Қазақстанда азық – түлік кластерін дамыту мәселелері

Нормативтік сілтемелер
Белгілер мен қысқартулар
Кіріспе
1. Нарықтық экономикадағы кластерлік теорияның дамуы
1.1. Кластерлердің қазіргі тұжырымдамасы: маңыздылығы және тиімділігі
1.2. Нарық жағдайындағы бәсекеге қабілетті кластерлер қалыптастырудың теориялық аспектілері

1.3. Агроөнеркәсіптік кешеніндегі кластерлердің ерекшеліктері
1.4. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде кластерлік технологиялар құру және енгізу тәжірибесі

2. Қазақстан азық.түлік секторының жағдайын сараптау
2.1. Ұлттық азық.түлік нарығын дамуын жүйелі талдау
2.2. Қазақстан халқының азық.түлікпен қамтамасыз етілу жағдайын бағалау

2.3. Республика халқын азық.түлік ресурстарымен қамтамасыз ету серпіні

3. Азық.түлік кластерінің бәсекеге қабілетті моделін қалыптастыру басымдықтары

3.1. Нарықтық экономикадағы азық.түлік маркетингі
3.2. Кластер . елдің азық.түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің негізі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына арналған жолдауында (2010ж.) атап көрсеткендей, экономиканы таяудағы онжылдықта тұрлаулы да теңдестірілген дамуы жедел диверсификациялау және ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру есебінен қамтамасыз етілетін болады. Себебі, Қазақстан экономикасының қазіргі даму кезеңінде өндірісті диверсификациялау үрдістері өндірістерде инновациялық прогресс жетістіктерін қолдануға, өндіріс техникасы мен технологиясын жетілдіруге, экономиканың шикізаттық бағытын өзгертуге мүмкіндік береді.
Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігінің маңызды құрамдас бөлігі ретінде азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету қажеттілігі маңызды мәселе болып отыр. Оны шешуде еліміздің агроөнеркәсіптік кешені маңызды роль атқарады. Ол халықтың азық-түлікпен қамтамасыз ету деңгейі, сондай-ақ оның азық-түлік тәуелсіздігі өндірілетін өнімнің саны мен сапасына тікелей байланысты болады.
Агроөнеркәсіптік кешеннің (АӨК) кәсіпорындарында жүргізілген мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру үдерістері ауыл шаруашылығын дағдарысқа алып келді: ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігі мен жалпы түсімі төмендеді, мал шаруашылығындағы мал саны мен олардың өнімділігі қысқарды, барлық агроқұрылымдардың жалпы санындағы ұсақ шаруашылықтардың үлесі артты, шикізат өндірушілер мен қайта өңдеушілердің арасындағы байланыстар мен қатынастар үзілді, олардың нәтижелері тамақ өнімдерін тұтынудың құрамы мен мөлшеріне шапшаң әсер етті. Қазақстанда реформаға дейінгі кезеңнің соңғы жылдарымен салыстырғанда нанның және картоптың тұтынылуы шамамен бір жарым есеге ұлғайды, ал ет және сүт өнімдерінің, жұмыртқа, жеміс және басқада өнімдер қатарының тұтынылуы тұтынудың бекітілген ең төменгі мөлшерінен төмен болып отыр.
Қазіргі таңда Республикадағы тамақ өнімдерін тұтыну жағдайы ауыл шаруашылығын дамытуға ерекше көңіл бөлу нәтижесінде біршама тұрақтандыруға қол жеткізілді. Бірақ ауыл шаруашылығы шикізатының үлкен бөлігі өңдеуші кәсіпорындардың өндірістік қуаттарының төмендігінен немесе жеткіліксіз қолданылуынан қайта өңдеуден өткізілмеуде. Мемлекеттің азық-түлік нарығында тамақ өнімдеріне экономикалық қол жетімділіктің біраз төмендегеніне қарамастан, табиғи қол жетімділігі қамтамасыз етіліп жатыр.
Қазақстан нарығындағы терең өңдеуден өткен азық-түлік тауарларының тапшылығы импорттық өніммен өтелуде, оның үлес салмағы тұтынудың жалпы көлемінде азық-түлік қауіпсіздігінің белгіленген деңгейінен 37 %-ға жоғары. Импорттық өнімді тұтынудың ғылыми ұсынылған шекті деңгейі 20,0 %, ал оның 60,0 %-дық мәнінде салалар толық бұзылады, және азық-түліктің әлемдік нарығына толық импорттық тәуелділік пайда болады. Міне сондықтан импорттық өнімдерді отандық өндірістің өнімдерімен алмастыру арқылы, оны қысқарту мақсатына бағытталған саясатты жүргізу қажет.

1 Портер М. Международная конкуренция: Пер. с англ. / Под ред. В.Д. Щетинина. – М.: Международные отношения, 1993. – 896 с.
2 Кайгородцев А.А. Экономическая и продовольственная безопасность Казахстана. Вопросы теории, методологии, практики: Монография. – Усть-Каменогорск: Медиа-Альянс, 2006. – 384 с.
3 Кайгородцев А.А. Национальная безопасность как система // Социум и власть. – Челябинск, 2006. – № 3. – С. 62-72.
4 Закон Республики Казахстан от 26 июня 1998 г. N 233-1 «О Национальной безопасности Республики Казахстан» (с изменениями, внесенными в соответствии с Законами Республики Казахстан от 28.04.2000 г. N 45-II; от 05.07.2004 г. № 568-II; от 20.12.2004 г. № 13-III).
5 Афонцев С. Дискуссионные проблемы концепции национальной экономической безопасности // Россия XXI. – 2001. – № 2.
6 Нигматулина М. Приоритеты экономической безопасности в глобально-региональном контексте // Транзитная экономика. – 2004. – № 5. – С. 89-95.
7 Абалкин Л. Экономическая безопасность России: угрозы и их отражение // Вопросы экономики. – 1994. – № 12. – С. 4-13.
8 Серова Е., Храмова И. и др. Сб. Продовольственная безопасность страны: аграрно-экономический аспект. - Институт экономики переходного периода, М., 2001 – с. 137.
9 Попова Н.И., Квочкин А.И. Современные тенденции формирования регионального продовольственного рынка // Экономика сельскохозяйственного перерабатывающего предприятия. – 2002. - №12 – С. 50-55.
10 Баймуратов У.Б. Национальная экономическая система. – Алматы: Ғы-лым, 2000. – 536 с.
11 Спанов М.У. Экономическая безопасность: опыт системного анализа. – Алматы: Қазақстан даму институті, 1999. – 206 с.
12 Бакаев Л.К. Национальная безопасность Республики Казахстан. – Ас-тана: Елорда, 2000. – 160 с.
13 Ботанов Н. Предпринимательство – один из путей экономической безо-пасности Казахстана // Аль-Пари. – 2001. – № 2-3. – С. 42-43.
14 Гали Д. Внешнеэкономический аспект национальной безопасности Республики Казахстан // Саясат-Policy. – 2005. – № 1. – С. 18-23.
15 Архипов А., Городецкий А., Михайлов Б. Экономическая безопасность: оценки, проблемы, способы обеспечения // Вопросы экономики. – 1994. – № 12. – С. 36-44.
16 Сибирский Н.А. Составляющие экономической безопасности как систе-мы //http:// www.ost.ru /conf / soc2002 /papers /sibirskiy.html.
17 Мадиярова Д.М. Внешнеэкономическая безопасность Республики Казахстан на современном этапе // Вестник КазНУ. Серия экономическая. – 2002. – № 1. – С. 8-13.
18 Нурманов А.А. Основные направления формирования финансового меха-низма регулирования агропромышленного производства // Вестник универси-тета «Туран». – 2006. – № 3-4. – С. 68-73.
19 Максаковский В.П. Глобальная продовольственная проблема и ее гео-графические аспекты // http: / geo.1september.ru.
20 Омарбекова Г.К. Научные основы обеспечения продовольственной бе-зопасности // Пищевая технология и сервис. – 2003. – № 3. – С. 111-113.
21 Леутский Л. Исследование хозяйственных формирований в агропро-мышленном комплексе Казахстана. – Алматы: Фонд Евразия, Фонд Сорос Казахстан, 2001. – 28 с.
22 Искаков Н.А. Индекс человеческого развития и система социальной за-щиты населения на региональном уровне // Analytic. – 2002. – № 5. – С. 29-32.
23 Айдарова Г.Т. Современное состояние продовольственной безопасности Республики Казахстан // Вестник науки Акмолинского аграрного университета им. С. Сейфуллина. – 2002. – № 3. – С. 103-111.
24 Продовольственная проблема в современном мире / Под ред. В.А. Мартынова и В.А. Морозова. – М.: Наука, 1983. – 287 с.
25 Алиев Е., Ермуханов Д., Мухаметжанов Г., Окшантаева Н. Внешнетор-говая политика Республики Казахстан // Транзитная экономика. – 1988. – № 2. – С. 131-161.
26 Алшанов Р.А., Ашимбаева А.Т. Интеграционные процессы в Централь-но-азиатском регионе // Вестник университета «Туран». – 2005. – № 1-2. – С. 23-39.
27 Хашам Э. Руководство по маркетингу зерна. / Под ред. С. Госса. – Алма-ты: Агроинформ, 1998. – 32 с.
28 Актуальные вопросы социально-экономического развития Республики Казахстан на современном этапе. – Алматы: КИСИ, 2004. – 144 с.
29 Серова Е. К вопросу о продовольственной безопасности России // Экс-пертный канал «Открытая экономика». – 2001. – 27 сентября. / htpp: // www. opec.ru.
30 Жанбекова З.Х. Внутренние и внешние угрозы продовольственной безо-пасности Казахстана // Вестник КазНУ. Серия экономическая. – 2003. – № 3. – С. 23-27.
31 Бимендиева Л.А. Продовольственная безопасность: проблема и пути ее решения // Вестник КазНУ. Серия экономическая. – 2002. – № 1. – С. 14-16.
32 Султанбекова Г. и др. Продовольственная безопасность Казахстана: сов-ременное состояние и направления обеспечения // Экономика и статистика. – 2001. – № 1. – С. 42-45.
33 Conway G., Barber E. After the Green Revolution. Sustainable Agriculture for Development. – L., 1990, P. 60.
34 Лупашко-Стальский И.П. Роль международных сельскохозяйственных
организаций в обеспечении продовольственной безопасности в странах мира // Информационный бюллетень Министерства сельского хозяйства Российской Федерации. – 2002. – № 11.
35 Корбут А.В. Продовольственная безопасность населения России: сос-тояние, тенденции, проблемы // Аналитический вестник Совета Федерации РФ. – 2002. – № 26.
36 Апсалямов Н. Тенденции развития пищевой промышленности в Респу-блике Казахстан // Транзитная экономика. – 2004. – № 5. – С. 39-45.
37 Бурдуков П.Т., Саетгалиев Р.З. Россия в системе глобальной продо-вольственной безопасности // http://www.duel.ru.
38 Аграрная политика /А.П. Зинченко, В.И. Назаренко, В.В. Шайкин и др.; под ред. А.П. Зинченко. – М.: КолосС, 2004. – 304с.
39 Хромов Ю.С. Проблемы продовольственной безопасности России: международные и внутренние аспекты. – М.: РИСИ, 1995. – С. 73-77.
40 Продовольственный рынок Казахстана: Пособие для предпринимателей, преподавателей, студентов / Ельцова О., Мякенькая Г., Синявский Ю. и др.; Под ред. О. Ельцовой. – Алматы: Ин-т экономич. исследований, 1999. – 292 с.
41 Кудабаев З. Некоторые итоги становления свободной экономики в Кир-гизской Республике // Мировая экономика и международные отношения. – 2005. – № 2. – С. 105-110.
42 Государственная программа развития сельского хозяйства и регулирования рынков сельскохозяйственной продукции, сырья и продовольствия на 2008-2012 годы. Утверждена постановлением Правительства Российской Федерации от 14 июля 2007 г. № 446.
43 Доктрина продовольственной безопасности Российской Федерации. Про-ект. – М.: МСХ РФ , 2008.
44 Terri Terriff, Stuart Croft, Lucy James, Patrick M. Morgan. Security Studies Today. Polity Press, 1999, P. 2.
45 Манилов В.Л. Безопасность в эпоху партнерства. – М.: ТЕРРА, 1999. – 368 с.
46 Алшанов Р.А. Казахстан на мировом аграрном рынке: потенциал, про-блемы и их решение. – Алматы: Институт мирового рынка, 2006. – 504 с.
47 Калиева Д.А. Государственная политика поддержки продовольствен-ного рынка в Республике Казахстан // Analytic – 2002. – № 6. – С. 27-29.
48 Сельское хозяйство и пищевая промышленность. – http: // www.cluster. kz.
49 Ахметова Ш. Формирование и развитие кооперативов снабженческо-сбытового направления и их ассоциации // Транзитная экономика. – 2002. – № 3. – С. 78-84.
50 Чуланова З. Проблемы развития малых агропромышленных городов Ка-захстана // АльПари. – 2002. – № 2-3. – С. 62-65.
51 Гусева Г.Я. Тенденции развития рынка молока и молочных продуктов в Казахстане // Казахстан на пути к новой модели развития: тенденции, потен-циал и императивы роста: Матер. междунар. науч.-практ. конф. – Ч. 4. – Ал-маты: Экономика, 2001. – С. 227-230.
52 Куанова Г.А. Развитие агропродовольственного сектора как фактор обеспечения продовольственной безопасности // Analytic.– 2002. – № 6. – С. 21-23.
53 Кайгородцев А.А. Развитие пищевой промышленности Казахстана на принципах маркетинга // АльПари. – 2004. – № 1. – С. 111-113.
54 Концепция устойчивого развития агропромышленного комплекса Ре-спублики Казахстан на 2006-2010 годы. Одобрена решением Правительства Республики Казахстан от 22 июня 2005 года.
55 Постановлением Правительства Республики Казахстан «Программа первоочередных мер на 2006-2008 годы по реализации Концепции устойчивого развития агропромышленного комплекса на 2006-2010 годы» : утверждена от 6 марта 2006 года № 149.
56 Аубакиров Я., Калтаева С. Основные направления преодоления аграр-ного кризиса и возрождение агропромышленного производства в переходный период // Транзитная экономика. – 2000. – № 3. – С. 77-84.
57 Кендюх Е.И., Смольянинова С.Ф. Об эффективности государственного управления рынка лизинга в АПК // Валихановские чтения-10: Сб. матер. меж-дунар. науч.-практ. конф. – Т. 7. – Кокшетау: КГУ им. Ш. Уалиханова, 2005. – С. 232-236.
58 Сергебаев Е.Б. Основные направления инновационного обновления производства предприятий сельскохозяйственного машиностроения в Респу-блике Казахстан // Актуальные проблемы образования и науки на современном этапе: Сб. матер. междунар. науч.-конф. – Т. 1. – Кокшетау: Кокшетауский ун-т им. А. Мырзахметова, 2005. – С. 353-357.
59 Казаирова А. Состояние и перспективы развития рынка сельскохозяйственной техники // Транзитная экономика. – 2005. – № 3. – С. 84-92.
60 Ли В.Д. Совершенствование лизинговой системы в финансовом обеспе-чении экономики Казахстана // Банки Казахстана. – 2007. – № 3. – С. 18-21.
61 Молдашев А.Б. Проблемы развития АПК // http:// www.minagri.kz.
62 Елешев Р.Е. Современное состояние химизации в Казахстане и стратегические подходы к ее реформированию // Актуальные проблемы образования и науки на современном этапе: Сб. матер. междунар. науч.-практ. конф. – Т.1. – Кокшетау: Кокшетауский ун-т им. А. Мырзахметова, 2005. – С. 13-20.
63 Сапарова А.А. Производство и рынок потребительских товаров на пути стабилизации и развития // Казахстан на пути к новой модели развития: тенденции, потенциал и императивы роста: матер. междунар. науч-практ. конф. – Ч. 4. – Алматы: Экономика, 2001. – С. 215-220.
64 Сулейменов Ж.Ж., Успанова М.У. Аграрный сектор экономики Казах-стана в условиях глобализации. – Саясат. – 2001. – № 12. – С. 46.
65 Михневич С. Либерализация мировой торговли сельхозпродукцией и проблема продовольственной безопасности // Мировая экономика и междуна-родные отношения. – 2003. – № 1. – С. 59-63.
66 Ертазин Х. Проблемы обеспечения продовольственной безопасности Республики Казахстан в рыночных условиях // Экономика и статистика. – 2004. – № 5. – С. 17-20.
67 Указ Президента Республики Казахстан «Государственная агропродовольственная программа на 2003-2005 гг»: утверждена 5 июня 2002 года.
68 Апсалямов Н. Промышленная переработка сельскохозяйственной про-дукции в Казахстане: анализ и оценка ситуации // Транзитная экономика. – 2004. – № 3. – С. 127-132.
69 Кайгородцев А.А. Производство биологического топлива и продовольственная безопасность // Материали за международна научна практична конференция «Научни дни-2008». – Т. 5. – София, 2008. – С. 11-14.
70 Иконников А. Вопросы к обеденному столу // Континент. – 2002. – № 24.
71 Нурпеисов К.Н., Камарутдинов Е.Ф. Оценка инвестиционной деятель-ности пищевой промышленности Казахстана // Пищевая технология и сервис. – 2003. – № 3. – С. 93-95.
72 Гиззатова А.И. Проблемы продовольственной безопасности Республики Казахстан // АльПари. – 2004. – № 2-3. – С. 20-23.
73 Государственная программа развития сельских территорий Республики Казахстан на 2004-2010 годы. – Алматы, 2003.
74 Кирдасинова К.А., Кайгородцев А.А. Экономическая оценка конку-ренто способности продукции // Вестник университета «Туран». – 2006. – № 1-2. – С. 141-146.
75 Макро- микромаркетинг: взаимодействие технологий зарубежных стран и Республики Казахстан: Учебное пособие / Нысанбаев С.Н., Тулембаева А.И., Тасмагамбетова А.А., Кожамкулова Ж.Т. и др. – Алматы: КазНУ им. Аль-Фараби, 2002. – 123 с.
76 Кайгородцев А.А. Маркетинг (опыт Казахстана): Учебное пособие. – Усть-Каменогорск: КАСУ, 2006. – 165 с.
77 Кайгородцев А.А., Кайгородцева Т.Ф. Управление развитием пищевой промышленности Республики Казахстан на принципах маркетинга: матер. междунар. науч.-практ. конф. «Аманжоловские чтения-2007». – Ч. 2. – Усть-Каменогорск: ВКГУ им. С. Аман-жолова, 2007. – С. 107-112.
78 Кайгородцева Т.Ф., Кайгородцев А.А. Управление АПК на принципах маркетинга: матер. III междунар. науч.-практ. конф. «Актуальные проблемы научных исследований-2007». Т. 1. – Днепропетровск, 2007. – С. 66-69.
79 Амиргалиев А.Х. Формирование стратегии маркетинга в агропромышленном производстве // Вестник КазНУ. Серия экономическая. – 2004. – № 3. – С. 122-125.
80 Симонова Н.А. Роль интеграции в развитии рынка зерна и продукции его переработки // АльПари. – 2004. – № 1. – С. 109-111.
81 Симонова Н.А. Агрокооперация и интеграция: основные направления, противоречия и проблемы // АльПари. – 2004. – № 2-3. – С. 27-30.
82 Хицков И. Агропромышленная интеграция: направления, формы, цели и результаты // Cайт «Воронежские новости».17_06_03.htm.
83 Тайбасарова Ж.Ж. Основы агропромышленной интеграции // Актуаль-ные проблемы образования и науки на современном этапе: матер. между-нар. науч.-практ. конф. – Т. 1. – Кокшетау: Кокшетауский ун-т им. А. Мырзах-метова, 2005. – С. 358-366.
84 Дорошенко Ю.А. Концентрация и интеграция собственности – основные направления дальнейшего развития АПК / Уральская индустрия в первом десятилетии XXI века. Стратегия развития Челябинской области до 2010 года. – Информ. бюллетень 2-го эконом. форума. – Челябинск, 2001.
85 Дорошенко Ю.А. Интеграция как один из основных факторов развития агропромышленного производства / Стратегия развития региона в условиях глобализации мировой экономики. – Информ. бюллетень 3-го Южно-Ураль-ского эконом. форума. – Челябинск, 2002.
86 Крохмаль В.В. К вопросу о развитии агропромышленной интеграции в Краснодарском крае // Научный электронный журнал КубГАУ. – № 1. – 2004. – http: // www.ej.kubagro.ru.
87 Джамбурчин К.Е. Развитие агропромышленного бизнеса Алматинской агломерации // АльПари. – 2004. – № 2-3. – С. 78-82.
88 Бейсенбаев А.А. Организационно-экономические основы развития агропромышленных формирований в условиях рыночных отношений (на примере Южно-Казахстанской области): Автореф. дис. ... канд. эконом. наук. – Алматы, 2001. – 28 с.
89 Фомин Д.А., Храмцов Н.С. Экономические основы развития агропро-мышленной интеграции. – Новосибирск: СибНИИЭСХ, 2000. – 120 с.
90 Жайлаубаева Ш.Д. Формирование и функционирование интегрированных структур в агропромышленном комплексе (на примере Восточно-Казахстанской области): Автореф. дис. … канд. эконом. наук. – Алматы, 2003. – 30 с.
91 Акимбекова Г.У. Проблемы переработки // http:// www.minagri.kz.
92 Стукач В.Ф. Проблемы формирования инфраструктуры АПК в условиях развития рыночных отношений: Автореф. дисс. … д-ра эконом. наук. – Акмола, 1997. – 36 с.
93 Ахметжанова С.Б. О кластерном подходе к развитию отрасли // Вестник КазГАУ. – 2001. – № 1. – С. 52-60.
94 Тулегенова М.С. Кластерный подход в создании интегрированных стру-ктур // Вестник КазНУ. Серия экономическая. – 2004. – № 2. – С. 104-111.
95 Бишимбаев К.В. Перспективы развития хлопково-текстильного кластера на юге Казахстана // Вестник Национальной инженерной академии наук Республики Казахстан. – 2006. – № 1. – С. 125-129.
96 Мырзагалиев Б.С. Государственное регулирование сельскохозяйственного производства // Вестник КазНУ. Серия экономическая. – 2005. – № 2. – С. 3-9.
97 Раймбеков Ж.С. Формирование и развитие логистических систем в промышленном секторе экономики Казахстана (теория, методология и практика): Автореф. дис. … д-ра эконом. наук. – Туркестан: Международный Казахстан-ско-Турецкий университет им. Х.А. Ясави, 2004. – С. 14-20.
98 Госсен Э. Приоритеты аграриев // Мысль. – 2005. – № 7. – С. 6-7.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 127 бет
Таңдаулыға:

Қазақ ұлттық аграрлық университеті

ӘӨЖ 631.155.1
Қолжазба құқығында

Еркимбекулы Рауан

Қазақстанда азық – түлік кластерін дамыту мәселелері

6D050600-Экономика

Экономика ғылымдарының философия (PhD) докторы
ғылыми дәрежесін алу үшін ұсынылған диссертация

Ғылыми жетекшілер: ҚР ҰҒА академигі
Есполов Т.И.

prof.dr.hab Henryk Runowski

Казақстан Республикасы
Алматы, 2011

Мазмұны

Нормативтік сілтемелер
3
Белгілер мен қысқартулар
4
Кіріспе 5
1. Нарықтық экономикадағы кластерлік теорияның дамуы
1.1. Кластерлердің қазіргі тұжырымдамасы: маңыздылығы және 10
тиімділігі
1.2. Нарық жағдайындағы бәсекеге қабілетті кластерлер
қалыптастырудың теориялық аспектілері 15
1.3. Агроөнеркәсіптік кешеніндегі кластерлердің ерекшеліктері 22
1.4. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде кластерлік
технологиялар құру және енгізу тәжірибесі 27

2. Қазақстан азық-түлік секторының жағдайын сараптау
2.1. Ұлттық азық-түлік нарығын дамуын жүйелі талдау 32
2.2. Қазақстан халқының азық-түлікпен қамтамасыз етілу жағдайын
бағалау 38
2.3. Республика халқын азық-түлік ресурстарымен қамтамасыз ету
серпіні 65

3. Азық-түлік кластерінің бәсекеге қабілетті моделін қалыптастыру
басымдықтары
3.1. Нарықтық экономикадағы азық-түлік маркетингі 73
3.2. Кластер – елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің 87
негізі
Қорытынды 118
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 120

Нормативтік сілтемелер
ГОСТ 7269-79. Үлгiлер алудың әдiстерi және балаусалықты анықтаудың
органолептикалық әдiстерi
ГОСТ 23392-78. Ет. Балаусалықты химиялық және микроскоптық талдаудың
әдiстерi
СанПиН 4.01.071.03. Санитарлық-эпидемиологиялық ережелер және
нормативтар. Азық-түлiк өнiмдерiнiң гигиеналық қауiпсiздiк талаптары және
азықтық құндылығы.
ГОСТа 27095-86. Ет. Жылқы және құлын еттерінің жартылай және төрттен
бір ұшасы.
ГОСТ 16351-86. Жартылай қақталған шұжықтар.
ГОСТ 16131-86. Пісіріліп- қақталған шұжықтар
Дымқылысталған шұжықтар
ГОСТ РК 1303-2004. Ет және ет өнімдері (жылқы өнімдері шұжық, жая
ж.т.б.)
ГОСТ 23670-79. Пiсiрiлген шұжықтар (сосискалар, сарделькалар). Сойысқа
арналған шошқалар.
ХАССП (НАССР). Халықаралық стандарт - Қауiп-Қатерлерді Талдау және
Кризистiк Бақылау Нүктелерi.
ГОСТ РК 1179-2003. Өнiм қауiпсiздiгiнiң технологиясы.
ИСО 220004:2005 Азық-түлiк өнiмдерiнiң қауiпсiздiк менеджментiнiң
жүйесi. Азық-түлiк өндiрiсі және өнiмдерiн тұтыну салаларындағы барлық
ұйымдарға қойылатын талаптар.
ИСОТУ 220004:2005 Азық-түлiк өнiмдерiнiң қауiпсiздiк менеджментiнiң
жүйесi. ИСО 22000:2005 қолдану бойынша жетекшілік нұсқау.

Қысқартулар
АӨК- Агроөнеркәсiптiк кешен
БСҰ - Бүкiләлемдiк сауда ұйымы
ТӨК - Территориялық - өндiрiстiк кешен
ҒЗКТӨ - Ғылыми зерттеу және конструкциялық-тәжiрибелiк өңдеулер
ҒТП - Ғылыми-техникалық прогресс
ТШ - Техникалық шарттар
МСЖ – Мемлекеттік сертификаттау жүйесі
ГОСТ - Мемлекеттiк стандарт
ЕО - Еуропалық одақ
СанЕжН - Санитарлық - эпидемологиялық ережелер және нормативтар
НҚ - Нормативтiк құжаттама
ИСО -Стандарттардың халықаралық ұйымы
ХАССП – Қауiп-қатерлер және Кризистiк бақылау нүктелерiн талдау
ХІБ - Халықаралық iндеттiк бюро
ҰСО - Ұлттық сараптама орталығы
РМК ҚазСтИн Республиканскалық мемлекеттік кәсіпорын
Қазақтың стандарттау және сертификаттау институты
ӨК - Өндiрiстiк кооператив
ЖШС - Жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiк
ЖК – Жеке меншік кәсіпкерлік
ІМК - Iшкi мемлекеттiк кәсiпорын
КӨК -Кіші өндiрiстiк кешен
ШҚ - Шаруа қожалығы
ЖК - Жеке кәсiпкерлiк
ТҚД - Тұтынушылық қасиеттерiнiң деңгейi
СҰД - Сатуды ұйымдастыру деңгейi
ҚД - Қауiпсiздiк деңгейі
БҚК - Бәсекеге қабілеттілік көрсеткiші
ИТҚ - Инженерлiк-техникалық қызметкерлер
МК - Мәртебелiлiктiң көрсеткiшi
ИКҚ - Информациялық - консультациялық қызмет
ИМҚ - Информациялық - маркетинг қызметi
АНС - Ауылшаруашылық несие серiктестiктері
ҰК - Ұлттық компания
МКК - Мемлекеттiк кооперативтiк кәсiпорын
ӘКК - Әлеуметтiк - кәсiпкерлiк корпорация
ЖІӨ - Жалпы iшкi өнiм
ҚҚС - Құнға қосылған салық
АТК - Ауылшаруашылық тұтынушы кооперативы

Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаев
Қазақстан халқына арналған жолдауында (2010ж.) атап көрсеткендей,
экономиканы таяудағы онжылдықта тұрлаулы да теңдестірілген дамуы жедел
диверсификациялау және ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру
есебінен қамтамасыз етілетін болады. Себебі, Қазақстан экономикасының
қазіргі даму кезеңінде өндірісті диверсификациялау үрдістері өндірістерде
инновациялық прогресс жетістіктерін қолдануға, өндіріс техникасы мен
технологиясын жетілдіруге, экономиканың шикізаттық бағытын өзгертуге
мүмкіндік береді.
Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігінің маңызды құрамдас бөлігі ретінде
азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету қажеттілігі маңызды мәселе болып
отыр. Оны шешуде еліміздің агроөнеркәсіптік кешені маңызды роль атқарады.
Ол халықтың азық-түлікпен қамтамасыз ету деңгейі, сондай-ақ оның азық-түлік
тәуелсіздігі өндірілетін өнімнің саны мен сапасына тікелей байланысты
болады.
Агроөнеркәсіптік кешеннің (АӨК) кәсіпорындарында жүргізілген мемлекет
иелігінен алу мен жекешелендіру үдерістері ауыл шаруашылығын дағдарысқа
алып келді: ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігі мен жалпы түсімі
төмендеді, мал шаруашылығындағы мал саны мен олардың өнімділігі қысқарды,
барлық агроқұрылымдардың жалпы санындағы ұсақ шаруашылықтардың үлесі артты,
шикізат өндірушілер мен қайта өңдеушілердің арасындағы байланыстар мен
қатынастар үзілді, олардың нәтижелері тамақ өнімдерін тұтынудың құрамы мен
мөлшеріне шапшаң әсер етті. Қазақстанда реформаға дейінгі кезеңнің соңғы
жылдарымен салыстырғанда нанның және картоптың тұтынылуы шамамен бір жарым
есеге ұлғайды, ал ет және сүт өнімдерінің, жұмыртқа, жеміс және басқада
өнімдер қатарының тұтынылуы тұтынудың бекітілген ең төменгі мөлшерінен
төмен болып отыр.
Қазіргі таңда Республикадағы тамақ өнімдерін тұтыну жағдайы ауыл
шаруашылығын дамытуға ерекше көңіл бөлу нәтижесінде біршама тұрақтандыруға
қол жеткізілді. Бірақ ауыл шаруашылығы шикізатының үлкен бөлігі өңдеуші
кәсіпорындардың өндірістік қуаттарының төмендігінен немесе жеткіліксіз
қолданылуынан қайта өңдеуден өткізілмеуде. Мемлекеттің азық-түлік нарығында
тамақ өнімдеріне экономикалық қол жетімділіктің біраз төмендегеніне
қарамастан, табиғи қол жетімділігі қамтамасыз етіліп жатыр.
Қазақстан нарығындағы терең өңдеуден өткен азық-түлік
тауарларының тапшылығы импорттық өніммен өтелуде, оның үлес салмағы
тұтынудың жалпы көлемінде азық-түлік қауіпсіздігінің белгіленген деңгейінен
37 %-ға жоғары. Импорттық өнімді тұтынудың ғылыми ұсынылған шекті деңгейі
20,0 %, ал оның 60,0 %-дық мәнінде салалар толық бұзылады, және азық-
түліктің әлемдік нарығына толық импорттық тәуелділік пайда болады. Міне
сондықтан импорттық өнімдерді отандық өндірістің өнімдерімен алмастыру
арқылы, оны қысқарту мақсатына бағытталған саясатты жүргізу қажет. Әрі азық-
түлік тауарларымен өзін-өзі қамтамасыз ету тұтынудың жалпы көлемінің 80,0 %-
нан кем болмауы керек. Осыған байланысты азық-түлік қауіпсіздігін реттеудің
тиімді тәсілдерін іздеу ерекше маңызға ие болады.
Осыған байланысты отандық өнімдердің бәсекелестік қабілетін
арттырудың, ұлттық бәсекелестік артықшылықтарының ең тиімді формаларының
бірі аумақтық-салалық кластерлерді қалыптастыру болып табылады. Ұлттық
шаруашылықтың экономикалық тиімділігін артырудағы мұндай көзқарас жаңа
міндеттер қояды. Ең алдымен, экономиканың бәсекеге қабілетті үлгілерін,
басым салаларын, бәсекелестік қабілеттің экономикалық әлуетін арттыра
алатын, бәсекелестік қатынастарды дамыту дәрежесіне әсер ететін және сыртқы
экономикалық бәсекелестік қабілет механизмдері арқылы факторлар мен
элементтерін анықтай алатын таңдай білу керек.
Осы және басқа да мәселелерді шешу оларды зерттеудің тек Қазақстанда
ғана емес, ТМД елдерінде де жеткілікті зерделенбеген. Бәсекелестік
қабілетті қалыптастыру туралы және бәсекеге қабілеттілікті дамыту
проблемаларын шешуге теориялық көзқарастардың жаңа дайындамаларына
қажеттілік көптен бері туындап отыр және осы бағытта әлемдік тәжірибені
зерделеуді талап етеді.
Бәсекелестік қабілетті дамытудың көптеген теориялары бар. Дегенмен,
экономикалық дамыған елдердің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, экономикалық
өсудің ең тиімді формасы болып кластерлік механизм теориясы саналады. Оның
негізіне кластер түсінігі алынған – экономикалық қызметтің ең тиімді және
өзара байланысқан түрлері шоғырландырылған, яғни өзара іс-әрекеттескен
топтардың, ойдағыдай бәсекелесе алатын кәсіпорындар жиынтығы.
Бүгінгі таңда Қазақстанда 7 болашағы бар пилоттық кластерлер туризм,
тамақ өнеркәсібі, мұнай газ машина жасау, тоқыма өнеркәсібінде, көлік-
логистикалық қызметтер, металлургия, құрылыс материалдары салаларында
анықталған, 20-дан астам кластерлік кездесулер мен 20 жұмысшы топтарының
отырыстары өткізілген. Оларда сала үшін қажетті өткір проблемалар
анықталып, оларды шешу жоспарлары және стратегиялық мүмкіндіктерді іске
асыру мәселелері дайындалған.
Өндіріс көлемдері қысқаруымен төлем қабілеті бар сұраныстың
төмендеуімен, бәсекелестік күрестің шиеленісуімен сипатталатын қаржылық-
экономикалық дағдарыс жағдайында қаражаттарды және АӨК-і экономикасының
субъектілерін біріктіру мүмкін болмай қалды.
Әлемдік тәжірибе кластерлер АӨК салаларының арасында өзара толықтыруды
қамтамасыз ететінін көрсетіп отыр, соның арқасында оның кәсіпорындарының
бәсекелестік қабілеттерін арттырады.
Бірақ аумақтық-салалық кластерді дамыту тұжырымдамасы, кәсіпорындардың
өзара іс-әрекет жүйесі туралы оларды құру тәжірибесінің болмауы осы
жұмыстың тақырыбын, оның өзектілігін және халық шаруашылығындағы мәнін
таңдауды анықтап отыр.
Тұтыну сұранысы жағынан кері байланыстың болмауы азық-түлік өндірудегі
ынталандырудың нашарлауына және оның нақты құлдырауына алып келді.
Отандық рынокқа арзан шетелдік азық-түліктердің белсенді келуі ұлттық
шаруашылықтың осы секторындағы дәстүрлі технологияның қирауына алып келді.
Осы процестердің арқасында ұлттық шаруашылықтың біртұтастығы бұзылуда
және азық-түлік кешенінің тиімді жұмыс жүргізуі бәсеңдеуде, ал ол елдің
азық-түлік қауіпсіздігіне нұқсан келтіріп отыр.
Мұндай жағдайда тек қана ұлттық шаруашылықтағы азық-түлік секторының
қазіргі ахуалын жай түсіндіре салу мүмкін емес, оның себептерін түсіне салу
оңай емес. Оның нақты бағыттарын құрастыруға мүмкіндік беретін, одан шығуды
ұсынатын мәселелер өзекті болып отыр. Ұлттық экономикамыздың азық-түлік
кешенінің тиімді жұмыс жасау механизмін қалыптастыру, онда бәсекелестік
технологиялар құру бағытындағы зерттеу жұмыстары ерекше өзектілікке ие.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Азық-түлік нарығы мәселелерін
экономикалық ілім классиктерінің еңбектерінде қарастырылған. А.Смит,
Ф.Кэне, Т.Мальтус, К.Менгер, К. Маркс және басқалары өздерінің еңбектерінде
азық-түлікті өндіру мен тұтынудың маңыздылығын көрсетті.
Азық-түлік секторы мәселесінің әртүрлі аспектілері шет елдің көптеген
ғалымдарының зерттеулерінде, соның ішінде В.Г. Агаевтың, В.Ю. Багановтың,
П.Т. Бурдуковтың, В.Р. Боевтың, Р. Гумеровтың, А.П. Зинченконың,
С.Ковалевтың, Р.З. Саетгалиевтың, А.Сенның, В.И. Писларьдың, Д.В. Шаховтың,
Ю.С. Хромовтың және т.б. еңбектерінде қарастырылған.
Отандық ғалымдардың Т.И. Есполовтың, Қ.М. Белгібаевтың, Л.А.
Әбділдинаның, Ж.Ж. Сүлейменовтың, Ғ.Ү. Әкімбекованың, Р.А. Алшановтың,
В.В. Григоруктың, Т.А. Есіркеповтың, Г.А. Қалиевтың, К.А. Сағадиевтың, А.А.
Сатыбалдинның, А.Б. Молдашевтың, және көптеген басқалардың жұмыстарында
азық-түлігі нарығының теориялық, әдістемелік және тәжірибелік аспектілері
қарастырылған.
Республиканың азық-түлік нарығын қамтамасыз ету механизмі негізінен
алғанда оның аймақтағы жағдайымен анықталады. Өз кезегінде әрбір аймақ
өзіне тән ерекше табиғи-климаттық жағдайларынан бастап әлеуметтік-
экономикалық жағдайларына дейін ие болады. Бұл жағдайлар үнемі өзгеріп
тұрады: халықтың қажеттіліктері көбейеді, ресурстық мүмкіндіктер азаяды, ал
ол әрбір кезеңде азық-түлік нарығын қамтамасыз ету механизмін жетілдіруді
талап етеді.
Зерттеу нысаны мен объектісі. Зерттеу объектісі болып шаруашылық
субъектілерінің азық-түлік және аумақтық-салалық кластарлері саналады.
Зерттеу нысаны ретінде республика азық-түлік секторын кластеризациялауды
басқару процесі алынды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты – халықты тамақ
өнімдерімен, отандық өндірісті шикізаттармен қамтамасыз ететін азық-түлік
кластерін қалыптастыру бойынша ғылыми-әдіснамалық ережелер мен ұсыныстар
дайындау.
Мақсат мына төмендегідей міндеттерді қойып оларды шешуді анықтады:
- бірнеше экономикалық деңгейлерде өндірісті ұйымдастырудың кластерлік
формасы беретін артықшылықтардың табиғатын ашып көрсету;
- кластердің оң және теріс сипаттамаларын құрастыру, кластерлік
саясатқа сәйкес екеніне ұзақ мерзімге отандық азық-түлік өнімдерінің
бәсекелестік қабілетін арттыру мақсатында оның тұрақтылығын арттыру;
- азық-түлік рыногының қазіргі жағдайын зерттеу және кластерлік
технология негізінде азық-түлік секторын қайта құрылымдау тұжырымдамасын
дайындау;
- азық-түлікпен қамтамасыз етуге талдау беру, оның ел азық-түлік
қауіпсіздігімен өзара байланысын анықтау және ел азық-түлік қауіпсіздігін
қамтамасыз ету механизмін дайындау;
- Қазақстан азық-түлік кешенінің жағдайы мен дамуындағы негізгі
үрдістерді анықтау;
- Қазақстан Республикасының АӨК-дегі аумақтық-салалық кластерлерінің
даму басымдықтарын анықтау.
Ғылыми жаңалығы. Зерттеуден алынған нәтижелердің ғылыми жаңалығы
келесілерден тұрады:
- кластердің жоғары макроэкономикалық тиімділігі анықталды;
- еліміздің аймақтарындағы кластерлерді идентификациялау әдістері
ұсынылды;
- азық-түлікпен қамту концепцияларының негізгі ережелері және азық-
түлік қауіпсіздігінің негізгі көрсеткіштерінің айырмашылықтары
көрсетілді;
- кластердің аймақтық-салалық және азық-түлікті қалыптастырудың
әдістері жасалды;
- Қазақстан экономикасының азық-түлік секторын кластерлеу әдісін
дәлелдеу болып табылады.
Қорғауға ұсынылған диссертация тұжырымдары:
- кластердің жоғары макроэкономикалық тиімділігі анықталып
экономикалық қатынастардың тиімділігін байқау;
- кластердің серпінді мүмкіндіктерін анықтау;
- АӨК құрылымы саласындағы аймақтық кластерлерді идентификациялау
әдістерін ұсыну;
- азық-түлікпен қамту концепцияларының негізгі ережелері және азық-
түлік қауіпсіздігінің негізгі көрсеткіштерінің айырмашылықтары
анықталып көрсетіледі;
- кластердің аймақтық-салалық және азық-түлікті қалыптастырудың
әдістерінің жасалуы;
- Қазақстан экономикасының азық-түлік секторын кластерлеу әдісін
дәлелденуі.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік негізіне ҚР Президентінің
жарлықтары, ҚР Үкіметінің қаулылары, ҚР нормативтік-құқықтық, заңнамалық
актілері, сондай-ақ эволюциялық теория, шет елдердің тәжірибесі,
экономикалық үдерістерді талдау мен үлгілеудің әдістері, азық-түлік
қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелері бойынша отандық және шетел
ғалымдарының классикалық және қазіргі замаңғы еңбектерінде баяндалған
зерттеу нәтижелері алынды.
Зерттеудің ақпараттық базасының негізіне ҚР статистика Агенттігінің
ресми статистикалық ақпаратының және Қызылорда, ОҚО, Жамбыл және Алматы
облыстары әкімдігінің ауыл шаруашылығы басқармасының мәліметтері
пайдаланды.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттеріне байланысты аймақтың азық-түлік
нарығын зерттеуден алынған нәтижелерінің жеткілікті салыстырылуы мен
дұрыстығын, сондай-ақ, есептеу әдістер арқылы қажетті ақпарат
тәуелділіктерін алуды қамтамасыз ету.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми-зерттеулердің жоспарымен байланысы.
Диссертациялық жұмыс Қазақ ұлттық аграрлық университетінің ғылыми-
зерттеушілік жұмыстарының Нарық қатынастырының дамуы жағдайында
агроөнеркәсіптік өндірісінің ұйымдық - экономикалық механизмін жасау атты
кешендік тақырыбына (мемлекеттік тіркеу нөмірі 01.02 НГР 0196 ҚР 00509)
сәйкес орындалды.
Зерттеу нәтижелерін апробациялау. Диссертациялық жұмыста берілген
ғылыми ережелер, қорытындылар мен ұсыныстар автордың жарияланған
жұмыстарында мазмұндалған және халықаралық ғылыми-тәжірибелік
конференцияларда баяндалған:
Жарияланған жұмыстар. Диссертациялық зерттеу нәтижелері ___ ғылыми
жұмыста, соның ішінде ҚР Білім және ғылым министрлігінің Білім және ғылым
саласындағы бақылау жөніндегі комитетпен ұсынылған басылымдарында
жарияланған ____ мақалада, халықаралық және республикалық ғылыми-
тәжірибелік конференциялардың материалдарындағы ___ баяндамада, тезисте
көрініс тапты, жалпы көлемі ____ б.т.
Диссертациялық жұмыстың көлемі мен құрылымы. Диссертация кіріспеден,
үш тараудан, қорытындыдан, әдебиет тізімінен тұрады.

1 Нарықтық экономикадағы кластерлік теорияның дамуы

1.1 Кластерлердің қазіргі тұжырымдамасы: маңызы және тиімділігі
Кластерлік теорияның негізін қалаушы деп Гарвард университетінің
профессоры Майкл Портер саналады, ол бәсекелестік қабілет стратегиясы
тұжырымдамасының бірден-бір жетекші авторы.
Өзінің Бәсеке деген кітабында ол тұрақты даму стратегиясының болуы
кластерді ойдағыдай дамытудың ең маңызды факторы деп атап көрсетеді.
Майкл Портердің пікірінше: Кластерлер мүдделі жақтардың іс-
әрекеттерін біріктіретін ұйымдық форма болып табылады, ол постиндустриалдық
экономика жағдайында бәсекелестік артықшылықтарға жетуге бағытталған [1].
Кластерлер экономиканың жаһандану жағдайында мүдделі жақтардың іс-
әрекеттерін біріктіретін ұйымдық форма, ол бәсекелестік артықшылықтарға қол
жеткізуге бағытталады. Ең бастысы кластерлер – бизнес үшін мүміндіктер және
өңірлерге екпінді дамуға бағыттайтын күш. Бизнес үшін кластер – болашақта
өзіне бәсекеге қабілеттікті қамтамасыз ету, яғни кәсіпорындардың 5-10 жылға
ұзақ мерзімді даму стратегиясын құру. Кластерлер экономиканың белгілі бір
секторында мамандандырылған кәсіпорындардан тұрады.
Кластерлік даму теориясының негізін қалаушы М.Портер, бұл проблеманы
әртүрлі елдердің 100-ден астам салаларында бәсекелестік ұстанымдарды
зерттеу арқылы халықаралық ауқымда бір саланың фирмалары ең жоғары
бәсекелестігі болады деген қорытындыға келген, әдетте олар әртүрлі дамыған
мемлекеттер бойынша жүйесіз шашыраңқы орналаспайды, керісінше бір елде
шоғырланады, кейде тіпті елдің бір ғана өңірінде орналасады. Бұл кездейсоқ
мәселе емес.
Бір немесе бірнеше фирмалар әлемдік рынокта бәсекелестік қабілетке
жете отырып, өзі жақын айналасындағыларға да әсер ете бастайды: жеткізіп
берушілерге, тұтынушыларға және бәсекелестерге.
Өз кезегінде, айналасындағы жетістіктер осы компанияның бәсекелестік
қабілетінің әрі қарай өсуіне оң әсер етеді. Сонымен кластер қалыптасады –
тығыз байланысқан салалардың фирмалардың қоғамдастығы, біріне-бірі
бәсекелестік қабілеттерінің өсуіне жағдай туғызады.
Жалпы алғанда кластерлердің 3 кең анықтамалары бар, олардың әрқайсысы
жұмыс жасауының, бағытының негізгі шегін көрсетеді:
- туыстық секторлар ішіндегі өңірлік шектелген экономикалық
белсенділіктің формасы, әдетте олар қандай да бір ғылыми мекемелерге (ҒЗИ,
университеттер және т.б.) байланысқан болады;
- сатылас өндірістік тізбектер: белгілі бір тар секторлар, олардағы
өндірістік процестің сыбайлас кезеңдері кластердің ядросын құрады (мысалы,
жеткізіп беруші - өндіруші - өткізуші – клиент тізбегі). Осы категорияға
бас фирмалардың айналасында құрылатын тізбектер де жатқызылады;
- өнеркәсіптік салалар, олар агрегацияланудың (бірігудің) жоғары
деңгейімен анықталады (мысалы, химиялық кластер) немесе онан да жоғары
агрегациялану деңгейі бар секторлардың жиынтығы (агроөнеркәсіптік
кластер).
Кластерлер туралы сөз қозғағанда бірін-бірі толықтыра түсетін 2
стратегияны бөліп көрсетуге болады:
- жұмыс істеп тұрған кластерлерде білімді пайдалануды арттыруға
бағытталған стратегиялар;
- кластердің ішінде ынтымақтастықтың жаңа тізбектерін құруға
бағытталған стратегиялар.
Кластердің арғы жағында қандай көрініс бар? Бұл көрініс мынадай
жауаппен байланыстырылып қарастырылуы керек: кластерлік-ұйымдасқан бір
шоқ (төбе) түріндегі өндірістік жүйелерін құра отырып, біз неге қол
жеткізуіміз керек, мұндай төбені құру қандай практикалық қажеттілікпен
байланысты? Біздің ойымызша бұл төбені ұйымдастыру стратегиялық процесс
және кем дегенде мына төмендегі төрт жағдайлармен байланысты болуы мүмкін:
1) Жаңа технологиялық принципті шешімдер негізінде технологиялық артық
ұдайы өндіріспен және басқа бір инфрақұрылымдық платформаны қайта игерумен,
алда тұрған техно-өнеркәсіптік және әлеуметтік-мәдени укладпен (жөн-
жосықпен) байланысты. Бұл жағдайда кластер немесе мултикластер жаңа
технологиялық шешімдер аймағында тығыз байланысқан, солардың айналасында
қалыптаса бастайды. Әрине бұл түсінікті, бір технологиялық қайта өзгертулер
жақын арада тағы да басқа қайта өзгертулерді өзіне тартады деген сөз және
т.б. Кластердің бұл түрін инфрақұрылымдық-жаңартпашылық деп атау керек еді.
Бұл кластердің негізгі артықшылығы оның өнімдерді кепілді тұтыну жүйесінің
төңірегінде қалыптасуында. Егер, инфрақұрылым конструкциясына бір жаңа
материал қосылатын болса, осы ассортиментті шығарушылардың кепілді
тұтынушысы да дайын тұрады. Осы кластерді қалыптастырудағы негізгі
күрделілік әртүрлі техникалық шешімдерді ұйымдастыру мен біріктіруді тығыс
байланыстыруда жатыр, сонда ғана қайта қаруланған инфрақұрылым тұрақты
жұмыс істеп кете беретін болады;
2) Кластердің келесі типі жаңа физикалық принциптер мен осы кезде бұл
инфрақұрылымда болмаған эффектер (әсерлер) негізінде құрылады. Мысалы,
мұндай жаңа инфрақұрылым әртүрлі мөлшердегі спутниктерді (жер серіктері)
ұшыруда болуы мүмкін – ірі спутниктер, шағын спутниктер, наноспутниктер,
олар көп деңгейлік бақылау жүйелерін құруды қамтамасыз етеді. Осындай жаңа
инфрақұрылым лазерлік станоктар өндірісі болуы мүмкін, оларда сырты пішіні
шағын лазерлер бүгінгі таңда істеп тұрған көптеген станоктардың
атқарымдарын алмастыра алады. Тағы да осындай инфрақұрылым денсаулықты
қолдау және адамды жаңа (табиғи) тамақпен қамтамасыз ету жүйесі болуы
мүмкін. Оларда энергетикалық тиімділік иісі жағымды қоспалар және
бояулармен төмендетілмеген. Оған ультранашар сәуле шығаруды өңдеумен,
бағыттаумен және адамның біртекті клеткалар жағдайына диагноз қоюмен қол
жеткізіледі. Бұл кластерді қалыптастырудағы негізгі артықшылық оны істеп
тұрған өндіріске сәйкестендірудің керегі жоқ, ол жаңа бос орында
қалыптастырылады. Ал негізгі кемшілігі – бұл кластердің өнімдеріне
кепілдікті сұранысты ешқашан алдын-ала есептеу мүмкін емес. Сондықтан
мұндай кластерлерді қалыптастыру тек мемлекеттің қатаң кепілдігімен жүзеге
асырылуы мүмкін;
3) Кластердің үшінші типін ультрақұрылымдық (инфрақұрылымдыққа қарама-
қарсы), метаөнеркәсіптік кластер деп атау керек еді. Соның негізінде жұмыс
істеп тұрған өнеркәсіптік типтерін қайта өзгерту бойынша өнеркәсіп
құрылады. Қолданыстағы өнеркәсіпті қайта қаруландыру бойынша өнеркәсіп біз
метаөнеркәсіп деп атаймыз. Ультрақұрылымдық метаөнеркәсіптік типтік кластер
наноэлектрондық кластер болуы да мүмкін. Ұсынылған ғылыми шешімдер жаңа
типтегі приборлар құру бойынша наноэлектрондық технология негізінде прибор
жасау кәсіпорындарын қайта қаруландыру үшін пайдалануы мүмкін. Бұл
кластердің негізгі артықшылығы – азық технологияның айналасына көптеген
кәсіпорындарды топтастыра алады, осында сол кластердің өзі іске қосылады.
Негізгі күрделілігі – ғылыми-технологиялық, қаржылық-ұйымдық және
өнеркәсіптік-өндірістік шешімдерді келісу жүйесі өте күрделі;
4) Кластердің төртінші типін аралық технологиялық платформаны
қарызға алу кластері деп атауға болады. Жаңа техно-өнеркәсіптік уклад
қалыптастыруға қарай жылжыту технологияларды игеруге жағдай туғызу деп
түсіну керек, олар осы кезде технологиялық дамудың алғы шебін
қалыптастыруда. Сондықтан қазақстан өнеркәсібі жүйесінде озық технологиялық
платформаларды қарызға алу және қайта игеру оның бәсекелестік қабілетті
болуының міндетті талабы болып саналады. Бұл жағдайда сөз тек технологиялық
тізбектерді жай игеру туралы емес (дайын өнім өндіріп отырған). Міндет
технологиялық шешімдерге қосып қана қоймай біраз уақыттан кейін осы
технологиялық платформаны әрі қарай дамытуда болып отыр. Осы кластерді
құрудағы артықшылық – оның негізіне импортты алмастыру технологиясы
алынған. Бұл технологияларды пайдалану отандық рынокқа шығуды көздейді және
төмен бағамен ұсынады. Негізгі күрделілігі бұл кластерді қалыптастыру ең
алдымен отандық өнеркәсіптік-өндірістік еңбектің мәдениетімен байланысты.
Қарызға алған технологиялық платформада көп жағдайда, осыған ұқсас шетелдік
өндірістерге қарағанда өзіндік құн мен өндіріс шығындары жоғары болады.
Біз бөліп көрсеткен кластерлердің төрт типі – Портер бойынша идеальный
типтер екенін айта кеткеніміз дұрыс. Яғни олар қайсы – бір координаттар
