Қазақстанның ежелдегі мәдениеті

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Қазақстанның ежелдегі мәдениеті

Ежелгі қазақстан аймағын игерудің бастапқы кезеңі 6 мың, жыл бұрынғы мал бағушы ежелгі-ари тайпаларының қоныстануы болды. Оңтүстік Оралдағы Шынташты және Арқайым кешендері сол кезеде өмір сүрген тайпалардың заттық дәлелі.

4-5 мың жыл бұрын тарих және мәдениет орталығы солтүстіктен оңтүстікке қарай, Оңтүстік Оралдан Інд жазықтығына жылжып отырды. Ежелгі қоныстанған тайпалардың жоғары мәдениетінің дәлелі, Қазақстанның ғибадатханасы - Тамғалы шатқалы. Бұдан ертедегі кезең (VII-IVғ. ғ б. ғ. д) - сақтардың патшалық қорғандары, тарих және мәдениет шыңының ескерткіштері - Қазақстанның оңтүстігінде Ыссық және Бесшатыр қорғандары, шығысында - Шілікті қорғаны, батысында - Аралтөбе қорғаны.

Ыссық қорғаны -Қазақстан аймағында V- IV ғ. ғ б. ғ. д. өмір сүрген сақ тайпалары тарихы мен мәдениетінің ең көрнекті елесі. Қазба барысында алтыннан жасалған ыдыс-аяқ және басқа да заттар табылды. Қазақстан елінің даңқын бір көтерген алтын киімдегі жауынгер мен 26 таңбадан тұратын күмістен жасалынған айшынақтың табылуы болды. Бұл сол кездегі ежелгі тайпалардың өркениетінің ұлылығын көрсетеді.

Қолданбалы-сән ескерткіштерінің бірегейі болып - киіз үй табылады. Ол біздің күнімізге дейін жеткен көшпенділер сәулетінің үлгісі. Жинақы жеңіл, лезде жиналып қойылатын тұрғын үй.

IX-XIII ғ. ғ. қалалық мәдениет дамыды. Түрік кезеңінің ежелгі жазбаларында, ортағасырдағы атақты қалалардың атаулары таңба болып қалған - Отырар (Фараб), Тараз, Ісфиджап (Сайрам), Сығанақ, Суяб, Сауран, Жаңакент, Яссы, Қойлық, Талғар және т. б. Сәулеттің шыңы болып табылатын ғажайып ғимарат - кесенлердің дәлелі - Әулие-Ата, Баба-ата, Айша-Бибі, Қарахан, Арыстанбаб сәулеті және сән өнері қазіргі замандастарды таң қалдырады.

Жазба ескерткіштері сол кезде дамыған өнер, әдебиет және ауызша халық шығармашылының іздерін көрсетеді. Әдебиеттің жарқын мысалы - Орхон жазбалары. Барлық тайпалардың кезеңіне жататын (VII) Орхон поэмалары. (VIII) «Қорқыт-наме», (IX) «Оғыз-наме». Олардың түпнұсқалары, түрк тайпаларын басқарған, түрк тайпаларының Күлтегін, Білге-Қаған, Тоныкөк атақты бектері мен батырларына қойған үлкен жерлеу тақталарында табылда.

Әдебиеттің тарихына ұлы ойшылардың, ғалымдардың және ақындардың есімдері енген. Әбунасыр әл-Фараби - көптеген ғылымдар мен өнердің, математика, сәулет, музыканың негізін қалаушы, Махмұд Қашғари құннсыз «Диуани-лұғат-ат-түрік» (Түрік сөздерінің сөздігі) шығармасының авторы, Ходжа Ахмет Яссауи үздік діни өлеңдер жинағы «Диуани-и-Хикмет» авторы, Орталық Азия және Қазақстан халықтарының «Құтадғұ-білік» көрнекті шығармасының авторы Жүсіп Баласағұн.

