Тәңіршілдік және ислам: қазақ дәстүрлі мәдениетіндегі синкретизм мәселесі

1 Ислам дінін қабылдау
2 Ұлы Дала Тәңіршілдіктің заңдары бойынша өмір сүруі
3 «Ислам менталитетінің» қалыптасуы
4 Барлық діндер ұлттық негізге ие

Ақпараттық қоғам шеңбері аясында өзінің төл мәдениетін, яғни рухани және материалдық мұраларды сақтау қазіргі таңда маңызды болып отыр. Ақпараттық технологиялар дамыған сайын және олар бүкіл әлемге жедел қарқынмен таралудың салдарынан жаңашылдық ескіні тез алмастыра алу қауіптері бар. Баршамызға мәлім, рухани мұра ата-баба салтын дәріптейтін бірден бір фактор болып саналады. Әсіресе қазақ елі сияқты дәстүрлі қоғамдар үшін ата-баба мұрасы, рухани мұра өмір сүрудің мәні, тіршілік көзі, ұлт діңгегі болып саналады. Тарихтан білетініміздей қазақтар бұрын тәңіршілдікті ұстанған, яғни сол тәңіршілдік айнала қоршаған дүниенің, жалпы адамдардың дүниетанымын толықтай қамтыған еді. Кейін келе ислам діні Ұлы Далаға енгеннен кейін қазақтардың дүниетанымы мен дүниеқабылдауында біршама өзгерістер орын алды. Қоғам дамыған сайын, уақыт өткен сайын қазақтар бірте-бірте ислам дініне ене бастады, бірақ өздерінің ұлттық дәстүрлерін ұмытпаған. Ислам дінін қабылдау өте күрделі және ұзақ процес болды. Алдымен тарихқа біраз шолу жасап көрейік.
Б.з. 711-712 жылдары Қағанат түріктері Қытай қамалынан бастап Солтүстік Иран шекараларына дейін стратегиялық жорық жасады. Бұл жорық екі мақсатты көздеді: 1) Араб халифатының Соғды және Тоқарыстан қалаларына (қазіргі Иран, Үндістан, Ауғанстан, Пәкістан, Тәжікстан, Өзбекстан, Түркменстан территорияларының тоғысқан жері) жасаған шабуылдарын тоқтату; 2) Ислам дінінің идеологиялық экспансиясын тоқтату.
Бұл жорықты атақты Тоныкөк басқарды. Арабтарды және де қорыққаннан исламды қабылдағандарды түріктер «тезек» деп атады.
Осы кезеңде көшпелі-тәңірлік пен отырықшы мұсылмандықтың; көшпелі дала мен ислам шаһарының, яғни екі ұлы діни-саяси жүйелердің алғашқы қақтығысы орын алды. Сонымен бірге, бұл ежелгі Иран−Тұран мәдениеттерінің қақтығысының жалғасы болды.

1. Бартольд В.В. Обзор истории тюркских народов. – М., 1992. С. 427
2. Кляшторный С.Г. Древнетюркская письменность и культура народов Центральной Азии. – М., «Тюркологический сборник». 1973. – с. 264, 412.
3. Валиханов Ч.Ч. Этнографическое наследие казахов. – Астана, 2007, «Алтын кітап», с. 289.

Пән: Дінтану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

тәңіршілдік және ислам: қазақ дәстүрлі мәдениетіндегі синкретизм мәселесі
а.Е. ОМАРОВА
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ӨНЕР УНИВЕРСИТЕТІНІҢ МАГИСТРАНТЫ
Бұл мақалада тәңіршілдік пен исламның өзара қатынасы мен синкретизмі және ислам дінінің Ұлы Далаға, одан кейін қазақ жерінде таралу тарихы туралы баяндалған.

В данной статье рассматривается опыт синкретизма тенгрианства и ислама, а также повествуется история принятия и распространения ислама в Великой Степи.

