Азаматтық іс жүргізу құқығы түсінігі
Кіріспе
1. Азаматтық іс жүргізу құқығы пәні. Азаматық іс жүргізудегі талап түсінігі және мағынасы
1.1 . Азаматтық іс жүргізу құқығының түсінігі
1.2 Талап түсінігі және мағынасы
1.3. Талап өндірісінің түсінігі және мағынасы
1.4. Талап элементтері талаптың құрамдас бөліктері ретінде
2. Талап түрлері
2.1 Талаптардың сыныпталу негіздері.
2.2 Мойындату талаптары
2.3 Сотпен өндіру талаптары
2.4 Өзгерту талаптары
2.5 Қайта орнатушылық талабы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Азаматтық іс жүргізу құқығы пәні. Азаматық іс жүргізудегі талап түсінігі және мағынасы
1.1 . Азаматтық іс жүргізу құқығының түсінігі
1.2 Талап түсінігі және мағынасы
1.3. Талап өндірісінің түсінігі және мағынасы
1.4. Талап элементтері талаптың құрамдас бөліктері ретінде
2. Талап түрлері
2.1 Талаптардың сыныпталу негіздері.
2.2 Мойындату талаптары
2.3 Сотпен өндіру талаптары
2.4 Өзгерту талаптары
2.5 Қайта орнатушылық талабы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Азаматтармен заңды тұлғалардың құқықтарымен заңды мүдделерінің жүзеге асырудың ең басты кепілі ол Қазақстан Республикасының Конституциясы мен және басқа заңдармен берілетін сотпен қорғалу құқығы.
Азаматтық, отбасылық, тұрғын үй, еңбек және өзге құқықтармен заңмен қорғалатын мүдделердің сотпен қорғалуы, бұл мемлекеттің азаматтармен заңды тұлғалардың құқықтарымен заңды мүдделеріне қол сұққандарға қарсы мемлекеттің қолданатын шаралары.
Азаматтармен заңды тұлғалардың құқықтарымен заңды мүдделерінің сот арқылы қорғалуының маңызы зор болғандықтан осы мәселенің шарттары мен тәртібін анықтап зерттеу керек.
Сондықтан құқықты қолдаушы тұлғамен мүдделі тұлғаның жоғарыда айтылып кеткен мәселелердің мәні мен маңызын түсіну талап арқылы қорғалудың дамуына жол ашады.
Азаматтық сот өндірісінің негізгі түрі болып, талап өндірісі, ал оны туындатудың әдісі талап екені тәжірибеден мәлім.
Талап. Азаматтық іс жүргізу құқының өте күрделі және басты орын алатын институты талап болып табылады. Сол себептен талап арқылы құқықты қорғау түрлерінің теориялық мәселелері өте көп. Көптеген ғалымдардың талап түсінігі, оның элементтері, талап құқығы және талаптардың сныпталуына байланысты бір – біріне қарама – қайшы көзқарастары көп. Сондықтан көптеген әдебиеттерде талаптың және оның элементтерінің әр – түрлі түсініктері берілген, ал ол осы мәселені шешуді қиындата түседі.
Бұл жұмыста құқықтың талап арқылы қорғалуына байланысты сұрақтарға жауаптар берілген. Олар: Талап түсінігі, талап құқығы, талаптың құрамдас бөліктері, талап түрлері және тағы басқа.
Азаматтық, отбасылық, тұрғын үй, еңбек және өзге құқықтармен заңмен қорғалатын мүдделердің сотпен қорғалуы, бұл мемлекеттің азаматтармен заңды тұлғалардың құқықтарымен заңды мүдделеріне қол сұққандарға қарсы мемлекеттің қолданатын шаралары.
Азаматтармен заңды тұлғалардың құқықтарымен заңды мүдделерінің сот арқылы қорғалуының маңызы зор болғандықтан осы мәселенің шарттары мен тәртібін анықтап зерттеу керек.
Сондықтан құқықты қолдаушы тұлғамен мүдделі тұлғаның жоғарыда айтылып кеткен мәселелердің мәні мен маңызын түсіну талап арқылы қорғалудың дамуына жол ашады.
Азаматтық сот өндірісінің негізгі түрі болып, талап өндірісі, ал оны туындатудың әдісі талап екені тәжірибеден мәлім.
Талап. Азаматтық іс жүргізу құқының өте күрделі және басты орын алатын институты талап болып табылады. Сол себептен талап арқылы құқықты қорғау түрлерінің теориялық мәселелері өте көп. Көптеген ғалымдардың талап түсінігі, оның элементтері, талап құқығы және талаптардың сныпталуына байланысты бір – біріне қарама – қайшы көзқарастары көп. Сондықтан көптеген әдебиеттерде талаптың және оның элементтерінің әр – түрлі түсініктері берілген, ал ол осы мәселені шешуді қиындата түседі.
Бұл жұмыста құқықтың талап арқылы қорғалуына байланысты сұрақтарға жауаптар берілген. Олар: Талап түсінігі, талап құқығы, талаптың құрамдас бөліктері, талап түрлері және тағы басқа.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 30 – шы тамыз 1995 жыл.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық Іс Жүргізу Кодексі 13 – ші шілде 1999 жыл.
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі 1994 жыл.
4. Назарбаев Н.Ә. 2030 Қазақстан 2030, Алматы “Бiлiм” баспасы – 1997ж.
5. Гурвич М.А. Судебное решение. М., 1976 г.
6. Гражданский процесс М., 1995 г. Под ред. Шакарян М.С.
7. Добровольский А.А., Иванова С.А. – Основные проблемы исковой формы защиты права. М., 1979 г.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық Іс Жүргізу Кодексі 13 – ші шілде 1999 жыл.
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі 1994 жыл.
4. Назарбаев Н.Ә. 2030 Қазақстан 2030, Алматы “Бiлiм” баспасы – 1997ж.
5. Гурвич М.А. Судебное решение. М., 1976 г.
6. Гражданский процесс М., 1995 г. Под ред. Шакарян М.С.
7. Добровольский А.А., Иванова С.А. – Основные проблемы исковой формы защиты права. М., 1979 г.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1. Азаматтық іс жүргізу құқығы пәні. Азаматық іс жүргізудегі талап түсінігі
және мағынасы
1.1 . Азаматтық іс жүргізу құқығының
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2 Талап түсінігі және
мағынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1
0
1.3. Талап өндірісінің түсінігі және мағынасы ... 11
1.4. Талап элементтері талаптың құрамдас бөліктері ретінде 13
2. Талап түрлері
2.1 Талаптардың сыныпталу негіздері. 16
2.2 Мойындату талаптары 16
2.3 Сотпен өндіру талаптары 17
2.4 Өзгерту талаптары 18
2.5 Қайта орнатушылық талабы 19
Қорытынды ...22
Пайдаланылған әдебиеттер 24
Кіріспе
Азаматтармен заңды тұлғалардың құқықтарымен заңды мүдделерінің жүзеге
асырудың ең басты кепілі ол Қазақстан Республикасының Конституциясы мен
және басқа заңдармен берілетін сотпен қорғалу құқығы.
Азаматтық, отбасылық, тұрғын үй, еңбек және өзге құқықтармен заңмен
қорғалатын мүдделердің сотпен қорғалуы, бұл мемлекеттің азаматтармен заңды
тұлғалардың құқықтарымен заңды мүдделеріне қол сұққандарға қарсы
мемлекеттің қолданатын шаралары.
Азаматтармен заңды тұлғалардың құқықтарымен заңды мүдделерінің сот
арқылы қорғалуының маңызы зор болғандықтан осы мәселенің шарттары мен
тәртібін анықтап зерттеу керек.
Сондықтан құқықты қолдаушы тұлғамен мүдделі тұлғаның жоғарыда айтылып
кеткен мәселелердің мәні мен маңызын түсіну талап арқылы қорғалудың
дамуына жол ашады.
Азаматтық сот өндірісінің негізгі түрі болып, талап өндірісі, ал оны
туындатудың әдісі талап екені тәжірибеден мәлім.
Талап. Азаматтық іс жүргізу құқының өте күрделі және басты орын алатын
институты талап болып табылады. Сол себептен талап арқылы құқықты қорғау
түрлерінің теориялық мәселелері өте көп. Көптеген ғалымдардың талап
түсінігі, оның элементтері, талап құқығы және талаптардың сныпталуына
байланысты бір – біріне қарама – қайшы көзқарастары көп. Сондықтан көптеген
әдебиеттерде талаптың және оның элементтерінің әр – түрлі түсініктері
берілген, ал ол осы мәселені шешуді қиындата түседі.
