977 – 39 б.
91. Горащенко В.П. Методика преподавания природоведения. – М.: Просвещение, 1984.
92. Горащенко В.П. Методика изучения природы в начальной школе. - М.: Просвещение, 1965.
93. Подзоров В.И. Природоведение с методикой преподавания. Учебное пособие для пед. училищ – Киев, 1990.
94. Пакулова В.М. Методика преподавания природоведения.– М.: Просвещение, 1990.
95. Мұқамадиева Ш.С “Дүниетану” сабақтарында бiлiм беру және тәрбиелеу. 1-2 сынып. /Әдiстемелiк нұсқаулар. - Өскемен.: 2000.
96. Балтабай Е Этнопедагогтка және тәрбие.- //Қазақстан мектебi, 2003, -№1, -40 б.
97. Сiләмбекова Т. Адамгершiлiкке тәрбиелеу – басты мақсат.- //Қаз. Мектебi, 2003, -№5, -44б.
98. Кабуш В.П. Гуманистичиское воспитание школьников.- //Педагогический вестник, 2004, -№2 – 31.
99. Мамырханова Л.Н Оқушылардың пәнге қызығушыларын арттырудағы халықтық педагогиканың ролi.- //Педагогический вестник, 2003, -№2 – 29
100. Төлегенов Ө. Оқытудың пелагогикалық – психологикалық ерекшелiктерi. -//Бастауыш мектеп, -2001, -№1 -33.
101. Әбiлова З. Этнопедагогика оқулығы. -А.: 1999.
102. Шарипова Р.Д. Духовно – нравственное воспитание школьников.- //Менеджмент в образовании, 2001, №4-103.
103. Айтмамбетова Б. “Педагогика тағылымдары”.– А.: Рауан, 1993.
104. Көбесов А. Әл-Фараби.– А.: Қазақстан, 1971.
105. Тұрманжанов Ө. Қазақтың мақал-мәтелдері.– А.: Мектеп, 1987.
106. Төреқұлов Н. Нақыл сөздеодің тәрбиелік мәні.– А.: Мектеп, 1971.
107. Әлімбаев М. Тәрбие туралы әңгімелер.– А.: Ғылым, 1979.
108. Қоянбаева Г. Халқын сүйген - салтын сүйер. -//Бастауыш мектеп, 1996, №2-18.
109. Байдыбекова А. Тестік жүйені қолдану. - //Бастауыш мектеп,- 2000, -№7-26.
110. Алдамұратов Ә. Әдептілік негіздері.– А.: Санат, 1998.
111. Табылдиев Ә. Әдеп әліппесі. – А.: Мектеп, 1997.
112. Алтынсарин Ы. Таза бұлақ.– А.: Білім, 1990.
113. Елекбаев Н. Ұлттық психология.– А.: Білім, 1992.
114. Примерное содержание воспитания школьников. – М.: Просвещение, 1971.
115. Адамгершілікке тәрбиелеу әліппесі. – А.: Мектеп, 1975.
116. Нұрғалиев О. Адамгершілік асыл қасиет.– А.: Қазақстан, 1978.
117. Качество педагогического образования: проблемы и перспективы развития. – А.: КАЗНПУ, 2004.
118. НұрлановаГ. Орта ғасыр ғұламаларының тәрбие тағылымдары.- //Қазақстан мектебі, №7. 2003.
119. Нысанбаев Ә., Әбжанов Т. Ой. Ақыл. Адамгершілік.-А.: Білім, 1994.
120. Қалиев С., Базилов Ж. Қазақ халқының салт-дәстүрлері. –Алматы, 1993.
121. Ушинский К. Адам – тәрбие нысанасы. Таңдамалы шығармалары. Орыс тілінде, 8 т.
122. Измайлов А.Э. Народная педагогика: педагогические воззрения народов Средней Азий и Казахстана. – М., 1991. - 65 б.
123. Каиров И.А. Нравственное развитие младших школьников в процессе воспитания. Под ред. А.И.Каирова и О.С.Богдановой.- Москва, 1973, 119 с.
124. Дайрабаева А.Е. Қазақтың халықтық педагогикасындағы қыздардың адамгершілік тәрбиесі.- Алматы, 1993, 88 б.
125. Рувинский Л.И. Нравственное воспитание личности.- Москва, 1984,184 с.
126. Харламов И.Ф. Нравственное воспитание школьников.- Москва, 1983, 202 с.
Тұлғаны қалыптастырудағы адамгершілік тәрбиесінің маңызы
Тұлғаны қалыптастырудағы адамгершілік тәрбиесінің маңызы
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ---------------------------- ----------------------------------- ------
------------------3
1 Адамгершiлiк мӘдениетi ұғымының ғылыми-теориялық негіздері
1.1 Тұлғаның дүниетанымын қалыптастырудағы адамгершілік тәрбиесінің
теориялық сипаты----------------------------- ---------------------------9
1.2 Адамгершiлiк мәдениетi мен құқықтық – адамгершілік тәрбие мәдениеті
мәселесiнiң педагогикалық – психологиялық әдебиеттерде зерттелуі -----------
----------------------------------- ----------------------------------- ---21
1.3 Бастауыш мектепте жүргізілетін пәндер арқылы оқушыларды адамгершілікке
тәрбиелеу жолдары 2-ден------------------------------ ----------36
2 ОҚУШЫЛАРДЫҢ АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДА ХАЛЫҚ ДӘСТҮРЛЕРІН
ПАЙДАЛАНУ
2.1 Бастауыш сыныпта адамгершілік тәрбие беруде халықтық салт-дәстүрлерді
пайдаланудың қазіргі жайы мен жүргізілетін пәндердің мазмұнына талдау-------
----------------------------------- -----------------------------45
2.2 Пән сабақтарында бастауыш сынып оқушыларына адамгершілік тәрбие беруде
халықтық салт-дәстүрлерді пайдалану------------------------64
3-ден 2.3 Тәжірибелік-эксперименттік жұмысты ұйымдастыру және оның
нәтижелері------------------------- ----------------------------------- ------
-------78
ҚОРЫТЫНДЫ ----------------------------------- -------------------------------
----------99
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ----------------------------- --------------100
КIРIСПЕ
Қазақстан Республикасының Конституциясында Қазақстан халқының дүниежүзілік
қоғамдастықтың ажырамас бөлігі екендігін, адам құқы мен бостандығын
танитындығын, демократиялық қоғам мен құқықты мемлекет құруға бекем бел
байлағандығын, азаматтық татулық пен ұлтаралық келісімді қамтамасыз
ететіндігі көрсетілген. Қазіргі жаңалық кезеңінде біздің қоғамымыздың
ілгерілеу процесіндегі адам факторын және оны жандандыру, өмірінің барлық
жақтарын жаңарту жағдайында бала тәрбиесінің мәні мен оның проблемаларын
күрделендіріп отыр [1].
Егемендi елiмiздiң болашағы жас жеткiншектердiң бiлiм дәрежесiнiң
тереңдiгiмен өлшенедi. Қазiргi заманғы бiлiм беру әлеуметтiк құрылымның
маңызды элементтерiнiң бiрiне айналды. Адамның жеке басын қалыптастыру
негiзi бастауышта қаланатыны бәрiмiзге белгiлi. Бастауыш мектептен бастап
оқушыларға бiлiмнiң қыры мен сырын жетiк таныту, қабiлеттерiн шыңдау,
адамгершiлiк қасиеттерiн дарытып, Қазақстан Республикасының азаматы деген
атаққа лайық болатындай етiп тәрбиелеу – бiздiң мiндетiмiз болмақ.
Сондықтан да бастауыш мектептен бастап оқушының жан-жақты дамыған тұлға
болып қалыптасуына басты назар аударылуы керек.
Жас ұрпаққа адамдар арасындағы қарым-қатынас, адамгершілік, ізеттілік,
сыпайлық, еңбек, дене, эстетикалық, сондай-ақ экономикалық, құқықтық,
кәсіби және діни тәрбие беру бір-бірімен тығыз байланыста және өзара
тәуелділікте жүзеге асырылуы тиіс.
Тәрбие берудің бұл түрлерінің әр қайсысының өзіндік мазмұны, өзіндік
бағдары, өзіне тән қызметі бар.
Бүгінгі күнде болашақ ұрпақ тәрбиесі ұлттық мұраттар мен дүниежүзілік
рухани бай қазынадан нәр алумен ұштастырылып жүргізілуі талап етіледі.
Біздің қоғамның тәлім-тәрбие тәжірибесі көп жылдар бойы бір жақтылықпен
жүргізіліп келді. Жалпы азаматтың құнды ұлттық сана-сезімнің дамуына,
рухани, мәдени байлықты, ұлттық тәрбие мен бай мұрасын игеруге көңіл
бөлінбеді. Мұның өзі жас ұрпақтың басым көпшілігінің өз халқының тарихын,
тілін, дінін, әдет-ғұрпын, салт-санасын, ұлттық дәстүрлерін жете білмеуіне
әкеліп соқты. Сондықтан соңғы жылдары әлемдік, отандық, ұлттық негізінде
білім, тәрбие беру міндетіне сай республикамызда ондаған жаңа концепциялар,
тұжырымдар және заң қабылданды.
Қазақстан Республикасының Білім беру туралы заңында: “үйелмен қалыптасып
келе жатқан жеке адамның үйлесімді дамуы, оның қоғамға сай болуы, ұлттық
және азаматтық қазыналардан нәр алуы үшін жауапты болады” деген [2].
Оқушының жан-жақты дамуына бағыт-бағдар берушi – мұғалiм. Бастауыш бiлiмнiң
мемлекеттiк стандартында оқушыларды ғылымдар негiзiмен таныстырып қою емес,
баланың жалпы ойын дамыту, қажеттi тәрбие берiп, оны тәжiрибеде қолдана
бiлу үшiн өздiгiнен жұмыс iстеуге, қажетті тәрбие беріп, адамгершiлiк
мәдениетiн қалыптастыру талап етiледi. Бүгiнгi заманның педагогикалық,
психологиялық зерттеулерiнiң анықтауы бойынша мектептiң бастауыш
сыныбындағы кезеңi баланың қай жағынан болсын ең қарқынды дамитын кезеңi.
Ғалым-педагог Л.В.Занков: “Оқыту – оқушының жалпы рухани дамуын қамтамасыз
етуi қажет”- дейдi [3].
Көрнектi психолог Л.С. Выготский: “Жақсы оқыту – баланың дамуын
iлгерілететiн, дамудың алдында жүретiн оқыту”- деп тұжырымдайды [4; 5]. Ал,
оқыту мұғалiм арқылы iске асатын процесс болғандықтан педагогтар мен
ұстаздар қауымына үлкен жауапкершiлiк жүктейдi.
Қоғамның негiзгi бағыты бiлiмдi де дарынды оқушылар даярлау болса, ал
мектептiң негiзгi көкейкестi мәселелерiнiң бiрi бiлiммен қатар тәрбие беру,
яғни адамгершiлiк тәрбиесiн қалыптастыру, бастауыш сыныптан бастап
адамгершiлiк мәдениетi жоғары деңгейдегi тұлғаны тәрбиелеу. Жас ұрпақ
бойына батылдық, әдiлдiк, мейiрiм мен қайырымдылық, iзеттiлiк пен қамқорлық
сезiмдерiн сiңiрудi әр ұстаз, әр пәнде сабақпен ұштастыра жүргiзуі қажет.
Осы тақырып төңiрегiнде көптеген ғұлама ғалымдар пiкiрлер айтып, зерттеулер
жазған. Адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастырудың тиiмдi тәсiлдерiне ұлттық
педагогика элементтерi де жатады. Қазiргi таңдағы қазақ педагогикасының
мiндетi – адам бойындағы жақсы қасиеттердi жас ұрпаққа үйрету, ұлтжанды,
отансүйгiш, әдептiлiк, ар-намысы биiк оқушылар тәрбиелеу.
Тәрбиеге комплексті қарау педагогика ғылымында біршама зерттелген және оны
мектептің оқу-тәрбие процесінде қолдану мәселесі әдістемелік тұрғыдан
қамтамасыз етілгенімен, тәрбие түрлерінің бірін-бірі толықтыру
мүмкіндіктері мен атқаратын тәрбиелік функцияларын кіріктіре қарастыру
Қазақстанда жеткіліксіз зерттелуде, әрине оқу-тәрбие процесінде қолданысқа
енгізілмеген. 12-жылдық оқыту жүйесінде оқушы мен мұғалім арасында
қалыптасуға тиісті басты қарым-қатынас субъект-субъект негізінде болуы
қажеттігіне байланысты тәрбиеге комплексті қарау қолға алынғаны дұрыс деп
табылуда. Соған сәйкес білім беру саласына 12 жылдық оқыту жүйесінің де
енуі бастауыш мектеп алдына үлкен мәселелер тудыруда. Өйткені мектеп
оқушыларының тәрбиесі қоғамдық және азаматтық тәрбие сапаларын
қалыптастыруда басты сынақ нүктесі ретінде алынады, яғни тәрбиеге көзқарас
пен оның басты бағыттары мен бағдарларын дұрыс анықтау саясаты шешуші роль
атқарады.
Біздің мемлекет отбасында қарым-қатынас дұрыс жолға қойылуына, ерекше көңіл
бөледі. Адамгершілігі мол, берік ұйымдасқан жанұя тәрбие жұмысында жақсы
нәтиже шығарады. Ана мен баланы қорғау жұмысын күшейту туралы шыққан заң
отбасындағы тәрбиенің жақсаруын бұрынғыдан гөрі күшейтеді. Тәрбиенің
бастапқы әліппесін бала отбасында алады, адамдар арасындағы қарым-қатынас
жайында, айналадағы дүниеден қарапайым түрде мәлімет беріледі.
Сондықтан да тәрбиенің бастауы отбасы болса, негізі бастауыш сыныпта
болатындығы ешкімге құпия емес. Мектеп табалдырығын аттаған бүлдіршінге
мектепте білім нәрін себе отырып, жақсы адамгершілік қасиетке баулып,
саналы азамат болуға жол сілтеу әрбір ұзстаз міндеті. Сол себептен бастауыш
сынып оқушыларының адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудың жолын
қарастыруды арнайы зерттеуді ұйғардық. Әрине, біз зерттеу барысында осы
уақытқа дейінгі зерттеу жұмыстары мен ғылыми әдебиеттерге ретроспективті
талдау жасап, Н.К. Крупская, А.С. Макаренко, В.Сухомлинский, Т.Н. Петрова,
И.Левченко [6;7;8;9] секілді Кеңестік педагогтардың жұмыстарының тиімді
тұстарына тоқталамыз. Сол сияқты қазақ халқының ағартушы-демократтары мен
педагог-ғалымдарының оқушы тәрбиесіне жауапкершілікпен қарау туралы ой-
пікірлері мен зерттеу жұмыстарына, ғылыми еңбектеріне (Ш.Уәлиханов,
Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, Ш.Құдайбердиев, М.Жұмабаев, М.Дулатов,
Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, Қ.Бөлеев, К.Қожахметова, С.Ұзақбаева, Ж.Наурызбай,
М.Балтабаев, т.б. сынды) сүйенеміз [10;-21].
Сонымен бірге, бүгінгі таңда бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік,
эстетикалық және т.б. тәрбие мәселесі бойынша зерттеу жасаған ғалым-
әдіскерлер Р.Төлеубекова, Ә.Қамақ, Р.Дүйсембинова, Т.Қышқашбаев,
Р.Рахымжанова, Ә.Әшірова, К.Карбозовалардың еңбектері де мұқият талданып,
зерттеу мәселесі бойынша ғылыми тұжырым жасауға негіз болды [22; 23]. Онда,
бастауыш мектеп оқушылары өздерінің психикалық даму ерекшеліктері бойынша
әлі сенсизитивті кезеңде болатыны, сол себепті тәрбие жұмыстары бала
тәрбиесінде өте әсерлі, сезім деңгейінде қабылдауға барынша жақын болу
қажеттігі көрсетілді.
Бүгінгі күні елімізде бастауыш мектептердегі тәрбие жұмыстарын осы зерттеу
тақырыбына сәйкес сараптау барысында барлық мектептерде оқыту-тәрбие
процесі жүйелі жүргізіліп жатқанмен де оқушының жеке басының қасиеттерін
ашу, адамгершілік, имандылық, жылы жүрек, сезімтал, адамшыл, адал азамат
тәрбиелеу мәселесі кейінге қалып отырылғаны анықталды.
Бастауыш сынып оқушыларының оқу әрекетi басым. Жас бала – жас шыбық тәрiздi
қалай исең солай майысады. Сондықтан да бiлiм негiзi бастауыш мектепте
қалыптасады деп айтылады, яғни осы кезеңнен бастап, балаға тиiстi көңiл
бөлу керек екенiн заман талабы, тәрбие кепiлi деп түсiнуiмiз керек.
Қазiргi қоғамдағы әлеуметтiк, психологиялық және рухани-адамгершiлiк
ахуалдың оң өзгерiске бет бұруы қуантарлық жағдай. Бүгiнде Қазақстанның
бiлiм беру жүйесi дүниетанымдық адасудан арылуда.