Алтын Орда, былай айтқанда қыпшақ кезеңдеріне (XIII-ХIV ғ. ғ) «Қисса-сұл-анбие», «Кодекс-Куманикус», «Махаббат-Наме», «Нахыж-ул-Фарадис», «Жүсіп және Зүлейхан», «Гүлістан», «Домбауыл», «Қисса-Наурыз», «Тарих-Қыпшақ» және т. б. дастандары кіреді.

Қыпшақ тілінің жарқын ескерткіші «Кодекс-Куманикус», бұл қыпшақ тілінің сөздігі, қыпшақтардың сөз жұмбақтары, афоризмдері, өлеңдер фольклорының үлгісі. Қазіргі таңда Кодекс-Куманикус» Венецияда Әулие Марктің мешітінде сақталынады.

Қазіргі кезеңдегі сәулеттің бірегейі Тимур кезеңінде (Қазіргі Түркістан) Яссы қаласында көтерілген Хожа Ахмет Яссауидің мешіті. Қазақ хандығы кезінде, мешіт хандарды және басқа да атақты адамдарды жерлеу жері болған. Бұл жерді ұлы Абылай-хан, Жолбарыс-хан, Есім-хан, Қазыбек-би, Жәнібек-би сынды басқа да адамдар жерленген. Алты ғасырдан асса да бұл ғимарат келушілерді әліге дейін таңдандырады, ол өзінің көлемімен ғана емес, әсемдігі мен өнердің қайталанбас байлығымен өзгешеленеді.

Қазақ хандығының құрылуымен XV-XVIII ғ. ғ жалпы халықтық табиғи руханияттың дамуы басталды. XV ғасырдағы өлеңдер мен философияда аты аңызға айналған тұлғалар Жәнібек және Керей - Хасен Сабитұлы. Олар хандардың бірінші кеңесшісі дәрежелерін иеленіп, халықтың ішінде Асан-қайғы деген, Томас-Морға және Томазо Компанеллеге ұқсап атаққа ие болды. Қазақ әдебиетінің тарихына "Тарихи Рашиди" Мұхаммед Хайдари Дулати, "Жамағат Тауарих" Кадырғали Қосан ұлы Жалаиыр жазбалар жинағы үлкен мәнге ие. Ол кезеңдердегі Сыпыра жырау, Шалкиіз, Қазтуған, Ақтамберді, Бұхар жырау жырау-ақындарымен көптеген дастандар мен эпостар, өлеңдер әдет-ғұрыпы жазылды. Ауызша халық шығармаларының аты аңызға айналып, көпшіліктің жүрегіне басылған. Олар "Қобыланды-батыр", "Қозы-Көрпеш және Баян-Сұлу", "Қыз Жібек" ұлттық рухтың нышаны.

Ұлы ойшыл, теңеуі жоқ суретші, композитор, тыным таппайтын ойшыл Абай, өз кезеңінің ұлы ақыны, әлемдік даңқы бар тұлға.

13 - жасында араб, парсы, чағатай, орыс тілдерін меңгеріп, Шығыс классиктерінің шығармаларын оқыған. Ол қазақ тіліне Пушкинді, Лермонтовты, Крыловты, Гете, Шиллерді, Байронды шығармаларын жазды. Аты өлмес шығармалар мен поэзия, өлеңдер және музыка "Қара сөздер" (Слова назидания) - ақын прозасы діни-философиялық аңсар болып, халық даналығының бар тереңін көрсететін, барша адамзатқа деген махаббаты төгілген.

Қазақ ғалымдарының біріншісі, әлем мәдениетіне өз үлесін қосқан Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов. Ол қазақ және қырғыз елдерінің аңыз бен ертегілерін, дәстүр мен салттарын, тіл және діндерін зерттеген. Шоқанның жазған «Қырғыз-қайсақ ордаларының Үлкен ежелгі аңызында» «Қазақтардағы шамандықтың іздері», «Қашғари туралы жазбалар», «Даладағы мұсылмандық» және басқада ғылыми еңбектерінде жүйелі түрде қазақ және басқа да түрк тілді қандастарымыздың мәдениетін баяндаған.