Бұл жұмыста құқықтың талап арқылы қорғалуына байланысты сұрақтарға
жауаптар берілген. Олар: Талап түсінігі, талап құқығы, талаптың құрамдас
бөліктері, талап түрлері және тағы басқа.
1. Азаматтық іс жүргізу құқығы пәні. Азаматық іс жүргізудегі талап түсінігі
және мағынасы
1. Азаматтық іс жүргізу құқығының түсінігі мен пәні.
Азаматтық іс жүргізу құқығы деп – белгілі бір жүйедегі іс жүргізу
нормаларының жиынтығын қамтитын, азаматтық іс бойынша әділетті шешім
шығаруда сот пен іс жүргізуге қатысушылар арасындағы қоғамдық қатынастарды
реттейтін құқық саласы. Азаматтық іс бойынша жүргізуге қатысушылардың әр
қайсысы үшін іс жүргізу құқықтары мен міндеттері белгіленген. Мысалы, сот
өзінің қарауына жататын істердіқорғауға және шешуге құқылы.
Азаматтық іс жүргізу құқығының нормаларын құқықтық теттеу объектісі
болып азаматтық іс бойынша сот өндірісі саласындағы қоғамдық қатынастардан
көрінеді. Азаматтық іс жүргізу әділеттілікті жүзеге асырушы тек сот
қызметінің формасы болып табылады. Азаматтық іс жүргізу құқығының өзінің
принциптерімен әдістері бар.
Азаматтық іс жүргізу құқығы қоғамдық қатынастарды диспозитивті рұқсат
етуші әдіспен реттейді. Бұл азаматтық істердің пайда болуына сот емес,
тұлғалар мүдделі болып келеді. Формальды мағынадағы азаматтық іс жүргізу
құқығының кезінде Қазақстан Республикасы қатысқан халықаралық келісім
шарттар мен заңдылық актілері қызмет етеді.
Азаматтық іс жүргізу құқығының көздері шеңберінің аясы өте кең.
Азаматтық іс жүргізу құқығының басты көзі – Қазақстан Республикасының
Конституциясы болып табылады.
Азаматтық іс жүргізудің құқықтық жүйесі азаматтық процессуалдың барлық
мөлшері анықталды, азаматтық істердің әділ сотын реттеуші және мемлекеттік
азаматтық сот ісін жүргізу тапсырмасының орындалуын қамтамасыз етеді.
Азаматтық іс – азаматтық іс іс жүргізу заңдарында көзделген тәртіппен
азаматтық сотта қаралатын іс. Азаматтық іске: жеке адамдар мен заңды
тұлғалардың құқылары мен заңды мүдделерін қорғайтын азаматтық құқық бойынша
дау – дамайлар жөніндегі іс басқару органдарының немесе лауазымды
басшылардың өз уәкілеттерін бұза отырып, азаматтардың құқыларына нұқсан
келтірген іс - әрекеттеріне шағым бойынша заңды мәні бар деректерді
айқындау жөніндегі іс; азаматтық құқық субъектілерінің мүліктік емес жеке
құқыларын (яғни ар – намысын, абыройы мен іскерлік беделін, т. б. қорғауға
байланысты іс жатады. Азаматтық іс арнаулы заңдарда көзделген қағидаларға
сай жүргізіледі.
Азаматтық іс жүргізу құқығы – азаматтық істерді сотта қараудың шешудің
тәртібін, сондай – ақ соттардың және басқа да кейбір органдардың қаулыларын
орындау тәртібін реттейтін құқық саласы. Оның нормалары соттың, сот
атқарушының және процестің барлық қатысушысының қызметін реттейді; сондай
– ақ олардың құқылары мен міндеттерін анықтай отырып, сот мәжілісін
жүргізудің тәртібін белгілейді. Азаматтық іс жүргізу заңдарымен бірге, бұл
ұғым өзімен аттас ғылымды, әрі оқу пәнін де қамтиды.
Республикада жүргізіліп жатқан құқықтық реформа сот қызметін
жетілдіруге, сот билігін күшейтуге, оған мемлекеттік заң шығарушы және
атқарушы бөлікпен қатар үшінші билік рөлін беруге бағытталған.
Азаматтық істерді қарау мен шешу тәртібі азаматтық сот ісін жүргізу
туралы заңдармен белгіленеді. Республиканың барлық соттарында азаматтық
істерді жүргізу тәртібі азаматтық іс жүргізу құқығының нормаларымен
белгіленеді.
Азаматтық іс жүргізу құқығы-мемлекет белгілеген құқықтық нормалардың
соттардың азаматтық істерді қарау және шешу тәртібін, басқаша айтқанда,
азаматтық істер бойынша сот әділдігін, сондай-ақ сот қаулыларын мәжбүрлеп
орындау тәртібін реттейтін жиынтығы немесе жүйесі.
Азаматтық іс жүргізу құқығы жеке, дербес құқық саласы болып
табылады, оның да дербес нысанасы және реттеу әдісі бар. Азаматтық іс
жүргізу құқығының реттейтін нысанасы сот пен іс жүргізуге қатысушы
тұлғалар, яғни азаматтық сот ісін жүргізуге қатысушылар арасында туындайтын
қоғамдық қатынастар болып табылады. Бұл қатынастар азаматтық істі жүргізу
процесінде туындайды. Азаматтық іс жүргізу құқық қатынастарының басты,
міндетті субъектісі мемлекеттік билік органы сот болып табылады, басқа
субъектілер соттан қорғау сұраған тұлға немесе іске қатысуға жауапкер
ретінде не куә, сарапшы және т.б. тұлғалар болуы мүмкін.
Азаматтық іс жүргізу құқық қатынастарының субъектілері арасында іске
қатысушы тұлғалар ерекше бөліп көрсетілген. Қазақстан Республикасының
Азаматтық іс жүргізу кодексінің 44 бабына сәйкес оларға мыналар: тараптар,
үшінші тұлғалар, прокурор, мемлекеттік басқару органдары, кәсіподақтар және
заңда көзделген жағдайда басқа адамдардың құқықтары мен міндеттерін
қорғайтын басқа да қоғамдық ұйымдар жатқызылған. Олар іске өз атынан
қатысады, өздерінің субъективті құқықтары мен мүдделерін, не басқа
тұлғалардың құқықтары мен мүдделерін қорғайды. Бұлар-өздерінің іс жүргізу
әрекеттерімен істің қозғалуына, істің бір сатыдан екінші сатыға өтуіне және
істі жүргізудің қысқартылуына ықпал ететін тұлғалар.
Азаматтық іс жүргізу құқығын реттеу әдісі императивтік-диспозитивтік
сипатта болады. Соттың іс жүргізу әрекеттері билік сипатында жасалады, олар
өздері арнап шығарылған тұлғалар үшін міндетті, өйткені оларды мемлекеттік
билік органы шығарады және мәжбүрлеу күші бар құқық нормасына негізделген.
Іске қатысушы тұлғалар жасайтын іс жүргізу әрекеттері диспозитивтік сипатта
болады. Азаматтық іс талап қоюшының талап-арыздан бас тарту туралы арызы
бойынша немесе тараптардың бітісу келісімін жасауы себепті қысқартылуы
мүмкін. Азаматтық істің өзіндік ерекшелігі осында.
Азаматтық іс жүргізу құқығы жалпы және ерекше бөлімдерден тұрады.
Жалпы бөлімге сот әділдігі принциптерін, азаматтық істердің сотқа
қарастылығы, сот құрамын, қарсылық білдіруді, іске қатысушы тұлғалардың
құрамын, олардың іс жүргізу құқығы мен міндеттерін дәлелдеу, талап қою және
басқаларын баянды ететін нормалар енеді. Азаматтық іс жүргізу құқығының
ерекше бөлігі-құқықтың осы саласының жекелеген институттарын, сатыларын
реттейтін құқық нормаларының жиынтығы.
Азаматтық іс жүргізу соттың, іске қатысушы тұлғалардың және процеске
басқа да қатысушылардың, сондай-ақ сот қаулыларын орындайтын органдардың
азаматтық іс жүргізу құқығының нормаларымен реттелген қызметі. Азаматтық іс
жүргізу дегеніміз, іс жүргізу құқық қатынастары пайда болуының, дамуының
және тоқтатылуының жүйелі тәртібі болып табылады, өйткені бұл қатынастар
іске мүдделі барлық тұлғалардың белсене қатысуымен азаматтық істер бойынша
сот әділдігін жүзеге асыру жөніндегі сот қызметі процесінде пайда болады,
дамиды және тоқтатылады не олар соттың істің шын мән-жайын анықтауына
жәрдемдеседі.
Азаматтық сот ісін жүргізудің міндеттері Азаматтық іс жүргізу кодексінің
5 бабында белгіленген. Сот азаматтардың және ұйымдардың құқықтары мен заңды
мүдделерін қорғау мақсатында азаматтық істерді дұрыс және мерзімінде шешуі
тиіс. Осы негізгі міндетті орындау арқылы азаматтық сот ісін жүргізу
құқықтық мемлекетті, заңдылық пен құқық тәртібін нығайтуға, әлеуметтік
әділеттілікті орнықтыруға, құқық бұзушылықтардың алдын алуға, азаматтарды
заңдарды дәл және мүлтіксіз орындау, азаматтардың құқығы, ар-ожданы мен
қадір-қасиетін, ортақ тұрмыс ережелерін құрметтеу рухында тәрбиелеуге
жәрдемдесуге тиіс. Кепілдік берілген конституциялық құқықтар мен
бостандықтарды пәрменді түрде қорғау соттардан сот ісін жүргізудің барлық
кезеңдерінде қолданылуға тиісті құқық нормаларының бәрін аса қатаң сақтауды
талап етеді.
Азаматтық процесс жеке сатылардан тұратын үдемелі қозғалыс болып
табылады. Процесс мынадай сатыларға бөлінеді:
1)сотта азаматтық істің қозғалуы;
2)істі сотта қарауға әзірлеу;
3)істі бірінші сатыдағы сотта мәні бойынша қарау;
4)істі апелляциялық тәртіппен қарау;
5)заңды күшіне енген сот шешімдерін, ұйғарымдарын, қаулыларын қадағалау
тәртібін қайта қарау;
6)заңды күшіне енген шешімдерді, ұйғарымдарды, қаулыларды жаңадан ашылған
мән-жайлар бойынша қайта қарау;
7)атқару ісін жүргізу;
Азаматтық процестің сатылары-біртұтас азаматтың сот ісін жүргізудің аса
жақын мақсат біріктірген құрамдас бөліктері. Әрбір азаматтық істің жоғарыда
аталған сатылардың бәрінен өтуі міндетті емес екенін айта кеткен жөн. Бұл
тараптардың қалауына байланысты.
Азаматтық процесс азаматтық істі қарау және шешу кезінде сот пен басқа
да субъектілер арасында қалыптасатын іс жүргізу құқық қатынастары пайда
болуының, дамуы мен тоқтатылуының жүйелі тәртібі болып табылады.
Азаматтық істердің көпшідігі талап істер жүргізу ережелері бойынша
қаралады. Олар сотта талап арыз беру арқылы қозғалады, оларға құқық туралы
даудың болуы тән, сот қарауының мәселесі даулы құқық қатынасы, дауласушы
тараптардың қатысуы болып табылады. Соттар талап істерден басқа
конституциялық және әкімшілік-құқықтық қатынастардан туындайтын істерді,
сондай-ақ ерекше сипатта жүргізілетін істерді қарайды.
Азаматтық іс жүргізу құқығы құқықтың басқа салаларымен, әсіресе
материалдық салаларымен тығыз байланысты. Онда анықтау нысанасын, істің
сотқа қарастылығын анықтайтын азаматтық іс жүргізу сипатындағы нормалар
болады. Сот іс бойынша шешім шығаратын кезде даулы құқық қатынастарын
реттейтін материалдық құқық нормаларын қолданады.
Азаматтық іс жүргізу құқығы қылмыстық іс жүргізу құқығымен тығыз
байланысты, өйткені екі сала да сот әділдігін жүзеге асыру жөніндегі сот
қызметінің тәртібін белгілейді. Олардың арасындағы ұқсастық көптеген іс
жүргізу сатыларындағы іс жүргізу нысанында болып табылады. Олардың арасында
айырмашылық та бар. Қылмыстық іс жүргізу құқығы соттың ғана емес, сонымен
қатар алдын ала тергеу органдарының да қызметін қамтиды. Құқықтың бұл
саласын реттеу мәселесінде де айырма бар.
Азаматтық іс жүргізу құқығының деректемелері азаматтық істер бойынша сот
әділдігін жүзеге асыру тәртібін реттейтін нормалар баянды етілген
нормативтік актілер болып табылады.
Ең алдымен азаматтық іс жүргізу құқығының деректемесі сот әділдігін
жүзеге асыруды сот органдарына ғана жүктеп, сот әділдігін салааралық
принциптерін, судьялардың тәуелсіздігін және олардың тек заңға бағынуын;
барлық соттарда істердің ашық қаралуын, заңдылықты және т.б. нығайта
отырып, сот жүйесін анықтайтын Қазақстан Республикасының Конституциясы
болып табылады.
Азаматтық іс жүргізу құқығының келесі бір аса маңызды деректемесі 1999
жылы 13 шілдеде қабылданған Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу
кодексі болып табылады. Онда азаматтық істер бойынша сот ісін жүргізу егжей-
тегжейлі регламенттелген. Азаматтық іс жүргізу кодексі жалпы және ерекше
бөлімдерден тұрады. Жалпы білімге азаматтық процестің барлық түрлері мен
сатыларына қатысты нормалар енгізілген.
Құқықтың осы саласының нормалары Қазақстан Республикасы Президентінің
Қазақстан Республикасындағы соттар және судьялардың мәртебесі туралы 1995
жылғы 20 желтоқсандағы конституциялық заң күші бар Жарлығында, Қазақстан
Республикасының Прокуратурасы туралы 1995 жылғы 21 желтоқсандағы заң күші
бар Жарлығында; Мемлекеттік баж туралы Заң мен басқа заңдарда баянды
етілген.
Азаматтық іс жүргізу құқығының деректемелері арасында Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының түсіндірмелері ерекше орын алады.
Ғылымда бір авторлар басшылыққа алынатын түсіндірмелер нормативтік сипатта
болады деп санайды, басқалары өзгеше пікір ұсынады.
Мемлекетте заң шығарушы және атқарушы билікпен бірдей үшінші билік
ретінде соттардың рөлін нығайту Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты
Пленумының басшылыққа алынатын қаулыларын құқық нормалары бар нормативтік
актілер деп санауға негіз береді.
Азаматтық іс жүргізушілік құқық құрамында ортақ жағдайды ажыратуға
болады, мазмұнымен барлық іс жүргізуге жататын нормалар, іс жүргізудің әр
жеке кезеңіндегі өндірісті реттеу, орындау өндірісін қосып, және де
шетелдік элементпен процессуалды қызметті реттеу. Осыдан кейін іс
жүргізушілік құқық жүйесінде екі бөлім айқындалады – ортақ және айрықша.
Азаматтық іс жүргізушілік құқықтың ортақ бөлімін негізгі институттар
құрайды. Ортақ жағдай : әділ сот принциптері және өкілділік, айғақ, сотқа
шағым беру құқығы бекітілген. Азаматтық іс жүргізу заңының айрықша бөлігі –
құқық мөлшерінің барлығы, процесті әр кезеңінде реттеу ҚР АІЖК құрылымын
анықтайды.
Азаматтық іс жүргізу құқығы – азаматтық сот істері тапсырмасын
орындаудың маңызды кепілдемесі, соттық қорғауға конститутциялық құқықты
тарату, себебі сот құзіреттілігін, заңның және процесске қатысушылардың
барлығы жете қарастырылады.
Азаматтық іс жүргізу құқығының қайнар көзі - заңды актілер, берілген
өсінділер, құқық мөлшерінің мазмұны. Азаматтық іс жүргізу заңының негізгі
қайнар көзі Қ Р-ң Конституциясы болып табылады, ол сот ісінің маңызды
қағидаларын қарастырады. Азаматтық іс жүргізу құқығының қайнар көзінің бірі
- ҚР-ң прокуратурасы туралы заңы болып табылады. Прокуратура туралы заңында
бірінші сотында қарағанда прокурорға азаматтық істер жөнінде сотқа қатысуға
мүмкіндік алады. Процеске шағым және қадағалау сатысы сонымен қатар шағым
беру жолы, заңдардың орындалуын қадағалау, прокурор заңға қарсы келетін
құқықтық актты, органға немесе қызметтік адамға қарсы келуге құқылы.
Азаматтық іс жүргізу құқығының көздері заңдар болып табылады. Олар әртүрлі
құқықтық қатынастарды реттейді.
Көптеген заңдарда сотқа азаматтық істердің ведомостьвалығын орнатады.
Заңнан басқа да процессуалды мөлшерлер Үкімет қаулыларында болуы мүмкін.
Азаматтық іс жүргізушілік құқық негіздеріне халықаралық келісімдер де
жатады, олар азматтық істер бойынша мемлекеттердің өзаралық құқықтық
көмектерін анықтайды.
Уақыт бойынша процессуалды мөлшер қызметі ережемен анықталады,
азаматтық істерді қарауға сәйкес, жеке процессуалды істерді іске асыру,
азаматтық іс жүргізушілік заңы бойынша сот шешімдерін орындау жүргізіледі,
қазіргі таңда жұмыс істеп тұрған процессуалды қызметті іске асыру.
Осылайша, сотта азаматтық істерді уақытқа тәуелсіз қоздыру, процессуалды
істерді іске асырғанда процессуалды заңдар қолданылады. Кеңістіктегі
азаматтық процессуалды мөлшерді іс әрекетті органның компетенциясына
тәуелділікті орнатады, заң шығарушы, қолданысқа жататын, және соттың
орнатылған жері, жеке процессуалды іс әрекеттерді қарастыру немесе іске
асыру. ҚР-ң соттары өз қызметінде ҚР-ң азаматтық процессуалды заңдарды
басқарады және жеке процессуалды іс әрекеттер іске асырылады немесе сот
шешімі орындалады. Демек, ҚР –ң процессуалды нормасы Қазақстанның барлық
жерінде іске асырылады және ҚР –ң барлық соттары қолданады. Бұл ереже ҚР-ң
сотына басқа елдегі сотты аударғандада іске асырылады немесе жеке
процессуалды іс әрекет басқа мемлекеттің сот тапсыруы мен іске асырылады.
Осылайша азаматтық істерді қарағанда жеке процессуалды іс әрекетті
істегенде және сот шешімін орындағанда сәйкес келетін процессуалды әрекетті
іске асыру жеріне байланысты процессуалды заң іске асырылады. Азаматтық
процессуалды мөлшерлер барлық азаматтарға арнайы, міндетті күші бар,
мемлекеттік кәсіпорын, мекеме, басқа кооперативті және қоғамдық
ынтымақтастықтар және олардың бірігуі. Азаматтық процессуалды заңы
шетелдіктерге, шетелдік мекемелерге, ынтымақтастықтарға Қазақстан
териториясында орналасқанның барлығына тараған.
Азаматтық іс жүргізу құқығы материалды құқықпен тығыз байланыста
әрекет етеді. Ол күшпен іске асырудың түрі қызмет атқарады, азаматтық,
отбасылық, еңбектік, административті және басқа міндеттер, субъективтік
құқық қорғау формасы, материалды мөлшерге сәйкес бұйрықты өз еркімен
міндетті адамдармен орындалмаса қолданылады. Құқықтық қатынастар мен
қызығушылықтар мінездері сотпен қарастырылған зат қызметін атқаратын,
олардың қорғау формаларын өзгертеді. Сот азаматтық істерге материалды құқық
негізінде рұқсат береді. Бірақ құқықтың бұл өсінділері дербес және пән
бойынша әртүрлі және де құқықтық реттеу әдістері материалды құқықты реттеу
пәні екі жақтың қатынас саласының сәйкес келуі болып табылады – заттық,
мүліктік, жеке мүліксіз, еңбектік, жанұялық және т.б. Азаматтық
процессуалды мөлшер императивті әрекет етеді, екі жақтың құқығы және басқа
адамдар, іске көңіл білдіру құқығы болып табылады, яғни оның ерігіне
байланысты субъективті процессуалды құқыққа тиістілерді таратады.
Келісім процессінде сирек шығару түрінде жіберіледі. Сот құрылысы
мөлшері сотың жүйе ынтымақтастығын орнатады және әділ сот саласындағы
жүйесінің органдар компетенциясы, процессуалды құқық мөлшері формасы және
тәртібі анықталады, онда сот компетенциясы іске асырылады. Сот заңмен
қарастырылған оқиғалар әкімшілікті органдардың заңын реттейді.
Азаматтық іс жүргізушілік құқық пен қылмыстық іс жүргізушілік құқық
арасында байланыс маңызы, олардың бірдей конститутциялық негізі, ортақ
институттардың қатары бар қылмыстық және азматтық іс жүргізушілік құқыққа
байланысты кейбір сұрақтар қылмыстық процессте рұқсат етілген, азаматтықта
немесе керісінше шешілмейді. Процессуалды құқық көрсетілген өсімдерінің
әрқайсысының ерекшеліктері бар, пәннің ерекшелігімен шешілген және
азаматтық және қылмыстық процессте қаралатын тапсырмалар. Қылмыстық процесс
қылмыстық істерді қарауға бағытталған. Бұл жерде қоғамдық мүдде істің
негізгі жүргізушісі болып табылады. Азаматтық процессте қоғамның толық
мүддесін қамтиды, оның қатар мазмұны мен мөлшері және институттарына
келетін болсақ: сот белсенділігі, прокурорлар, процесске қатысатын
мемлекеттік басқару органдары және қоғамдық ынтымақтастықтар көрінеді.
Бірақ мұнда қорғаудың негізгі пәні мүддесін танытқандардың субъективті
құқығы қызмет атқарады, қарастырылатын зат – жеке, материалды құқықтық
қатынастардың субъектілерін біріктіреді. Екі жақ азаматтық процессте бір –
біріне қарсыласқанда тең субъект болып табылады, тең процессуалды жағдай,
тең құқық және тең міндеттер.
Шешімді азаматтық істер бойынша күшпен орындатуда ерекшелігі көп және
қылмыстық істердегі жазада да. Бұл азаматтық және қылмыстық құқық
мөлшерінің санкцияларындағы айырмашылықпен шешілген.
1.2 Талап түсінігі және мағынасы.
Заңды және жеке тұлғалардың сотпен қаралуға байланысты конституциялық
құқтары олардың сотқа талапарызбен жолдануы арқылы жүзеге асырылады.
Талап бұзылған немесе дауласып жатырған субъективтік құқықты қорғаудың
ең бір ерекше әдісі екендігі даусыз. Кез келген тұлға талап беру арқылы
талап өндірісін қозғай алады. “Құқықты талап арқылы қорғаудың негізі
мәселелері атты” Добровольский А.А. мен Иванова С.А. жазған еңбегінде
талап дегеніміз – “нақты заңды фактілерге негізделген, даулы материалдық –
құқықтық қатынастардан туындайтын сот немесе өзге де юрисдикциялдық органға
анықталған процессуалдық тәртіппен қарауға және шешуге берілетін
материалдық құқықтық талап”
Добровольский А.А. мен Иванова С.А. талапты – материалдық – құқықтық
және процессуалдық жақтарды өзінде үйлестіруші бір тұтас түсінік ретінде
қарастырады. Осыған сәйкес бұл авторлар мынадай өз ой – пікірлерін
келтірген: талапкердің жауапкер атына сот арқылы берген талабында
материалдық – құқықтық талап көрсетілген болса, сот ол талапты
қабылдамайды, себебі соттың бұл жерде қарап шешетіндей еш нәрсесі болмайды.
Сондықтанда кез – келген сотқа жолдану материалдық – құқықтық талаптан
тұруы керек. Бұл жердегі ойдың түйіні мынада деуге болады: талапкердің
материалдық – құқықтық талабы процесстің туындауына себеп болып табылады
және ол сот қызметінің пәні болып табылады, себебі сот талапкердің
жауапкерге берген материалдық талабының заңдылығын және негізділігін
қарайды.
Жоғарыда аталып кеткен авторлардың пікірлеріне Гурвич М.А. мен
Елесейкина П.Ф. ойлары өзгешелеу.
Олар талапты екі құқық саласына тән категория ретінде қарастырады,
яғни материалдық, азаматтық және процессуалдық құқық салалары және олар
талаптың басқа екі түрлі түсінігін береді – материалдық – құқықтық және
процессуалдық тұрғыдағы түсінігі.
М.А. Гурвич пікірі бойынша – талап процессуалдық әрекет болып табылады.
Гурвичтің “сот шешімі” атты кітабында талап ол сотқа жолданған адамның
әрекеті болып табылады делінген бұл автордың пікірі бойынша, азаматтық
субъективтік, құқықты бір тұлғаның мәжбүрлі түрде белгіленген әрекеті,
орындалуы болып табылады. Құқықтың мұндай құбылыс түрінде қөрінуі азаматтық
субъективтік құқықтың құбылысы болып табылады.
Гурвичтің пікіріне ұқсас пікір П.Ф. Елесейкинаның пікірі. Ол талапты
материалдық құқықтық тұрғыда сотпен қорғалатын субъективтік құқық. Ал
процессуалдық тұрғыда бұл субъективтік құқықты немесе заңмен қорғалатын
мүдделерді қорғау үшін сотқа жолдану дейді. Ал басқа авторлардың К.С
Юдельсон, К.И. Комиссаров, В.М. Семенов пікірі бойынша талап бұл
процессуалдық деңгейдегі азаматтық іс жүргізу құқының институты дейді. Олар
субъективтік құқықпен материалдық игілікті талаптан бөлек тұрғыдан
қарастырады. Мұндай құқық талаптың мазмұнын емес, мақсатын құрайды. Олардың
ойы бойынша егер субъективтік құқық туындаса, ол сот процедурасынсыз – ақ
жүзеге асырыла береді. Материалдық құқық нормалар соттың қатысауынсыз және
талап бермей – ақ жүзеге асырылуы мақсатталған. Субъективтік құқықты талап
беру тәртібінен қорғау мүдделі тұлғаға міндетті болып табылады. Соттың
мақсаты материалдық құқықтық қатынастан қатысушылардың материалдық құқық
нормаларын заңмен рұқсат етілген тәртітіпте жүзеге асыруға рұқсат беру.
Сондықтан да сот шешімінің жоғарыда аталып кеткен бұйырымы бөлімінде мәселе
талапқа байланысты емес, ал керісінше субъективтік құқықтың өзіне
байланысты.
3. Талап өндірісінің түсінігі және мағынасы.
Азаматтардың және ұйымдардың субъективтік құқықтары мен заң мен
қорғалатын мүдделерінің сотпен қорғалуы, сотқа жолдану арқылы жүзеге
асырылады. Сотқа жолдану кезінде тұлға талап арыз береді. Осының өзінде
талап өндірісі туындайды.
Талап өндірісі – азаматтық, отбасылық, еңбек, шаруашылық және басқа да
құқықтық қатынастардан туындайтын субъективтік құқықтар және заңмен
қорғалатын құқықтарға мүдделерге байланысты дауларды шешуге және қарауға
бағытталған азаматтық іс жүргізу құқының нормаларымен реттелген соттың
қызметі. Сот арқылы қорғалудың осы түрі қазіргі кезде кең таралған және өте
тиімді болып табылады. Жоғарыда аталып кеткен құқықтық қатынастың
барлығында субъектілер бір – біріне байланысты бірдей жағдайда болады, ал
сотта оларға дауласудың заңды теңділігі беріледі. Талап өндірісіндегі
дауласу құқығын қорғаудың процессуалдық әдісі талап болып табылады. Талап
өндірісі - азаматтық сот өндірісінің негізгі түрі, оның нормалары сот
өндірісінің және талаптық емес өндірісінің іс нормаларынан тұрады .
Қазақстан Республикасының АІЖК – нің 3 бөлімі 2 – бабының 3- тармағы
бойынша азаматтық сот сот өндірісінің заңдары азаматтық, отбасылық, еңбек,
тұрғын үй, әкімшілік, қаржылық, шаруашылық, жер, жерге байланысты құқықтық
қатынастардың және табиғи ресурстарды пайдалану және қоршаған ортаны
қорғауға байланысты құқықтық қатынастардан туындайтын дауласу істерін
қараудың тәртібін белгілейді.
Соттың азаматтық, отбасылық, еңбек және шаруашылық істерге байланысты
заң мен берілген құзіреттері әр – түрлі болуына қарамастан олардың
барлығына бірдей белгілерінің (субъектінің теңділігі құқыққа байланысты
даудың болуы) белгілерінің болуы. Азаматтық, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1. Азаматтық іс жүргізу құқығы пәні. Азаматық іс жүргізудегі талап түсінігі
және мағынасы
1.1 . Азаматтық іс жүргізу құқығының
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2 Талап түсінігі және
мағынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1
0
1.3. Талап өндірісінің түсінігі және мағынасы ... 11
1.4. Талап элементтері талаптың құрамдас бөліктері ретінде 13
2. Талап түрлері
2.1 Талаптардың сыныпталу негіздері. 16
2.2 Мойындату талаптары 16
2.3 Сотпен өндіру талаптары 17
2.4 Өзгерту талаптары 18
2.5 Қайта орнатушылық талабы 19
Қорытынды ...22
Пайдаланылған әдебиеттер 24
Кіріспе
Азаматтармен заңды тұлғалардың құқықтарымен заңды мүдделерінің жүзеге
асырудың ең басты кепілі ол Қазақстан Республикасының Конституциясы мен
және басқа заңдармен берілетін сотпен қорғалу құқығы.
Азаматтық, отбасылық, тұрғын үй, еңбек және өзге құқықтармен заңмен
қорғалатын мүдделердің сотпен қорғалуы, бұл мемлекеттің азаматтармен заңды
тұлғалардың құқықтарымен заңды мүдделеріне қол сұққандарға қарсы
мемлекеттің қолданатын шаралары.
Азаматтармен заңды тұлғалардың құқықтарымен заңды мүдделерінің сот
арқылы қорғалуының маңызы зор болғандықтан осы мәселенің шарттары мен
тәртібін анықтап зерттеу керек.
Сондықтан құқықты қолдаушы тұлғамен мүдделі тұлғаның жоғарыда айтылып
кеткен мәселелердің мәні мен маңызын түсіну талап арқылы қорғалудың
дамуына жол ашады.
Азаматтық сот өндірісінің негізгі түрі болып, талап өндірісі, ал оны
туындатудың әдісі талап екені тәжірибеден мәлім.
Талап. Азаматтық іс жүргізу құқының өте күрделі және басты орын алатын
институты талап болып табылады. Сол себептен талап арқылы құқықты қорғау
түрлерінің теориялық мәселелері өте көп. Көптеген ғалымдардың талап
түсінігі, оның элементтері, талап құқығы және талаптардың сныпталуына
байланысты бір – біріне қарама – қайшы көзқарастары көп. Сондықтан көптеген
әдебиеттерде талаптың және оның элементтерінің әр – түрлі түсініктері
берілген, ал ол осы мәселені шешуді қиындата түседі.
Бұл жұмыста құқықтың талап арқылы қорғалуына байланысты сұрақтарға
жауаптар берілген. Олар: Талап түсінігі, талап құқығы, талаптың құрамдас
бөліктері, талап түрлері және тағы басқа.
1. Азаматтық іс жүргізу құқығы пәні. Азаматық іс жүргізудегі талап түсінігі
және мағынасы
1. Азаматтық іс жүргізу құқығының түсінігі мен пәні.
Азаматтық іс жүргізу құқығы деп – белгілі бір жүйедегі іс жүргізу
нормаларының жиынтығын қамтитын, азаматтық іс бойынша әділетті шешім
шығаруда сот пен іс жүргізуге қатысушылар арасындағы қоғамдық қатынастарды
реттейтін құқық саласы. Азаматтық іс бойынша жүргізуге қатысушылардың әр
қайсысы үшін іс жүргізу құқықтары мен міндеттері белгіленген. Мысалы, сот
өзінің қарауына жататын істердіқорғауға және шешуге құқылы.
Азаматтық іс жүргізу құқығының нормаларын құқықтық теттеу объектісі
болып азаматтық іс бойынша сот өндірісі саласындағы қоғамдық қатынастардан
көрінеді. Азаматтық іс жүргізу әділеттілікті жүзеге асырушы тек сот
қызметінің формасы болып табылады. Азаматтық іс жүргізу құқығының өзінің
принциптерімен әдістері бар.
Азаматтық іс жүргізу құқығы қоғамдық қатынастарды диспозитивті рұқсат
етуші әдіспен реттейді. Бұл азаматтық істердің пайда болуына сот емес,
тұлғалар мүдделі болып келеді. Формальды мағынадағы азаматтық іс жүргізу
құқығының кезінде Қазақстан Республикасы қатысқан халықаралық келісім
шарттар мен заңдылық актілері қызмет етеді.
Азаматтық іс жүргізу құқығының көздері шеңберінің аясы өте кең.
Азаматтық іс жүргізу құқығының басты көзі – Қазақстан Республикасының
Конституциясы болып табылады.
Азаматтық іс жүргізудің құқықтық жүйесі азаматтық процессуалдың барлық
мөлшері анықталды, азаматтық істердің әділ сотын реттеуші және мемлекеттік
азаматтық сот ісін жүргізу тапсырмасының орындалуын қамтамасыз етеді.
Азаматтық іс – азаматтық іс іс жүргізу заңдарында көзделген тәртіппен
азаматтық сотта қаралатын іс. Азаматтық іске: жеке адамдар мен заңды
тұлғалардың құқылары мен заңды мүдделерін қорғайтын азаматтық құқық бойынша
дау – дамайлар жөніндегі іс басқару органдарының немесе лауазымды
басшылардың өз уәкілеттерін бұза отырып, азаматтардың құқыларына нұқсан
келтірген іс - әрекеттеріне шағым бойынша заңды мәні бар деректерді
айқындау жөніндегі іс; азаматтық құқық субъектілерінің мүліктік емес жеке
құқыларын (яғни ар – намысын, абыройы мен іскерлік беделін, т. б. қорғауға
байланысты іс жатады. Азаматтық іс арнаулы заңдарда көзделген қағидаларға
сай жүргізіледі.