Бiрiншi кезекте, әрбiр адамның, тұлғаның, азаматтың, оқушының жанын, рухын,
санасын сауықтыруға мемлекет, әрине мүдделi, сондықтан бұл мәселенi бiлiм
берудiң барлық деңгейлерiнде шешудi көздейдi. Осыған байланысты
төмендегiдей түйiндi сөздердiң мәнi мен мағынасын қайта қарап, айқындау
қажеттiгi туады. Бiлiм беру тұжырымдамасының оқытудың рухани адамгершiлiк
мәдениетiнiң тұрғысынан алғандағы iзгiлiктiлiгi, функциялылығы және
табиғилығы:
Ізгiлiктiлiк бала ретiнде индивидтiң адамгершiлiк белгiлерiн, оқушы ретiнде
даралықтың моральдық белгiлерiн бойына сiңiрген белсендi әрi шығармашыл
тұлғаның дамуы үшiн тұрақты жағдай тудыру мiндеттерiн назарда ұстайды;
Оқыту мәдениетiнiң функциялылығы педагогтердiң де, оқушылардың да
адамгершiлiк-әдептiлiк бiлiктiлiгiн қалыптастыруға бағытталады. Оқыту
мәдениетiнiң рухани-адамгершiлiк негiздерiн қалыптастырудың функциялық
мәндiлiгi мынаған бағдарланған:
бiлiм беру үрдiсi субъектiлерiнiң тұлғааралық қатынастарын рухани өрлеу
тұрғысынан жаңарту;
оқу әрекетiнiң психологиялық-педагогикалық қана емес, адамгершiлiк
негiздерiн де анықтау.
Қазақстан Республикасы бiлiм беру жүйесiнiң даму динамикасы, оның iшiнде
бастауыш мектеп жасындағы балаларға адамгершiлiк – рухани бiлiм бiлiм
беруде бастапқы идеал құндылықтарды, ұстаным мен мақсаттарды қалыптастыруды
талап етедi.
Алайда оқыту мәдениетi барлық тарихи және мәдени өзгертуде болсын, ол
қашанда оқытудың қандай да бiр педагогикалық үлгiсi, тәрбиенiң адамгершiлiк
эталоны болып қала бередi. Жалпы алғанда тұлғаны қалыптастыруда
адамгершілік тәрбиесінің маңыздылығы және тәрбиеге колмплексті түрде қарау
педагогикалық процестің негізгі, ажырамас бөлігі ретінде саналып, болашақ
азаматтарды адамгершілікке баулу, олардың адамгершілік мәдениетін бастауыш
сыныптардан бастап қалыптастыру көкейкесті мәселе.
Осы айтылғандардың барлығы алынып отырған тақырыптың күрделiлiгiнiң, ғылыми
және тәрбиелiк жағынан маңыздылығының, көкейтестiлiгiнiң дәлелi бола алады.
Сондықтан біз зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Тұлғаны қалыптастырудағы
адамгершілік тәрбиесінің маңызы деп таңдауымызға мүмкіндік берді.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының тұлғасын адамгершілік тәрбиесі
арқылы қалыптастырудың тиiмдi жолдарын iздестiру.
Зерттеу нысанасы: Бастауыш сыныптарда жүргізілетін пәндер арқылы
оқушылардың дүниетанымын, адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастыруды
ұйымдастыру процесі.
Зерттеу пәнi: Пән сабақтарында бастауыш сынып оқушыларына адамгершілік
тәрбие беруде халықтық салт-дәстүрлерді пайдаланудың тиімді әдіс-тәсілдерін
анықтау процесіндегі оқушылар мен мұғалiмнiң iс-әрекеттер жүйесi.
Зерттеу мiндеттерi:
Адамгершілік тәрбиесінің тұлға қалыптастырудағы маңыздылығын теориялық
тұрғыдан сипаттау;
Адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастырудағы педагогикалық- психологиялық,
әдiстемелiк ой-пікірлерге, еңбектерге шолу жасау;
“Адамгершiлiк мәдениетi”, “Құқықтық мәдениетi”, “Адамгершiлiк тәрбиесі”
ұғымына берілген анықтамаларға талдау жасау, түсініктеме беру, оның
ерекшелiктерiн қарастыру;
Бастауыш сыныпта жүргізілетін пәндерге, бағдарламалар мен оқулықтарға
талдау жасау;
Қазақтың ағартушы ғалым-педагогтарының еңбектеріндегі тәрбие мәселелері
және олардың мазмұнының этнопедагогикалық бағытының мазмұнына шолу
жасалынды;
Халықтық салт-дәстүрлерді пайдалану арқылы бастауыш сыныпта жүргізілетін
пәндер арқылы оқушының біліктілігін, икемділігін, машықтығын, дағдысын
жетілдіру, оның адамгершілік тәрбиесі мен талғамын дамыту;
Пән сабақтарында бастауыш сынып оқушыларына адамгершілік тәрбие беруде
халықтық салт-дәстүрлерді пайдаланудың қазіргі жайы мен жүргізілетін
пәндердің мазмұнынына талдау жасау;
Бастауыш сыныпта жүргізілетін пәндер арқылы оқушылардың адамгершiлiк
мәдениетiн қалыптастыру жолдарын, әдiс-тәсiлдерін анықтап, педагогикалық
эксперимент арқылы тиімділігін тесеру.
Зерттеудің жетекші идеясы: Бастауыш мектеп мұғалімдерінің қазақ ұлттық салт-
дәстүрлерін оқушылардың адамгершілік тәрбиесіне пайдалануға даярлықтарының
жеткіліксіздігі мен бірізділікпен берілген әдістемелік жүйенің жоқтығы осы
процесс бойынша бастауыш мектепте зерттеу жұмыстарын жүргізу қажеттігін
тудырды
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: Адамгершілік тәрбиені
қабылдау мен түсіне білуін қамтамасыз ететін мақсатты да мазмұнды бірлігі –
тұлғаның халықтық салт-дәстүрлер туралы түсініктерінің кеңеюіне, соның
негізінде ұлттық талғамның қалыптасуына тиімді ықпал жасайды. Халықтық салт-
дәстүрлер арқылы сабақта оқушыларға адамгершілік тәрбие беруде олардың
өзіне тән ерекшелігі мен қолданылатын орнына қарай оқу халықтық салт-
дәстүрге деген ықыласын, қызығушылық қатынасын, халықтық салт-дәстүрді өз
іс-әрекеттерінде пайдалануға деген шығармашылық белсенділігін ұлттық талғам
дәрежесіне көтеруде әрі бекітуде әсерлі ықпал ететін тәлімгерлік мәні зор
өнер екенін айқындай түсті. Халықтық салт-дәстүрлерді пайдалану арқылы
бастауыш сынып сабақтарында оқушының біліктілігін, икемділігін, машықтығын,
дағдысын жетілдіру оның адамгершілік тәрбиесі мен талғамын дамытып қана
қоймай, сонымен бірге жалпы адамзаттық мұраны ұғуға, елжандылық қасиеттің
артуына және жан-жақты дамыған тұлға болып қалыптасуына мол мүмкіндіктер
жасайтыны сөзсіз.
Зерттеу көздері: Педагогика ғылымының мазмұндық және әдістемелік
жүйелеріндегі ғылыми еңбектерге шолу және талдау жасау. Жеке тұлғаны
қалыптастыру теориясы туралы философиялық, ғылыми психологиялық және
педагогикалық әдебиеттерге талдау жасау. Сонымен қатар, әртүрлі
статистикалық жинақтар, мектеп құжаттары, ғылыми педагогикалық еңбектер мен
диссертациялық жұмыстар талданып, пайдаланылды.
Зерттеу болжамы: Егер, бастауыш сыныпта жүргізілетін пәндерде оқушылардың
адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастыру үшін халық педагогикасының әдiс-
тәсiлдерi тиімді қолданылса, онда халық педагогикасы оқушылардың
адамгершілік мәдениетін қалыптастырудың бір құралына айналып,
дүниетанымдары кеңейгенімен қатар, тәрбие деңгейлері де артар еді, яғни
жеке тұлғаның қалыптасуына қалыпты деңгейде әсер ету мүмкіншілігі артар
еді.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі: Зерттеу нәтижелерінің
дәйектілігі автордың екі ғылыми мақаласында баяндалып, ғылыми жинақтарда
жарық көрген. Зерттеу барысында алынған ғылыми тұжырымдар мен мәліметтер
теориялық және практикалық тұрғыдан негізделген. Қол жеткізген нәтижелердің
педагогика ғылымының зерттеу бағыттарына сәйкестігі толық расталған.
Зерттеу әдiстерi:
Педагогикалық-психологиялық әдебиеттерге, оқулықтарға, әдiстемелiк
материалдарға талдау.
Педагогикалық бақылау.
Озат ұстаздар тәжiрибесiн талдау.
Сұрақ-жауап, салыстыру әдiстерi.
Педагогикалық эксперимент.
Талдау және жинақтау әдістері.
Математикалық және статистикалық әдістер.
Зерттеу кезеңдері:
1-ші кезеңде (2009-2010жж.)- зерттеу тақырыбының өзектілігі ашылып, ғылыми-
теориялық ұстанымдар мен тұжырымдар негізінде жетекші идея анықталды.
Тұлғаны қалыптастырудағы адамгершілік тәрбиесінің ғылыми аппараты мен оның
құрылымдық мазмұны зерттелінді. Тұлғаның дүниетанымын қалыптастырудағы
адамгершілік тәрбиесі теориялық тұрғыдан сипатталады. Адамгершілік тәрбиесі
мен адамгершілік әдеттерге түсініктеме берілді. Адамгершілік тәрбиесінің
халықтық педагогикамен байланыстылығы және оның түрлері көрсетілді.
Балалардың өзара қатынасы бастауыш мектептегі жүргізілетін математика,
қазақ тілі, дүниетану сабақтарында қалыптасатындығы және сол сабақтарда
қолданылатын әдіс-тәсілдер қарастырылды.
2-ші кезеңде (2010-2011жж.) - Қазақтың ағартушы ғалым-педагогтарының
еңбектеріндегі тәрбие мәселелері және олардың мазмұнының этнопедагогикалық
бағытының мазмұнына шолу жасалынды. Халықтық педагогика, қазақ халқының
салт-дәстүрлері жайлы жан-жақты зерттеулер жүргізіп, ол жайлы тың ой-пікір
білдірген ғалымдар еңбектері талданды. Адамгершілік қасиеттерінің
көріністеріне сәйкес бастауыш сыныпта жүргізілетін кейбір пәндер мен
оқулықтарға талдау жасалынды. Аталған еңбектердің зерттеу әдістерін негізге
ала отырып, қазақ салт-дәстүрлерін оқушылар тәрбиесіне пайдаланудың
мазмұнын айқындау мақсатында, мектеп мұғалімдерінің халықтық салт-дәстүрлер
арқылы оқушыларға тәрбие берудің теориясы мен практикасын меңгеру деңгейі
зерттелді. Мектеп мұғалімдерінің қазақ ұлттық салт-дәстүрлері саласынан
білімдерін тереңдету мақсатында әлеуметтік-гуманитарлық пәндерінің
мүмкіндіктері пайдаланылып, эксперимент арқылы тексерілді, зерттеу
нәтижелері жинақталып, өңделді және қорытынды тұжырымдама дайындалды.
Зерттеу базасы: Экспериментік зерттеу жұмыстары Тараз қаласындағы №47 орта
мектеп, №42 орта мектеп, №49 қазақ орта мектептерінде өткізілді.
Салыстырмалы бақылау №47 орта мектепте жүргізілді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы мынада:
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар: Біздің зерттеу мәселеміз бойынша
халықтық салт-дәстүрлер арқылы адамгершілік тәрбие беруде оқушы тұлғасының
қалыптасуын жүзеге асыруда бастауыш сынып сабақтарының құрылымы мына
мәселелерден тұруы керек деп есептейміз:
халықтық салт-дәстүрді оқытуда шығармашылық дәстүрлі технологияны сақтау,
дамыту;
халықтық салт-дәстүрдегі мәдени тәрбие қажеттіліктерін айқындау;
базалық білім беру жүйесінде халықтық салт-дәстүрлерді оқыту мен
адамгершілік тәрбиенің бірлестігін байыту;
оқыту әдістемелерінің дидактикалық материалдарының тиімділігі;
қабылдау сабақтарында оқушыларға таныстыруға пайдаланылған халықтық салт-
дәстүрлердің адамгершілік тәрбие берудегі ықпалды әсер ету мүмкіндігін,
оқушылар танымын ұлттық сезіміне сәйкес тексеру.
Тәжiрибелiк маңыздылығы:
Бұл жұмысты студенттер мен бастауыш сынып мұғалiмдерi әдiстемелiк жинақ
ретiнде күнделiктi жұмысында қолдана алады.
Диссертацияның құрылымы: кiрiспеден, екi тараудан, қорытынды және
әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
1 Адамгершiлiк мӘдениетi ұғымының ғылыми-теориялық негіздері
1.1 Тұлғаның дүниетанымын қалыптастырудағы адамгершілік тәрбиесінің
теориялық сипаты
Жеке адамның дүниеге көзқарасының ұтымдылығы және тиімділігі сол
көзқарастың өмірдегі қайшылықтарынан туындайды. Дүниеге көзқарас,
дүниетаным қайшылықтары арқылы айқындалады. Дүниетанымдық сана баланың
сезіміне, еркіне ықпал жасайды, ал сезім сананы бекітеді, ерікке дем
береді. Ерік сана арқылы сезімді басқарады. Тұлғаның санасы ғылымды
меңгерудің нәтижесінде қалыптасып, көзқарасы, сенімі бекиді. Сенім дүниеге
қатынасын, көңіл-күйін білдіретін болмыстың мида ерекше бейнелеу түрі.
Сезім күрделі құбылыстардың бірі. Сезім сұлулық, әдемілікке, адамгершілік,
өнер арқылы тәрбиелеу барысында қалыптасады.
Мектепте дүниеге көзқарас, дүниетаным оқу-тәрбие барысында
қалыптасады. Түрлі пәндер жүйесі, ақпарат құралдары, әдебиеттер т.б.
дүниетанымның қалыптасуының басты құралдары. Ғылыми дүниетанымды
қалыптастыру үшін оқулықтар мен оқу құралдарының мазмұнына табиғат пен
қоғамның заңдарын ашатын және дәлелдейтін көп мүмкіншіліктердің негізі
салынған.
Оқушылардың дүниетанымын қалыптастырудағы, өнегелі эстетикалық,
адамгершілік сезімдерді тәрбиелеуде сурет, ән, әдебиет сабақтарының орны
ерекше. Сабақтан тыс уақытта түрлі үйірмелерге, секцияларға қатысып
оқушылар музыка, көркемсурет, кино, театр, би, спорт, еңбек арқылы тәлім-
тәрбие алып өз сезімдерін бекітеді.
Мектептен, сыныптан тыс ұйымдастырылған түрлі тәрбие жұмыстары
оқушылардың ғылыми-материалистік дүниетанымын дамытудың қажетті құралы
болып есептеледі. Мұндай тәрбие жұмыстары арқылы оқушылардың қоғамдық
өмірге ынтасын тәрбиелейді, саяси және мәдени ой-өрісін кеңейтеді, олардың
еңбекке, мамандықты таңдап алуға көзқарасын қалыптастырады, қоғамдық
қатынастар тәжірибесін игереді, сенімі мен сезімі дамиды, ерікті меңгереді.
Сонымен дүниеге көзқарасты қалыптастырудың маңызды негізі адамды
қоршап тұрған табиғат, әлуметтік орта туралы ғылыми материалистік
білімдердің негізін игеру, талдау жасауға үйрету, дүниетанымдылықты
қалыптастыру.
Білімді жинақтауға оқу барысында шәкірттерді түрлі факті, терминологияны,
белгілерді т.б. сабақ үстінде үйрету. Әрине ол үшін шәкірттің білімге деген
құштарлығы керек. Шәкірт алған білімін талдап, жіктеп, салыстырып, топтап
үйренуі қажет. Ол үшін оларды оқуға, тыңдауға, өз ойын айтуға үйрету қажет.
Жер шарындағы негізгі саналы тіршілік иелігі өзінің бүкіл даму барысында
жинақталған білім, тәжірибе, үздік ойлар, атадан қалған асыл сөздер түйіні,
тұжырымдамалар, өзін-өзі тануға әрекет етуі, тасқа ойып жазуы, сондай-ақ
өзара қарым-қатынас жасауы, бірінен-бірінің үйрену дамудың мәнін байқатады.
Сондықтан да Адам өміріндегі ең басты тұлға, бүкіл жасампаз, тарихты
жасаушы, өмірдің басты тірегі, дана ой-пікірлерді туындатушы, философия,
психология, педагогика, тарихты, т.б. дамытушы күш. Әлемнің, табиғаттың,
жаратылыстың жұмбағы, тылсымның танушы, зерттеуші, зерделеуші, сынақ-
тәжірибе жасаушы, салыстырушы ұлы – Адам.
Ізгі қоғам үлгісін, дана ойларды танытушы ұлы ойшылдар Әл-Фараби,
Абай, Шоқан, Асанқайғы, Ыбырай, Мағжан, Дулати, Ахмет, Олжас, Мұхтар сынды
әлемдік деңгейдегі ұлы тұлғалардың дүниетанымы, құндылықтары мәдени мұра
етіп жастарға жеткізулері тиіс.
Аристотель адамгершілікті дианоэтикалық және этикалық деп бөліп
қарастырады. Шынайы адамгершілік мінез-құлықтың ақыл-ой сезімінен үйлесім
табуы дианоэтикалық және этикалық ізгіліктердің бірлігі болып есептелінеді.