Ортағасырлардағы көшпенділердің мәдениеті.

Қазақстан жерінде VI-XII ғ. ғ. өмір сүрген түрік тайпалары өздеріне тән үлкен материалдық мәдениет қалдырған. Олардың қалдықтары, әсіресе, соңғы жылдары жүргізілген археологиялық зерттеулердің нәтижесінде белгілі болып отыр, түркі дәуіріндегі материалдық мәдениет қалдықтарының түрлері негізінен адамдардың шұғылданған шаруашылықтарымен байланысты болған. Оған археологиялық қазба зерттеулері нәтижесінде табылған заттар толық дәлел бола алады. Зерттеулердің айтуына қарағанда, бір ғана Қазақстанда ата-бабамыздан қалған заттық мәдениеттің 25 мыңға тарта ескерткіші белгілі. Олар негізінен Сырдария бойына, Отырар алқабына, Маңғыстау мен Үстіртке, Ұлытау төңірегіне, Талас-Шу аңғарына, Жетісу мен Ертіс сыртына шоғырланған. Мәселен, түркі дәуірі кезіндегі обалардан көбірек кездесетін заттар: қол диірмендер, үккіштер, темір орақ т. б. құрал-жабдықтар. Бұлар ол кездегі халықтардың егін шаруашылығымен айналысқан жағдайын байқатады. Ал түркі тайпаларының мал шаруашылығымен кеңінен айналысқандығын археологиялық қазбалардың барысында молырақ кездесетін темірден жасалған ат әбзелдері (ауыздықтар, олардың әшекейлері, үзеңгілер), құрал сайман, қару-жарақтар, әсіресе, темір семсерлер, найзалар, олардың ұштары т. б. көрсетеді. Олардың барлығы сол кездегі түркі тайпаларының темір қорытуды жақсы меңгергендігін дәлелдейді. Сондай-ақ, ғылыми қазба жұмыстары кезінде түркілердің зираттарынан құрал-саймандар, қару-жарақтармен қатар қолөнер бұйымдар, әшекейлік заттар өте көп кездеседі. Олардың ішінде: кіселер, белдіктер, омырауға тағатын алқалар т. б. бар. Кіселер алтын, күміс және қымбат, бағалы тастармен безендіріліп отырған. Түріктер тамаша етікшілер болған. Табылған аяқ киімдердің ішінде өкшесі биік емес, қайқы бас етіктер және кебіс қалдықтары кездеседі. Сонымен қатар Қазақстан аумағын қоныстанған түркілер бірсыпыра ескерткіштер - қоргандар, жеке қабірлер, адамның тірі кезіндегі қасиеттерін тастан жасалған бейнесінде беруге тырысқан балбалдар тізбегін, тастан үйілген мола үлгілерін қалдырды. Молалардан темірден жасалған үзеңгі, санақ ұшының жаңа үлгілері, семсер, қылыштар, металдан жасалған түрлі әшекейлер жапсырылған жорық белдіктері табылды.

Қазақстан аумағынан табылған ежелгі ескерткіштер.

Талас жазу ескерткіштері

Талас өзені аңғарынан табылған ескерткіштер «Талас ескерткіштері» деп аталып жүр. Талас өзенінің бойынан, Қырғызстан жерінен барлығы 13 ескерткіш табылған. Таластан табылған ескерткіштер көлемі әзірше өте шағын және сан жағынан да аз.

Талас алқабынан 1932 жылы табылған руна жазуы бар асатаяқ та қызықтырары сөзсіз. Оның төрт қырына да көне түркі алфавитімен жазылған жазулар бар. Бұл асатаяқ шыршадан жасалған, оның құндылығы да осында. Асатаяқ қазір Санкт-Петербургтегі Мемлекеттік Эрмитажда сақтаулы.