жүйесі болып табылады, солардың шеңберінде нақтылы кластерді құру туралы
шешімдер талданады, жан-жақты қарастырылып жатады. Оның үстіне нақты
кластер көп жағдайда жоғарыда келтірген типтердің өзара бір-бірімен
байланыстылығын, үйлесімділігін көрсетеді: біреуін, екеуін, үшеуін немесе
барлық төртеуін. Көрсетілген кластерлер типтерін құруда міндетті жалпы
моменттері болатынын да түсінудің маңызы жоғары. Ол жалпы моменттер
практикалық-бағдарланған іргелі ғылымның, жоба-конструкторлық
дайындамалардың және инновациялық өнеркәсіптің қосымша ұйымдары болып
табылады.
Уақыт өте келе тиімді жұмыс жасап отырған кластерлер ірі капитал
салуға себеп болады, үкіметтің де назарына ілінеді, яғни кластер, оның
жекелеген қарапайым бөліктеріндей емес, өте үлкен болып қалыптасады.
Кластердің орталығы бірнеше қуатты компаниялар болады, осы кезде де олардың
арасында бәсекелестік қатынастар сақталады. Міне, кластер осы ерекшелігімен-
ақ картелден немесе қаржылық топтардан айырмашылығы болады. Бақталастардың,
олардың сатып алушылары мен жеткізіп берушілерін шоғырландыру өндірістің
тиімді мамандануының өсуіне жағдай туғызады. Сонымен қатар кластер көптеген
шағын фирмалар мен кәсіпорындарға жұмыс тауып береді. Оған қосымша
ұйымдастырудың кластерлік формасы инновацияның ерекше формасын құруға –
жиынтық инновациялық өнім құруға алып келеді. Деңгейлес интеграция
негізінде кластерге бірігу әртүрлі ғылыми және технологиялық өнертабыстарды
тосаттан шоғырландырмайды, қайта жаңа білімдер мен технологиялардың белгілі
бір тарату жүйесін қалыптастырады. Оның үстіне өнертабыстардың
инновацияларға, ал инновациялардың бәсекелестік артықшылықтарға көшуінде
тиімді түрлендіру маңызды шарты, кластерге қатынасушылардың арасында
тұрақты байланыстар тізбегін қалыптастыру болып табылады.
Сонымен, ынтымақтастық қажетті бола береді, бірақ ол белгілі қауіптің
көзі екенін есте сақтау керек – дербестік жоғалып кетуі мүмкін (рыноктағы
дербес тізбектердегі қабілет жоғалады, жаңа тауарларды, жаңа
технологияларды өз бетінше игеру нашарлайды және т.б.).
Соңғы онжылдықта бірқатар елдерде тиімді кластерлік стратегия деген
түсініктің пайда болуы осыған байланысты. Олар іскерлік белсенділік
орталықтарында, әлемдік рынокта өзінің күшін және бәсекелестік қабілетін
көрсете білген орталықтарда құрылады. Үкімет өзінің күш-жігерін жұмыс істеп
тұрған кластерлерді қолдауға және бұрын бірімен бірі байланыспаған жаңа
компаниялар тізбегін құруға шоғырландырады. Мемлекет осы бағытқа жағдай
туғызумен қатар, өзі де осы тізбектің қатынасушысы болады. Кластерлік
стратегиялар Еуропа елдерінде кеңінен қолданылады. Мысалы, Германияда 1995
ж. бері биотехнологиялық кластерлер құру бағдарламасы (Bio Regio) жұмыс
істейді. Ұлыбританияда Үкімет Эдинбургтың, Оксфордтың және Оңтүстік-Шығыс
Англия айналысындағы аудандарды биотехнологиялық фирмаларды орналастыруға
негізгі өңірлер деп анықтаған. Норвегияда Үкімет теңіз шаруашылығы деген
кластерде фирмалар арасындағы ынтымақтастықты ынталандырып отыр.
Финляндияда орман-өнеркәсіптік кластер дамыған, оған ағаштың қатты бөлігін
(древесина) және осыдан алынатын өнімдер, қағаз, жиһаз, плиграфиялық
жабдықтар өндірісі кіреді. Осы кластердің фирмаларының тығыз байланысы
білім тарату бағытында басқа сауда бақталастары алдында конкуренттік
артықшылықтарды қамтамасыз етеді. Эксперттердің бағалауынша, Финляндия
зерттеу деңгейі бойынша да, технологиялық кооперация бағытында да көзбасшы
болып отыр.
Сонымен, көзқарастары әртүрлі болғанына қарамастан, Еуропаның көптеген
елдері өздеріне қандай да болмасын кластерлік стратегия дайындап алған.
Мұндай стратегияны ең анық формада жүргізетін елдер – Дания, Нидерланды,
Бельгияның Фламанд ауданы, Канада (Квебек), Финляндия, сондай-ақ Оңтүстік
Африка (жаңа үкіметтің тұсында). Франция мен Италия мысалға келтіруге
тұратын елдер қатарына жатады, оларда баяғыдан-ақ өздеріне тән кластерлік
стратегия іске қосылған (басқаша аталса да).
Қазіргі уақытта эксперттер кластерлердің негізгі 7 сипаттамасын беріп
жүр, солардың комбинациясына (үйлесіміне, өзара сенім артуына) қандай да
болмасын кластерлік стратегия таңдап алу негізделеді:
• географиялық: жергілікті ерекше стратегиядан бастап (мысалы,
Нидерландыдағы бау шаруашылығы), нағыз ғаламдық (аэрокосмостық
кластер) стратегияға дейін экономикалық белсенділігі бар,
кеңістік кластерлер құру;
• деңгейлес (горизонт сызығымен): бірнеше салаларсекторлар ірі
кластерге кіре алады (мысалы, Нидерланды экономикасындағы
мегакластер жүйесі);
• сатылас: бұл кластерлерде өндірістік кезеңдері бір-бірімен тығыз
байланысты салалар қатынаса алады. Мұнда ең маңыздысы тізбекте
қатынасушылардың қайсысы инициатор (бастамашы) болуы және кластер
шеңберінде кім соңғы орындаушы бола алуында;
• латералдық: бұл кластерде ауқым тиімділігі есебінен үнемдеуді
қамтамасыз ете алатын әртүрлі секторлар бірігеді, ол жаңа өзара
үйлесімі бар комбинацияға алып келеді (мысалы, мультимедтік
кластер);
• технологиялық: бір технологиямен жұмыс істейтін салалардың
жиынтығы (биотехнологиялық кластер);
• фокустік: бір орталықтың айналасына шоғырланған фирмалар кластері
– кәсіпорындар, ҒЗИ немесе оқу орындары төңірегіне жинақталған;
• сапалы кластерлік стратегия: мұнда тек фирмалардың ынтымақтасу
ғана қажет емес, сонымен қатар олар бұл кластерді қалай
жүргізетіні де (сапалы) маңызды. Тізбек барлық жағдайда автоматты
түрде инновацияларды дамытуды ынталандыра алмайды. Кейде бұл
тізбектерде, керісінше инновациялық процестер қысымға түсуі де
мүмкін және қорғану әрекеттері көтермелеуге түседі. Жеткізіп
берушілермен өзара байластар инновациялық процестерді
ынталандыруы мүмкін, бірақ олар шығындарды серіктестеріне
аударуға пайдалануы да мүмкін және оларды қаржылық қатынастар
жағынан қыспаққа алуы әбден мүмкін. Соңғы жағдайда тізбектер
тұрақты да, ынталандырушы да бола алмайды.
Қорыта айтқанда кластерлік тәсілдеме алғашқыда бәсекелестік қабілет
проблемаларын зерттеу пайдаланылса, уақыт өте келе кең көлемдегі
міндеттерді шешуге пайдаланылатын болды, олар:
- мемлекеттің, өңірдің, саланың бәсекеге қабілеттігін талдауда;
- жалпы мемлекеттік өнеркәсіптік саясаттың негізі ретінде;
- өңірлік даму бағдарламаларын дайындауда;
- инновациялық қызметті ынталандырудың негізі ретінде;
- ірі және шағын бизнестің өзара іс-әрекеттерінің негізі ретінде.
Кластерге біріккен салалардың түпкі өнімдерінің халықаралық бәсекеге
қабілеттілік индикаторлары болып зерттеу процесінде мына жағдайлар қызмет
етеді: осы сала өнімдерінің әлемдік рыноктағы үлесінің жалпы әлемдік
саудадағы елдердің жиынтық үлесінен жоғары болуы. Сонымен қатар, әлуетті
бәсекелестік қабілет ретінде, егер сату көлемдерінің, пайданың және
инвестициялардың өсу қарқыны, сондай-ақ осы саладағы еңбек өнімділігінің
деңгейі әлемдегі орташа салалық деңгейден жоғары болғанда.
Кластерлерді қолдау бағытындағы қызмет кластерлік саясат деп
аталады, ол өзі мына төмендегі мәселелерді қамтиды:
- инновациялар үшін тосқауылдарды жою;
- адам капиталына және нақты инфрақұрылымдарға инвестициялар салу;
- байланысқан фирмаларды географиялық шоғырландыруды қолдау.
Әдетте, кластерлік саясат дәстүрлі өнеркәсіптік саясатқа кедергі
келтіретін балама бәсеке шаралар ретінде қарастырылады. Бұл балама саясат
шеңберінде нақты кәсіпорындарды немесе салаларды қолдау жүргізіледі.
Кластерлік саясатты сынға алу мына төмендегі жағдайларға байланысты:
• осы нақты аумақта кластер шеңберінде өндірісті шоғырландыру
өңірлік экономиканың, оның әртараптануын төмендете отырып,
тұрақтылығын азайтады;
• осы аумақта кластерге қосылғандардың көп болуы (артық болуы)
инновациялықты бәсеңдетеді, себебі олар білімі мен тәжірибесі
жағынан айтарлықтай айырмашылықтары бар адамдарды біріктіреді;
қарама-қарсы көзқарас (тәсілдеме) өзінен-өзі ұдайы туындап
отыратын топтық ойлауды, ескі идеяларды, стереотиптер мен
көзқарастарды ұдайы өндіріп отырады;
• кластер құруды ынталандыру өнеркәсіптік саясаттың дәстүрлі
шаралары сияқты демеуқаржылар болып саналады.

1.2 Нарық жағдайында бәсекеге қабілетті кластерлер қалыптастырудың
теориялық аспектілері
Кластерлік теорияларды зерделеу негізінде қолданыстағы кластерлердің
анықтамаларына шолу берілді. Біріншіден, бұл А.Маршаллдың, Г.Свонның,
М.Превезердің, М.Энрайттың, Э.Висснердің және Р.Бошманың ұстанымдары. Біз
оларды шарты түрде бір топтағы анықтамаларға біріктірдік, олар кластерді
жай қарапайым географиялық бірігу (агломерация) деп сипаттайды. Екінші
топқа біз М.Портер, Э.Фезер, Э.Бергман, В.Элснер және С.Розенфель сияқты
ғалымдардың еңбектерін қостық. Олар кластерді қандай да болсын экономикалық
қатынастар жүйесі деп есептейді. Солардың ішіндегі ең белгілісі М.Портердің
ұстанымы, ол кластерді кәсіпорындар – бәсекелестер ретінде көрсетіп, бір-
бірімен біріккен топ екенін айтқан. Ал М.Стейнер, К.Хартман, Т.Роланд,
П.Хертаг, Д.Симм және Д.Сеннет тобының анықтамасы кәсіпорындардың
өндірістік тізбегімен бірдей санайды, өндірістік процесті ұйымдастыру
тұрғысынан тиімділігі өте жоғары деп есептейді.
Кластерге келтірілген пікірлердің әртүрлілігі теориялық ғылымда оның
табиғатына деген бірыңғай көзқарастың жоқ екенін көрсетеді. Дербес анықтама
дайындау осы зерттеу жұмысының міндеттерінің бірі болды. Кластерді, оның
ішкі құрылымын жан-жақты талдау бұл институттың өзіндік ерекшелігін
көрсетті – шағын және орта бизнес кәсіпорындарын, ҒЗИ мен білім беру
мекемелерін, қаржылық институттарын, ассоциацияларды біріктіру, жергілікті
билік органдарымен ынтымақтастықты және өңір аумақтарын біріктірді қамтиды.
Кластердің құрылымы оның бәсекелестік артықшылығы болып табылады, себебі
рыноктың әртүрлі субъектерін өндірістік процеске қосу есебінен ішкі және
сыртқы тиімділіктің ең жоғарғы бірігуі жүреді, ол транзакциондық шығындарды
едәуір төмендетеді. Соңынан, кластерді жан-жақты талдау шеңберінде, біз
оның басқа екі нышанын еске саламыз. Бірінші, оның дағдарыс жағдайында
тұрған жиынын (ритическая масса), яғни қатынасушы – кәсіпорындардың
жеткілікті санын көреміз, олар ішкі және сыртқы әсерлерге кластерлік
ұйымдардың тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Екіншіден, кластердің әртүрлі
типтегі элементері арасында кооперативтік байланыстардың болуы бәсекелес –
кәсіпорындар арасында, кластер шеңберінде, тиімді алмасу жүргізуге
мүмкіндік береді. Олардың арасындағы қалыптасқан өндірістік және жеке
бастық қатынастардың маңыздылығын қайта бағалау өте күрделі, олар
инновациялардың белсенді ұйымдастыруға (құруға) жағдай туғызады.
Кластерге қатынасушылардың өзара қарым-қатынастарын өндірістік
деңгейде қарастыра отырып, біз, өзінің мән-мағынасы бойынша кластер
еңбектің жай кооперациясына жақын екенін атап көрсетеміз. Тек оның бір ғана
айырмашылығы бар – кооперацияда жекелеген жұмысшылар, біртипті өнім
шығарумен айналысса, кластер фирмалардың кооперациясы болып табылады.
Кластердің тұжырымдық мәнін анықтау үшін өндірістің үш формасына
салыстырмалы талдау жүргізілді. Олар бір-біріне өте ұқсас, кластерлік
ұйыммен шекаралас – ТНК (Трансұлттық компания) иерархиялық өңір және
ассоциациялар. Кластерге және келтірілген ұйымдардың қасиеттеріне
жүргізілген талдаулардың нәтижесінде олардың табиғатының бірдей емес
екендігі туралы қорытынды жасалды. Жеткізіп берушілері мен дистрибьютерлер
тізбегі кеңейтілген ТНК-дан кластер белгілі бір өңірде оқшаулап
шектелгендігімен және оның өндірістік тарихымен тығыз байласы болуымен; осы
өңірде кластерді дамыту бойынша шешім қабылдайтын орталықтың оқшауланғыны
және оған кіретін кәсіпорындардың заң жүзінде дербестігімен өзгешеленеді.
Кластерлік құрылымдардың иерархиялық өңірден айырмашылығы, олардың
абсолютті заңды дербестігі бар, ол үш аспектіде көрініс тапқан: кластердің
дербес пайда болуында (генезис) мемлекеттің, бизнестің және ғылымның
кооперациясының нәтижесі ретінде; сапаның және кластерлік өнімнің
жаңартпалық жоғары деңгейін қамтамасыз етуші кәсіпорындардың ішкі бәсекесі;
кластердің сыртқы шешімдерден тәуелді болмауы оған өз өнімдерін нақты
рынокқа бағдарлауға мүмкіндік береді.
Кластердің ассоциациялардан негізгі айырмашылығы оны құрушы
мүшелерінің саны бойынша атқарымдық шектеудің болмауы; ассоциация
мүшелеріне қарағанда кластердің ішінде қатынастары өте бай, мысалы,
өндірістік кооперацияларда тұрақты қатынастар болады немесе әлеуметтік
капиталдың да тұрақты қатынастары; сондай-ақ кластердің тікелей пайда алуға
бағдарлануы. Кластерлік теорияларды зерттеу кластерді терең түсінудің
келесі деңгейіне – кластердің тұжырымдамасына өтуге мүмкіндік берді.
Мұнда дат зерттеушісі П.Маскеллдің қисынына (логикасына) сәйкес кластердің
бірнеше тұжырымдамалары қарастырылған – құбылыстарды сыртқы, ресми
анықтаулардан, оның мән-мағынасын талдауға және кластердің тиімділік
табиғаты (тегі) туралы қорытынды жасауға әрекет ету.
П.Маскелл ұсынған, әртүрлі кластерлік тұжырымдарда салыстыруға
қолданылатын негізгі факторлар болып пайда болу, өсу және кластердің
ыдырауы саналады (біз кластердің өзгеруі терминін сыйымдылығы өте кең
деген мағынада қолданамыз). Ол факторларға осы зерттеулердің міндеттерін
ескере отырып, біз кластерлік ұйымның пайда болуы мен даму процесінде
мемлекеттік аппараттың тартылу дәрежесі факторын қосамыз. Біз кластердің
негізгі төрт тұжырымдамасын қарастырамыз.
Бірінші тұжырымдама – кластердің табиғатын кәсіпорындардың өзара
пайдалы бірігуі ретінде (агломерация) түсіндіру (А.Маршалл ұсынған).
Кластердің пайда болуының алғы шарты бизнес үшін қолайлы ахуал қалыптастыру
(географиялық жағдайы, шикізат ресурстарының болуы, мемлекеттік
құрылымдардың жәрдемдесуі, үлкен ішкі сұраныс және б.). Кластердің өзгеру
факторы болып, кәсіпкерлік үшін қажетті жағдайлар мен баға өсуінін, балама
технологияларды дамыту, орынбасар-тауарлардың пайда болуы арасындағы
баланс. Кластердің осы типіне мемлекеттің араласуы, жоғарыда айтқандарды
ескергенде, кластерлік құрылымдардың енді ғана қалыптасқан кезінде мүмкін
болмақ, сонымен қатар кластердің ыдырау сатысында да мұндай қолдаудың
қажеті жоқ. Себебі өндірістің зиянды болып отырған үлгісін инвестициялаудың
қандай қажеті болады.
Кластердің келесі тұжырымдамасы М.Портерге тиісті, ол кооперация
қатынастарының жиынтығы мен географиялық принциппен шоғырландырылған
кәсіпорындар арасындағы бәсеке ретінде анықталады. Кластердің өмір сүру
алғы шарты, П.Маскеллдің түсіндіруіне байланысты, кооперация мен бәсеке
қатынастарының бірегей үйлесімділігі болып саналады. Дегенмен, біздің
ойымызша мұндай қатынас өзінен-өзі өзіндік ерекшелік бола алмайды, себебі
мұндай құбылыстар ассоциация мүшелері – кәсіпорындары мен ТҰКомпаниялар
арасында да көрініс тауып жатады. Сондықтан, алғашқы әдебиет көздеріне
қарай отырып, біз біртипті соңғы өнім өндірісін тығыз орналастырудың
базалық алғы шарты бастапқыда кәсіпорындарды бір-бірімен бәсекелестіру, ал
соңынан ынтымақтастықпен жұмыс істеу деген қорытынды шығардық.
Портерлік кластерді өзгертудің факторы болып, шоғырлану процесінің
табиғи кезеңдігі және өндірістің шашыраңқы орналасуы саналады. Ол, оған
қатысушы кәсіпорындар арасындағы бәсеке қарқындылығына әсер етеді, демек,
іскерлік белсенділік дәрежесіне де әсерін тигізеді. Портерлік тұжырым
шеңберінде мемлекеттің артқарымы – осы тұжырымды орталық түсінік ретінде
бәсекені қолдау, яғни сатушы мен сатып алушының күштерінің тең болуын
қамтамасыз ету және оны (сатып алушыны) нашар серіктес ретінде қорғау. Әрі
қарай, біз кластер түсінігіндегі тағы екі бағытты бөліп көрсетеміз – аумақ
зердесі ретінде және өзара тиімді оқытудың нәтижесі ретінде. Ал мұны
П.Маскелл бір концепция шеңберінде ғана қарастырған.
Кластер тұжырымдамасына авторлық аумақтарды тиімді пайдалану нәтижесі
ретінде ГРЕМИ тобына жатады. Тұжырымдарды базалық алғы шарт есебінде талдау
барысында аумақтың күшті өндірістік зердесі бар екені бөлініп көрсетілді.
Аумақтардың мамандау дәрежесінің икемділігі кластердің өзгеру амплитудасын
анықтайды – оның қысқаруын немесе өсуін. Мұндай кластердің опат болуы
аумақтардың даму әлуетінің сарқылуына, саяси-экономикалық жағдаяттың
өзгеруіне, технологияның ауысуына және т.б. алып келуі мүмкін.
Кооперацияның бұл формасына мемлекеттің араласуы қолайлы институционалдық
орта қалыптастыруға бағытталуы тиіс, ол бастапқыда ойластырған өңірлік
бәсекелестік артықшылықтарды дамытуға жағдай туғызады.
Кластердің қорытынды тұжырымдамасы М.Сторпер бойынша – инновацияны
оқыту және құру процесін негізге алады, бұл ойдағыдай кластер
қалыптастырудың кепілі. Тұжырымдаманың базалық алғы шарты – кластердің
ішінде тұйықталған инновациялық ортада ақпарат берудегі тасқындық процесс.
Ол, өзара қарым-қатынас шеңберінде заңды тұлғалар рарасында және
индивидуумдар арасында ресми емес араласу барысында іске асырылады.
Кластердің өзгеру факторы болып, әлеуметтік капиталдың шамасы (мөлшері)
саналады, ол бір жағынан материалдық емес ресурстарды жұмылдыруға мүмкіндік
берсе, екінші жағынан, егер кластер кәсіпорындары арасындағы байланыс
бұзылған болса, кәсіпорынның дамуына теріс әсер етеді. Осындай түсінікпен
кластердің де қираю байланысты, ол кластердің ішінде материалдық емес
байланыстардың жоғалуы себебінен жүретін процесс. Егер кластердің негізгі
бәсекелестік артықшылығы оның жаңа идеяларды іздестіру потенциалы болса,
онда мұндай әлуетті жоғалту (әлеуметтік капиталмен қамтамасыз етілетін),
кластердің рыноктан кетуіне алып келеді. Мұндай кластердің типіне
мемлекеттің бір ғана жолмен араласу мүмкіндігі бар – жаңартушы
атқарымдарымен шектелу. Мемлекет – модератор (жаңартушы), бір жағынан ішкі
кластерлік ортаға жанама жолмен, кешенді тиімді дамыту үшін инфрақұрылымдық
алғы шарттар құрумен әсер етеді, ал екінші жағынан – сыртқы әлеммен
кластердің байланыс каналы (арнасы) болу жолымен. Мұндай араласу шеттен
жаңа білім алу процесін жеңілдетеді, оны кластер ішінде әрі қарай
түрлендіру мүмкіндігі туады.
П.Маскелл ұсынған талдауды қарап шығып және оны толықтырып біз мынадай
қорытындыға келеміз: жаңа оқыту, үйрету экономика жағдайында кластерлік
құрылымдардың бірегейлігі мен шектен тыс тиімділігі кластер ішінде жаңа
типтегі қатынастар қалыптастыру арқылы анықталады, ол кластерге жоғары
сапалы инновациялық өнім өндіруге, жақсы баға бойынша мүмкіндік туғызады.
Біздің талқыламамыз бойынша кластерді қалыптастырудың алғы шарты
болып, бәсекелес-кәсіпорындардың географиялық-өндірістік кооперацияға
біріктіруге әлуетті қажеттілігі саналады, оны іс жүзіне асырған кезде
кластердің өзіндік институты пайда болады. Кластердің мөлшерін өзгерту
факторы – кәсіпорындар мен институттың әлеуметтік капиталы мөлшерінің
арасындағы өзара қарым-қатынастардың даму дәрежесі. Құрылымды жою факторы
ретінде жеке-мемлекеттік серіктестер формасына мемлекеттің шектен тыс
араласуын айтуға болады, ол кластердегі өзара іс-әрекет институтының
күйреуіне алып келуі мүмкін. Демек, мұндай формада қатынасуы, жоғарыдағы
варианттардағы сияқты оң құбылыс, қала берді экономикалық қатынастарды
қалыптастырудың алғашқы кезеңінде қажет деп ойлаймыз. Сонымен қатар, дамып
келе жатқан немесе пісіп жетілген (дамыған) кластерге мемлекеттің артық
араласа беруі жақсы нәтиже бермейтінін де ескертеміз.
Бірінші бөлім кластерлер типін Э.Маркусен бойынша жіктеумен аяқталады.
Бұл жіктеу маршаллиандық кластерді қамтиды, ол көптеген фирмалар-
бәсекелестерді, алдын ала бірінің алдында бірі берген артықшылықтары жоқ
біріктіретіні туралы жоғарыда айтылды; күпшек және тоқу бізі (ступица и
спицы) типінде фирмалар-доминанттар болады, олар қосалқы мердігерліктер
орындау үшін шағын және орта бизнесті тартады; сателиттік платформалар
(тәуелді тұғырнамалар) ірі компаниялар зауытарына қызмет көрсететін
кәсіпорындар төңірегінде қалыптасады (көбінше ТНК); мемлекеттік
кластерлер, мұнда орталық болып қоғамдық сектор кәсіпорны саналады немесе
коммерциялық емес ұйым. Дегенмен, біздің ойымызша, кооперацияның соңғы екі
түрін толық кластер ретінде сипаттауға болмайды. Себебі географиялық және
стратегиялық аспектерде кластерден тыс жұмыс жасайтын шешім қабылдау
орталығы кластерлік субъектер кооперациясының тиімділігін төмендетіп
отырады.
Біз Маркусен жіктеуін тағы кластердің екі түрмен толықтырамыз – таза
бірігу (агломерация), мұны И.Гордон және П.МакКанн сияқты зерттеушілер
ұсынған болатын және өңірде бірдей фирмалардың шоғырлануы жоғары, олар
қысқа мерзімді және тұрақсыз кооперациялық байланыстармен біріктірілген
және отандық әдебиеттерде көп жазылған (В.Третьяк, М.Афанасьев,
Л.Мясникова). Бұл типті біз шартты түрде өте жақсы кластер деп атаймыз,
себебі оның құрылымы кластерге қатынасушылар арасында бірыңғай
технологиялық тізбекте байланыстырылған, бірін-бірі қайталамайтын тар
мамандандырылған еңбектің бөлінуін болжалдайды (қарастырады). Әрине нақты
өмірде оған қол жеткізу өте күрделі.
Кластерлердің әртүрлі жіктелулерін талдау және қорытындылау барысында
біз кластерлік қатынастардың өмірлік сатыларына байланысты олардың
сабақтастығы туралы қорытынды шығарып отырмыз. Мысалы таза агломерация -
кластердегі экономикалық қатынастардың дамуындағы бірінші саты, ол
толыққанды итальяндық кластерге өсіп жетуі мүмкін немесе күпшек және тоқу
бізі моделіне өзгеруіне де болады. Бұл гипотезаны Э.Вальброк-Роша және SRI
International дайындаған кластердің даму үлгісі де растайды, олардың
үлгісінде кластердің бірнеше даму сатылары қамтылған: агломерациядан
бастап, дамыған кластер, пісіп жетілген кластер, ең соңында
кластерлерді түрлендіру процесіне дейін. Олардың типтің өзгеруіне икемді
бейімелу қабілеті бар екені П.Герриеридің және К.Пьетробелли сияқты
зерттеушілердің еңбектерінде де айтылады.
М.Портер елдің бәсекелестік қабілетін халықаралық бәсекеге қабілеттік
тұрғысынан жекелеген оның фирмаларын емес, кластерлерін зерделей отырып
қарастыру керек деп есептейді. Сол кластерлердің қабілеттілігі ішкі
ресурстарды тиімді пайдалануының принциптік мәні бар. Олар елдің
бәсекелестік артықшылықтарының детерминант (нақты фактор) жүйесін
дайындаған, ол бәсекелестік ромб деп (немесе алмаз) аталады. Осындай
артықшылықтардың негізгі топтары мына төменде көрсетілген:
- факторлық жағдайлар шарттары: адам және табиғи ресурстар, ғылыми-
ақпараттық әлует, капитал, инфрақұрылым, с.і. өмір сапасы факторлары;
- ішкі сұраныс жағдайлар: сұраныс сапасы, әлемдік нарықтағы сұраныстың
даму үрдістеріне сәйкестігі, сұраныс көлемінің дамуы;
- шектесуші және қызмет көрсету салалары (салалар кластерлері):
шикізаттар мен шала фабрикаттардың түсу сфералары, жабдықтардың түсу
сфералары, шикізаттарды, жабдықтарды, технологияларды пайдалану сферасы;
фирмалардың стратегиясы мен құрылымы, ішкі салалық бәсеке: ұйымдардың
мақсаттары, стратегиялары, тәсілдері, фирмалар менеджменті.
Мұнан басқа екі қосымша өзгермелі артықшылықтар кездеседі, олар елдегі
ахуалға артықшылықтар кездеседі, олар елдегі ахуалға айтарлықтай дәрежеде
әсер етеді (оларды фирма бастығы бақылай алмайды): кездейсоқ оқиғалар және
мемлекеттік саясат.
Не дегенмен, Портердің басты тезисі болашағы бар бәсекелестік
артықшылықтар сырттан құрылмайды, олар ішкі рыноктан алынады дегенге саяды.
Бәсекеге қабілеттілік бірқатар микроэкономикалық, макро-экономикалық,
әлеуметтік және мәдени факторлар мен ерекшеліктерден анықталатынына
ешкімнің таласы жоқ. Осы диссертацияда тұрақты бәсекелестік қабілетті
қалыптастырудың бір ғана аспектіне тоқталамыз - өнеркәсіптік кластерлерді
дамыту. Осы жердегі кластер дегеніміз тәуелсіз өндірістік жәненемесе
сервистік фирмалардың тізбегі (олардың жеткізіп берушілерін қоса),
технологиялар мен ноу-хау құрушылар (университеттер, ҒЗИ, инжинирингілік
компаниялар), нарықтық институттарды байланыстырушылар (брокерлер,
кеңесшілер) және бір-бірімен өзара іс-қимыл жасайтын, құн құратын бірыңғай
тізбек шеңберіндегі тұтынушылар.
Экономика құрылымын талдаудағы кластерлік көзқарас Финляндияда, оны
алғаш рет елдің өнеркәсіптік саясатын дайындау үшін (1991-1993 жж.)
пайдаланған соң жалпыға түсінікті болды. Кластерлерді дамыту бойынша
пікірсайыстар бұрын басталған болатын, М.Портердің ұлттардың бәсекелестік
артықшылықтары деген кітабында негізделген (1990 ж.). Портер теориясының
әсерімен Финляндияда ауқымды зерттеулерге ынтагерлік білдірілген еді
(инициировано), ол туралы қорытынды есеп Advantage Finland – The Future of
Finnish Industries деген атпен 1995 ж. жарияланған. Бұл жұмыста құрылым
талданып, даму үрдістері жазылды және фин кластерлерінің бәсекеге
қабілетінің болашағы бағаланды. Бұл зерттеулердің алдын ала болжамдары
бұрынырақ фин тілінде ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.