Нақты бір затты, оның табиғатын зерттесе, адамгершілік сол затпен,
қоршаған ортамен қарым-қатынас жасаудың жолдарын үйретеді. Ғылым, білімді
дамытады, шындық пен адасудың шекарасын белгілейді, ал адамгершілік адам
бойындағы құнды қасиеттер, жақсылық пен жамандықты айыру өлшемдері болып
анықталады. Білімге тек оқу процесі арқылы қол жеткізілсе, адамгершілік
ерік-тәжірибенің және әдептің нәтижесі болып табылады деп адамгершілік пен
ғылымның арасындағы айырмаға Аристотель дәйектеме жасады. Этиканы мінез-
құлық, темперамент есебінде түсініп, адамгершілік немесе ізгілік этикасына
адамзаттың жақсылық нышандарын жатқызады, осылай бағалауды Аристотель
айқындады.
Жақсы адам көрсе қызар, желөкпе емес, тек атына адал, уәдесіне берік
адамды ғана ер кісі деуге болады деген ойды XI ғасырдағы аса көрнекті
ойшыл, философ, осы кезеңге дейін әлемдік, қоғамдық ой-пікірде танымал
болған Ж.Баласағұн еді. Байсалды, қайырымды, салмақты адам ғана
адамгершілікке бір табан жақын, олардың өзіндік ойы, мақсаты, өзіндік
бағыты болады. Адам – өз бағытының қожасы. Бұл үшін ол аянбай еңбек етіп,
өз бойына адамгершілік қасиеттерді қалыптастырып отыруы тиіс. Ж.Баласағұн
сонымен қатар адамның сезім дүниесіне, экономикалық көңіл-күйіне де ерекше
көңіл бөледі. Жүсіп Баласағұн халықты жаман мінез-құлық пен жат қылықтан
жирендіреді. Адамға төмендегідей қылықтар, атап айтқанда, өтірік айтып
дандайсу, ішкілікке салыну, нәпсіге құмарту, іштарлық, күншілдік пен бас
араздық, бұзық жолға түсу, ашушаң болу, адамның өзін-өзі ұстай алмауы, т.б.
еш уақытта жақсылық бермейді. Жақсы адамдардың жақсы сипаттарының бірі –
сезімталдық, ішкі рухани дүниесінің әсемділігі, жан дүниесінің сұлулығы.
Адам өзінің ақыл парасатымен сезім дүниесін де билеп игеруі керек, яғни ол
өз көңіл-күйінің қожасы, сүлесоқ, көңілсіз сезімді адам – бұл да болса әлі
де болса тәрбиесі жетіспеген адам. Осындай кемшіліктерден адам бір өзі жапа
шекпей, өзі қоршаған адамдар алдында да шынайы адамгершілік мінез-құлқының
ақыл-ой сезіммен үйлесім табуын қарым-қатынас барысында, жеке адамның өзін-
өзі ұстай білуіне, мінез-құлыққа байланысты болады деген пікірде болғанын
байқауға болады. [24].
Мәселен, қазақ даласының ұлы ойшылы, ғұлама ғалым, философ Әл-Фараби
дүниетанымының тірегі – Адам. Ол өзінің педагогикалық мазмұнда жазылған,
тарихқа танымал болған Ақылдың мәні туралы, Мемлекет қайраткерлерінің
нақыл сөздері, Бақытқа жету жолында, т.б. трактаттарында Адамды ізгілік
қасиеттерге баулу, адам деген ардақты атаққа лайық болу үшін оқу, білім,
тәрбиені, ғылымды меңгеру, осы жолда өмір бойы еңбектеніп, әрекеттенген
абзал, мұның өзі адамға зор бақыт деп бақытты болу, қоғамдық іс-
әрекеттерді жақсарту, білімділікке, тәрбиелікке байланысты екендігін атап
көрсеткен [25]. Демек, Әл-Фараби бойынша білімділік, тәрбиелілік, адамның
рухани жан дүниесінің, адамгершілік белгісі болып табылады.
Абай өзінің 17-ші қара сөзінде ақыл, қайрат, жүрек туралы пікірін:
...осы үшеудің басын қоспақ менің ісім, бірақ сонда билеуші жүрек болса
жарайды дейді. Мұндағы Абайдың жүрек деп отырғаны – әділет, ізгілік,
шапағаттың тұрар мекені, шығар көзі, ал бойында ақыл мен қайраты ғана бар
кісі жарым адам, яғни жарты адам деп қарайды да, үшеуінің (ақыл, қайрат,
жүректің) басын қос деп, жүректі қосып, соған билет дей келе, ақыл,
қайрат, жүректі солар басшылық етсін дегенінен толық адам болуды
дәріптегенін байқау қиын емес. Әл-Фараби өзінің Ізгі қала тұрғындарының
көзқарастары туралы трактатында былай дейді: Жүрек басты мүше, оны тәннің
ешқандай мүшесі билемейді, бұған кейін ми келеді, бұл да басты мүше, бірақ
мұның үстемдігі бірінші емес деп, жүрекке шешуші міндет жүктейді. Бұдан
біз ұлы екі ойшылдың Жүрек туралы танымдарының негізі бір екендігін, тек
қана оны баяндау түрі басқаша берілгендігін көреміз.
Абайдың осы танымын мына бір нақылда келтірейік:
Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста,
Сонда толық боласың елден бөлек, немесе
Үш-ақ нәрсе адамның қасиеті,
Ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек дегендегі тұжырымдары
адамгершілік қасиеттердің тұғыры болмақ [26].
Рухтың ұясы да – жүрек. Ақыл жүрекпен ұрланса, рахымды болса
ізгіленеді. Жүректің терең жылуынсыз тек ақылмен қабылдаған білім тәрбиесі
– ол жүрек тәрбиесі. Тәрбие баланың даму кезеңдерінде адамның рухани өзегін
қоректендіруші болып, білімнен бұрын жүргізілуі тиіс, яғни білімге адам
және рахымдылық сипат беріліп, ақылмен, жүрек жылуымен нұрландыру қажет.
Мәселен, Даналық әліппесінде Адамгершілік дегеніміз не? деп
сұрапты ұлағатты бір қария жас жігіттен.
Ата, адамгершілік дегеніміз – ақылды адамның асыл қасиеті, -депті жігіт.
Дұрыс, балам, - депті қария, -адамгершілік ақылды адамнан шығады.
Адамгершіліктің жеті қасиеті бар:
Ақылдылық – адамгершіліктің бірінші сатысы,
Сәлемдесу – адамгершіліктің бастамасы,
Сыйласу – адамгершіліктің ары мен нұры,
Құрметтеу – адамгершіліктің қолдаушысы,
Кішіпейілділік, ізеттілік, мейірімділік – адамгершіліктің достары.
Ал, ары жоқтың адамгершілігі болмайды, адамгершіліктің қас жауы – өсек,
өтірік, мақтаншақтық. Сондықтан адамгершілік тек арлы адамда болады.
Адамдарға деген ізгі ниетттілік, құрмет, жанашырлық пен сезім,
кішіпейілділік, басқалардың мүддесі үшін жан аямаушылық сияқты жеке
қасиеттерді қамтиды, сондай-ақ кішіпейілділік, адалдық, шыншылдық та
адамгершілікке жатады. Қазақ Кеңес энциклопедиясында: адамгершілік – тәлім-
тәрбиенің ықпалды әсермен моральдық сананы қалыптастырудың этикалық
білімділікті, адамгершіліктің сезімді дамытудың сара жолы. Ол отбасы,
мектеп, ұстаз, еңбек, қоғам, жеке ықпалы арқылы іске асырылады делінген
[27].
Адамгершілік қоғамдық қатынастардың дамуы тек тарихи-мәдени, рухани
қажеттіліктердің нәтижесі, адамгершілік туа біткен қасиет емес. Мұндай
қауіптен адамның рухани тазарып, кемелденуі мен қоғамның ізгіленуі
негізінде ғана адамгершілік мұраттарды сақтап қалуға болатындығын атап
көрсетеді.
Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігінде Адамдардың
күнделікті қарым-қатынасына қатысты гуманизм принциптерін бейнелейтін
моральдық қасиет деп көрсетсе [28], қазақ педагогикалық энциклопедия
сөздігінде: Адамгершілік – қоғамдық өмірдің объективтік заңдылықтарына
сәйкес адамдар арасындағы қарым-қатынастарды реттеуге негіз болып табылатын
талапқа сай белгілері бір гуманистік принциптерді білдіретін моральдық
ұғым деп анықтама берілген [29].
Себебі, гуманизмді адамға тән адамгершіліктің адамға тән парасаттылықтың
және ой шабытының ерекше жиынтығы ретінде қарастырып, адамның еркін
ойлаудың, әділдік пен теңдік принциптерін құрметтейтін адамшылықтың шынайы
иесі деп анықтауымызға болады. Осыған орай адамгершіліктің бірнеше
бастауларын атап айтатын болсақ:
1. Ізгілік (қайырымдылық) және оның қарама-қарсы ұғымы – қатыгездік. Өзінің
абстракциялық мағынасында имансыздықты білдіреді.
Ал, адам адамгершілік ниетімен көрінсе, демек, ондай адам үшін өмір –
қасиетті. Ол ағаштың жапырағын жұлмайды, бірде-бір гүлді үзбейді, бірде-бір
жәндікті басып кетпейді. Тіпті, жазғы түнде шаммен жұмыс істеп отырғанда
отқа ұмтылатын көбелек қанатының күйігін көрмеу үшін терезені жауып,
қапырықта отырғанды дұрыс көреді [30].
Жақсы адам деп ақыл-ойдың көмегімен өз іс-әрекетінде адам бойына
мүмкіндіктерге жол сала алатын, яғни ізгілік, адамның өз мүмкіндігін
пайдалануды білдіреді де, ал қатігездік өз мүмкіндігін пайдалана алмау,
демек, оның мәні – әлсіздік. Ендеше, қалыпты әлеуметтік құндылықтарды
білдіретін жалпы әдеттілік ұғым ғана емес, адамдар мінез-құлқы арқылы
жүзеге асатын адамгершілікті байқау қиын емес. Бұдан адамның өмірге зиян
келтіру қажеттілігне қаншалықты дәрежеде бағынатынын және бұл үшін өзіне
қаншалықты кінә арқалайтынын әрқашан да өзі шешіп отырады да, осылайша
адамгершілік тұрғысында шынығады. Қатыгездік өз алдына дербес өмір сүре
алмайды, ол қайырымдылықтың жоқтығы болып табылады да, өмірде өзін іске
асырудағы сәтсіздікке ұшырап отырады.
2. Қайрымдылық қарастыру ол пайда. Алайда, қайырымдылықты да,
пайданы да біріктіретін нәрсе бар: ол қалыпты әлеуметтік құндылықтарды
білдіреді. Егер, қайырымдылық адамның мақсатымен көбірек байланысты болса,
ал пайда – белгілі бір мақсатқа жету үшін жарамды құрал болып табылады.
Қомақты мақсаттарға аз құралдармен жетуді білдіретін негізгі ұғымдар
– Пайда, Табыс, Тиімділік. Мұндай пайдалы әрекетті зерттейтін ғылым
саласы – праксеология деп аталады. Мысалы, алкоголь, темекі өнімдері
экологияға зиянды техникалық өндіріс тәрізді бизнес түрлер халықтың бір
бөлігі үшін пайдалы болса, қызмет көрсету мен тауарлардың кейбір түрлерінің
нарық сұранысына қажетті, бірақ оларды экономикалық тұрғыда сақтағанымен
адамдарды жаман әдеттерге бейімдейді, қоғамның, адамгершілік ахуалына зиян
келтіреді.
Адамгершілікке қайшы келгеннің өзінде адамға пайдалы болғандықтан ол
қоғамдық қатынастарға ене отырып, оның дамуына жағдай туғызады, қоғамның
үйлесімді дамуының, ондағы адамдардың күш-қуаты, қабілеттерінің ашылуына
маңызды факторы ретінде қажет. Қайырымдылық пен пайдалылық ара қатынасын
қарастыруда әлеуметтік және моральдық, әділеттілік мәселесін туындатады.
3. Ал, ізгіліктері арасында негізгі орынды алатын – әділеттілік,
өйткені ол адамдар арасындағы игіліктер мен қатыгездіктер бөлінісін
сипаттайды және бағалайды. Адамдар өмірінің мәнімен тығыз байланысты
әділеттілік адам өмір сүруінің тәсілдері мен шарттарының бағасы ретінде
қараймыз.
4. Адамның бірбеткейлігі адамгершілік борышын орындауда көрінеді де,
адамгершілік борышты күштеусіз-ақ, ерікті түрде орындайды, осы талаптарды
өзі ойлап тапқан сияқты болады да өзінің іс-әрекетінің дұрыстығына толық
сеніммен қарайды. Сондай-ақ, адамның өз бойындағы кейбір сапаның
жеткіліксіздігін сезінуден, осы сапаны жетілдіруден, алда тұрған бөгеттерге
мүмкіндігінше қарсыласудан тұрады.
Борыш – адамның ішкі талап-тілегі, ақыл-ойға ең биік үлгі-өнегені
нұсқап, өзін онымен салыстыру арқылы жоғары деңгейге ұмтылуды қамтамасыз
етеді, жақсылық пен жамандықты ажыратуға көмектеседі, адамның өзін-өзі
күшейтуін талап етеді.
5. Адам өзінің ішкі төрешілік даусын неғұрлым көбірек тыңдауы, сол
үшін барлық құралдарды қолдануы тиіс, - деп И.Кант өте орынды айтқан [31].
Ар-ұят – адамның өз қылығына, ойына сыни тұрғыда баға береді. Ар-ұят ұғымы,
егер берік өмірлік сенімі болмаған жағдайда, дәулеті енді ғана құрала
бастаған адам мен байлыққа тойынған адамның ар-ұят туралы ұғымы да әр түрлі
болуы мүмкін. Себебі, адамның ар-ұяттылығының маңызды бөліктері оны
қоршаған ортаға, сол ортаның психологиясы мен құндылық бағдарына зор ықпал
етеді.
Ар-ұят адамгершілік сананың моральдық-психологиялық бөлшегі ретінде
қоғамдағы моральдық бұйрықты байланыстырушы күші ретінде қарауға болады. Ол
қоғамдық қатынастарды, мәдениетті адамдардың іс-әрекеті мен өмір сүру
тәртібінде шынайы бекітілген адамгершілік құндылықтардың белгілі бір жүйесі
тұлғаның, рухани ішкі әлемінде қорғайды. Ар-ұят адамгершілікті қорғайтын
ерекшелігімен адамның психикалық өмірін, ең алуан түрлі эелементтерін
органикалық тұрғыда өз құрамында біріктіретін бүтіндей механизм ретінде
көрінуімен сипатталады.
Демек, ар-ұят адамның өзіне-өзі жауап беретін қасиеті. Адамнан өмір
сүруді толық және үйлесімді дамытуды талап ететін Меннің бағдары дейміз.
Ар-ұят – адам мақсатының орындалуын бағалайды, ол өмірдегі табыстар мен
қателіктер туралы хабар беріп отыратын адам бойындағы аппарат.
6. Бақыт ұғымы – ол ішкі қайшылықтарға толы, адамға сезілетін
құбылыс сияқты көрінгенімен бұқаралық санада ең кеңінен таралған. Бақыт –
сәттілік, кездейсоқтық, бізге бағынбайтын тағдыр дейтін болсақ, екіншіден,
бақыт – өмірден қанағат, ләззат алу, қуаныш. Үшіншіден, бақыт – жоғары
игілік пен ізгілікке ие болу, төртіншіден, бақыт – өмірден толық ұзақ
қанағат алу, қайғы-қасиеттер арқылы болмыстың құпия мәніне ие болу.
Бақыттың мәні туралы пікірлер мен көзқарастар өте көп. Міне, осы
айтылғандарды ескере отырып, ұлы ойшылдар: Платон бақыттың өлшемі ретінде
Жақсы адам, ал Аристотель адамның мақсат идеяларына жету, Спиноза да
бақыт деп адамның өз күшін пайдалана отырып, жаратылысын іске асыру десе,
ал Спенсер – адамның биологиялық және әлеуметтік эволюциясын атады. Сөйтіп,
адам туралы шешімдеріне негізінен үш бағытты айқындауға болады: бақыт
психологиясы, бақыт, аксеологиясы, бақыт социолгиясы. Бақыт сезімі бүгінгі
күні бір оқиғаға байланысты туындаған бір сәттік, тез, өткінші нәрсе болуы
мүмкін. Психологиялық тұрғыда бақыт позитивті көңіл-күй, өмірден ләззат
алу, қуаныш пен шаттық және рахаттану болып табылады. Ол үнемі тұрақты,
берік, рухани күш, келешектің, үйлесімділік пен қанағатшылдықтың, толассыз
қуаныштың болуы да мүмкін.
Ұғымға берілген педагогикалық зерттеулер мен әдебиеттердегі
анықтамаларды былайша жүйелеуге болады: қазақ тілі терминдерінің салалық
ғылыми сөздігінде адамгершілік тәрбиесі – тұлғаның адамгершілік сана-
сезімін, іс-әрекетін қалыптастырып, құндылық бағдарын айқындайтын тәрбие
деп көрсетеді [28].
Ресейлік зерттеуші И.Ф.Харламов: адамгершілік тәрбиесі әрбір қоғамда
адамның барлық өмірі мен іс-әрекетінде, еңбекте, тұрмыста, отбасында,
барлық адамдармен қарым-қатынасында, саясатта және ғылымда, ойында,
спортта, т.б. өзінің мінез-құлқын реттеуде азаматтылық көрсетуімен
анықталады деген [32].
