Жалғаулар


Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі:  Материал
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:   

Септік жалғау

Септік жалғаулары арқылы есімдер сөйлемдегі етістіктермен де, шылау сөздермен де, есімдер өзді-өздері де жалғасып әр алуан қарым-қатынасқа түседі. Мысалы:

Еңбектен еңбек шығады, еңбек туады,

Еңбекті еңбек ақтап, еңбек жуады.

Еңбек етіп күшті туған ерлер

Еңбекке ерте тұра бекін буады.

Еңбекте еңбек еткен ерлерім бар,

Еңбекке сіңірген көп түрлерің бар,

Еңбегім өзгерген жоқ, өз орнында,

Еңбекпен ерік алатын жерлерім бар

Бұл мысалда 13 мәртебе ұшырасатын еңбек сөзі түрлі-түрлі қосымшалар қосылып, әр алуан формада қолданылып тұр. Егер жетінші жолдың басындағы еңбегім дегеннен басқаларының қосымшаларын алып тастасақ, сөйлемдегі сөздердің байланысы бұзылып не қиыспай қалады, не сөйлемдердің мағыналары өзгеріп кетеді. Бұл қосымшалар сөйлемдегі сөздерді бірі-бірімен жалғастырып, септестіріп тұр. Осындай қосымшаларды септік жалғаулары дейміз. Сөздердің жалғауларды қабылдап өзгерту жүйесін сөздердің септелуі деп немесе септеу деп атайды.

:
Септік жал-ғауларыныңаты: Септік жал-
ғауларының
аты
Сұраулары: Сұраулары
: Жай септіктің
сұраулары
Септік жал-ғауларыныңаты: Тәуелдік септік сұраулары
: 1
Септік жал-ғауларыныңаты: Атау
Сұраулары: кім? не?
кімім? кімің? кіміңіз? кімі?
нем? нең? неңіз? несі?
: 2
Септік жал-ғауларыныңаты: Ілік
Сұраулары: кімнің? ненің?
кімімнің? кіміңнің? кіміңіздің? кімінің?
немнің? неңнің? неңіздің? несінің?
: 3
Септік жал-ғауларыныңаты: Барыс
Сұраулары: кімге? неге?
қайда?
кіміме? кіміңе? кіміңізге? кіміне?
неме? неңе? неңізге? несіне?
: 4
Септік жал-ғауларыныңаты: Табыс
Сұраулары: кімді? нені?
кімімді? кіміңді? кіміңізді? кімін?
немді? неңді? неңізді? несін?
: 5
Септік жал-ғауларыныңаты: Жатыс
Сұраулары: кімде? неде?
қайда?
кімімде? кіміңде? кіміңізде? кімінде?
немде? неңде? неңізде? несінде?
: 6
Септік жал-ғауларыныңаты: Шығыс
Сұраулары: кімнен? неден?
кімімнен? кіміңнен? кіміңізден? кімінен?
немнен? неңнен? неңізден? несінен?
: 7
Септік жал-ғауларыныңаты: Көмектес
Сұраулары: кіммен? немен?
кіміммен? кіміңмен? кіміңізбен? кімімен?
неммен? неңмен? неңізбен? несімен?

Тәуелдік жалғау

Тәуелдік жалғау , әдетте, бір заттың басқа бір затқа тәуелді екенін білдіретін қосымша. Негізінде зат есімге тән қосымша бола тұрса да, зат есім қызметін атқаратын, демек, субстантивтенетін (заттанатын) сөздердің барлығына да жалғана береді. Мысалы: әкем, дәптерім деген сөздер зат болса, Түйенің үлкені өткелде таяқ жейді (мақал) деген сөйлемдегі үлкені сын есімі субстантивтеніп тұр. Ердің екі сөйлегені - өлгені; еменнің иілгені - сынғаны (мақал) дегендегі сөйлегені, өлгені, иілгені, сынғаны деген сөздер - зат есім орнына қолданылып тұрған есімше формалар.

Қосымшалар

Жақ-жақтың көрсеткіші ретінде қызмет ететін тәуелдік жалғау қосымшалары мыналар:

Жақ: Жақ
Соңғы дыбыс: Соңғы дыбыс
Жақ: Дауысты
Соңғы дыбыс: Дауыссыз
Жақ: Жуан
буын
Соңғы дыбыс: Жіңішке
буын
Жуан
буын
Жіңішке
буын
Жақ: 1. I жақ
Соңғы дыбыс:
-ым
-ім
Жақ: 2. II жақ
Соңғы дыбыс:
-ың
-ің
Жақ: 3. II жақ
Соңғы дыбыс: -ңыз
-ңіз
-ыңыз
-іңіз
Жақ: 3. III жақ
Соңғы дыбыс: -сы
-сі

Бұл қосымшалар жалғанған сөздер, әдетте, өздерінен бұрын ілік септік жалғауда тұрып тіркесетін жіктеу есімдіктермен тікелей байланысты болады. Сол себептен тәуелдеулі сөздің жақ жалғаулары да жіктеу есімдіктерінің жақтарына сәйкес келіп отырады. Мысалы: менің қаламым; сенің қаламың; сіздің қаламыңыз, оның қаламы.

Жекеше түр мен көпше түрдің тәуелденуі

Сөз жекеше түрде де, көпше түрде де тәуелденеді. Егер сөз (зат) жекеше түрде тәуелденіп тұрса, бір зат бір адамға (я затқа) тән екендігі білінеді. Ал, сөз (зат) көпше түрде тәуелденіп тұрса, көп зат я бір тектес бірнеше зат бір адамға (я затқа) ғана меншікті екендігі білінеді. Тәуелдіктің бұл түрі оңаша тәуелдеу деп аталады.

Мысалы: Бірдің тәжірбиесі - көптің игілігі (мақал) ; Байлықтың атасы - еңбек, анасы - жер (мақал) деген сөйлемдердегі тәуелдік жалғауының қосымшалары жалғанған сөздерді тәуелдік жалғауларынсыз қолданса, сол сөйлемдердегі сөздердің қиюлары кетіп, олар өз ара үйлеспей, қисындаспай тұрады.

Оңаша тәуелдеудің үлгісі мынадай:

:
Жекеше: Жекеше
Көпше: Көпше
: менің
Жекеше: ата-м, қалам-ым
Көпше: ата-лар-ым, қалам-дар-ым
: сенің
Жекеше: ата-ң, қалам-ың
Көпше: ата-лар-ың, қалам-дар-ың

Жіктік жалғау

Жіктік жалғау - баяндауышқа ғана тән жалғау. Жіктік жалғау тек қана синтаксистік қызмет атқарады.

Жіктеу категориясы - қазіргі қазақ тілінде тек етістікке ғана тән қасиет емес, баяндауыш болып қызмет атқара алатын өзге де сөз таптарына, соның ішінде есімдерге де тән қасиет.

Жалғану жүйесі мен формалары

Қазақ тіліндегі сөздер төмендегідей төрт топқа бөлініп, төрт үлгі бойынша жіктеледі:

Бірінші топ

Бірінші топқа отыр, тұр, жүр, жатыр етістіктері, есімшелер, зат есімдер, сын есімдер, сан есімдер, есімдіктер, үстеулер жатады;

Үлгілер:

а)тұр, жүр.ЖекешеКөпше1-жақтұр-мын, жүр-мінтұр-мыз, жүр-міз2-жақтұр-сың, жүр-сіңтұр-сыңдар, жүр-сіңдертұр-сыз, жүр-сізтұр-сыздар, жүр-сіздер3-жақтұр, жүртұр, жүр:

а) тұр, жүр .

:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
Жекеше: Жекеше
Көпше: Көпше
1-жақ: 1-жақ
тұр-мын, жүр-мін: тұр-мын, жүр-мін
тұр-мыз, жүр-міз: тұр-мыз, жүр-міз
2-жақ: 2-жақ
тұр-сың, жүр-сің: тұр-сың, жүр-сің
тұр-сыңдар, жүр-сіңдер: тұр-сыңдар, жүр-сіңдер
тұр-сыз, жүр-сіз: тұр-сыз, жүр-сіз
тұр-сыздар, жүр-сіздер: тұр-сыздар, жүр-сіздер
3-жақ: 3-жақ
тұр, жүр: тұр, жүр
тұр, жүр: тұр, жүр
а)тұр, жүр.ЖекешеКөпше1-жақтұр-мын, жүр-мінтұр-мыз, жүр-міз2-жақтұр-сың, жүр-сіңтұр-сыңдар, жүр-сіңдертұр-сыз, жүр-сізтұр-сыздар, жүр-сіздер3-жақтұр, жүртұр, жүр:
:
Жекеше:
а)тұр, жүр.ЖекешеКөпше1-жақтұр-мын, жүр-мінтұр-мыз, жүр-міз2-жақтұр-сың, жүр-сіңтұр-сыңдар, жүр-сіңдертұр-сыз, жүр-сізтұр-сыздар, жүр-сіздер3-жақтұр, жүртұр, жүр:
:
Жекеше:
а)тұр, жүр.ЖекешеКөпше1-жақтұр-мын, жүр-мінтұр-мыз, жүр-міз2-жақтұр-сың, жүр-сіңтұр-сыңдар, жүр-сіңдертұр-сыз, жүр-сізтұр-сыздар, жүр-сіздер3-жақтұр, жүртұр, жүр:
:
Жекеше:
а)тұр, жүр.ЖекешеКөпше1-жақтұр-мын, жүр-мінтұр-мыз, жүр-міз2-жақтұр-сың, жүр-сіңтұр-сыңдар, жүр-сіңдертұр-сыз, жүр-сізтұр-сыздар, жүр-сіздер3-жақтұр, жүртұр, жүр:
:
а)тұр, жүр.ЖекешеКөпше1-жақтұр-мын, жүр-мінтұр-мыз, жүр-міз2-жақтұр-сың, жүр-сіңтұр-сыңдар, жүр-сіңдертұр-сыз, жүр-сізтұр-сыздар, жүр-сіздер3-жақтұр, жүртұр, жүр:
:
Жекеше:
а)тұр, жүр.ЖекешеКөпше1-жақтұр-мын, жүр-мінтұр-мыз, жүр-міз2-жақтұр-сың, жүр-сіңтұр-сыңдар, жүр-сіңдертұр-сыз, жүр-сізтұр-сыздар, жүр-сіздер3-жақтұр, жүртұр, жүр:

ә) Есімшелер : барған, келген; баратын, келетін; барар, келер;
бармақ(шы), келмек(ші) .

:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
Жекеше: Жекеше
Көпше: Көпше
1-жақ: 1-жақ
тұр-мын, жүр-мін: барған-мын, келген-мін
тұр-мыз, жүр-міз: барған-мыз, келген-біз
2-жақ: 2-жақ
тұр-сың, жүр-сің: барған-сың, келген-сің
тұр-сыңдар, жүр-сіңдер: барған-сыңдар, келген-сіңдер
тұр-сыз, жүр-сіз:
тұр-сыздар, жүр-сіздер: барған-сыз, келген-сіз
3-жақ: барған-сыздар, келген-сіздер
тұр, жүр: 3-жақ
тұр, жүр: барған, келген
барған, келген

б) Зат есімдер : оқушы, мұғалім т. б.

:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
Жекеше
Көпше
1-жақ
оқушы-мын, мұғалім-мін
оқушы(лар) -мыз, мұғалім(дер) -біз
2-жақ
оқушы-сың, мұғалім-сің
оқушы(лар) -сыңдар, мұғалім(дер) -сіңдер
оқушы-сыз, мұғалім-сіз
оқушы(лар) -сыздар, мұғалім(дер) -сіздер
3-жақ
оқушы, мұғалім
оқушы(лар), мұғалім(дер)
а)тұр, жүр.ЖекешеКөпше1-жақтұр-мын, жүр-мінтұр-мыз, жүр-міз2-жақтұр-сың, жүр-сіңтұр-сыңдар, жүр-сіңдертұр-сыз, жүр-сізтұр-сыздар, жүр-сіздер3-жақтұр, жүртұр, жүр:
:
Жекеше:
а)тұр, жүр.ЖекешеКөпше1-жақтұр-мын, жүр-мінтұр-мыз, жүр-міз2-жақтұр-сың, жүр-сіңтұр-сыңдар, жүр-сіңдертұр-сыз, жүр-сізтұр-сыздар, жүр-сіздер3-жақтұр, жүртұр, жүр:
:
Жекеше:
а)тұр, жүр.ЖекешеКөпше1-жақтұр-мын, жүр-мінтұр-мыз, жүр-міз2-жақтұр-сың, жүр-сіңтұр-сыңдар, жүр-сіңдертұр-сыз, жүр-сізтұр-сыздар, жүр-сіздер3-жақтұр, жүртұр, жүр:
:
Жекеше:
а)тұр, жүр.ЖекешеКөпше1-жақтұр-мын, жүр-мінтұр-мыз, жүр-міз2-жақтұр-сың, жүр-сіңтұр-сыңдар, жүр-сіңдертұр-сыз, жүр-сізтұр-сыздар, жүр-сіздер3-жақтұр, жүртұр, жүр:
:
Жекеше:
а)тұр, жүр.ЖекешеКөпше1-жақтұр-мын, жүр-мінтұр-мыз, жүр-міз2-жақтұр-сың, жүр-сіңтұр-сыңдар, жүр-сіңдертұр-сыз, жүр-сізтұр-сыздар, жүр-сіздер3-жақтұр, жүртұр, жүр:
:
Жекеше:
а)тұр, жүр.ЖекешеКөпше1-жақтұр-мын, жүр-мінтұр-мыз, жүр-міз2-жақтұр-сың, жүр-сіңтұр-сыңдар, жүр-сіңдертұр-сыз, жүр-сізтұр-сыздар, жүр-сіздер3-жақтұр, жүртұр, жүр:
:
Жекеше:
а)тұр, жүр.ЖекешеКөпше1-жақтұр-мын, жүр-мінтұр-мыз, жүр-міз2-жақтұр-сың, жүр-сіңтұр-сыңдар, жүр-сіңдертұр-сыз, жүр-сізтұр-сыздар, жүр-сіздер3-жақтұр, жүртұр, жүр:
:
Жекеше:
а)тұр, жүр.ЖекешеКөпше1-жақтұр-мын, жүр-мінтұр-мыз, жүр-міз2-жақтұр-сың, жүр-сіңтұр-сыңдар, жүр-сіңдертұр-сыз, жүр-сізтұр-сыздар, жүр-сіздер3-жақтұр, жүртұр, жүр:
:
Жекеше:
а)тұр, жүр.ЖекешеКөпше1-жақтұр-мын, жүр-мінтұр-мыз, жүр-міз2-жақтұр-сың, жүр-сіңтұр-сыңдар, жүр-сіңдертұр-сыз, жүр-сізтұр-сыздар, жүр-сіздер3-жақтұр, жүртұр, жүр:
:
Жекеше:
а)тұр, жүр.ЖекешеКөпше1-жақтұр-мын, жүр-мінтұр-мыз, жүр-міз2-жақтұр-сың, жүр-сіңтұр-сыңдар, жүр-сіңдертұр-сыз, жүр-сізтұр-сыздар, жүр-сіздер3-жақтұр, жүртұр, жүр:
:
Жекеше:
а)тұр, жүр.ЖекешеКөпше1-жақтұр-мын, жүр-мінтұр-мыз, жүр-міз2-жақтұр-сың, жүр-сіңтұр-сыңдар, жүр-сіңдертұр-сыз, жүр-сізтұр-сыздар, жүр-сіздер3-жақтұр, жүртұр, жүр:

в) Сын есімдер : аласа, үлкен т. б.

:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
Жекеше: Жекеше
Көпше: Көпше
1-жақ: 1-жақ
тұр-мын, жүр-мін: аласа-мын, үлкен-мін
тұр-мыз, жүр-міз: аласа-мыз, үлкен-біз
2-жақ: 2-жақ
тұр-сың, жүр-сің: аласа-сың, үлкен-сің
тұр-сыңдар, жүр-сіңдер: аласа-сыңдар, үлкен-сіңдер
тұр-сыз, жүр-сіз:
тұр-сыздар, жүр-сіздер: аласа-сыз, үлкен-сіз
3-жақ: аласа-сыздар, үлкен-сіздер
тұр, жүр: 3-жақ
тұр, жүр: аласа, үлкен
аласа, үлкен

г) Сан есімдер : оныншы, үшінші т. б.

:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
Жекеше
Көпше
1-жақ
оныншы-мын, үшінші-мін
оныншы-мыз, үшінші-міз
2-жақ
оныншы-сың, үшінші-сің
оныншы-сыңдар, үшінші-сіңдер
оныншы-сыз, үшінші-сіз
оныншы-сыздар, үшінші-сіздер
3-жақ
оныншы, үшінші
оныншы, үшінші
а)тұр, жүр.ЖекешеКөпше1-жақтұр-мын, жүр-мінтұр-мыз, жүр-міз2-жақтұр-сың, жүр-сіңтұр-сыңдар, жүр-сіңдертұр-сыз, жүр-сізтұр-сыздар, жүр-сіздер3-жақтұр, жүртұр, жүр:
:
Жекеше:
а)тұр, жүр.ЖекешеКөпше1-жақтұр-мын, жүр-мінтұр-мыз, жүр-міз2-жақтұр-сың, жүр-сіңтұр-сыңдар, жүр-сіңдертұр-сыз, жүр-сізтұр-сыздар, жүр-сіздер3-жақтұр, жүртұр, жүр:
:
Жекеше:
а)тұр, жүр.ЖекешеКөпше1-жақтұр-мын, жүр-мінтұр-мыз, жүр-міз2-жақтұр-сың, жүр-сіңтұр-сыңдар, жүр-сіңдертұр-сыз, жүр-сізтұр-сыздар, жүр-сіздер3-жақтұр, жүртұр, жүр:
:
Жекеше:
а)тұр, жүр.ЖекешеКөпше1-жақтұр-мын, жүр-мінтұр-мыз, жүр-міз2-жақтұр-сың, жүр-сіңтұр-сыңдар, жүр-сіңдертұр-сыз, жүр-сізтұр-сыздар, жүр-сіздер3-жақтұр, жүртұр, жүр:
:
Жекеше:
а)тұр, жүр.ЖекешеКөпше1-жақтұр-мын, жүр-мінтұр-мыз, жүр-міз2-жақтұр-сың, жүр-сіңтұр-сыңдар, жүр-сіңдертұр-сыз, жүр-сізтұр-сыздар, жүр-сіздер3-жақтұр, жүртұр, жүр:
:
Жекеше:
а)тұр, жүр.ЖекешеКөпше1-жақтұр-мын, жүр-мінтұр-мыз, жүр-міз2-жақтұр-сың, жүр-сіңтұр-сыңдар, жүр-сіңдертұр-сыз, жүр-сізтұр-сыздар, жүр-сіздер3-жақтұр, жүртұр, жүр:
:
Жекеше:
а)тұр, жүр.ЖекешеКөпше1-жақтұр-мын, жүр-мінтұр-мыз, жүр-міз2-жақтұр-сың, жүр-сіңтұр-сыңдар, жүр-сіңдертұр-сыз, жүр-сізтұр-сыздар, жүр-сіздер3-жақтұр, жүртұр, жүр:
:
Жекеше:
а)тұр, жүр.ЖекешеКөпше1-жақтұр-мын, жүр-мінтұр-мыз, жүр-міз2-жақтұр-сың, жүр-сіңтұр-сыңдар, жүр-сіңдертұр-сыз, жүр-сізтұр-сыздар, жүр-сіздер3-жақтұр, жүртұр, жүр:
:
Жекеше:
а)тұр, жүр.ЖекешеКөпше1-жақтұр-мын, жүр-мінтұр-мыз, жүр-міз2-жақтұр-сың, жүр-сіңтұр-сыңдар, жүр-сіңдертұр-сыз, жүр-сізтұр-сыздар, жүр-сіздер3-жақтұр, жүртұр, жүр:
:
Жекеше:
а)тұр, жүр.ЖекешеКөпше1-жақтұр-мын, жүр-мінтұр-мыз, жүр-міз2-жақтұр-сың, жүр-сіңтұр-сыңдар, жүр-сіңдертұр-сыз, жүр-сізтұр-сыздар, жүр-сіздер3-жақтұр, жүртұр, жүр:
:
Жекеше:
а)тұр, жүр.ЖекешеКөпше1-жақтұр-мын, жүр-мінтұр-мыз, жүр-міз2-жақтұр-сың, жүр-сіңтұр-сыңдар, жүр-сіңдертұр-сыз, жүр-сізтұр-сыздар, жүр-сіздер3-жақтұр, жүртұр, жүр:

ғ) Есімдіктер : қалай, кім

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Сөздің дыбыс құрылысы
ЗАТ ЕСІМНІҢ ЖАЛҒАУЛАРЫ
Сөз құрамы
Жалғаулы сөздердің классификациясы және олардың сипаттамасы
Қазақстан Республикасындағы тіл саясатының тұжырымдамасы
Қазақ тілі мен түркі тіліндегі жалғауларды мысалдар арқылы салыстыру
Түбір және қосымша
Көптік жалғауын дамыта оқыту технологиясының әдістері
Негізгі зерттеу нысаны - туынды сөз
Фразеологизмнің сөз тіркесіне ену тәсілі
Пәндер



Реферат Курстық жұмыс Диплом Материал Диссертация Практика Презентация Сабақ жоспары Мақал-мәтелдер 1‑10 бет 11‑20 бет 21‑30 бет 31‑60 бет 61+ бет Негізгі Бет саны Қосымша Іздеу Ештеңе табылмады :( Соңғы қаралған жұмыстар Қаралған жұмыстар табылмады Тапсырыс Антиплагиат Қаралған жұмыстар kz