Ақпараттық қоғам шеңбері аясында өзінің төл мәдениетін, яғни рухани және материалдық мұраларды сақтау қазіргі таңда маңызды болып отыр. Ақпараттық технологиялар дамыған сайын және олар бүкіл әлемге жедел қарқынмен таралудың салдарынан жаңашылдық ескіні тез алмастыра алу қауіптері бар. Баршамызға мәлім, рухани мұра ата-баба салтын дәріптейтін бірден бір фактор болып саналады. Әсіресе қазақ елі сияқты дәстүрлі қоғамдар үшін ата-баба мұрасы, рухани мұра өмір сүрудің мәні, тіршілік көзі, ұлт діңгегі болып саналады. Тарихтан білетініміздей қазақтар бұрын тәңіршілдікті ұстанған, яғни сол тәңіршілдік айнала қоршаған дүниенің, жалпы адамдардың дүниетанымын толықтай қамтыған еді. Кейін келе ислам діні Ұлы Далаға енгеннен кейін қазақтардың дүниетанымы мен дүниеқабылдауында біршама өзгерістер орын алды. Қоғам дамыған сайын, уақыт өткен сайын қазақтар бірте-бірте ислам дініне ене бастады, бірақ өздерінің ұлттық дәстүрлерін ұмытпаған. Ислам дінін қабылдау өте күрделі және ұзақ процес болды. Алдымен тарихқа біраз шолу жасап көрейік.
Б.з. 711-712 жылдары Қағанат түріктері Қытай қамалынан бастап Солтүстік Иран шекараларына дейін стратегиялық жорық жасады. Бұл жорық екі мақсатты көздеді: 1) Араб халифатының Соғды және Тоқарыстан қалаларына (қазіргі Иран, Үндістан, Ауғанстан, Пәкістан, Тәжікстан, Өзбекстан, Түркменстан территорияларының тоғысқан жері) жасаған шабуылдарын тоқтату; 2) Ислам дінінің идеологиялық экспансиясын тоқтату.
Бұл жорықты атақты Тоныкөк басқарды. Арабтарды және де қорыққаннан исламды қабылдағандарды түріктер тезек деп атады.
Осы кезеңде көшпелі-тәңірлік пен отырықшы мұсылмандықтың; көшпелі дала мен ислам шаһарының, яғни екі ұлы діни-саяси жүйелердің алғашқы қақтығысы орын алды. Сонымен бірге, бұл ежелгі Иран−Тұран мәдениеттерінің қақтығысының жалғасы болды. Иран бұл кезде Араб халифаты мәдениетімен сусындаса, Тұран мәдениеті қайта жаңғырған тәңірлік қағанаттың, өзінің Ашина атты династиялық тайпасымен тіршілік жасады.
Әбден жеңімпаз болуға үйренген Халифат Орталық Азияда әрең дегенде орнықты, бірақ әлі де болса көшпелі Далаға ене алмады. Тіпті кейін болған Ұлы Түрік Қағанатының ыдырауы кезінде, Талас соғысындағы (754 ж.) арабтардың қытайлықтарды жеңгеннің өзінде түріктердің діни негіздері өзгермеді. Сол соғыста арабтардың жағында түркештер мен қарлұқтар, ал қытайлардың жағында көк түріктер (Ашина) соғысты. Көшпелілердің мәңгілік қарысы - өзара ішінара қақтығыстар - арабтардың пайдасы жағына шешілді. Соның өзінде ислам әлі болса да жат елдің (арабтардың) және отырықшы тезектердің діні болып есептелді. Түркеш қағаны Сұлудың Хишам халифінің исламды қабылдау ұсынысына былай деп жауап бергенін мысал ретінде келтіруге болады. Қаған елшілердің көзінше өзінің әскеріне байқау ұйымдастырып және аудармашыға былай деп айтуға бұйрық берді: Бұл елші өзінің қожайынына былай деп айтып барсын, осы әскерлердің арасында тігінші де, саудагер де, шаштаразшы да жоқ, егер олар ислам дінін ұстанатын болса, онда күндерін қалай көреді. Тек бес жарым жүзжылдықтардан кейін ғана, ХІІІ ғасырдың ортасында Алтын Орда ханы Берке ислам дінін ресми дін ретінде қабылдады. Жаңа дін, әдетте тек сарай ішіндегі адамдар арасында ғана таралды. Сарай, геосаясат мүдделеріне назар аудара отырып номадтарға жат догматтарға бейімделгісі келді, бірақ барлық Ұлы Дала Тәңіршілдіктің заңдары бойынша өмір сүре берді.
1312 жылы Алтын Ордада билік Өзбек ханның қолына көшті, ол Ислам дінін мемлекеттік дін ретінде жариялады. Тәңіршілдікті жақтайтындар әрине бұл фактіге қарсы болды: Біз саған бағынамыз және бас иеміз, ал сенің біздің наным-сеніміміз бен жан дүниемізде не шаруаң бар, қалайша біз Шыңғыс ханның заңдары мен яссаларын тастап арабтардың дініне көшеміз? − деп жауап береді олар.
Шын мәнінде исламға Ұлы Далаға жол тек ХVІІІ ғасырда, яғни Қазақстанның Ресей империясының құрамына енген кезде ғана ашылды. Империя өзінің қоластында көшіп қонып жүретін көшпелілерді емес, ал үстерінен билік жүргізе алатындай отырықшы малшыларды қажетсінді. Қазақтарды көшпелі өмір салтынан отырықшыға алмастырудың арнайы жоспары жасалды. Бұл мақсатпен ІІ Екатерина патшайымының бұйрығы бойынша Империя қоластында баяғыдан бері қызметте жүрген тәңіршілдікті ұстанатындарды ислам дініне айналдыру мақсатымен жүздеген татар молдалары Ұлы Далаға жіберілді. Есеп өте қарапайым болды - ислам отырықшы өмір сүру салтын қажетсінді, және сенгіш неофиттер өздерінің қалыпты дәстүрлі өмір салтынан, мәдениетінен және дінінен бас тартуы керек болды.
Исламизация үрдісі дәстүрлі, тәңірлік мәдениеттің жойылуымен негізделді. Алдымен руна мәтіндері бар стелалар, яғни ежелгіқазақ жазуының өзі құрдымға кетіп бара жатты, ол өз кезегінде Халық Жадысының жойылуын білдірді. Қатаң репрессияларға бақсы-шамандар ұшырап отырды, себебі олар дәстүрлі руханилықты тасушылар мен Аруақтармен − Ата-баба рухымен байланыс орнатушылар болып есептелді. Тіпті музыканың өзі де молдаларға лайықты болмады. Қобыз аспабы көпшілік алдында отқа жағылды, ал қасиетті қара домбыраға көп уақыт бойы тыйым салынды.
Өзіндік ұлттық мемлекеттілігін жоғалту және бөтен билікті қабылдау бұл ең алдымен - Ұлт Рухын, оның әдептілік-еркіндік діңгегінің жоғалуымен тең. Мұндай жағдайлар көп болды. Б.з. VІІ ғасырында Қағанат түріктері 50 жыл бойы Аспан асты империясының (Табғач, Қытай) қоластында болды. Сол кезде барлық көшпелі түріктердің беделді адамдары қытай менталитетін - тілден бастап киімге дейін, конфуциандық-буддистік догматтарға дейін қабылдай бастады.
Ал, қазақтар Ресей империясының қоластында 260 жылдай болды. Сондықтан олардың ресей этнопсихотипінен көп нәрселерді қабылдағаны белгілі. Бірақ басқасы таңқалдырады - православиенің орнына олар ислам дінін қабылдады. Дегенмен, тарихтың оғаштары осындай.
Осылай, ХХ ғасырға қарай қазақтар көшпелі-тәңірлік ойлау қабілетін сақтай отырып, отырықшы өмір салтына көшті және орыс тілін өмір сүру шарттарының біріне айналдырды - бірақ діни бағдар ретінде оларға Құран мен Шариғат байланды.
Ислам менталитетінің қалыптасуында маңызды рөлді Ұлы Даланы мекендеушілердің білім деңгейі атқарды. Патша бюрократиясы орыс, тіптен қазақ мектептерін салуға асықпады. Ал бастапқы білімдері бар татар молдалары осы жерде көптеп мекен етіп жүрді.
ХІХ ғасырдың қазақтары үшін ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.