Жоғарыда талданған адамгершілік ұғымының сапалық мәнін айқындай
түсетін жалпы ғылыми-педагогикалық ұғымдардың бірі – адамгершілік тәрбиесі.
П.П.Пидкасистый берген тұжырымда: Адамгершілік тәрбиесі – жеке тұлғаны жан-
жақты жарасымды дамыту жүйесінің ең шешуші компоненті және адамгершілік
сананы, адамгершілік сезімді, адамгершілік мінез-құлықты қалыптастыру
процесі дейді [33]. Т.А.Ильина болса: Адамгершілік тәрбиесі дегеніміз –
оқушылардың бойында мінез-құлықтан, белгілі-бір сипаттарын және олардың
өздерінің де бір-біріне, отбасына, басқа адамдарға, мемлекетке, Отанға
деген қатынасын анықтайтын нормалар мен ережелерін ұғындыру, тәрбиелеу
жөніндегі тәрбиешінің, арнаулы мақсатта көздеген қызметі деп қарастырады
[34]. Ж.Б.Қоянбаев, Р.М.Қоянбаевтардың пікірінше адамгершілік тәрбиесін
құлық тәрбиесі деп атап: Мораль барлық қоғамдық өмірдің саласында –
еңбекте, саясатта, ғылымда, үйелменде және халықаралық қатынаста адамның
мінезін және санасын реттейді деп қарастырады [35]. Н.В.Савин ойынша:
Адамгершілікке тәрбиелеу адамның дүниеге, адамдарға деген көзқарасын
анықтайды, оның ықпалымен жеке адамның адамгершілік құлқын қалыптастырады
деп түсіндіреді [36].
Бұл ұғымды Р.К.Төлеубекова: Жаңа әлеуметтік мәдени ортада адамның
ұстанар мұраты – адамдармен қарым-қатынастарында, іс-әрекетінде
адамгершілік сана-сезім дағдысымен, өзіндік Мен бейнесі арқылы ұлттық
және адамзаттық құндылық қасиет сапаларымен ықпалдасып, субъект ретінде
танылуын тәрбиелеу деген анықтама береді [37].
Қазақ педагогикалық энциклопедия сөздігінде: Адамгершілік тәрбиесі –
мақсатқа негізделген көзқарасты, сезімді, парасатты, мінез-құлық дағдылары
мен әдеттерді қалыптастыруға және адамгершілік сезімді, ұлттық сананы,
қарым-қатынасты дамытуға, жалпы адамзаттық құндылықты тиімді пайдалануға
бағытталған жалпы адамзаттық тәрбиенің құрамдас бөлігі деп анықтама
беріледі [29].
А.А.Калюжный болса, тұтас педагогикалық процесте оқушыларға
адамгершілік тәрбие беру негізінде мұғалім мамандығын дайындаудың теориясы
мен тәжірибесін педагогикалық ғылыми негізде зерттеген [26].
Адамгершілік тәрбие берудің жолдарын қарастырған қазақстандық ғалым-
зерттеушілерді атайтын болсақ В.А.Кимнің көпұлтты мектеп жағдайындағы
адамгершілік тәрбиесінің ұлттық қарым-қатынас негізіне талдау жасаған, әр
этникалық топтың ерекшеліктеріне байланысты адамгершілік мінез-құлық,
дағдылардың ұлттық қарым-қатынастары алатын орнын ғылыми-педагогикалық
тұрғыдан дәлелдеген [38]. Ал, Л.А.Байсеркеевтың зерттеуінде жасөспірім
тәрбиесіндегі адамгершілік тәрбие мен құқықтық тәрбиенің өзара
байланыстылығын теориялық, әдіснамалық тұжырымдамасын талдап,
жасөспірімдерді әлеуметтік жағдайға сай адамгершілікті-құқықтық негізде
тәрбиелеудің жүйесін айқындаған [39].
Зерттеуші Э.А.Орынбасарова адамгершілік тәрбие мәселесінің тарихи
дамуын XIX ғасырдың 60-шы жылдары аралығындағы теориялық идеялармен
негіздеп қарастырады. Анықтамалар мен зерттеулерді жүйелей келе, біз
мынадай тұжырымды ойға келдік: Адамгершілік тәрбие дегеніміз – жеке тұлға
санасының бірлігінде қоғамның құнды тәртібін, әдеті мен дағдысын, еркі мен
ықыласын, ұяты мен намысын, мінез-құлқы мен сезімін жан-жақты
қалыптастыруды көздейтін тәрбиенің жетекші бағыты деп тұжырымдаймыз. Бұл
оқушының санасынан, іс-әрекетінен, қимыл-қозғалысынан және тәртібінен
көрінетін әлеуметтік, қоғамдық мәні бар қасиет. Сонымен адамгершілік
тәрбиесі – жалпы тәрбиенің аса маңызды құрамды бір бөлігі болып саналады.
Оқушылар оны жаттау арқылы ғана емес, оқу-тәрбие, еңбек процесінде де іске
асыруы қажет. Ал, баланың бойына адамгершілік тәрбие беру дегеніміз
оқушыларды адамгершілік ұғымымыен, принциптерімен, ол жайындағы біліммен,
білімді қабылдау жолдары мен тәсілдерімен қаруландыру.
Ұрпақ бойына адамгершіліктің ізгі қасиеттерін үйрете білу, бала
жүрегінің бағбаны – ұстаздың қолынан келеді. Тәрбие процесінде жеке
тұлғаның, адамгершілік қасиет сапаларын тәрбиелеуде пән мұғалімі мен сынып
жетекшілерінің рөлі зор. Түрлі өмір жағдаяттарын әр қилы пайдалана отырып,
тәрбиеші оқушының адамгершілік еркін жаттықтырады, оның ой-өрісін кеңейтеді
және мінез-құлықтарын байытады. Мұғалім оқушыны күрделі қажеттіліктерге
тәрбиелейді: бастаған ісін аяғына жеткізу, оның орындалуына
жауапкершілікпен қарауды, тәртіптілікке және ұйымшылдыққа әдеттендіреді.
Мұғалім – бала үшін, бала – мұғалім үшін қарым-қатынаста болу
адамгершіліктің көзі.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңының 8-бабында: Жеке
адамның шығармашылық, рухани, дене мүмкіндіктерін дамыту адамгершілік пен
салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, жеке басының дамуы
үшін жағдай жасау арқылы интеллектін байыту – қазіргі білім беру
жүйесіндегі басты міндеттердің бірі делінген [2].
Жаным – арымның садағасы деп халқымыз айтқандай, жанымызды
жүдетпей, дүниежүзілік рухани қазынаны бойға сіңіруге ұмтылу – парыз,
дүниені ұстап тұрған тіршіліктің алтын діңгегі үлкен адамгершіліктің болуы
– парыз.
Адамгершілік тәрбиесі біртұтастық оқу-тәрбие процесінің негізгі болып
табылады. Адамгершілік мораль, этика, өнеге арқылы айқындалады.
“Мораль” (латыншасы моралис, қазақшасы - әдет-ғұрып) - әлеуметтік
шындықтың эстетикалық сапаларын (ізеттілік, мейірбандық, әділеттілік, мінез-
құлық, әдет-ғұрып т.б.) бейнелейтін қоғамдық сананың бір түрі. Мораль
дегеніміз адамдардың бір-біріне және қоғамға деген міндеттері мен қарым-
қатынастарын анықтайтын қауымдық өмір сүру ережелерінің, адамдардың мінез-
құлықтары нормаларының жиынтығы. Моральдың сипаты экономикалық және
қоғамдық құрылыспен анықталады, өйткені оның нормаларынан белгілі бір
таптың, әлеуметтік топтың, халықтың мүдделері байқалады. Ал қоғамда әр
түрлі көзқарас болғандықтан, мүделер де қарама-қарсы болады, әртүрлі
моральдар қатар өмір сүреді.
Бүгінгі жағдайда бұрыңғы Кеңестік моральдың кейбір түрлері өзгерді.
Мораль барлық қоғамда өмірдің саласында еңбекте, тұрмыста, саясатта,
ғылымда, жанұяда, әр түрлі қатынаста адамның мінезін, іс-әрекетін,
қатынасын, санасын реттейді. Мораль этикамен байланысты. Этика – бұл
философиялық ғылым, қоғамдық сананың формасы, қоғамдық қатынастардың түрі.
Этикаға нормативті этика және мораль туралы, оның шығуы мен дамуы
туралы, адамның өмір сүру салтының аса мәнді жақтарының бірі болып
табылатын адамгершіліктің әр түрлі қоғамдық тұрмыстағы сан алуан формалары
туралы ілімдер жүйесі. Эстетикалық норма – адамдардың ұқсас қылық-
мінездерін жалпы ерекшеліктері бойынша немесе тиым салу арқылы реттеліп
отыратын адамгершілік қағидалар формасы. “Эстетикалық норма – ешкімнің
жарлығымен немесе өкімет шешімімен болмайды, дәстүр қоғамдық пікір
негізінде стихиялы түрде қалыптасатын құбылыс”. Эстетикалық норма жалпы
адамзаттық, таптық сипатта болады. Бұл қоғамдық - экономикалық формацияның
ауысу кезінде ескі эстетикалық норма жаңа эстетикалық нормамен күреске
түседі. Қаракетшіл моральдың екі жағы бар: өзім үшін, ұжым үшін. Әрбір
өнегелі азамат қоғам өміріне қайшы жағымсыз құбылыстар мен мансапқорлық,
алдау, сөзінде тұрмау, кертартпалық, әділетсіздікпен т.б. тікелей күресіп,
жағымсыз қылықтарға тосқауыл қоюы керек.
Гуманистік мораль шынайы адамгершілік қарым-қатынастарды,
ынтымақтастықты, ізеттілікті, адалдықты, кішіпейілдікті, қарапайымдылықты,
қайырымдылықты қуаттап уағыздайды.
Ұжымдық мораль. Моральдың бұл түрі бүгінгі кішігірім ұйым, қоғам,
серіктестік және қожалық т.б. кездеседі. Шынайы ұжымдық моральдың ұраны “У
жесең де руыңмен же”, немесе “Біріміз бәріміз үшін, бәріміз біріміз үшін”.
Мұндай принцип өзімшілдікпен, менмендікпен және пайда күнемдікпен
сыйыспайды, жалпы халықты және мүдделерді ұштастырады.
Бүкіл адам баласына тән әр қоғамда ұзақ уақыт өзгермейтін моральдық
этиканың нормалары бар. Осылар ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отырады, жастарға
үлкен әсер етеді, ықпал жасайды. Мораль – адамның мінез-құлқын, сана-
сезімін реттейді, қарым-қатынас мәдениетін жасайды. Бірақ өмірде моральды
бұзушылар жеткілікті. Әсіресе мына заманда: нашақорлық, жезөкшелік, алдау,
сөзге тұрмау, жауыздыққа бару т.б.
Мораль – қоғамдық сананың бір түрі. Ол адамдардың ара-қатынасынан
туындайды; адамгершілікке жататын, немесе адамгершілікке жатпайтын қылықтар
арқылы белгіленеді. Біз мұны өнегелі, өнегесіз қылықтар дейміз.
Адамгершілік, өнегеліліктің өзі өнегелі, саналы идеал деп бөлінеді.
“Өнегелі немесе адамгершілікті сана – адамның қарым-қатынасынан, оның
эмоционалдық іс-әрекетінен, мінез-құлқынан көрінеді. Өнегелілік баланың жас
күнінен бастап, ата-ананың үлгісінен басталып, ағайын туыстың, жора-
жолдастың ықпалымен, мектептің тікелей басшылығымен қалыптасады. Өнеге –
адамдардың бір-біріне, қоғамға деген міндеттері мен қарым-қатынастарын
анықтағанда көрінетін, олардың тәлім-тәрбиелілігі, үлгілі саналылығы,
ерекшеліктерінің жиынтығы.
Өнегелілік – сезімнен, ұлттан, ардан басталады. Сезімі, ар-ұяты бар
адам адамгершілігін жоғалтпайды, қашанда өнегелі болуға тырысады, жақсы
адамға еліктейді. Ол үшін сезім, ар-ұяттан басқа адамда жігер, ерік болуы
керек. Сол ерікті, жігерді дұрыс басқара (сезім арқылы) білуі қажет.
Өнегесіздікке жігерсіздік, еріксіздік, өзін-өзі ұстай алмайтын, басқара
алмайтын адам барады. Өнегелі сананы, мінез-құлықты қалыптастыру үшін, ар-
ұят, ерік, жігерден басқа өнегелі дағды керек, өнегелілікке дағдылану
керек.
“Адамгершілік тәрбиесі – тәлім-тәрбиенің ықпалды әсерімен моральдық
сананы қалыптастырудың, этикалық білімділікті, адамгершілік сезімді
дамытудың сара жолы. Жалпы алғанда тұлға қалыптасуындағы адамгершілік
тәрбиесінің маңызы зор. Ол жанұя, мектеп, ұстаз, еңбек, қоғам, жеке ықпал
арқылы іске асырылады. Жас балалардың адамгершілігін қалыптастыруда
мектепке дейінгі балдырғандар үшін оларға түсінікті ғибрат сөз, әсерлі
өлең, сурет, әңгімелер пайдаланады, үлгілі, өнегелі ойын, еңбек үстінде
этикалық қатынас жағдайында әдепкі адамгершілік әдет дағдылары қалыптасады.
Мектеп жасындағылар үшін олардың саяси-әлеуметтік сананылығын (гумманизм,
ұлтжандылық, отан сүйгіштік), дүниетанымын, этикалық талғамын, ішкі рухани
байлығын молайтатын жүйелі жұмыстар өткізіледі. Этикалық әңгіме, пікір
сайыс, лекция өткізу және көркемөнердің түрлі салалары мен әдебиет кеңінен
пайдалану адамгершілік тәрбиесіндегі игі істер болып табылады.
Адамгершілік тәрбие беру мақсаты жеке адамды дамытудың негізгі бөлігі.
Ұстаз шәкірттерге жан-жақты тәрбиені осы адамгершілік сезімін, сенімін,
белгілі мақсатқа, бағытқа жетелеу, іс-әрекетін ұйымдастыру осы адамгершілік
тәрбиесінен бастайды. Ұстаз шәкірттердің ізгі ниеттілігін, адалдығын,
кішіпейілділігін, ілтипаттылығын, орындағыштығын, жауапкершілігін
қалыптастырады. Әр қоғамда, барлық өмірде, еңбекте, тұрмыста, жанұяда,
тапаралық, халықаралық қатынастарда мораль адамның сана сезімін реттейді,
қалыптастырады. Мораль принциптері барлық адамдарға тарайды, олардың өзара
қатынас формаларын қуаттайды, бекітеді немесе керісінше өмір талаптарына
байланысты олардың өзгеруін талап етеді.
Адамгершілік тәрбие беруде ұстазға тән міндеттер бар. Олар:
шәкірттердің адамгершілік тәрбиесін қалыптастыру;
шәкірттердің санасына және мінезіне ұстаздық ықпал жасау;
республикаға, оның Президентіне, әнұранына, рәміздеріне, шәкірттердің
берілгендік сезімін тәрбиелеу.
Бұл міндетті іске асыру оңай емес. Ол үшін тәрбие шаралары ұтымды болуы
керек, балалардың жас ерекшеліктерін ескерген жөн, объектіге – шәкіртке
ықпал етушілер бірауызды болғаны керек. Мектеп пен отбасы және басқа да
тәрбиелік функцияларды атқаратын қосымша білім беру мекемелері тығыз қарым-
қатынаста жұмыс жасауы тиіс.
Бастауыш сыныпта оқушылардың адамгершілік, достық, жолдастық туралы
ұғымдары қалыптасады, кеңейеді. Ұстаздарды, үлкендерді, туыстарды, ата-
аналарды құрметтеуді, еңбектенуге, ізеттілік норманы сақтауға үйренеді. Бұл
жаста балалар тәртіпке, жолдастық өзара көмек беруге, түсінісуге
дағдыланады. Олар оқу еңбегіне өзінің қатынасын, мектептегі, жанұядағы,
қоғамдағы, қоғамдық орындардағы өзінің мінез-құлқының қандай болу
керектігін біледі. Осы сыныптың оқушылары оқу-тәрбие процесінде өздерінің
дербес және қоғамдық мінез-құлқы туралы адамгершілік тәрбиесінің мазмұны
кеңейтіледі. Оқушыларға адамгершілік тәрбие беру процесінде дүниеге ғылыми
материалистік көзқарасты қалыптастыруға болады. Сондай-ақ оқушылардың
бойында адамгершілік мәдениетті қалыптастыруға болады. Адамгершілік сезімін
тәрбиелеу мен гуманизм үшін әдебиет сабағының маңызы зор. Оқу процесінде
адамгершілікке тәрбиелейтін пәннің бірі – тарих. Ол шәкірттерде
отансүйгіштік, ұлтжандылық, идеялық сенімді қалыптастырады. Әсіресе қазіргі
кезде қазақ халқының тарихын қайта жазуда, хандарымыз бен билерімізді,
шешендеріміз бен жырауларымызды тірілтіп дәріптеуде қазақ халқының
тарихының орны бөлек. Жәнібек, Абылай, Кеңесары сынды хандарымыз, Қабанбай,
Бөгембай, Наурызбай, Сәмен, Рысбек, Қойгелді, Райымбектей қолбасшылары,
Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би сияқты би-бабаларымыздың елі үшін, жері үшін
істеген іс-әрекеттері, олардың адамгершілік қасиеттерін оқып-үйрену бүгінгі
жас ұрпақ үшін, қалыптасып келе жатқан тұлға үшін маңызды болмақ. Тарих жас
адамның рухани көк жиегін кеңейтеді, өзінің қоғамдағы орнын түсінуге
көмектеседі. Күреспен, құрбандықпен және ұрпақтардың батырлығымен
жасалғандардың бәріне құрмет көрсетуді тудырады, ізгі талап тілектерді
оятады. Тарих пен әдебиеттен басқа пәндер де балаларды адамгершілік
тәрбиеге үйретеді. Әсіресе қазақтың ұлттық педагогикасы, ән-күй, дүниетану
т.б. Осы пәндер арқылы балаларымызды еңбексүйгіштікке, тәртіптілікке
тәрбиелеу. Оқушылар тек пәндер арқылы емес, басқа сыныптан тыс, үйірме
жұмыстарында да тәрбиеленеді, бұл жерде жалпы тәрбие мәңгілік ұғым ретінде
көрініс табады. [40;41].
Адамгершiлiк мәдениет адамзат қоғамының даму тарихы арқылы қалыптасады,
әрбiр дәуiрдiң өзiндiк қайшылықтарымен бiте қайнасып, жетiледi. Сондықтан
да адамгершiлiктiң мәнiн абстрактылы түрде қарап, оны адамдардың
табиғатымен, биологиялық ерекшелiктерiмен ғана байланыстыруға болмайды.
Адамзат тарихында адамгершiлiкке байланысты пайда болған ұғымдарға мыналар
жатады: жомарттық, батырлық, ерлiк, әдiлдiк, қарапайымдылық,
кiшiпейiлдiлiк, адалдық, шыншылдық, ұяттылық, ар мен намыс, тағы басқалары.
Әрбiр қоғам өзiнiң даму процесiнде адамгершiлiк категорияларына, оның
мазмұнына көптеген өзгерiстер енгiзiп отырған. Адамгершiлiк – адамдардың
практикалық өмiрiнен тамыр алып, пайда болған әдет-ғұрыптар мен салт-
дәстүрлердi тудырып, солармен сәйкес дамиды. Ал мораль болса, шындыққа
қарама-қарсы, терiс қарым-қатынаста пайда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тұлғаны қалыптастырудағы адамгершілік тәрбиесінің маңызы
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ---------------------------- ----------------------------------- ------
------------------3
1 Адамгершiлiк мӘдениетi ұғымының ғылыми-теориялық негіздері
1.1 Тұлғаның дүниетанымын қалыптастырудағы адамгершілік тәрбиесінің
теориялық сипаты----------------------------- ---------------------------9
1.2 Адамгершiлiк мәдениетi мен құқықтық – адамгершілік тәрбие мәдениеті
мәселесiнiң педагогикалық – психологиялық әдебиеттерде зерттелуі -----------
----------------------------------- ----------------------------------- ---21
1.3 Бастауыш мектепте жүргізілетін пәндер арқылы оқушыларды адамгершілікке
тәрбиелеу жолдары 2-ден------------------------------ ----------36
2 ОҚУШЫЛАРДЫҢ АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДА ХАЛЫҚ ДӘСТҮРЛЕРІН
ПАЙДАЛАНУ
2.1 Бастауыш сыныпта адамгершілік тәрбие беруде халықтық салт-дәстүрлерді
пайдаланудың қазіргі жайы мен жүргізілетін пәндердің мазмұнына талдау-------
----------------------------------- -----------------------------45
2.2 Пән сабақтарында бастауыш сынып оқушыларына адамгершілік тәрбие беруде
халықтық салт-дәстүрлерді пайдалану------------------------64
3-ден 2.3 Тәжірибелік-эксперименттік жұмысты ұйымдастыру және оның
нәтижелері------------------------- ----------------------------------- ------
-------78
ҚОРЫТЫНДЫ ----------------------------------- -------------------------------
----------99
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ----------------------------- --------------100
КIРIСПЕ
Қазақстан Республикасының Конституциясында Қазақстан халқының дүниежүзілік
қоғамдастықтың ажырамас бөлігі екендігін, адам құқы мен бостандығын
танитындығын, демократиялық қоғам мен құқықты мемлекет құруға бекем бел
байлағандығын, азаматтық татулық пен ұлтаралық келісімді қамтамасыз
ететіндігі көрсетілген. Қазіргі жаңалық кезеңінде біздің қоғамымыздың
ілгерілеу процесіндегі адам факторын және оны жандандыру, өмірінің барлық
жақтарын жаңарту жағдайында бала тәрбиесінің мәні мен оның проблемаларын
күрделендіріп отыр [1].
Егемендi елiмiздiң болашағы жас жеткiншектердiң бiлiм дәрежесiнiң
тереңдiгiмен өлшенедi. Қазiргi заманғы бiлiм беру әлеуметтiк құрылымның
маңызды элементтерiнiң бiрiне айналды. Адамның жеке басын қалыптастыру
негiзi бастауышта қаланатыны бәрiмiзге белгiлi. Бастауыш мектептен бастап
оқушыларға бiлiмнiң қыры мен сырын жетiк таныту, қабiлеттерiн шыңдау,
адамгершiлiк қасиеттерiн дарытып, Қазақстан Республикасының азаматы деген
атаққа лайық болатындай етiп тәрбиелеу – бiздiң мiндетiмiз болмақ.
Сондықтан да бастауыш мектептен бастап оқушының жан-жақты дамыған тұлға
болып қалыптасуына басты назар аударылуы керек.
Жас ұрпаққа адамдар арасындағы қарым-қатынас, адамгершілік, ізеттілік,
сыпайлық, еңбек, дене, эстетикалық, сондай-ақ экономикалық, құқықтық,
кәсіби және діни тәрбие беру бір-бірімен тығыз байланыста және өзара
тәуелділікте жүзеге асырылуы тиіс.
Тәрбие берудің бұл түрлерінің әр қайсысының өзіндік мазмұны, өзіндік
бағдары, өзіне тән қызметі бар.
Бүгінгі күнде болашақ ұрпақ тәрбиесі ұлттық мұраттар мен дүниежүзілік
рухани бай қазынадан нәр алумен ұштастырылып жүргізілуі талап етіледі.
Біздің қоғамның тәлім-тәрбие тәжірибесі көп жылдар бойы бір жақтылықпен
жүргізіліп келді. Жалпы азаматтың құнды ұлттық сана-сезімнің дамуына,
рухани, мәдени байлықты, ұлттық тәрбие мен бай мұрасын игеруге көңіл
бөлінбеді. Мұның өзі жас ұрпақтың басым көпшілігінің өз халқының тарихын,
тілін, дінін, әдет-ғұрпын, салт-санасын, ұлттық дәстүрлерін жете білмеуіне
әкеліп соқты. Сондықтан соңғы жылдары әлемдік, отандық, ұлттық негізінде
білім, тәрбие беру міндетіне сай республикамызда ондаған жаңа концепциялар,
тұжырымдар және заң қабылданды.
Қазақстан Республикасының Білім беру туралы заңында: “үйелмен қалыптасып
келе жатқан жеке адамның үйлесімді дамуы, оның қоғамға сай болуы, ұлттық
және азаматтық қазыналардан нәр алуы үшін жауапты болады” деген [2].
Оқушының жан-жақты дамуына бағыт-бағдар берушi – мұғалiм. Бастауыш бiлiмнiң
мемлекеттiк стандартында оқушыларды ғылымдар негiзiмен таныстырып қою емес,
баланың жалпы ойын дамыту, қажеттi тәрбие берiп, оны тәжiрибеде қолдана
бiлу үшiн өздiгiнен жұмыс iстеуге, қажетті тәрбие беріп, адамгершiлiк
мәдениетiн қалыптастыру талап етiледi. Бүгiнгi заманның педагогикалық,
психологиялық зерттеулерiнiң анықтауы бойынша мектептiң бастауыш
сыныбындағы кезеңi баланың қай жағынан болсын ең қарқынды дамитын кезеңi.
Ғалым-педагог Л.В.Занков: “Оқыту – оқушының жалпы рухани дамуын қамтамасыз
етуi қажет”- дейдi [3].
Көрнектi психолог Л.С. Выготский: “Жақсы оқыту – баланың дамуын
iлгерілететiн, дамудың алдында жүретiн оқыту”- деп тұжырымдайды [4; 5]. Ал,
оқыту мұғалiм арқылы iске асатын процесс болғандықтан педагогтар мен
ұстаздар қауымына үлкен жауапкершiлiк жүктейдi.
Қоғамның негiзгi бағыты бiлiмдi де дарынды оқушылар даярлау болса, ал
мектептiң негiзгi көкейкестi мәселелерiнiң бiрi бiлiммен қатар тәрбие беру,
яғни адамгершiлiк тәрбиесiн қалыптастыру, бастауыш сыныптан бастап
адамгершiлiк мәдениетi жоғары деңгейдегi тұлғаны тәрбиелеу. Жас ұрпақ
бойына батылдық, әдiлдiк, мейiрiм мен қайырымдылық, iзеттiлiк пен қамқорлық
сезiмдерiн сiңiрудi әр ұстаз, әр пәнде сабақпен ұштастыра жүргiзуі қажет.
Осы тақырып төңiрегiнде көптеген ғұлама ғалымдар пiкiрлер айтып, зерттеулер
жазған. Адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастырудың тиiмдi тәсiлдерiне ұлттық
педагогика элементтерi де жатады. Қазiргi таңдағы қазақ педагогикасының
мiндетi – адам бойындағы жақсы қасиеттердi жас ұрпаққа үйрету, ұлтжанды,
отансүйгiш, әдептiлiк, ар-намысы биiк оқушылар тәрбиелеу.
Тәрбиеге комплексті қарау педагогика ғылымында біршама зерттелген және оны
мектептің оқу-тәрбие процесінде қолдану мәселесі әдістемелік тұрғыдан
қамтамасыз етілгенімен, тәрбие түрлерінің бірін-бірі толықтыру
мүмкіндіктері мен атқаратын тәрбиелік функцияларын кіріктіре қарастыру
Қазақстанда жеткіліксіз зерттелуде, әрине оқу-тәрбие процесінде қолданысқа
енгізілмеген. 12-жылдық оқыту жүйесінде оқушы мен мұғалім арасында
қалыптасуға тиісті басты қарым-қатынас субъект-субъект негізінде болуы
қажеттігіне байланысты тәрбиеге комплексті қарау қолға алынғаны дұрыс деп
табылуда. Соған сәйкес білім беру саласына 12 жылдық оқыту жүйесінің де
енуі бастауыш мектеп алдына үлкен мәселелер тудыруда. Өйткені мектеп
оқушыларының тәрбиесі қоғамдық және азаматтық тәрбие сапаларын
қалыптастыруда басты сынақ нүктесі ретінде алынады, яғни тәрбиеге көзқарас
пен оның басты бағыттары мен бағдарларын дұрыс анықтау саясаты шешуші роль
атқарады.
Біздің мемлекет отбасында қарым-қатынас дұрыс жолға қойылуына, ерекше көңіл
бөледі. Адамгершілігі мол, берік ұйымдасқан жанұя тәрбие жұмысында жақсы
нәтиже шығарады. Ана мен баланы қорғау жұмысын күшейту туралы шыққан заң
отбасындағы тәрбиенің жақсаруын бұрынғыдан гөрі күшейтеді. Тәрбиенің
бастапқы әліппесін бала отбасында алады, адамдар арасындағы қарым-қатынас
жайында, айналадағы дүниеден қарапайым түрде мәлімет беріледі.
Сондықтан да тәрбиенің бастауы отбасы болса, негізі бастауыш сыныпта
болатындығы ешкімге құпия емес. Мектеп табалдырығын аттаған бүлдіршінге
мектепте білім нәрін себе отырып, жақсы адамгершілік қасиетке баулып,
саналы азамат болуға жол сілтеу әрбір ұзстаз міндеті. Сол себептен бастауыш
сынып оқушыларының адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудың жолын
қарастыруды арнайы зерттеуді ұйғардық. Әрине, біз зерттеу барысында осы
уақытқа дейінгі зерттеу жұмыстары мен ғылыми әдебиеттерге ретроспективті
талдау жасап, Н.К. Крупская, А.С. Макаренко, В.Сухомлинский, Т.Н. Петрова,
И.Левченко [6;7;8;9] секілді Кеңестік педагогтардың жұмыстарының тиімді
тұстарына тоқталамыз. Сол сияқты қазақ халқының ағартушы-демократтары мен
педагог-ғалымдарының оқушы тәрбиесіне жауапкершілікпен қарау туралы ой-
пікірлері мен зерттеу жұмыстарына, ғылыми еңбектеріне (Ш.Уәлиханов,
Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, Ш.Құдайбердиев, М.Жұмабаев, М.Дулатов,
Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, Қ.Бөлеев, К.Қожахметова, С.Ұзақбаева, Ж.Наурызбай,
М.Балтабаев, т.б. сынды) сүйенеміз [10;-21].
Сонымен бірге, бүгінгі таңда бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік,
эстетикалық және т.б. тәрбие мәселесі бойынша зерттеу жасаған ғалым-
әдіскерлер Р.Төлеубекова, Ә.Қамақ, Р.Дүйсембинова, Т.Қышқашбаев,
Р.Рахымжанова, Ә.Әшірова, К.Карбозовалардың еңбектері де мұқият талданып,
зерттеу мәселесі бойынша ғылыми тұжырым жасауға негіз болды [22; 23]. Онда,
бастауыш мектеп оқушылары өздерінің психикалық даму ерекшеліктері бойынша
әлі сенсизитивті кезеңде болатыны, сол себепті тәрбие жұмыстары бала
тәрбиесінде өте әсерлі, сезім деңгейінде қабылдауға барынша жақын болу
қажеттігі көрсетілді.
Бүгінгі күні елімізде бастауыш мектептердегі тәрбие жұмыстарын осы зерттеу
тақырыбына сәйкес сараптау барысында барлық мектептерде оқыту-тәрбие
процесі жүйелі жүргізіліп жатқанмен де оқушының жеке басының қасиеттерін
ашу, адамгершілік, имандылық, жылы жүрек, сезімтал, адамшыл, адал азамат
тәрбиелеу мәселесі кейінге қалып отырылғаны анықталды.
Бастауыш сынып оқушыларының оқу әрекетi басым. Жас бала – жас шыбық тәрiздi
қалай исең солай майысады. Сондықтан да бiлiм негiзi бастауыш мектепте
қалыптасады деп айтылады, яғни осы кезеңнен бастап, балаға тиiстi көңiл
бөлу керек екенiн заман талабы, тәрбие кепiлi деп түсiнуiмiз керек.
Қазiргi қоғамдағы әлеуметтiк, психологиялық және рухани-адамгершiлiк
ахуалдың оң өзгерiске бет бұруы қуантарлық жағдай. Бүгiнде Қазақстанның
бiлiм беру жүйесi дүниетанымдық адасудан арылуда.
Бiрiншi кезекте, әрбiр адамның, тұлғаның, азаматтың, оқушының жанын, рухын,
санасын сауықтыруға мемлекет, әрине мүдделi, сондықтан бұл мәселенi бiлiм
берудiң барлық деңгейлерiнде шешудi көздейдi. Осыған байланысты
төмендегiдей түйiндi сөздердiң мәнi мен мағынасын қайта қарап, айқындау
қажеттiгi туады. Бiлiм беру тұжырымдамасының оқытудың рухани адамгершiлiк
мәдениетiнiң тұрғысынан алғандағы iзгiлiктiлiгi, функциялылығы және
табиғилығы:
Ізгiлiктiлiк бала ретiнде индивидтiң адамгершiлiк белгiлерiн, оқушы ретiнде
даралықтың моральдық белгiлерiн бойына сiңiрген белсендi әрi шығармашыл
тұлғаның дамуы үшiн тұрақты жағдай тудыру мiндеттерiн назарда ұстайды;
Оқыту мәдениетiнiң функциялылығы педагогтердiң де, оқушылардың да
адамгершiлiк-әдептiлiк бiлiктiлiгiн қалыптастыруға бағытталады. Оқыту
мәдениетiнiң рухани-адамгершiлiк негiздерiн қалыптастырудың функциялық
мәндiлiгi мынаған бағдарланған:
бiлiм беру үрдiсi субъектiлерiнiң тұлғааралық қатынастарын рухани өрлеу
тұрғысынан жаңарту;
оқу әрекетiнiң психологиялық-педагогикалық қана емес, адамгершiлiк
негiздерiн де анықтау.
Қазақстан Республикасы бiлiм беру жүйесiнiң даму динамикасы, оның iшiнде
бастауыш мектеп жасындағы балаларға адамгершiлiк – рухани бiлiм бiлiм
беруде бастапқы идеал құндылықтарды, ұстаным мен мақсаттарды қалыптастыруды
талап етедi.
Алайда оқыту мәдениетi барлық тарихи және мәдени өзгертуде болсын, ол
қашанда оқытудың қандай да бiр педагогикалық үлгiсi, тәрбиенiң адамгершiлiк
эталоны болып қала бередi. Жалпы алғанда тұлғаны қалыптастыруда
адамгершілік тәрбиесінің маңыздылығы және тәрбиеге колмплексті түрде қарау
педагогикалық процестің негізгі, ажырамас бөлігі ретінде саналып, болашақ
азаматтарды адамгершілікке баулу, олардың адамгершілік мәдениетін бастауыш
сыныптардан бастап қалыптастыру көкейкесті мәселе.
Осы айтылғандардың барлығы алынып отырған тақырыптың күрделiлiгiнiң, ғылыми
және тәрбиелiк жағынан маңыздылығының, көкейтестiлiгiнiң дәлелi бола алады.
Сондықтан біз зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Тұлғаны қалыптастырудағы
адамгершілік тәрбиесінің маңызы деп таңдауымызға мүмкіндік берді.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының тұлғасын адамгершілік тәрбиесі
арқылы қалыптастырудың тиiмдi жолдарын iздестiру.
Зерттеу нысанасы: Бастауыш сыныптарда жүргізілетін пәндер арқылы
оқушылардың дүниетанымын, адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастыруды
ұйымдастыру процесі.
Зерттеу пәнi: Пән сабақтарында бастауыш сынып оқушыларына адамгершілік
тәрбие беруде халықтық салт-дәстүрлерді пайдаланудың тиімді әдіс-тәсілдерін
анықтау процесіндегі оқушылар мен мұғалiмнiң iс-әрекеттер жүйесi.
Зерттеу мiндеттерi:
Адамгершілік тәрбиесінің тұлға қалыптастырудағы маңыздылығын теориялық
тұрғыдан сипаттау;
Адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастырудағы педагогикалық- психологиялық,
әдiстемелiк ой-пікірлерге, еңбектерге шолу жасау;
“Адамгершiлiк мәдениетi”, “Құқықтық мәдениетi”, “Адамгершiлiк тәрбиесі”
ұғымына берілген анықтамаларға талдау жасау, түсініктеме беру, оның
ерекшелiктерiн қарастыру;
Бастауыш сыныпта жүргізілетін пәндерге, бағдарламалар мен оқулықтарға
талдау жасау;
Қазақтың ағартушы ғалым-педагогтарының еңбектеріндегі тәрбие мәселелері
және олардың мазмұнының этнопедагогикалық бағытының мазмұнына шолу
жасалынды;
Халықтық салт-дәстүрлерді пайдалану арқылы бастауыш сыныпта жүргізілетін
пәндер арқылы оқушының біліктілігін, икемділігін, машықтығын, дағдысын
жетілдіру, оның адамгершілік тәрбиесі мен талғамын дамыту;
Пән сабақтарында бастауыш сынып оқушыларына адамгершілік тәрбие беруде
халықтық салт-дәстүрлерді пайдаланудың қазіргі жайы мен жүргізілетін
пәндердің мазмұнынына талдау жасау;
Бастауыш сыныпта жүргізілетін пәндер арқылы оқушылардың адамгершiлiк
мәдениетiн қалыптастыру жолдарын, әдiс-тәсiлдерін анықтап, педагогикалық
эксперимент арқылы тиімділігін тесеру.
Зерттеудің жетекші идеясы: Бастауыш мектеп мұғалімдерінің қазақ ұлттық салт-
дәстүрлерін оқушылардың адамгершілік тәрбиесіне пайдалануға даярлықтарының
жеткіліксіздігі мен бірізділікпен берілген әдістемелік жүйенің жоқтығы осы
процесс бойынша бастауыш мектепте зерттеу жұмыстарын жүргізу қажеттігін
тудырды
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: Адамгершілік тәрбиені
қабылдау мен түсіне білуін қамтамасыз ететін мақсатты да мазмұнды бірлігі –
тұлғаның халықтық салт-дәстүрлер туралы түсініктерінің кеңеюіне, соның
негізінде ұлттық талғамның қалыптасуына тиімді ықпал жасайды. Халықтық салт-
дәстүрлер арқылы сабақта оқушыларға адамгершілік тәрбие беруде олардың
өзіне тән ерекшелігі мен қолданылатын орнына қарай оқу халықтық салт-
дәстүрге деген ықыласын, қызығушылық қатынасын, халықтық салт-дәстүрді өз
іс-әрекеттерінде пайдалануға деген шығармашылық белсенділігін ұлттық талғам
дәрежесіне көтеруде әрі бекітуде әсерлі ықпал ететін тәлімгерлік мәні зор
өнер екенін айқындай түсті. Халықтық салт-дәстүрлерді пайдалану арқылы
бастауыш сынып сабақтарында оқушының біліктілігін, икемділігін, машықтығын,
дағдысын жетілдіру оның адамгершілік тәрбиесі мен талғамын дамытып қана
қоймай, сонымен бірге жалпы адамзаттық мұраны ұғуға, елжандылық қасиеттің
артуына және жан-жақты дамыған тұлға болып қалыптасуына мол мүмкіндіктер
жасайтыны сөзсіз.
Зерттеу көздері: Педагогика ғылымының мазмұндық және әдістемелік
жүйелеріндегі ғылыми еңбектерге шолу және талдау жасау. Жеке тұлғаны
қалыптастыру теориясы туралы философиялық, ғылыми психологиялық және
педагогикалық әдебиеттерге талдау жасау. Сонымен қатар, әртүрлі
статистикалық жинақтар, мектеп құжаттары, ғылыми педагогикалық еңбектер мен
диссертациялық жұмыстар талданып, пайдаланылды.
Зерттеу болжамы: Егер, бастауыш сыныпта жүргізілетін пәндерде оқушылардың
адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастыру үшін халық педагогикасының әдiс-
тәсiлдерi тиімді қолданылса, онда халық педагогикасы оқушылардың
адамгершілік мәдениетін қалыптастырудың бір құралына айналып,
дүниетанымдары кеңейгенімен қатар, тәрбие деңгейлері де артар еді, яғни
жеке тұлғаның қалыптасуына қалыпты деңгейде әсер ету мүмкіншілігі артар
еді.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі: Зерттеу нәтижелерінің
дәйектілігі автордың екі ғылыми мақаласында баяндалып, ғылыми жинақтарда
жарық көрген. Зерттеу барысында алынған ғылыми тұжырымдар мен мәліметтер
теориялық және практикалық тұрғыдан негізделген. Қол жеткізген нәтижелердің
педагогика ғылымының зерттеу бағыттарына сәйкестігі толық расталған.
Зерттеу әдiстерi:
Педагогикалық-психологиялық әдебиеттерге, оқулықтарға, әдiстемелiк
материалдарға талдау.
Педагогикалық бақылау.
Озат ұстаздар тәжiрибесiн талдау.
Сұрақ-жауап, салыстыру әдiстерi.
Педагогикалық эксперимент.
Талдау және жинақтау әдістері.
Математикалық және статистикалық әдістер.
Зерттеу кезеңдері:
1-ші кезеңде (2009-2010жж.)- зерттеу тақырыбының өзектілігі ашылып, ғылыми-
теориялық ұстанымдар мен тұжырымдар негізінде жетекші идея анықталды.
Тұлғаны қалыптастырудағы адамгершілік тәрбиесінің ғылыми аппараты мен оның
құрылымдық мазмұны зерттелінді. Тұлғаның дүниетанымын қалыптастырудағы
адамгершілік тәрбиесі теориялық тұрғыдан сипатталады. Адамгершілік тәрбиесі
мен адамгершілік әдеттерге түсініктеме берілді. Адамгершілік тәрбиесінің
халықтық педагогикамен байланыстылығы және оның түрлері көрсетілді.
Балалардың өзара қатынасы бастауыш мектептегі жүргізілетін математика,
қазақ тілі, дүниетану сабақтарында қалыптасатындығы және сол сабақтарда
қолданылатын әдіс-тәсілдер қарастырылды.
2-ші кезеңде (2010-2011жж.) - Қазақтың ағартушы ғалым-педагогтарының
еңбектеріндегі тәрбие мәселелері және олардың мазмұнының этнопедагогикалық
бағытының мазмұнына шолу жасалынды. Халықтық педагогика, қазақ халқының
салт-дәстүрлері жайлы жан-жақты зерттеулер жүргізіп, ол жайлы тың ой-пікір
білдірген ғалымдар еңбектері талданды. Адамгершілік қасиеттерінің
көріністеріне сәйкес бастауыш сыныпта жүргізілетін кейбір пәндер мен
оқулықтарға талдау жасалынды. Аталған еңбектердің зерттеу әдістерін негізге
ала отырып, қазақ салт-дәстүрлерін оқушылар тәрбиесіне пайдаланудың
мазмұнын айқындау мақсатында, мектеп мұғалімдерінің халықтық салт-дәстүрлер
арқылы оқушыларға тәрбие берудің теориясы мен практикасын меңгеру деңгейі
зерттелді. Мектеп мұғалімдерінің қазақ ұлттық салт-дәстүрлері саласынан
білімдерін тереңдету мақсатында әлеуметтік-гуманитарлық пәндерінің
мүмкіндіктері пайдаланылып, эксперимент арқылы тексерілді, зерттеу
нәтижелері жинақталып, өңделді және қорытынды тұжырымдама дайындалды.
Зерттеу базасы: Экспериментік зерттеу жұмыстары Тараз қаласындағы №47 орта
мектеп, №42 орта мектеп, №49 қазақ орта мектептерінде өткізілді.
Салыстырмалы бақылау №47 орта мектепте жүргізілді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы мынада:
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар: Біздің зерттеу мәселеміз бойынша
халықтық салт-дәстүрлер арқылы адамгершілік тәрбие беруде оқушы тұлғасының
қалыптасуын жүзеге асыруда бастауыш сынып сабақтарының құрылымы мына
мәселелерден тұруы керек деп есептейміз:
халықтық салт-дәстүрді оқытуда шығармашылық дәстүрлі технологияны сақтау,
дамыту;
халықтық салт-дәстүрдегі мәдени тәрбие қажеттіліктерін айқындау;
базалық білім беру жүйесінде халықтық салт-дәстүрлерді оқыту мен
адамгершілік тәрбиенің бірлестігін байыту;
оқыту әдістемелерінің дидактикалық материалдарының тиімділігі;
қабылдау сабақтарында оқушыларға таныстыруға пайдаланылған халықтық салт-
дәстүрлердің адамгершілік тәрбие берудегі ықпалды әсер ету мүмкіндігін,
оқушылар танымын ұлттық сезіміне сәйкес тексеру.
Тәжiрибелiк маңыздылығы:
Бұл жұмысты студенттер мен бастауыш сынып мұғалiмдерi әдiстемелiк жинақ
ретiнде күнделiктi жұмысында қолдана алады.
Диссертацияның құрылымы: кiрiспеден, екi тараудан, қорытынды және
әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
1 Адамгершiлiк мӘдениетi ұғымының ғылыми-теориялық негіздері
1.1 Тұлғаның дүниетанымын қалыптастырудағы адамгершілік тәрбиесінің
теориялық сипаты
Жеке адамның дүниеге көзқарасының ұтымдылығы және тиімділігі сол
көзқарастың өмірдегі қайшылықтарынан туындайды. Дүниеге көзқарас,
дүниетаным қайшылықтары арқылы айқындалады. Дүниетанымдық сана баланың
сезіміне, еркіне ықпал жасайды, ал сезім сананы бекітеді, ерікке дем
береді. Ерік сана арқылы сезімді басқарады. Тұлғаның санасы ғылымды
меңгерудің нәтижесінде қалыптасып, көзқарасы, сенімі бекиді. Сенім дүниеге
қатынасын, көңіл-күйін білдіретін болмыстың мида ерекше бейнелеу түрі.
Сезім күрделі құбылыстардың бірі. Сезім сұлулық, әдемілікке, адамгершілік,
өнер арқылы тәрбиелеу барысында қалыптасады.
Мектепте дүниеге көзқарас, дүниетаным оқу-тәрбие барысында
қалыптасады. Түрлі пәндер жүйесі, ақпарат құралдары, әдебиеттер т.б.
дүниетанымның қалыптасуының басты құралдары. Ғылыми дүниетанымды
қалыптастыру үшін оқулықтар мен оқу құралдарының мазмұнына табиғат пен
қоғамның заңдарын ашатын және дәлелдейтін көп мүмкіншіліктердің негізі
салынған.
Оқушылардың дүниетанымын қалыптастырудағы, өнегелі эстетикалық,
адамгершілік сезімдерді тәрбиелеуде сурет, ән, әдебиет сабақтарының орны
ерекше. Сабақтан тыс уақытта түрлі үйірмелерге, секцияларға қатысып
оқушылар музыка, көркемсурет, кино, театр, би, спорт, еңбек арқылы тәлім-
тәрбие алып өз сезімдерін бекітеді.
Мектептен, сыныптан тыс ұйымдастырылған түрлі тәрбие жұмыстары
оқушылардың ғылыми-материалистік дүниетанымын дамытудың қажетті құралы
болып есептеледі. Мұндай тәрбие жұмыстары арқылы оқушылардың қоғамдық
өмірге ынтасын тәрбиелейді, саяси және мәдени ой-өрісін кеңейтеді, олардың
еңбекке, мамандықты таңдап алуға көзқарасын қалыптастырады, қоғамдық
қатынастар тәжірибесін игереді, сенімі мен сезімі дамиды, ерікті меңгереді.
Сонымен дүниеге көзқарасты қалыптастырудың маңызды негізі адамды
қоршап тұрған табиғат, әлуметтік орта туралы ғылыми материалистік
білімдердің негізін игеру, талдау жасауға үйрету, дүниетанымдылықты
қалыптастыру.
Білімді жинақтауға оқу барысында шәкірттерді түрлі факті, терминологияны,
белгілерді т.б. сабақ үстінде үйрету. Әрине ол үшін шәкірттің білімге деген
құштарлығы керек. Шәкірт алған білімін талдап, жіктеп, салыстырып, топтап
үйренуі қажет. Ол үшін оларды оқуға, тыңдауға, өз ойын айтуға үйрету қажет.
Жер шарындағы негізгі саналы тіршілік иелігі өзінің бүкіл даму барысында
жинақталған білім, тәжірибе, үздік ойлар, атадан қалған асыл сөздер түйіні,
тұжырымдамалар, өзін-өзі тануға әрекет етуі, тасқа ойып жазуы, сондай-ақ
өзара қарым-қатынас жасауы, бірінен-бірінің үйрену дамудың мәнін байқатады.
Сондықтан да Адам өміріндегі ең басты тұлға, бүкіл жасампаз, тарихты
жасаушы, өмірдің басты тірегі, дана ой-пікірлерді туындатушы, философия,
психология, педагогика, тарихты, т.б. дамытушы күш. Әлемнің, табиғаттың,
жаратылыстың жұмбағы, тылсымның танушы, зерттеуші, зерделеуші, сынақ-
тәжірибе жасаушы, салыстырушы ұлы – Адам.
Ізгі қоғам үлгісін, дана ойларды танытушы ұлы ойшылдар Әл-Фараби,
Абай, Шоқан, Асанқайғы, Ыбырай, Мағжан, Дулати, Ахмет, Олжас, Мұхтар сынды
әлемдік деңгейдегі ұлы тұлғалардың дүниетанымы, құндылықтары мәдени мұра
етіп жастарға жеткізулері тиіс.
Аристотель адамгершілікті дианоэтикалық және этикалық деп бөліп
қарастырады. Шынайы адамгершілік мінез-құлықтың ақыл-ой сезімінен үйлесім
табуы дианоэтикалық және этикалық ізгіліктердің бірлігі болып есептелінеді.
Нақты бір затты, оның табиғатын зерттесе, адамгершілік сол затпен,
қоршаған ортамен қарым-қатынас жасаудың жолдарын үйретеді. Ғылым, білімді
дамытады, шындық пен адасудың шекарасын белгілейді, ал адамгершілік адам
бойындағы құнды қасиеттер, жақсылық пен жамандықты айыру өлшемдері болып
анықталады. Білімге тек оқу процесі арқылы қол жеткізілсе, адамгершілік
ерік-тәжірибенің және әдептің нәтижесі болып табылады деп адамгершілік пен
ғылымның арасындағы айырмаға Аристотель дәйектеме жасады. Этиканы мінез-
құлық, темперамент есебінде түсініп, адамгершілік немесе ізгілік этикасына
адамзаттың жақсылық нышандарын жатқызады, осылай бағалауды Аристотель
айқындады.
Жақсы адам көрсе қызар, желөкпе емес, тек атына адал, уәдесіне берік
адамды ғана ер кісі деуге болады деген ойды XI ғасырдағы аса көрнекті
ойшыл, философ, осы кезеңге дейін әлемдік, қоғамдық ой-пікірде танымал
болған Ж.Баласағұн еді. Байсалды, қайырымды, салмақты адам ғана
адамгершілікке бір табан жақын, олардың өзіндік ойы, мақсаты, өзіндік
бағыты болады. Адам – өз бағытының қожасы. Бұл үшін ол аянбай еңбек етіп,
өз бойына адамгершілік қасиеттерді қалыптастырып отыруы тиіс. Ж.Баласағұн
сонымен қатар адамның сезім дүниесіне, экономикалық көңіл-күйіне де ерекше
көңіл бөледі. Жүсіп Баласағұн халықты жаман мінез-құлық пен жат қылықтан
жирендіреді. Адамға төмендегідей қылықтар, атап айтқанда, өтірік айтып
дандайсу, ішкілікке салыну, нәпсіге құмарту, іштарлық, күншілдік пен бас
араздық, бұзық жолға түсу, ашушаң болу, адамның өзін-өзі ұстай алмауы, т.б.
еш уақытта жақсылық бермейді. Жақсы адамдардың жақсы сипаттарының бірі –
сезімталдық, ішкі рухани дүниесінің әсемділігі, жан дүниесінің сұлулығы.
Адам өзінің ақыл парасатымен сезім дүниесін де билеп игеруі керек, яғни ол
өз көңіл-күйінің қожасы, сүлесоқ, көңілсіз сезімді адам – бұл да болса әлі
де болса тәрбиесі жетіспеген адам. Осындай кемшіліктерден адам бір өзі жапа
шекпей, өзі қоршаған адамдар алдында да шынайы адамгершілік мінез-құлқының
ақыл-ой сезіммен үйлесім табуын қарым-қатынас барысында, жеке адамның өзін-
өзі ұстай білуіне, мінез-құлыққа байланысты болады деген пікірде болғанын
байқауға болады. [24].
Мәселен, қазақ даласының ұлы ойшылы, ғұлама ғалым, философ Әл-Фараби
дүниетанымының тірегі – Адам. Ол өзінің педагогикалық мазмұнда жазылған,
тарихқа танымал болған Ақылдың мәні туралы, Мемлекет қайраткерлерінің
нақыл сөздері, Бақытқа жету жолында, т.б. трактаттарында Адамды ізгілік
қасиеттерге баулу, адам деген ардақты атаққа лайық болу үшін оқу, білім,
тәрбиені, ғылымды меңгеру, осы жолда өмір бойы еңбектеніп, әрекеттенген
абзал, мұның өзі адамға зор бақыт деп бақытты болу, қоғамдық іс-
әрекеттерді жақсарту, білімділікке, тәрбиелікке байланысты екендігін атап
көрсеткен [25]. Демек, Әл-Фараби бойынша білімділік, тәрбиелілік, адамның
рухани жан дүниесінің, адамгершілік белгісі болып табылады.
Абай өзінің 17-ші қара сөзінде ақыл, қайрат, жүрек туралы пікірін:
...осы үшеудің басын қоспақ менің ісім, бірақ сонда билеуші жүрек болса
жарайды дейді. Мұндағы Абайдың жүрек деп отырғаны – әділет, ізгілік,
шапағаттың тұрар мекені, шығар көзі, ал бойында ақыл мен қайраты ғана бар
кісі жарым адам, яғни жарты адам деп қарайды да, үшеуінің (ақыл, қайрат,
жүректің) басын қос деп, жүректі қосып, соған билет дей келе, ақыл,
қайрат, жүректі солар басшылық етсін дегенінен толық адам болуды
дәріптегенін байқау қиын емес. Әл-Фараби өзінің Ізгі қала тұрғындарының
көзқарастары туралы трактатында былай дейді: Жүрек басты мүше, оны тәннің
ешқандай мүшесі билемейді, бұған кейін ми келеді, бұл да басты мүше, бірақ
мұның үстемдігі бірінші емес деп, жүрекке шешуші міндет жүктейді. Бұдан
біз ұлы екі ойшылдың Жүрек туралы танымдарының негізі бір екендігін, тек
қана оны баяндау түрі басқаша берілгендігін көреміз.
Абайдың осы танымын мына бір нақылда келтірейік:
Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста,
Сонда толық боласың елден бөлек, немесе
Үш-ақ нәрсе адамның қасиеті,
Ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек дегендегі тұжырымдары
адамгершілік қасиеттердің тұғыры болмақ [26].
Рухтың ұясы да – жүрек. Ақыл жүрекпен ұрланса, рахымды болса
ізгіленеді. Жүректің терең жылуынсыз тек ақылмен қабылдаған білім тәрбиесі
– ол жүрек тәрбиесі. Тәрбие баланың даму кезеңдерінде адамның рухани өзегін
қоректендіруші болып, білімнен бұрын жүргізілуі тиіс, яғни білімге адам
және рахымдылық сипат беріліп, ақылмен, жүрек жылуымен нұрландыру қажет.
Мәселен, Даналық әліппесінде Адамгершілік дегеніміз не? деп
сұрапты ұлағатты бір қария жас жігіттен.
Ата, адамгершілік дегеніміз – ақылды адамның асыл қасиеті, -депті жігіт.
Дұрыс, балам, - депті қария, -адамгершілік ақылды адамнан шығады.
Адамгершіліктің жеті қасиеті бар:
Ақылдылық – адамгершіліктің бірінші сатысы,
Сәлемдесу – адамгершіліктің бастамасы,
Сыйласу – адамгершіліктің ары мен нұры,
Құрметтеу – адамгершіліктің қолдаушысы,
Кішіпейілділік, ізеттілік, мейірімділік – адамгершіліктің достары.
Ал, ары жоқтың адамгершілігі болмайды, адамгершіліктің қас жауы – өсек,
өтірік, мақтаншақтық. Сондықтан адамгершілік тек арлы адамда болады.
Адамдарға деген ізгі ниетттілік, құрмет, жанашырлық пен сезім,
кішіпейілділік, басқалардың мүддесі үшін жан аямаушылық сияқты жеке
қасиеттерді қамтиды, сондай-ақ кішіпейілділік, адалдық, шыншылдық та
адамгершілікке жатады. Қазақ Кеңес энциклопедиясында: адамгершілік – тәлім-
тәрбиенің ықпалды әсермен моральдық сананы қалыптастырудың этикалық
білімділікті, адамгершіліктің сезімді дамытудың сара жолы. Ол отбасы,
мектеп, ұстаз, еңбек, қоғам, жеке ықпалы арқылы іске асырылады делінген
[27].
Адамгершілік қоғамдық қатынастардың дамуы тек тарихи-мәдени, рухани
қажеттіліктердің нәтижесі, адамгершілік туа біткен қасиет емес. Мұндай
қауіптен адамның рухани тазарып, кемелденуі мен қоғамның ізгіленуі
негізінде ғана адамгершілік мұраттарды сақтап қалуға болатындығын атап
көрсетеді.
Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігінде Адамдардың
күнделікті қарым-қатынасына қатысты гуманизм принциптерін бейнелейтін
моральдық қасиет деп көрсетсе [28], қазақ педагогикалық энциклопедия
сөздігінде: Адамгершілік – қоғамдық өмірдің объективтік заңдылықтарына
сәйкес адамдар арасындағы қарым-қатынастарды реттеуге негіз болып табылатын
талапқа сай белгілері бір гуманистік принциптерді білдіретін моральдық
ұғым деп анықтама берілген [29].
Себебі, гуманизмді адамға тән адамгершіліктің адамға тән парасаттылықтың
және ой шабытының ерекше жиынтығы ретінде қарастырып, адамның еркін
ойлаудың, әділдік пен теңдік принциптерін құрметтейтін адамшылықтың шынайы
иесі деп анықтауымызға болады. Осыған орай адамгершіліктің бірнеше
бастауларын атап айтатын болсақ:
1. Ізгілік (қайырымдылық) және оның қарама-қарсы ұғымы – қатыгездік. Өзінің
абстракциялық мағынасында имансыздықты білдіреді.
Ал, адам адамгершілік ниетімен көрінсе, демек, ондай адам үшін өмір –
қасиетті. Ол ағаштың жапырағын жұлмайды, бірде-бір гүлді үзбейді, бірде-бір
жәндікті басып кетпейді. Тіпті, жазғы түнде шаммен жұмыс істеп отырғанда
отқа ұмтылатын көбелек қанатының күйігін көрмеу үшін терезені жауып,
қапырықта отырғанды дұрыс көреді [30].
Жақсы адам деп ақыл-ойдың көмегімен өз іс-әрекетінде адам бойына
мүмкіндіктерге жол сала алатын, яғни ізгілік, адамның өз мүмкіндігін
пайдалануды білдіреді де, ал қатігездік өз мүмкіндігін пайдалана алмау,
демек, оның мәні – әлсіздік. Ендеше, қалыпты әлеуметтік құндылықтарды
білдіретін жалпы әдеттілік ұғым ғана емес, адамдар мінез-құлқы арқылы
жүзеге асатын адамгершілікті байқау қиын емес. Бұдан адамның өмірге зиян
келтіру қажеттілігне қаншалықты дәрежеде бағынатынын және бұл үшін өзіне
қаншалықты кінә арқалайтынын әрқашан да өзі шешіп отырады да, осылайша
адамгершілік тұрғысында шынығады. Қатыгездік өз алдына дербес өмір сүре
алмайды, ол қайырымдылықтың жоқтығы болып табылады да, өмірде өзін іске
асырудағы сәтсіздікке ұшырап отырады.
2. Қайрымдылық қарастыру ол пайда. Алайда, қайырымдылықты да,
пайданы да біріктіретін нәрсе бар: ол қалыпты әлеуметтік құндылықтарды
білдіреді. Егер, қайырымдылық адамның мақсатымен көбірек байланысты болса,
ал пайда – белгілі бір мақсатқа жету үшін жарамды құрал болып табылады.
Қомақты мақсаттарға аз құралдармен жетуді білдіретін негізгі ұғымдар
– Пайда, Табыс, Тиімділік. Мұндай пайдалы әрекетті зерттейтін ғылым
саласы – праксеология деп аталады. Мысалы, алкоголь, темекі өнімдері
экологияға зиянды техникалық өндіріс тәрізді бизнес түрлер халықтың бір
бөлігі үшін пайдалы болса, қызмет көрсету мен тауарлардың кейбір түрлерінің
нарық сұранысына қажетті, бірақ оларды экономикалық тұрғыда сақтағанымен
адамдарды жаман әдеттерге бейімдейді, қоғамның, адамгершілік ахуалына зиян
келтіреді.
Адамгершілікке қайшы келгеннің өзінде адамға пайдалы болғандықтан ол
қоғамдық қатынастарға ене отырып, оның дамуына жағдай туғызады, қоғамның
үйлесімді дамуының, ондағы адамдардың күш-қуаты, қабілеттерінің ашылуына
маңызды факторы ретінде қажет. Қайырымдылық пен пайдалылық ара қатынасын
қарастыруда әлеуметтік және моральдық, әділеттілік мәселесін туындатады.
3. Ал, ізгіліктері арасында негізгі орынды алатын – әділеттілік,
өйткені ол адамдар арасындағы игіліктер мен қатыгездіктер бөлінісін
сипаттайды және бағалайды. Адамдар өмірінің мәнімен тығыз байланысты
әділеттілік адам өмір сүруінің тәсілдері мен шарттарының бағасы ретінде
қараймыз.
4. Адамның бірбеткейлігі адамгершілік борышын орындауда көрінеді де,
адамгершілік борышты күштеусіз-ақ, ерікті түрде орындайды, осы талаптарды
өзі ойлап тапқан сияқты болады да өзінің іс-әрекетінің дұрыстығына толық
сеніммен қарайды. Сондай-ақ, адамның өз бойындағы кейбір сапаның
жеткіліксіздігін сезінуден, осы сапаны жетілдіруден, алда тұрған бөгеттерге
мүмкіндігінше қарсыласудан тұрады.
Борыш – адамның ішкі талап-тілегі, ақыл-ойға ең биік үлгі-өнегені
нұсқап, өзін онымен салыстыру арқылы жоғары деңгейге ұмтылуды қамтамасыз
етеді, жақсылық пен жамандықты ажыратуға көмектеседі, адамның өзін-өзі
күшейтуін талап етеді.
5. Адам өзінің ішкі төрешілік даусын неғұрлым көбірек тыңдауы, сол
үшін барлық құралдарды қолдануы тиіс, - деп И.Кант өте орынды айтқан [31].
Ар-ұят – адамның өз қылығына, ойына сыни тұрғыда баға береді. Ар-ұят ұғымы,
егер берік өмірлік сенімі болмаған жағдайда, дәулеті енді ғана құрала
бастаған адам мен байлыққа тойынған адамның ар-ұят туралы ұғымы да әр түрлі
болуы мүмкін. Себебі, адамның ар-ұяттылығының маңызды бөліктері оны
қоршаған ортаға, сол ортаның психологиясы мен құндылық бағдарына зор ықпал
етеді.
Ар-ұят адамгершілік сананың моральдық-психологиялық бөлшегі ретінде
қоғамдағы моральдық бұйрықты байланыстырушы күші ретінде қарауға болады. Ол
қоғамдық қатынастарды, мәдениетті адамдардың іс-әрекеті мен өмір сүру
тәртібінде шынайы бекітілген адамгершілік құндылықтардың белгілі бір жүйесі
тұлғаның, рухани ішкі әлемінде қорғайды. Ар-ұят адамгершілікті қорғайтын
ерекшелігімен адамның психикалық өмірін, ең алуан түрлі эелементтерін
органикалық тұрғыда өз құрамында біріктіретін бүтіндей механизм ретінде
көрінуімен сипатталады.
Демек, ар-ұят адамның өзіне-өзі жауап беретін қасиеті. Адамнан өмір
сүруді толық және үйлесімді дамытуды талап ететін Меннің бағдары дейміз.
Ар-ұят – адам мақсатының орындалуын бағалайды, ол өмірдегі табыстар мен
қателіктер туралы хабар беріп отыратын адам бойындағы аппарат.
6. Бақыт ұғымы – ол ішкі қайшылықтарға толы, адамға сезілетін
құбылыс сияқты көрінгенімен бұқаралық санада ең кеңінен таралған. Бақыт –
сәттілік, кездейсоқтық, бізге бағынбайтын тағдыр дейтін болсақ, екіншіден,
бақыт – өмірден қанағат, ләззат алу, қуаныш. Үшіншіден, бақыт – жоғары
игілік пен ізгілікке ие болу, төртіншіден, бақыт – өмірден толық ұзақ
қанағат алу, қайғы-қасиеттер арқылы болмыстың құпия мәніне ие болу.
Бақыттың мәні туралы пікірлер мен көзқарастар өте көп. Міне, осы
айтылғандарды ескере отырып, ұлы ойшылдар: Платон бақыттың өлшемі ретінде
Жақсы адам, ал Аристотель адамның мақсат идеяларына жету, Спиноза да
бақыт деп адамның өз күшін пайдалана отырып, жаратылысын іске асыру десе,
ал Спенсер – адамның биологиялық және әлеуметтік эволюциясын атады. Сөйтіп,
адам туралы шешімдеріне негізінен үш бағытты айқындауға болады: бақыт
психологиясы, бақыт, аксеологиясы, бақыт социолгиясы. Бақыт сезімі бүгінгі
күні бір оқиғаға байланысты туындаған бір сәттік, тез, өткінші нәрсе болуы
мүмкін. Психологиялық тұрғыда бақыт позитивті көңіл-күй, өмірден ләззат
алу, қуаныш пен шаттық және рахаттану болып табылады. Ол үнемі тұрақты,
берік, рухани күш, келешектің, үйлесімділік пен қанағатшылдықтың, толассыз
қуаныштың болуы да мүмкін.
Ұғымға берілген педагогикалық зерттеулер мен әдебиеттердегі
анықтамаларды былайша жүйелеуге болады: қазақ тілі терминдерінің салалық
ғылыми сөздігінде адамгершілік тәрбиесі – тұлғаның адамгершілік сана-
сезімін, іс-әрекетін қалыптастырып, құндылық бағдарын айқындайтын тәрбие
деп көрсетеді [28].
Ресейлік зерттеуші И.Ф.Харламов: адамгершілік тәрбиесі әрбір қоғамда
адамның барлық өмірі мен іс-әрекетінде, еңбекте, тұрмыста, отбасында,
барлық адамдармен қарым-қатынасында, саясатта және ғылымда, ойында,
спортта, т.б. өзінің мінез-құлқын реттеуде азаматтылық көрсетуімен
анықталады деген [32].
Жоғарыда талданған адамгершілік ұғымының сапалық мәнін айқындай
түсетін жалпы ғылыми-педагогикалық ұғымдардың бірі – адамгершілік тәрбиесі.
П.П.Пидкасистый берген тұжырымда: Адамгершілік тәрбиесі – жеке тұлғаны жан-
жақты жарасымды дамыту жүйесінің ең шешуші компоненті және адамгершілік
сананы, адамгершілік сезімді, адамгершілік мінез-құлықты қалыптастыру
процесі дейді [33]. Т.А.Ильина болса: Адамгершілік тәрбиесі дегеніміз –
оқушылардың бойында мінез-құлықтан, белгілі-бір сипаттарын және олардың
өздерінің де бір-біріне, отбасына, басқа адамдарға, мемлекетке, Отанға
деген қатынасын анықтайтын нормалар мен ережелерін ұғындыру, тәрбиелеу
жөніндегі тәрбиешінің, арнаулы мақсатта көздеген қызметі деп қарастырады
[34]. Ж.Б.Қоянбаев, Р.М.Қоянбаевтардың пікірінше адамгершілік тәрбиесін
құлық тәрбиесі деп атап: Мораль барлық қоғамдық өмірдің саласында –
еңбекте, саясатта, ғылымда, үйелменде және халықаралық қатынаста адамның
мінезін және санасын реттейді деп қарастырады [35]. Н.В.Савин ойынша:
Адамгершілікке тәрбиелеу адамның дүниеге, адамдарға деген көзқарасын
анықтайды, оның ықпалымен жеке адамның адамгершілік құлқын қалыптастырады
деп түсіндіреді [36].
Бұл ұғымды Р.К.Төлеубекова: Жаңа әлеуметтік мәдени ортада адамның
ұстанар мұраты – адамдармен қарым-қатынастарында, іс-әрекетінде
адамгершілік сана-сезім дағдысымен, өзіндік Мен бейнесі арқылы ұлттық
және адамзаттық құндылық қасиет сапаларымен ықпалдасып, субъект ретінде
танылуын тәрбиелеу деген анықтама береді [37].
Қазақ педагогикалық энциклопедия сөздігінде: Адамгершілік тәрбиесі –
мақсатқа негізделген көзқарасты, сезімді, парасатты, мінез-құлық дағдылары
мен әдеттерді қалыптастыруға және адамгершілік сезімді, ұлттық сананы,
қарым-қатынасты дамытуға, жалпы адамзаттық құндылықты тиімді пайдалануға
бағытталған жалпы адамзаттық тәрбиенің құрамдас бөлігі деп анықтама
беріледі [29].
А.А.Калюжный болса, тұтас педагогикалық процесте оқушыларға
адамгершілік тәрбие беру негізінде мұғалім мамандығын дайындаудың теориясы
мен тәжірибесін педагогикалық ғылыми негізде зерттеген [26].
Адамгершілік тәрбие берудің жолдарын қарастырған қазақстандық ғалым-
зерттеушілерді атайтын болсақ В.А.Кимнің көпұлтты мектеп жағдайындағы
адамгершілік тәрбиесінің ұлттық қарым-қатынас негізіне талдау жасаған, әр
этникалық топтың ерекшеліктеріне байланысты адамгершілік мінез-құлық,
дағдылардың ұлттық қарым-қатынастары алатын орнын ғылыми-педагогикалық
тұрғыдан дәлелдеген [38]. Ал, Л.А.Байсеркеевтың зерттеуінде жасөспірім
тәрбиесіндегі адамгершілік тәрбие мен құқықтық тәрбиенің өзара
байланыстылығын теориялық, әдіснамалық тұжырымдамасын талдап,
жасөспірімдерді әлеуметтік жағдайға сай адамгершілікті-құқықтық негізде
тәрбиелеудің жүйесін айқындаған [39].
Зерттеуші Э.А.Орынбасарова адамгершілік тәрбие мәселесінің тарихи
дамуын XIX ғасырдың 60-шы жылдары аралығындағы теориялық идеялармен
негіздеп қарастырады. Анықтамалар мен зерттеулерді жүйелей келе, біз
мынадай тұжырымды ойға келдік: Адамгершілік тәрбие дегеніміз – жеке тұлға
санасының бірлігінде қоғамның құнды тәртібін, әдеті мен дағдысын, еркі мен
ықыласын, ұяты мен намысын, мінез-құлқы мен сезімін жан-жақты
қалыптастыруды көздейтін тәрбиенің жетекші бағыты деп тұжырымдаймыз. Бұл
оқушының санасынан, іс-әрекетінен, қимыл-қозғалысынан және тәртібінен
көрінетін әлеуметтік, қоғамдық мәні бар қасиет. Сонымен адамгершілік
тәрбиесі – жалпы тәрбиенің аса маңызды құрамды бір бөлігі болып саналады.
Оқушылар оны жаттау арқылы ғана емес, оқу-тәрбие, еңбек процесінде де іске
асыруы қажет. Ал, баланың бойына адамгершілік тәрбие беру дегеніміз
оқушыларды адамгершілік ұғымымыен, принциптерімен, ол жайындағы біліммен,
білімді қабылдау жолдары мен тәсілдерімен қаруландыру.
Ұрпақ бойына адамгершіліктің ізгі қасиеттерін үйрете білу, бала
жүрегінің бағбаны – ұстаздың қолынан келеді. Тәрбие процесінде жеке
тұлғаның, адамгершілік қасиет сапаларын тәрбиелеуде пән мұғалімі мен сынып
жетекшілерінің рөлі зор. Түрлі өмір жағдаяттарын әр қилы пайдалана отырып,
тәрбиеші оқушының адамгершілік еркін жаттықтырады, оның ой-өрісін кеңейтеді
және мінез-құлықтарын байытады. Мұғалім оқушыны күрделі қажеттіліктерге
тәрбиелейді: бастаған ісін аяғына жеткізу, оның орындалуына
жауапкершілікпен қарауды, тәртіптілікке және ұйымшылдыққа әдеттендіреді.
Мұғалім – бала үшін, бала – мұғалім үшін қарым-қатынаста болу
адамгершіліктің көзі.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңының 8-бабында: Жеке
адамның шығармашылық, рухани, дене мүмкіндіктерін дамыту адамгершілік пен
салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, жеке басының дамуы
үшін жағдай жасау арқылы интеллектін байыту – қазіргі білім беру
жүйесіндегі басты міндеттердің бірі делінген [2].
Жаным – арымның садағасы деп халқымыз айтқандай, жанымызды
жүдетпей, дүниежүзілік рухани қазынаны бойға сіңіруге ұмтылу – парыз,
дүниені ұстап тұрған тіршіліктің алтын діңгегі үлкен адамгершіліктің болуы
– парыз.
Адамгершілік тәрбиесі біртұтастық оқу-тәрбие процесінің негізгі болып
табылады. Адамгершілік мораль, этика, өнеге арқылы айқындалады.
“Мораль” (латыншасы моралис, қазақшасы - әдет-ғұрып) - әлеуметтік
шындықтың эстетикалық сапаларын (ізеттілік, мейірбандық, әділеттілік, мінез-
құлық, әдет-ғұрып т.б.) бейнелейтін қоғамдық сананың бір түрі. Мораль
дегеніміз адамдардың бір-біріне және қоғамға деген міндеттері мен қарым-
қатынастарын анықтайтын қауымдық өмір сүру ережелерінің, адамдардың мінез-
құлықтары нормаларының жиынтығы. Моральдың сипаты экономикалық және
қоғамдық құрылыспен анықталады, өйткені оның нормаларынан белгілі бір
таптың, әлеуметтік топтың, халықтың мүдделері байқалады. Ал қоғамда әр
түрлі көзқарас болғандықтан, мүделер де қарама-қарсы болады, әртүрлі
моральдар қатар өмір сүреді.
Бүгінгі жағдайда бұрыңғы Кеңестік моральдың кейбір түрлері өзгерді.
Мораль барлық қоғамда өмірдің саласында еңбекте, тұрмыста, саясатта,
ғылымда, жанұяда, әр түрлі қатынаста адамның мінезін, іс-әрекетін,
қатынасын, санасын реттейді. Мораль этикамен байланысты. Этика – бұл
философиялық ғылым, қоғамдық сананың формасы, қоғамдық қатынастардың түрі.
Этикаға нормативті этика және мораль туралы, оның шығуы мен дамуы
туралы, адамның өмір сүру салтының аса мәнді жақтарының бірі болып
табылатын адамгершіліктің әр түрлі қоғамдық тұрмыстағы сан алуан формалары
туралы ілімдер жүйесі. Эстетикалық норма – адамдардың ұқсас қылық-
мінездерін жалпы ерекшеліктері бойынша немесе тиым салу арқылы реттеліп
отыратын адамгершілік қағидалар формасы. “Эстетикалық норма – ешкімнің
жарлығымен немесе өкімет шешімімен болмайды, дәстүр қоғамдық пікір
негізінде стихиялы түрде қалыптасатын құбылыс”. Эстетикалық норма жалпы
адамзаттық, таптық сипатта болады. Бұл қоғамдық - экономикалық формацияның
ауысу кезінде ескі эстетикалық норма жаңа эстетикалық нормамен күреске
түседі. Қаракетшіл моральдың екі жағы бар: өзім үшін, ұжым үшін. Әрбір
өнегелі азамат қоғам өміріне қайшы жағымсыз құбылыстар мен мансапқорлық,
алдау, сөзінде тұрмау, кертартпалық, әділетсіздікпен т.б. тікелей күресіп,
жағымсыз қылықтарға тосқауыл қоюы керек.
Гуманистік мораль шынайы адамгершілік қарым-қатынастарды,
ынтымақтастықты, ізеттілікті, адалдықты, кішіпейілдікті, қарапайымдылықты,
қайырымдылықты қуаттап уағыздайды.
Ұжымдық мораль. Моральдың бұл түрі бүгінгі кішігірім ұйым, қоғам,
серіктестік және қожалық т.б. кездеседі. Шынайы ұжымдық моральдың ұраны “У
жесең де руыңмен же”, немесе “Біріміз бәріміз үшін, бәріміз біріміз үшін”.
Мұндай принцип өзімшілдікпен, менмендікпен және пайда күнемдікпен
сыйыспайды, жалпы халықты және мүдделерді ұштастырады.
Бүкіл адам баласына тән әр қоғамда ұзақ уақыт өзгермейтін моральдық
этиканың нормалары бар. Осылар ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отырады, жастарға
үлкен әсер етеді, ықпал жасайды. Мораль – адамның мінез-құлқын, сана-
сезімін реттейді, қарым-қатынас мәдениетін жасайды. Бірақ өмірде моральды
бұзушылар жеткілікті. Әсіресе мына заманда: нашақорлық, жезөкшелік, алдау,
сөзге тұрмау, жауыздыққа бару т.б.
Мораль – қоғамдық сананың бір түрі. Ол адамдардың ара-қатынасынан
туындайды; адамгершілікке жататын, немесе адамгершілікке жатпайтын қылықтар
арқылы белгіленеді. Біз мұны өнегелі, өнегесіз қылықтар дейміз.
Адамгершілік, өнегеліліктің өзі өнегелі, саналы идеал деп бөлінеді.
“Өнегелі немесе адамгершілікті сана – адамның қарым-қатынасынан, оның
эмоционалдық іс-әрекетінен, мінез-құлқынан көрінеді. Өнегелілік баланың жас
күнінен бастап, ата-ананың үлгісінен басталып, ағайын туыстың, жора-
жолдастың ықпалымен, мектептің тікелей басшылығымен қалыптасады. Өнеге –
адамдардың бір-біріне, қоғамға деген міндеттері мен қарым-қатынастарын
анықтағанда көрінетін, олардың тәлім-тәрбиелілігі, үлгілі саналылығы,
ерекшеліктерінің жиынтығы.
Өнегелілік – сезімнен, ұлттан, ардан басталады. Сезімі, ар-ұяты бар
адам адамгершілігін жоғалтпайды, қашанда өнегелі болуға тырысады, жақсы
адамға еліктейді. Ол үшін сезім, ар-ұяттан басқа адамда жігер, ерік болуы
керек. Сол ерікті, жігерді дұрыс басқара (сезім арқылы) білуі қажет.
Өнегесіздікке жігерсіздік, еріксіздік, өзін-өзі ұстай алмайтын, басқара
алмайтын адам барады. Өнегелі сананы, мінез-құлықты қалыптастыру үшін, ар-
ұят, ерік, жігерден басқа өнегелі дағды керек, өнегелілікке дағдылану
керек.
“Адамгершілік тәрбиесі – тәлім-тәрбиенің ықпалды әсерімен моральдық
сананы қалыптастырудың, этикалық білімділікті, адамгершілік сезімді
дамытудың сара жолы. Жалпы алғанда тұлға қалыптасуындағы адамгершілік
тәрбиесінің маңызы зор. Ол жанұя, мектеп, ұстаз, еңбек, қоғам, жеке ықпал
арқылы іске асырылады. Жас балалардың адамгершілігін қалыптастыруда
мектепке дейінгі балдырғандар үшін оларға түсінікті ғибрат сөз, әсерлі
өлең, сурет, әңгімелер пайдаланады, үлгілі, өнегелі ойын, еңбек үстінде
этикалық қатынас жағдайында әдепкі адамгершілік әдет дағдылары қалыптасады.
Мектеп жасындағылар үшін олардың саяси-әлеуметтік сананылығын (гумманизм,
ұлтжандылық, отан сүйгіштік), дүниетанымын, этикалық талғамын, ішкі рухани
байлығын молайтатын жүйелі жұмыстар өткізіледі. Этикалық әңгіме, пікір
сайыс, лекция өткізу және көркемөнердің түрлі салалары мен әдебиет кеңінен
пайдалану адамгершілік тәрбиесіндегі игі істер болып табылады.
Адамгершілік тәрбие беру мақсаты жеке адамды дамытудың негізгі бөлігі.
Ұстаз шәкірттерге жан-жақты тәрбиені осы адамгершілік сезімін, сенімін,
белгілі мақсатқа, бағытқа жетелеу, іс-әрекетін ұйымдастыру осы адамгершілік
тәрбиесінен бастайды. Ұстаз шәкірттердің ізгі ниеттілігін, адалдығын,
кішіпейілділігін, ілтипаттылығын, орындағыштығын, жауапкершілігін
қалыптастырады. Әр қоғамда, барлық өмірде, еңбекте, тұрмыста, жанұяда,
тапаралық, халықаралық қатынастарда мораль адамның сана сезімін реттейді,
қалыптастырады. Мораль принциптері барлық адамдарға тарайды, олардың өзара
қатынас формаларын қуаттайды, бекітеді немесе керісінше өмір талаптарына
байланысты олардың өзгеруін талап етеді.
Адамгершілік тәрбие беруде ұстазға тән міндеттер бар. Олар:
шәкірттердің адамгершілік тәрбиесін қалыптастыру;
шәкірттердің санасына және мінезіне ұстаздық ықпал жасау;
республикаға, оның Президентіне, әнұранына, рәміздеріне, шәкірттердің
берілгендік сезімін тәрбиелеу.
Бұл міндетті іске асыру оңай емес. Ол үшін тәрбие шаралары ұтымды болуы
керек, балалардың жас ерекшеліктерін ескерген жөн, объектіге – шәкіртке
ықпал етушілер бірауызды болғаны керек. Мектеп пен отбасы және басқа да
тәрбиелік функцияларды атқаратын қосымша білім беру мекемелері тығыз қарым-
қатынаста жұмыс жасауы тиіс.
Бастауыш сыныпта оқушылардың адамгершілік, достық, жолдастық туралы
ұғымдары қалыптасады, кеңейеді. Ұстаздарды, үлкендерді, туыстарды, ата-
аналарды құрметтеуді, еңбектенуге, ізеттілік норманы сақтауға үйренеді. Бұл
жаста балалар тәртіпке, жолдастық өзара көмек беруге, түсінісуге
дағдыланады. Олар оқу еңбегіне өзінің қатынасын, мектептегі, жанұядағы,
қоғамдағы, қоғамдық орындардағы өзінің мінез-құлқының қандай болу
керектігін біледі. Осы сыныптың оқушылары оқу-тәрбие процесінде өздерінің
дербес және қоғамдық мінез-құлқы туралы адамгершілік тәрбиесінің мазмұны
кеңейтіледі. Оқушыларға адамгершілік тәрбие беру процесінде дүниеге ғылыми
материалистік көзқарасты қалыптастыруға болады. Сондай-ақ оқушылардың
бойында адамгершілік мәдениетті қалыптастыруға болады. Адамгершілік сезімін
тәрбиелеу мен гуманизм үшін әдебиет сабағының маңызы зор. Оқу процесінде
адамгершілікке тәрбиелейтін пәннің бірі – тарих. Ол шәкірттерде
отансүйгіштік, ұлтжандылық, идеялық сенімді қалыптастырады. Әсіресе қазіргі
кезде қазақ халқының тарихын қайта жазуда, хандарымыз бен билерімізді,
шешендеріміз бен жырауларымызды тірілтіп дәріптеуде қазақ халқының
тарихының орны бөлек. Жәнібек, Абылай, Кеңесары сынды хандарымыз, Қабанбай,
Бөгембай, Наурызбай, Сәмен, Рысбек, Қойгелді, Райымбектей қолбасшылары,
Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би сияқты би-бабаларымыздың елі үшін, жері үшін
істеген іс-әрекеттері, олардың адамгершілік қасиеттерін оқып-үйрену бүгінгі
жас ұрпақ үшін, қалыптасып келе жатқан тұлға үшін маңызды болмақ. Тарих жас
адамның рухани көк жиегін кеңейтеді, өзінің қоғамдағы орнын түсінуге
көмектеседі. Күреспен, құрбандықпен және ұрпақтардың батырлығымен
жасалғандардың бәріне құрмет көрсетуді тудырады, ізгі талап тілектерді
оятады. Тарих пен әдебиеттен басқа пәндер де балаларды адамгершілік
тәрбиеге үйретеді. Әсіресе қазақтың ұлттық педагогикасы, ән-күй, дүниетану
т.б. Осы пәндер арқылы балаларымызды еңбексүйгіштікке, тәртіптілікке
тәрбиелеу. Оқушылар тек пәндер арқылы емес, басқа сыныптан тыс, үйірме
жұмыстарында да тәрбиеленеді, бұл жерде жалпы тәрбие мәңгілік ұғым ретінде
көрініс табады. [40;41].
Адамгершiлiк мәдениет адамзат қоғамының даму тарихы арқылы қалыптасады,
әрбiр дәуiрдiң өзiндiк қайшылықтарымен бiте қайнасып, жетiледi. Сондықтан
да адамгершiлiктiң мәнiн абстрактылы түрде қарап, оны адамдардың
табиғатымен, биологиялық ерекшелiктерiмен ғана байланыстыруға болмайды.
Адамзат тарихында адамгершiлiкке байланысты пайда болған ұғымдарға мыналар
жатады: жомарттық, батырлық, ерлiк, әдiлдiк, қарапайымдылық,
кiшiпейiлдiлiк, адалдық, шыншылдық, ұяттылық, ар мен намыс, тағы басқалары.
Әрбiр қоғам өзiнiң даму процесiнде адамгершiлiк категорияларына, оның
мазмұнына көптеген өзгерiстер енгiзiп отырған. Адамгершiлiк – адамдардың
практикалық өмiрiнен тамыр алып, пайда болған әдет-ғұрыптар мен салт-
дәстүрлердi тудырып, солармен сәйкес дамиды. Ал мораль болса, шындыққа
қарама-қарсы, терiс қарым-қатынаста пайда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz