Жалғаулар

Жоспар
Кіріспе

1 Септік жалғау
2 Тәуелдік жалғау
3 Жекеше түр мен көпше түрдің тәуелденуі
4 Жіктік жалғау

Септік жалғаулары арқылы есімдер сөйлемдегі етістіктермен де, шылау сөздермен де, есімдер өзді-өздері де жалғасып әр алуан қарым-қатынасқа түседі. Мысалы:
Еңбектен еңбек шығады, еңбек туады,
Еңбекті еңбек ақтап, еңбек жуады.
Еңбек етіп күшті туған ерлер
Еңбекке ерте тұра бекін буады.
Еңбекте еңбек еткен ерлерім бар,
Еңбекке сіңірген көп түрлерің бар,
Еңбегім өзгерген жоқ, өз орнында,
Еңбекпен ерік алатын жерлерім бар
Бұл мысалда 13 мәртебе ұшырасатын еңбек сөзі түрлі-түрлі қосымшалар қосылып, әр алуан формада қолданылып тұр. Егер жетінші жолдың басындағы еңбегім дегеннен басқаларының қосымшаларын алып тастасақ, сөйлемдегі сөздердің байланысы бұзылып не қиыспай қалады, не сөйлемдердің мағыналары өзгеріп кетеді. Бұл қосымшалар сөйлемдегі сөздерді бірі-бірімен жалғастырып, септестіріп тұр. Осындай қосымшаларды септік жалғаулары дейміз. Сөздердің жалғауларды қабылдап өзгерту жүйесін сөздердің септелуі деп немесе септеу деп атайды.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

Септік жалғау
Септік жалғаулары арқылы есімдер сөйлемдегі етістіктермен де, шылау сөздермен де, есімдер өзді-өздері де жалғасып әр алуан қарым-қатынасқа түседі. Мысалы:
Еңбектен еңбек шығады, еңбек туады,
Еңбекті еңбек ақтап, еңбек жуады.
Еңбек етіп күшті туған ерлер
Еңбекке ерте тұра бекін буады.
Еңбекте еңбек еткен ерлерім бар,
Еңбекке сіңірген көп түрлерің бар,
Еңбегім өзгерген жоқ, өз орнында,
Еңбекпен ерік алатын жерлерім бар
Бұл мысалда 13 мәртебе ұшырасатын еңбек сөзі түрлі-түрлі қосымшалар қосылып, әр алуан формада қолданылып тұр. Егер жетінші жолдың басындағы еңбегім дегеннен басқаларының қосымшаларын алып тастасақ, сөйлемдегі сөздердің байланысы бұзылып не қиыспай қалады, не сөйлемдердің мағыналары өзгеріп кетеді. Бұл қосымшалар сөйлемдегі сөздерді бірі-бірімен жалғастырып, септестіріп тұр. Осындай қосымшаларды септік жалғаулары дейміз. Сөздердің жалғауларды қабылдап өзгерту жүйесін сөздердің септелуі деп немесе септеу деп атайды.

Септік жал-ғауларыныңаты
Сұраулары

Жай септіктіңсұраулары
Тәуелдік септік сұраулары
1
Атау
кім? не?
кімім? кімің? кіміңіз? кімі?нем? нең? неңіз? несі?
2
Ілік
кімнің? ненің?
кімімнің? кіміңнің? кіміңіздің? кімінің?немнің? неңнің? неңіздің? несінің?
3
Барыс
кімге? неге?қайда?
кіміме? кіміңе? кіміңізге? кіміне?неме? неңе? неңізге? несіне?
4
Табыс
кімді? нені?
кімімді? кіміңді? кіміңізді? кімін?немді? неңді? неңізді? несін?
5
Жатыс
кімде? неде?қайда?
кімімде? кіміңде? кіміңізде? кімінде?немде? неңде? неңізде? несінде?
6
Шығыс
кімнен? неден?
кімімнен? кіміңнен? кіміңізден? кімінен?немнен? неңнен? неңізден? несінен?
7
Көмектес
кіммен? немен?
кіміммен? кіміңмен? кіміңізбен? кімімен?неммен? неңмен? неңізбен? несімен?

Тәуелдік жалғау
Тәуелдік жалғау, әдетте, бір заттың басқа бір затқа тәуелді екенін білдіретін қосымша. Негізінде зат есімге тән қосымша бола тұрса да, зат есім қызметін атқаратын, демек, субстантивтенетін (заттанатын) сөздердің барлығына да жалғана береді. Мысалы: әкем, дәптерім деген сөздер зат болса, Түйенің үлкені өткелде таяқ жейді (мақал) деген сөйлемдегі үлкені сын есімі субстантивтеніп тұр. Ердің екі сөйлегені - өлгені; еменнің иілгені - сынғаны (мақал) дегендегі сөйлегені, өлгені, иілгені, сынғаны деген сөздер - зат есім орнына қолданылып тұрған есімше формалар.
Қосымшалар
Жақ-жақтың көрсеткіші ретінде қызмет ететін тәуелдік жалғау қосымшалары мыналар:
Жақ
Соңғы дыбыс

Дауысты
Дауыссыз

Жуанбуын
Жіңішкебуын
Жуанбуын
Жіңішкебуын
1. I жақ
-м
-м
-ым
-ім
2. II жақ
-ң
-ң
-ың
-ің
3. II жақ
-ңыз
-ңіз
-ыңыз
-іңіз
3. III жақ
-сы
-сі
-ы
-і
Бұл қосымшалар жалғанған сөздер, әдетте, өздерінен бұрын ілік септік жалғауда тұрып тіркесетін жіктеу есімдіктермен тікелей байланысты болады. Сол себептен тәуелдеулі сөздің жақ жалғаулары да жіктеу есімдіктерінің жақтарына сәйкес келіп отырады. Мысалы: менің қаламым; сенің қаламың; сіздің қаламыңыз, оның қаламы.
Жекеше түр мен көпше түрдің тәуелденуі
Сөз жекеше түрде де, көпше ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.