Орхон-Енисей ескерткіштері тектес таңба-жазулы, тастар, Талдықорған өңірінен, Сарыарқадан жене Алматы маңынан табылған. Сонымен, ежелгі түркі елі белгілі бір аумақта өмір сүріп, өзіне лайық жазуын, тілін, мәдениетін дамытқан. Ежелгі түркі мәдениетінің орталықтары Енисей, Орхон, Селенгі, Талас өзендерінің бойы, Минсуеивск ойпаты, Алтай тауы, қазіргі Тува, Краснояр, Жетісу аймақтары болды. Оған Шығысы Хангай, Сарыөзеннен, Батысы - Карпат тауларына, Оңтүстігі - Қытайдың Аққорғанынан, Теріскей - Ленаға дейінгі аралықтағы байтақ аймақты мекендеген түрік халықтарының жазу-сызу дәстүрінен қaлған барлық мұралар енеді. Fылым әлемінде түрік жұрттарының жәдігері ретінде танылған жазулар 2500 жылдан бері бар деп есептеледі. Әзірге мәлім болған есеп бойынша, көне түpік жазуымен тас бетіне 240-тай, қағаз бен тeрігe 310 беттей мәтін түсіпті. Манихей әрпімен 554 бетке жуық мұралар, ұйғыр әрпімен 1000-ға тарта мәтіндер, 10-ға жуық кітаптар жасалыпты. Араб әрпімен жазылған ортағасырлық дүниелер қаншама. Жалпы түрік халықтары ХVI ғасырға дейін оннан астам жазу үлгісін қолданып, пайдаланған кездерінде қыруар мұралар қалдырған.

Ұрпаққа өнеге болар атақты Күлтегiн, Тоныкөк, Бiлге, Бумын қағандар әрі тарихи, әрі әдеби дастан жырлардың кейiпкерлерiне, сомды тұлғаларына айналды. Ардақты есiмдердi ел жадында сақтау үшiн сол заманның данагөй бiлiмдарлары өркениеттiң белгici болып табылатын түркiлiк сына жазумен тас бетiне тусiрдi.

Tүpкi тайпаларынан қaлған бұл ескерткiштeр көне дәyiрдің қоғамдық-мәдени, әpi адеби тұрмыс-салт өмiрлерiнен хабар беретiн жәдiгерлер қазына ретiнде бугiнгi күнi барлық түркi тектес халықтарға ортақ мұpaғa айналды. Tүpкi даласының iшкi сырын бойына сiңiрген таңбалы тастар қас батырдың ерлiгiндей сан ғасырларды аттап, өз заманының шындығы мен қайғы-қасiретiн, амал-әрекетiн бейнелеп, еш өзгерместен күнi бүгiнге жетiп отыр.

Болашақ ұрпаққа мұра етiп қалдырылған көне түркiлiк жазба ескерткiштер кең байтақ Қазақстанның барлық аймақтарынан табылып, ескерткiштер саны жыл санап өсiп жатыр. Tүркітану ғылымы көне түркі жазба ескерткiштерiн географиялық, мазмұндық әpi дәуiрлiк мәнiнe қарап Орхон, Енисей жене Талас жазбалары Қазақстанньң оңтүстiк аймақтарынан табылған ескерткiштeр қатарын құрайды және де аталған жазба ескерткiштердің тiкелей жалғасы болып табылатын ортағасырлық мұралар мен тарихи орындар осы таулы-қыратты, өзендi аймақтарда орналасқан.

Сан жылдар бойы iздестiрудiң барысында Орталық Азия территориясынан ағаш тақтайшаға ойылып жазылған көне жазу табылды. Бұл жазу жүйесi өзiнiң құрылымы және тақтайға ойылғанымен басқа тас жазулардан ерекшеленедi. Iле-шала Epтic өзенi бойынан қола айнадағы жазу, ал 70-шi жылдары Iле өзенi бойынан (Eciк қорғанынан) күміс тостағандағы жазу табылды. Мұндай тарихи мәні зор жазулардың бүгiнде Қазақстанның кез келген өңiрiнде өз сырын iшiне бүгiп, жасырып жатқаны бiзге беймәлiм.

Қазiргi кезде ежелгi түркi тайпалық одақтары өмip сүрген аймақтардан руникалық жазумен ойылып жазылған үй--тұрмысына қажеттi заттар, қой тастар табылып жатыр.

Орталық Азия мен Қазақстан жерлерiнен табылып жатқан руникалық түркі жазбалары Орхон таңбаларынан өзiндiк ерекшiлiгiмен дараланады. Мұнда Орхон немесе Енисей өзендерi аңғарларынан табылған жазулардағы барлық таңбалардан бөлек, өзгеше жазылған көне әрiптер кездеседi. Мұның өзi түркі жазуы жүйесiнiң ертеден қалыптасқан, жүйелi әлiппе, жазу мәдениетiмiздің тереңде eкeнiн aңғapтaды.

IX-XII ғасырлардағы көлемді құрылыстарға Кедер мен Жамукнттегі сарайлар мысал бола алады. Бұл - салтанат залдары, тұрғын және шаруашылық жайлары бар құрылыстар.

Кедер сарайының салтанат залының ауданы 150 шаршы метрден астам. Оның қабырғалары мен есік тақтайлары жазулармен әшекейленген. Оның сақталған себебі - өрт кезінде жана бастаған есік үстіне төбе құлап түскен де, әшекейлерді жасырып, ғасырлар бойы сақтап қалған.

Тақтайда сән-салтанат пен діни жоралғылар бейнеленген: сәнді бас киімдері бар үйлену сәтіндегі күйеу жігіт пен қалыңдықты қоршаған адамдар, шынтақ қойғыштары мен аяқтары қанатты түйе, қой, жылқы тәрізді жануарлар кейпінде жасалған тақта отырған еркек және әйел құдай бейнелері; төрт қолы бар құдай қорғап тұрған қамалға шабуыл жасау көріністері бейнеленген.

Жамукеттегі салтанат сарайы да қызыл, сары, көк түстермен, геометриялық өрнектермен әшекейленген. Діни залдың қабырғаларына өрнектермен әшекейленген қыш тақтайшалар жапсырылған. Онда жүзім сабақтары, қызғалдақ, гүл шоқтары бейнеленген. Көркем сурет, сылаққа өрнек салу, ойма өрнекті тақтай сарайлар мен храмдарды көріктендіруде кеңінен қолданылды. Құлан мен Науакет билеушілерінің қала сыртындағы сарайларында кейбір залдың қабырғалары әр түрлі түске боялған сылаққа ою-өрнек салу арқылы әшекейлеген. Өсімдік тектес және аң бейнесіндегі оюлармен қатар қыш тақталарға ұсақ қыш мүсіндер - адамдар мен құстардың бейнесі орнатылған.

Суяб пен Науакеттеезәулім будда храмдары қазылып зерттелді. Бұл құрылыстардың орталық залдарында қасиетті жәдігерлер сақталған, айналмалы дәліздері, аулары, дін қызметшілеріне арналған тұрғын жайлр жүйесі бар. Храмдар қабырғаларына сылағы кеппей тұрғанда өрнектер салынған, қабырғадағы арнайы жасалған қуыстар мен тұғырларға Будданың отырған және жатқан кейпіндегі бейнелері қойылған.

Қазақстан қалаларындағы бейнелеу және сәндік өнері Ұлы Жібек жолы бойында орналасқан Орта Азия, Таяу және Орта Шығыс, шығыс Түркістан қалаларымен өте ұқсас.

X-XII ғасырлардағы көлемді құрылыстарда құрылыс материалы ретінде күйдірілген кірпіш, ағаш, ғаныш, гипс, алебастр кеңінен қолданылған. Қабырғаларды көз тартарлықтай сәндеу үшін күйдірілген сары сазға өрнек түсірген және кірпішті оюлп қалаған. Сол ғасырлрдағы сәулет өнеріндегі ою-өрнектер қазақ халқының өмірінде әлі күнге дейін сақталып келеді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.