Азаматтық іс жүргізу құқығы – азаматтық істерді сотта қараудың шешудің
тәртібін, сондай – ақ соттардың және басқа да кейбір органдардың қаулыларын
орындау тәртібін реттейтін құқық саласы. Оның нормалары соттың, сот
атқарушының және процестің барлық қатысушысының қызметін реттейді; сондай
– ақ олардың құқылары мен міндеттерін анықтай отырып, сот мәжілісін
жүргізудің тәртібін белгілейді. Азаматтық іс жүргізу заңдарымен бірге, бұл
ұғым өзімен аттас ғылымды, әрі оқу пәнін де қамтиды.
Республикада жүргізіліп жатқан құқықтық реформа сот қызметін
жетілдіруге, сот билігін күшейтуге, оған мемлекеттік заң шығарушы және
атқарушы бөлікпен қатар үшінші билік рөлін беруге бағытталған.
Азаматтық істерді қарау мен шешу тәртібі азаматтық сот ісін жүргізу
туралы заңдармен белгіленеді. Республиканың барлық соттарында азаматтық
істерді жүргізу тәртібі азаматтық іс жүргізу құқығының нормаларымен
белгіленеді.
Азаматтық іс жүргізу құқығы-мемлекет белгілеген құқықтық нормалардың
соттардың азаматтық істерді қарау және шешу тәртібін, басқаша айтқанда,
азаматтық істер бойынша сот әділдігін, сондай-ақ сот қаулыларын мәжбүрлеп
орындау тәртібін реттейтін жиынтығы немесе жүйесі.
Азаматтық іс жүргізу құқығы жеке, дербес құқық саласы болып
табылады, оның да дербес нысанасы және реттеу әдісі бар. Азаматтық іс
жүргізу құқығының реттейтін нысанасы сот пен іс жүргізуге қатысушы
тұлғалар, яғни азаматтық сот ісін жүргізуге қатысушылар арасында туындайтын
қоғамдық қатынастар болып табылады. Бұл қатынастар азаматтық істі жүргізу
процесінде туындайды. Азаматтық іс жүргізу құқық қатынастарының басты,
міндетті субъектісі мемлекеттік билік органы сот болып табылады, басқа
субъектілер соттан қорғау сұраған тұлға немесе іске қатысуға жауапкер
ретінде не куә, сарапшы және т.б. тұлғалар болуы мүмкін.
Азаматтық іс жүргізу құқық қатынастарының субъектілері арасында іске
қатысушы тұлғалар ерекше бөліп көрсетілген. Қазақстан Республикасының
Азаматтық іс жүргізу кодексінің 44 бабына сәйкес оларға мыналар: тараптар,
үшінші тұлғалар, прокурор, мемлекеттік басқару органдары, кәсіподақтар және
заңда көзделген жағдайда басқа адамдардың құқықтары мен міндеттерін
қорғайтын басқа да қоғамдық ұйымдар жатқызылған. Олар іске өз атынан
қатысады, өздерінің субъективті құқықтары мен мүдделерін, не басқа
тұлғалардың құқықтары мен мүдделерін қорғайды. Бұлар-өздерінің іс жүргізу
әрекеттерімен істің қозғалуына, істің бір сатыдан екінші сатыға өтуіне және
істі жүргізудің қысқартылуына ықпал ететін тұлғалар.
Азаматтық іс жүргізу құқығын реттеу әдісі императивтік-диспозитивтік
сипатта болады. Соттың іс жүргізу әрекеттері билік сипатында жасалады, олар
өздері арнап шығарылған тұлғалар үшін міндетті, өйткені оларды мемлекеттік
билік органы шығарады және мәжбүрлеу күші бар құқық нормасына негізделген.
Іске қатысушы тұлғалар жасайтын іс жүргізу әрекеттері диспозитивтік сипатта
болады. Азаматтық іс талап қоюшының талап-арыздан бас тарту туралы арызы
бойынша немесе тараптардың бітісу келісімін жасауы себепті қысқартылуы
мүмкін. Азаматтық істің өзіндік ерекшелігі осында.
Азаматтық іс жүргізу құқығы жалпы және ерекше бөлімдерден тұрады.
Жалпы бөлімге сот әділдігі принциптерін, азаматтық істердің сотқа
қарастылығы, сот құрамын, қарсылық білдіруді, іске қатысушы тұлғалардың
құрамын, олардың іс жүргізу құқығы мен міндеттерін дәлелдеу, талап қою және
басқаларын баянды ететін нормалар енеді. Азаматтық іс жүргізу құқығының
ерекше бөлігі-құқықтың осы саласының жекелеген институттарын, сатыларын
реттейтін құқық нормаларының жиынтығы.
Азаматтық іс жүргізу соттың, іске қатысушы тұлғалардың және процеске
басқа да қатысушылардың, сондай-ақ сот қаулыларын орындайтын органдардың
азаматтық іс жүргізу құқығының нормаларымен реттелген қызметі. Азаматтық іс
жүргізу дегеніміз, іс жүргізу құқық қатынастары пайда болуының, дамуының
және тоқтатылуының жүйелі тәртібі болып табылады, өйткені бұл қатынастар
іске мүдделі барлық тұлғалардың белсене қатысуымен азаматтық істер бойынша
сот әділдігін жүзеге асыру жөніндегі сот қызметі процесінде пайда болады,
дамиды және тоқтатылады не олар соттың істің шын мән-жайын анықтауына
жәрдемдеседі.
Азаматтық сот ісін жүргізудің міндеттері Азаматтық іс жүргізу кодексінің
5 бабында белгіленген. Сот азаматтардың және ұйымдардың құқықтары мен заңды
мүдделерін қорғау мақсатында азаматтық істерді дұрыс және мерзімінде шешуі
тиіс. Осы негізгі міндетті орындау арқылы азаматтық сот ісін жүргізу
құқықтық мемлекетті, заңдылық пен құқық тәртібін нығайтуға, әлеуметтік
әділеттілікті орнықтыруға, құқық бұзушылықтардың алдын алуға, азаматтарды
заңдарды дәл және мүлтіксіз орындау, азаматтардың құқығы, ар-ожданы мен
қадір-қасиетін, ортақ тұрмыс ережелерін құрметтеу рухында тәрбиелеуге
жәрдемдесуге тиіс. Кепілдік берілген конституциялық құқықтар мен
бостандықтарды пәрменді түрде қорғау соттардан сот ісін жүргізудің барлық
кезеңдерінде қолданылуға тиісті құқық нормаларының бәрін аса қатаң сақтауды
талап етеді.
Азаматтық процесс жеке сатылардан тұратын үдемелі қозғалыс болып
табылады. Процесс мынадай сатыларға бөлінеді:
1)сотта азаматтық істің қозғалуы;
2)істі сотта қарауға әзірлеу;
3)істі бірінші сатыдағы сотта мәні бойынша қарау;
4)істі апелляциялық тәртіппен қарау;
5)заңды күшіне енген сот шешімдерін, ұйғарымдарын, қаулыларын қадағалау
тәртібін қайта қарау;
6)заңды күшіне енген шешімдерді, ұйғарымдарды, қаулыларды жаңадан ашылған
мән-жайлар бойынша қайта қарау;
7)атқару ісін жүргізу;
Азаматтық процестің сатылары-біртұтас азаматтың сот ісін жүргізудің аса
жақын мақсат біріктірген құрамдас бөліктері. Әрбір азаматтық істің жоғарыда
аталған сатылардың бәрінен өтуі міндетті емес екенін айта кеткен жөн. Бұл
тараптардың қалауына байланысты.
Азаматтық процесс азаматтық істі қарау және шешу кезінде сот пен басқа
да субъектілер арасында қалыптасатын іс жүргізу құқық қатынастары пайда
болуының, дамуы мен тоқтатылуының жүйелі тәртібі болып табылады.
Азаматтық істердің көпшідігі талап істер жүргізу ережелері бойынша
қаралады. Олар сотта талап арыз беру арқылы қозғалады, оларға құқық туралы
даудың болуы тән, сот қарауының мәселесі даулы құқық қатынасы, дауласушы
тараптардың қатысуы болып табылады. Соттар талап істерден басқа
конституциялық және әкімшілік-құқықтық қатынастардан туындайтын істерді,
сондай-ақ ерекше сипатта жүргізілетін істерді қарайды.
Азаматтық іс жүргізу құқығы құқықтың басқа салаларымен, әсіресе
материалдық салаларымен тығыз байланысты. Онда анықтау нысанасын, істің
сотқа қарастылығын анықтайтын азаматтық іс жүргізу сипатындағы нормалар
болады. Сот іс бойынша шешім шығаратын кезде даулы құқық қатынастарын
реттейтін материалдық құқық нормаларын қолданады.
Азаматтық іс жүргізу құқығы қылмыстық іс жүргізу құқығымен тығыз
байланысты, өйткені екі сала да сот әділдігін жүзеге асыру жөніндегі сот
қызметінің тәртібін белгілейді. Олардың арасындағы ұқсастық көптеген іс
жүргізу сатыларындағы іс жүргізу нысанында болып табылады. Олардың арасында
айырмашылық та бар. Қылмыстық іс жүргізу құқығы соттың ғана емес, сонымен
қатар алдын ала тергеу органдарының да қызметін қамтиды. Құқықтың бұл
саласын реттеу мәселесінде де айырма бар.
Азаматтық іс жүргізу құқығының деректемелері азаматтық істер бойынша сот
әділдігін жүзеге асыру тәртібін реттейтін нормалар баянды етілген
нормативтік актілер болып табылады.
Ең алдымен азаматтық іс жүргізу құқығының деректемесі сот әділдігін
жүзеге асыруды сот органдарына ғана жүктеп, сот әділдігін салааралық
принциптерін, судьялардың тәуелсіздігін және олардың тек заңға бағынуын;
барлық соттарда істердің ашық қаралуын, заңдылықты және т.б. нығайта
отырып, сот жүйесін анықтайтын Қазақстан Республикасының Конституциясы
болып табылады.
Азаматтық іс жүргізу құқығының келесі бір аса маңызды деректемесі 1999
жылы 13 шілдеде қабылданған Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу
кодексі болып табылады. Онда азаматтық істер бойынша сот ісін жүргізу егжей-
тегжейлі регламенттелген. Азаматтық іс жүргізу кодексі жалпы және ерекше
бөлімдерден тұрады. Жалпы білімге азаматтық процестің барлық түрлері мен
сатыларына қатысты нормалар енгізілген.
Құқықтың осы саласының нормалары Қазақстан Республикасы Президентінің
Қазақстан Республикасындағы соттар және судьялардың мәртебесі туралы 1995
жылғы 20 желтоқсандағы конституциялық заң күші бар Жарлығында, Қазақстан
Республикасының Прокуратурасы туралы 1995 жылғы 21 желтоқсандағы заң күші
бар Жарлығында; Мемлекеттік баж туралы Заң мен басқа заңдарда баянды
етілген.
Азаматтық іс жүргізу құқығының деректемелері арасында Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының түсіндірмелері ерекше орын алады.
Ғылымда бір авторлар басшылыққа алынатын түсіндірмелер нормативтік сипатта
болады деп санайды, басқалары өзгеше пікір ұсынады.
Мемлекетте заң шығарушы және атқарушы билікпен бірдей үшінші билік
ретінде соттардың рөлін нығайту Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты
Пленумының басшылыққа алынатын қаулыларын құқық нормалары бар нормативтік
актілер деп санауға негіз береді.
Азаматтық іс жүргізушілік құқық құрамында ортақ жағдайды ажыратуға
болады, мазмұнымен барлық іс жүргізуге жататын нормалар, іс жүргізудің әр
жеке кезеңіндегі өндірісті реттеу, орындау өндірісін қосып, және де
шетелдік элементпен процессуалды қызметті реттеу. Осыдан кейін іс
жүргізушілік құқық жүйесінде екі бөлім айқындалады – ортақ және айрықша.
Азаматтық іс жүргізушілік құқықтың ортақ бөлімін негізгі институттар
құрайды. Ортақ жағдай : әділ сот принциптері және өкілділік, айғақ, сотқа
шағым беру құқығы бекітілген. Азаматтық іс жүргізу заңының айрықша бөлігі –
құқық мөлшерінің барлығы, процесті әр кезеңінде реттеу ҚР АІЖК құрылымын
анықтайды.
Азаматтық іс жүргізу құқығы – азаматтық сот істері тапсырмасын
орындаудың маңызды кепілдемесі, соттық қорғауға конститутциялық құқықты
тарату, себебі сот құзіреттілігін, заңның және процесске қатысушылардың
барлығы жете қарастырылады.
Азаматтық іс жүргізу құқығының қайнар көзі - заңды актілер, берілген
өсінділер, құқық мөлшерінің мазмұны. Азаматтық іс жүргізу заңының негізгі
қайнар көзі Қ Р-ң Конституциясы болып табылады, ол сот ісінің маңызды
қағидаларын қарастырады. Азаматтық іс жүргізу құқығының қайнар көзінің бірі
- ҚР-ң прокуратурасы туралы заңы болып табылады. Прокуратура туралы заңында
бірінші сотында қарағанда прокурорға азаматтық істер жөнінде сотқа қатысуға
мүмкіндік алады. Процеске шағым және қадағалау сатысы сонымен қатар шағым
беру жолы, заңдардың орындалуын қадағалау, прокурор заңға қарсы келетін
құқықтық актты, органға немесе қызметтік адамға қарсы келуге құқылы.
Азаматтық іс жүргізу құқығының көздері заңдар болып табылады. Олар әртүрлі
құқықтық қатынастарды реттейді.
Көптеген заңдарда сотқа азаматтық істердің ведомостьвалығын орнатады.
Заңнан басқа да процессуалды мөлшерлер Үкімет қаулыларында болуы мүмкін.
Азаматтық іс жүргізушілік құқық негіздеріне халықаралық келісімдер де
жатады, олар азматтық істер бойынша мемлекеттердің өзаралық құқықтық
көмектерін анықтайды.
Уақыт бойынша процессуалды мөлшер қызметі ережемен анықталады,
азаматтық істерді қарауға сәйкес, жеке процессуалды істерді іске асыру,
азаматтық іс жүргізушілік заңы бойынша сот шешімдерін орындау жүргізіледі,
қазіргі таңда жұмыс істеп тұрған процессуалды қызметті іске асыру.
Осылайша, сотта азаматтық істерді уақытқа тәуелсіз қоздыру, процессуалды
істерді іске асырғанда процессуалды заңдар қолданылады. Кеңістіктегі
азаматтық процессуалды мөлшерді іс әрекетті органның компетенциясына
тәуелділікті орнатады, заң шығарушы, қолданысқа жататын, және соттың
орнатылған жері, жеке процессуалды іс әрекеттерді қарастыру немесе іске
асыру. ҚР-ң соттары өз қызметінде ҚР-ң азаматтық процессуалды заңдарды
басқарады және жеке процессуалды іс әрекеттер іске асырылады немесе сот
шешімі орындалады. Демек, ҚР –ң процессуалды нормасы Қазақстанның барлық
жерінде іске асырылады және ҚР –ң барлық соттары қолданады. Бұл ереже ҚР-ң
сотына басқа елдегі сотты аударғандада іске асырылады немесе жеке
процессуалды іс әрекет басқа мемлекеттің сот тапсыруы мен іске асырылады.
Осылайша азаматтық істерді қарағанда жеке процессуалды іс әрекетті
істегенде және сот шешімін орындағанда сәйкес келетін процессуалды әрекетті
іске асыру жеріне байланысты процессуалды заң іске асырылады. Азаматтық
процессуалды мөлшерлер барлық азаматтарға арнайы, міндетті күші бар,
мемлекеттік кәсіпорын, мекеме, басқа кооперативті және қоғамдық
ынтымақтастықтар және олардың бірігуі. Азаматтық процессуалды заңы
шетелдіктерге, шетелдік мекемелерге, ынтымақтастықтарға Қазақстан
териториясында орналасқанның барлығына тараған.
Азаматтық іс жүргізу құқығы материалды құқықпен тығыз байланыста
әрекет етеді. Ол күшпен іске асырудың түрі қызмет атқарады, азаматтық,
отбасылық, еңбектік, административті және басқа міндеттер, субъективтік
құқық қорғау формасы, материалды мөлшерге сәйкес бұйрықты өз еркімен
міндетті адамдармен орындалмаса қолданылады. Құқықтық қатынастар мен
қызығушылықтар мінездері сотпен қарастырылған зат қызметін атқаратын,
олардың қорғау формаларын өзгертеді. Сот азаматтық істерге материалды құқық
негізінде рұқсат береді. Бірақ құқықтың бұл өсінділері дербес және пән
бойынша әртүрлі және де құқықтық реттеу әдістері материалды құқықты реттеу
пәні екі жақтың қатынас саласының сәйкес келуі болып табылады – заттық,
мүліктік, жеке мүліксіз, еңбектік, жанұялық және т.б. Азаматтық
процессуалды мөлшер императивті әрекет етеді, екі жақтың құқығы және басқа
адамдар, іске көңіл білдіру құқығы болып табылады, яғни оның ерігіне
байланысты субъективті процессуалды құқыққа тиістілерді таратады.
Келісім процессінде сирек шығару түрінде жіберіледі. Сот құрылысы
мөлшері сотың жүйе ынтымақтастығын орнатады және әділ сот саласындағы
жүйесінің органдар компетенциясы, процессуалды құқық мөлшері формасы және
тәртібі анықталады, онда сот компетенциясы іске асырылады. Сот заңмен
қарастырылған оқиғалар әкімшілікті органдардың заңын реттейді.
Азаматтық іс жүргізушілік құқық пен қылмыстық іс жүргізушілік құқық
арасында байланыс маңызы, олардың бірдей конститутциялық негізі, ортақ
институттардың қатары бар қылмыстық және азматтық іс жүргізушілік құқыққа
байланысты кейбір сұрақтар қылмыстық процессте рұқсат етілген, азаматтықта
немесе керісінше шешілмейді. Процессуалды құқық көрсетілген өсімдерінің
әрқайсысының ерекшеліктері бар, пәннің ерекшелігімен шешілген және
азаматтық және қылмыстық процессте қаралатын тапсырмалар. Қылмыстық процесс
қылмыстық істерді қарауға бағытталған. Бұл жерде қоғамдық мүдде істің
негізгі жүргізушісі болып табылады. Азаматтық процессте қоғамның толық
мүддесін қамтиды, оның қатар мазмұны мен мөлшері және институттарына
келетін болсақ: сот белсенділігі, прокурорлар, процесске қатысатын
мемлекеттік басқару органдары және қоғамдық ынтымақтастықтар көрінеді.
Бірақ мұнда қорғаудың негізгі пәні мүддесін танытқандардың субъективті
құқығы қызмет атқарады, қарастырылатын зат – жеке, материалды құқықтық
қатынастардың субъектілерін біріктіреді. Екі жақ азаматтық процессте бір –
біріне қарсыласқанда тең субъект болып табылады, тең процессуалды жағдай,
тең құқық және тең міндеттер.
Шешімді азаматтық істер бойынша күшпен орындатуда ерекшелігі көп және
қылмыстық істердегі жазада да. Бұл азаматтық және қылмыстық құқық
мөлшерінің санкцияларындағы айырмашылықпен шешілген.
1.2 Талап түсінігі және мағынасы.
Заңды және жеке тұлғалардың сотпен қаралуға байланысты конституциялық
құқтары олардың сотқа талапарызбен жолдануы арқылы жүзеге асырылады.
Талап бұзылған немесе дауласып жатырған субъективтік құқықты қорғаудың
ең бір ерекше әдісі екендігі даусыз. Кез келген тұлға талап беру арқылы
талап өндірісін қозғай алады. “Құқықты талап арқылы қорғаудың негізі
мәселелері атты” Добровольский А.А. мен Иванова С.А. жазған еңбегінде
талап дегеніміз – “нақты заңды фактілерге негізделген, даулы материалдық –
құқықтық қатынастардан туындайтын сот немесе өзге де юрисдикциялдық органға
анықталған процессуалдық тәртіппен қарауға және шешуге берілетін
материалдық құқықтық талап”
Добровольский А.А. мен Иванова С.А. талапты – материалдық – құқықтық
және процессуалдық жақтарды өзінде үйлестіруші бір тұтас түсінік ретінде
қарастырады. Осыған сәйкес бұл авторлар мынадай өз ой – пікірлерін
келтірген: талапкердің жауапкер атына сот арқылы берген талабында
материалдық – құқықтық талап көрсетілген болса, сот ол талапты
қабылдамайды, себебі соттың бұл жерде қарап шешетіндей еш нәрсесі болмайды.
Сондықтанда кез – келген сотқа жолдану материалдық – құқықтық талаптан
тұруы керек. Бұл жердегі ойдың түйіні мынада деуге болады: талапкердің
материалдық – құқықтық талабы процесстің туындауына себеп болып табылады
және ол сот қызметінің пәні болып табылады, себебі сот талапкердің
жауапкерге берген материалдық талабының заңдылығын және негізділігін
қарайды.
Жоғарыда аталып кеткен авторлардың пікірлеріне Гурвич М.А. мен
Елесейкина П.Ф. ойлары өзгешелеу.
Олар талапты екі құқық саласына тән категория ретінде қарастырады,
яғни материалдық, азаматтық және процессуалдық құқық салалары және олар
талаптың басқа екі түрлі түсінігін береді – материалдық – құқықтық және
процессуалдық тұрғыдағы түсінігі.
М.А. Гурвич пікірі бойынша – талап процессуалдық әрекет болып табылады.
Гурвичтің “сот шешімі” атты кітабында талап ол сотқа жолданған адамның
әрекеті болып табылады делінген бұл автордың пікірі бойынша, азаматтық
субъективтік, құқықты бір тұлғаның мәжбүрлі түрде белгіленген әрекеті,
орындалуы болып табылады. Құқықтың мұндай құбылыс түрінде қөрінуі азаматтық
субъективтік құқықтың құбылысы болып табылады.
Гурвичтің пікіріне ұқсас пікір П.Ф. Елесейкинаның пікірі. Ол талапты
материалдық құқықтық тұрғыда сотпен қорғалатын субъективтік құқық. Ал
процессуалдық тұрғыда бұл субъективтік құқықты немесе заңмен қорғалатын
мүдделерді қорғау үшін сотқа жолдану дейді. Ал басқа авторлардың К.С
Юдельсон, К.И. Комиссаров, В.М. Семенов пікірі бойынша талап бұл
процессуалдық деңгейдегі азаматтық іс жүргізу құқының институты дейді. Олар
субъективтік құқықпен материалдық игілікті талаптан бөлек тұрғыдан
қарастырады. Мұндай құқық талаптың мазмұнын емес, мақсатын құрайды. Олардың
ойы бойынша егер субъективтік құқық туындаса, ол сот процедурасынсыз – ақ
жүзеге асырыла береді. Материалдық құқық нормалар соттың қатысауынсыз және
талап бермей – ақ жүзеге асырылуы мақсатталған. Субъективтік құқықты талап
беру тәртібінен қорғау мүдделі тұлғаға міндетті болып табылады. Соттың
мақсаты материалдық құқықтық қатынастан қатысушылардың материалдық құқық
нормаларын заңмен рұқсат етілген тәртітіпте жүзеге асыруға рұқсат беру.
Сондықтан да сот шешімінің жоғарыда аталып кеткен бұйырымы бөлімінде мәселе
талапқа байланысты емес, ал керісінше субъективтік құқықтың өзіне
байланысты.
3. Талап өндірісінің түсінігі және мағынасы.
Азаматтардың және ұйымдардың субъективтік құқықтары мен заң мен
қорғалатын мүдделерінің сотпен қорғалуы, сотқа жолдану арқылы жүзеге
асырылады. Сотқа жолдану кезінде тұлға талап арыз береді. Осының өзінде
талап өндірісі туындайды.
Талап өндірісі – азаматтық, отбасылық, еңбек, шаруашылық және басқа да
құқықтық қатынастардан туындайтын субъективтік құқықтар және заңмен
қорғалатын құқықтарға мүдделерге байланысты дауларды шешуге және қарауға
бағытталған азаматтық іс жүргізу құқының нормаларымен реттелген соттың
қызметі. Сот арқылы қорғалудың осы түрі қазіргі кезде кең таралған және өте
тиімді болып табылады. Жоғарыда аталып кеткен құқықтық қатынастың
барлығында субъектілер бір – біріне байланысты бірдей жағдайда болады, ал
сотта оларға дауласудың заңды теңділігі беріледі. Талап өндірісіндегі
дауласу құқығын қорғаудың процессуалдық әдісі талап болып табылады. Талап
өндірісі - азаматтық сот өндірісінің негізгі түрі, оның нормалары сот
өндірісінің және талаптық емес өндірісінің іс нормаларынан тұрады .
Қазақстан Республикасының АІЖК – нің 3 бөлімі 2 – бабының 3- тармағы
бойынша азаматтық сот сот өндірісінің заңдары азаматтық, отбасылық, еңбек,
тұрғын үй, әкімшілік, қаржылық, шаруашылық, жер, жерге байланысты құқықтық
қатынастардың және табиғи ресурстарды пайдалану және қоршаған ортаны
қорғауға байланысты құқықтық қатынастардан туындайтын дауласу істерін
қараудың тәртібін белгілейді.
Соттың азаматтық, отбасылық, еңбек және шаруашылық істерге байланысты
заң мен берілген құзіреттері әр – түрлі болуына қарамастан олардың
барлығына бірдей белгілерінің (субъектінің теңділігі құқыққа байланысты
даудың болуы) белгілерінің болуы. Азаматтық, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz