ҚР – сы банктерінің несие беру операцияларының мәні
Кіріспе
I тарау
ҚР . сы банктерінің несие беру операцияларының мәні.
1.1 Несиелеудің мәні және оны ұйымдастыру.
1.2 ҚР . да банктердің несие беруі және оның қайтарылуы.
1.3 ҰБ . те жүзеге асырылатын несие операциялары.
II тарау
Несие беруді ұсыну бойынша ҚР ҰБ . тың несие
операцияларының бухгалтерлік есебін ұйымдастыру.
2.1 Несие беру бойынша операциялардың есебі.
2.2 Несиелерді ұсыну бойынша ҰБ операцияларының есебі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
I тарау
ҚР . сы банктерінің несие беру операцияларының мәні.
1.1 Несиелеудің мәні және оны ұйымдастыру.
1.2 ҚР . да банктердің несие беруі және оның қайтарылуы.
1.3 ҰБ . те жүзеге асырылатын несие операциялары.
II тарау
Несие беруді ұсыну бойынша ҚР ҰБ . тың несие
операцияларының бухгалтерлік есебін ұйымдастыру.
2.1 Несие беру бойынша операциялардың есебі.
2.2 Несиелерді ұсыну бойынша ҰБ операцияларының есебі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Республиканың Ұлттық Банкінің ең басты мақсаты – экономиканың төлем құралдарымен үздіксіз жабдықтауды қамтамасыз ету және елдің барлық несие жүйесінің қызмет етуіне жағдай жасау есеп айырысу жүйесін қалпына келтіру, банк қызметін реттеу болып табылады. Ол басқа қаржы несие құралдарымен бәсекелеспейді және өз қызметінде пайданы табу мақсатын көздемейді. Коммерциялық және басқа да несиелік мекемелер өз клиенттеріне – шаруашылық субъектілері мен халыққа ие жасаса, Ұлттық Банкте соны жасайды. Оның клиенттері - коммерциялық банктер және де басқа да несиелік мекемелер болды. Осыдан келіп Ұлттық Банкіні «банктердің банкі» деп атайды. Коммерциялық банктер және де жинақ мекемелері халықтан салымдарды қабылдап, оларға қарыздар береді, сол сияқты Ұлттық Банкіде банктердің және жинақ мекемелерінен салымдарды қабылдап, олаға қарыздар береді
Ұлттық (Орталық) Банкінің маңызды қызметі - банктердің, жинақ және т.б. несиелік мекемелердің резервтер деп аталатын салымдарын сақтау болып табылады. «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк туралы» және «Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы» Заңдарына сәйкес барлық мекемелер өз резервтерін Ұлттық банкіде сақтаулары тиіс, өйткені жоғарыда айтылғандай, олардың ақша айналысын реттеуде, коммерциялық банктердің несиелік қызметін реттеу және өтімділікті қамтамасыз ету үшін стратегиялық маңызы бар.
Ұлттық (Орталық) Банк - коммерциялық банктерді және басқа да каржылық-несиелік мекемелерді несиелеу қызметін атқарады. Шетелде орталық банктерді «соңғы сатыдағы несие беруші» деп атайды. Олар -коммерциялық банктерден есеп мөлшерлемесін ала отырып, уақытша жетіспеген өтімді құралдарының орнын толтыру үшін несиелер береді. Әриине бұл несиелер сауда векселдерімен, мемлекттік бағалы қағаздармен
немесе банктердің меншікті қарыздық міндеттемелерімен қамтамасыз етілуі тиіс.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі жалпы банктік жүйені қолдау мақсатында аукциондық негізде, ломбардтық несиелерді және РЕПО операциялары арқылы несие береді.
Аукциондық несиелерді енгізу (1993 жылдың аяғында), кезінде көп қолданатын директивті несиелерден айрықша несие ретінде, нақты (нарықтық) пайыз мөлшерлемесін белгілеуге мүмкіндік берді. Астаналық және аймақтық банктер үшін аукциондар бөлек жүргізілді. Кейіннен ауыл шаруашылығы, энергетика сияқты бөлек салалардың қажеттіліктеріне қарай жабық аукциондар іске асырылды. Аукциондарға Ұлттық банкінің белгілеген экономикалық нормативтері және бұрын берілген орталықтандырылған несиелер бойынша шарттарды орындаған банктер ғана жіберіледі. Банктерге берілетін аукциондық несиелер - жұмыс істеп тұрған банкаралық ақшалық нарықтың пайда болуының алдында қолданылатын ақша-несие саясатының уақытша құралы болып табылады.
Банктерге ломбардтық несие беру, тек ақша массасына бақылау міндетінен туындайтын Ұлттық банкінің лимитімен шектеледі. Ломбардтық несиелер банктік қызметті жүзеге асыруға лицензия алған, өз активтерінің құрылымында мемлекеттік бағалы қағаздары және олардың кепілдігі бар барлық банктердің резиденттерім тарта алады.
Ломбардтық несиелер бойынша мөлшерлемелер қайта қаржыландыру мөлшерлемесімен жоғары белгіленеді, әдетте, банкаралық нарық мөлшерлемесінен төмен болмайды.
Ұлттық (Орталық) Банкінің маңызды қызметі - банктердің, жинақ және т.б. несиелік мекемелердің резервтер деп аталатын салымдарын сақтау болып табылады. «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк туралы» және «Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы» Заңдарына сәйкес барлық мекемелер өз резервтерін Ұлттық банкіде сақтаулары тиіс, өйткені жоғарыда айтылғандай, олардың ақша айналысын реттеуде, коммерциялық банктердің несиелік қызметін реттеу және өтімділікті қамтамасыз ету үшін стратегиялық маңызы бар.
Ұлттық (Орталық) Банк - коммерциялық банктерді және басқа да каржылық-несиелік мекемелерді несиелеу қызметін атқарады. Шетелде орталық банктерді «соңғы сатыдағы несие беруші» деп атайды. Олар -коммерциялық банктерден есеп мөлшерлемесін ала отырып, уақытша жетіспеген өтімді құралдарының орнын толтыру үшін несиелер береді. Әриине бұл несиелер сауда векселдерімен, мемлекттік бағалы қағаздармен
немесе банктердің меншікті қарыздық міндеттемелерімен қамтамасыз етілуі тиіс.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі жалпы банктік жүйені қолдау мақсатында аукциондық негізде, ломбардтық несиелерді және РЕПО операциялары арқылы несие береді.
Аукциондық несиелерді енгізу (1993 жылдың аяғында), кезінде көп қолданатын директивті несиелерден айрықша несие ретінде, нақты (нарықтық) пайыз мөлшерлемесін белгілеуге мүмкіндік берді. Астаналық және аймақтық банктер үшін аукциондар бөлек жүргізілді. Кейіннен ауыл шаруашылығы, энергетика сияқты бөлек салалардың қажеттіліктеріне қарай жабық аукциондар іске асырылды. Аукциондарға Ұлттық банкінің белгілеген экономикалық нормативтері және бұрын берілген орталықтандырылған несиелер бойынша шарттарды орындаған банктер ғана жіберіледі. Банктерге берілетін аукциондық несиелер - жұмыс істеп тұрған банкаралық ақшалық нарықтың пайда болуының алдында қолданылатын ақша-несие саясатының уақытша құралы болып табылады.
Банктерге ломбардтық несие беру, тек ақша массасына бақылау міндетінен туындайтын Ұлттық банкінің лимитімен шектеледі. Ломбардтық несиелер банктік қызметті жүзеге асыруға лицензия алған, өз активтерінің құрылымында мемлекеттік бағалы қағаздары және олардың кепілдігі бар барлық банктердің резиденттерім тарта алады.
Ломбардтық несиелер бойынша мөлшерлемелер қайта қаржыландыру мөлшерлемесімен жоғары белгіленеді, әдетте, банкаралық нарық мөлшерлемесінен төмен болмайды.
1. Ақша Несие Банк Сейітқасымов Ғ.С Алматы 2005 ж
2. Коммерциялық банктің операциялары Алматы 2004 ж
3. Ақша айналымы банктік есептеме Алматы 2004 ж
4. Банктегі бухгалтерлік есеп С.Т. Міржақыпова Алматы 2004 ж
5. Абрютина М.С. «Анализ финансово-экономической деятельности предприятия», Москва, 1999 г.
6. Артеменко В. Г., Беллендир М. В. Финансовый анализ – М.: «ПРИОР», 1996 г.
7. Байсеитов А.Р. «Бухгалтерский учет и Аудит», Алматы 1999 г №11 «Финансовый менеджмент, анализ и управленческий учет»
8. Балабанов И. Т. Анализ и планирование финансов хозяйствующего субъекта: Учебн. пособие. – М: Финансы и статистика, 1994.
9. Дүйсенбаев К. Ш., Төлегенов Э. Т., Жұмағалиева Ж. Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау. Оқу құралы. – Алматы: Экономика. 2001 ж.
10. Дюсембаев К.Ш. «Аудит и анализ финансовой отчетности» Алматы «Қаржы - Қаражат», 1998 г.
11. Ковалев А.И. «Анализ финансового состояния предприятия», 1999 г.
12. Крейнина М. Н. Анализ финансового сотояния и инвестиционной привлекательности акционерных обществ. – м.: АО «ДИС», «МВ-Центр», 1994 г.
13. Любушин Л.М. «Анализ финансово-экономической деятельности предприятия», Москва, 1997 г.
14. Маркарьян Э. А., Герасименко Г. П. Финансовый анализ – М.: «ПРИОР», 1996 г.
15. www. stat. ru & www. kkb.kz
2. Коммерциялық банктің операциялары Алматы 2004 ж
3. Ақша айналымы банктік есептеме Алматы 2004 ж
4. Банктегі бухгалтерлік есеп С.Т. Міржақыпова Алматы 2004 ж
5. Абрютина М.С. «Анализ финансово-экономической деятельности предприятия», Москва, 1999 г.
6. Артеменко В. Г., Беллендир М. В. Финансовый анализ – М.: «ПРИОР», 1996 г.
7. Байсеитов А.Р. «Бухгалтерский учет и Аудит», Алматы 1999 г №11 «Финансовый менеджмент, анализ и управленческий учет»
8. Балабанов И. Т. Анализ и планирование финансов хозяйствующего субъекта: Учебн. пособие. – М: Финансы и статистика, 1994.
9. Дүйсенбаев К. Ш., Төлегенов Э. Т., Жұмағалиева Ж. Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау. Оқу құралы. – Алматы: Экономика. 2001 ж.
10. Дюсембаев К.Ш. «Аудит и анализ финансовой отчетности» Алматы «Қаржы - Қаражат», 1998 г.
11. Ковалев А.И. «Анализ финансового состояния предприятия», 1999 г.
12. Крейнина М. Н. Анализ финансового сотояния и инвестиционной привлекательности акционерных обществ. – м.: АО «ДИС», «МВ-Центр», 1994 г.
13. Любушин Л.М. «Анализ финансово-экономической деятельности предприятия», Москва, 1997 г.
14. Маркарьян Э. А., Герасименко Г. П. Финансовый анализ – М.: «ПРИОР», 1996 г.
15. www. stat. ru & www. kkb.kz
Мазмұны
Кіріспе
I тарау
ҚР – сы банктерінің несие беру операцияларының мәні.
1.1 Несиелеудің мәні және оны ұйымдастыру.
1.2 ҚР - да банктердің несие беруі және оның қайтарылуы.
1.3 ҰБ - те жүзеге асырылатын несие операциялары.
II тарау
Несие беруді ұсыну бойынша ҚР ҰБ - тың несие
операцияларының бухгалтерлік есебін ұйымдастыру.
2.1 Несие беру бойынша операциялардың есебі.
2.2 Несиелерді ұсыну бойынша ҰБ операцияларының есебі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Республиканың Ұлттық Банкінің ең басты мақсаты – экономиканың төлем
құралдарымен үздіксіз жабдықтауды қамтамасыз ету және елдің барлық несие
жүйесінің қызмет етуіне жағдай жасау есеп айырысу жүйесін қалпына келтіру,
банк қызметін реттеу болып табылады. Ол басқа қаржы несие құралдарымен
бәсекелеспейді және өз қызметінде пайданы табу мақсатын көздемейді.
Коммерциялық және басқа да несиелік мекемелер өз клиенттеріне – шаруашылық
субъектілері мен халыққа ие жасаса, Ұлттық Банкте соны жасайды. Оның
клиенттері - коммерциялық банктер және де басқа да несиелік мекемелер
болды. Осыдан келіп Ұлттық Банкіні банктердің банкі деп атайды.
Коммерциялық банктер және де жинақ мекемелері халықтан салымдарды қабылдап,
оларға қарыздар береді, сол сияқты Ұлттық Банкіде банктердің және жинақ
мекемелерінен салымдарды қабылдап, олаға қарыздар береді
Ұлттық (Орталық) Банкінің маңызды қызметі - банктердің, жинақ
және т.б. несиелік мекемелердің резервтер деп аталатын салымдарын
сақтау болып табылады. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк
туралы және Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік
қызмет туралы Заңдарына сәйкес барлық мекемелер өз резервтерін
Ұлттық банкіде сақтаулары тиіс, өйткені жоғарыда айтылғандай,
олардың ақша айналысын реттеуде, коммерциялық банктердің несиелік
қызметін реттеу және өтімділікті қамтамасыз ету үшін стратегиялық
маңызы бар.
Ұлттық (Орталық) Банк - коммерциялық банктерді және басқа да
каржылық-несиелік мекемелерді несиелеу қызметін атқарады. Шетелде
орталық банктерді соңғы сатыдағы несие беруші деп атайды. Олар
-коммерциялық банктерден есеп мөлшерлемесін ала отырып, уақытша
жетіспеген өтімді құралдарының орнын толтыру үшін несиелер береді.
Әриине бұл несиелер сауда векселдерімен, мемлекттік бағалы қағаздармен
немесе банктердің меншікті қарыздық міндеттемелерімен қамтамасыз
етілуі тиіс.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі жалпы банктік жүйені
қолдау мақсатында аукциондық негізде, ломбардтық несиелерді және
РЕПО операциялары арқылы несие береді.
Аукциондық несиелерді енгізу (1993 жылдың аяғында), кезінде көп
қолданатын директивті несиелерден айрықша несие ретінде, нақты
(нарықтық) пайыз мөлшерлемесін белгілеуге мүмкіндік берді. Астаналық
және аймақтық банктер үшін аукциондар бөлек жүргізілді. Кейіннен
ауыл шаруашылығы, энергетика сияқты бөлек салалардың қажеттіліктеріне
қарай жабық аукциондар іске асырылды. Аукциондарға Ұлттық банкінің
белгілеген экономикалық нормативтері және бұрын берілген
орталықтандырылған несиелер бойынша шарттарды орындаған банктер ғана
жіберіледі. Банктерге берілетін аукциондық несиелер - жұмыс істеп
тұрған банкаралық ақшалық нарықтың пайда болуының алдында
қолданылатын ақша-несие саясатының уақытша құралы болып табылады.
Банктерге ломбардтық несие беру, тек ақша массасына бақылау
міндетінен туындайтын Ұлттық банкінің лимитімен шектеледі. Ломбардтық
несиелер банктік қызметті жүзеге асыруға лицензия алған, өз
активтерінің құрылымында мемлекеттік бағалы қағаздары және олардың
кепілдігі бар барлық банктердің резиденттерім тарта алады.
Ломбардтық несиелер бойынша мөлшерлемелер қайта қаржыландыру
мөлшерлемесімен жоғары белгіленеді, әдетте, банкаралық нарық
мөлшерлемесінен төмен болмайды.
Несие - бұл пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша пайдалануға
(қарызға) беретін саудалық капитал қозғалысы.
Несие ақшалай капиталдың саудальиқ капиталга етуін қамтамасыз ете
отырып, несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы несиелік қатынасты
бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос
қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе төңірегінде жинақтала отырып,
уақытша және ақылы негізде пайдалануға берілетін саудалық капиталға
айналады.
Экономикалық категория ретінде, несие – кәсіпорындар, ұйымдар және
бірлестіктер, сондай-ақ халық арасындағы несие қорын өтеу және оларды
қайтарылу, пайыз төлеу шартында белгілі бір мерзімге уақытша пайдалануға
беру негізінде қалыптасатын өндірістік қатынастар жиынтығы.
I. тарау ҚР – сы банктерінің несие беру операцияларының мәні
1.1 Несиелеудің мәні және ұйымдастыру
Несие - нарықты экономиканың тіреп ретінде экономикалық дамудың
ажырамас элементі білдіреді. Оны барлық шаруашылық субъектілерімен қатар,
мемлекет те, үкімет те, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Несиенің пайда болуын өнімдерді өндіру сферасынан емес, олардың
айырбас сферасынан іздеу қажет. Тауар айырбастау - бұл тауардың бір қолдан
екінші қолға өтуін білдіреді десе, шынымен де осындай айырбас кезінде
несиеге байланысты қатынас туындайды.
Құнның қозғалысы - бұл несиенің қозғалысының кеңдігін сипаттайды.
Несиелік қатынастардың пайда болатын экономикалық негізіне капитал
айналымын жатқызуға болады.
Көбіне несиені ақша ретінде түсінеді бір жағынан қарағанда бұған
негізде бар сияқты. Себебі, қазіргі шаруашыльқта қарыз көбінше ақшалай
түрде берілуде. Бірақ бұл жерде ақша мен несиенің әр түрлі ұғымды білдіреді
әр түрлі қатынастарды түсіндіретін естен шығаруға болмайды.
Сонымен қатар несие мен қаржы категорияларын бір санайтындар да аз
емес, несие - бұл ақшалай қаражаттың екі жақты қозғалысын яғни қаражаттың
уақытша берілуін және уақыт еткен соң қайтарылуын баяндаса, ал қаржы - сол
қаражаттың 6ір жақты қозғалысын бейнелейді, яғни қаржы: дотация, субвенция,
субсидия түрінде берілсе, олар қайтарымсыз сипатқа ие.
Несие - бұл пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша пайдалануға
(қарызға) берілетін саудалық капитал қозғалысы.
Несие ақшалай капиталдың саудалық капиталға етуін қамтамасыз ете
отырып, несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы несиелік қатынасты
бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос
қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе төңірегінде жинақтала отырып,
уақытша және ақылы негізде пайдалануға берілетін саудалық капиталға
айналады.
Несие мен сауданың арасында да өзара айырмашылық бар. Несие - бұл
банктің қаражатын құрайтын көзі ретінде барлық несиелік қатынастарды
ұйымдастырудың әр түрлі формаларының болуын және сондай-ақ олардың
жұмсалымдарының бір формасын білдіретін кең ұғымды сипаттайды. Сауда - бұл
саудалық шот ашумен байланысты қалыптасатын несиелік қатынастарды
ұйымдастырудың бір ғана формасын білдіреді.
Экономикалық категория ретінде, несие – кәсіпорындар, ұйымдар және
бірлестіктер, сондай-ақ халық арасындағы несие қорын өтеу және оларды
қайтарылу, пайыз төлеу шартында белгілі бір мерзімге уақытша пайдалануға
беру негізінде қалыптасатын өндірістік қатынастар жиынтығы.
Зерттеу заты сияқты несие құрылымы бір-бірімен өзара байланысты
элементтерден тұрады. Мұндай элементтерге ең алдымен несиелік қатынастар
субъектілері жатады. Несиелік мәміле бойынша несиелік қатынастар
субъектісіне қарыз беруші және қарыз алушы жатады.
Қарыз беруші - қарызды беретін несиелік қатынастың бір жағы. Қарыз
беруші - бұл уақытша пайдалануға қарыз беруші субъектлер болып табылады.
Қарыз берушілерге банктер, банктік емес мекемелер, мемлекет, шарушылык,
субъектілері және халық жатады.
Қарыз алушы - бұл несие алушы және оны қайтаруға міндетті несиелік
қатынастың екінші жағы. Борышқор және қарыз алушы бір-бірімен жақын сөздер
болғанымен де, олардың түсініктері әр түрлі. Мысалға, кәсіпорын немесе жеке
азаматтардың коммуналдық қызметке, салықтарға т.б. байланысты төлемдері
кешігуі мүмкін, бірақ бұл жерде ешқандай да несиелік қатынас туындамайды.
Борыш бұл тек қана экономикалық қатынасты емес, сондай-ак, азаматтық
қатынастар жағдайын сипаттайды. Борыш - бұл өте ауқымды ұғым. Ал қарыз
алушы - бұл қосымша қаражатқа деген сұранысы бар тұлға.
Қарыз беруші және қарыз алушымен қатар несиенің құрылымының элементіне
берілетін объекті де жатады. Беру объектісі - бұл құнның ерекше бөліп, яғни
қарызға берілген құнды білдіреді.
Кәсіпорындар мен тұрғындарды несиелеу банк қызметінің дәстүрлі түріне
жатады. Сол себептен банкті несиелендіру кәсіпорыны деп атайды. Банк
активінің біршама бөлігі бұрынғы кездегідей несиелік операцияларға
орналастырылған. Қазақстанның екінші деңгейдегі банктерінің орналастырылған
қаражаттары 2003 жылы әрбір банктеріне әр түрлі несиеге шамамен 72% келді.
Сондықтан табыстың 85%-ы ұсынылған қарыздарды төлеу түрінде алынған.
Банктер бір мезгілде ресурс алғандықтан, өздері де қарыз алады.
Коммерциялық банктердің шығындар құрылымын 80%-ға жуық салымдар мен
депозиттер бойынша несиенің пайыз төлеу шығындары құрайды.
Қарыз алушыларға ұсынылған банктік қарыздарды көп түрлі белгілері бойынша
жіктеуге болады.
1. Кредиторлар бойынша:
- орталықтандырылған, бюджеттік, банктік, банктік емес
қаржылық ұйымдар, коммерциялық, сыртқы;
2. Қарыз алушылар бойынша:
қаржылық институттарға, үкіметке (Қаржы министрлігі),
бюджеттен тыс қорларға, банктерге, банктік емес қаржылық
ұйымдарға несиелер;
экономиканың салалары бойынша барлық меншік түрлері,
ауыл шаруашылығына, өнеркәсіпке, саудаға және т.б.
жеке кәсіпкерлер (заңды тұлға емес қызметті іске асыру);
3. Банктік несиені қолдану (пайдалану) мерзіміне байланысты
мынадай түрлерін ажыратуға болады:
қысқа мерзімді;
ұзақ мерзімді.
4. Қолдану сипаты мен бағыты бойынша: негізгі қорларға
несиелер, айналым капиталына несиелер;
4. Қамтамасыз ету түрлері және қолда болу бойынша:
қамтамасыз етілген: тұрақсыз, кепілмен, тапсырыспен, кепіл
затымен;
сақтандырылған;
қамтамасыз етілмеген: банкті (сенімді).
6. Ұсынылған валюта бойынша: шетел валютасымен, теңгемен.
7. Ұсынылған шарт бойынша: авальді, акцепті, акцепті -
рамбурсты, аукционды, валюталық, ипотекалық несиелер,
консорциалды, дебетті сальдоны жабу несиесі (овердрафт), лизингті,
ломбардты, жеңілдікті, онкольді, тұтыну несиесі, револьверлі, резервті,
маусымдық несие, факторинг, форфейтинг.
8. Несиелеудің объектісі бойынша: меншіктік айналым құралдарының
жетіспеушілігін толықтыру; материалдық қорлардың жиынтығын;
экспортты және импортты тауарларды әкелу және ішкі
экономикалық іс-әрекетінің шығындары, жеке еңбекпен айналысатын
азаматтар тұтынған шикізат, материалдар, құралдар және басқа да
мүліктер, ломбардтың
кепілді-несиелік операциялары, театрлардың табыстары мен шығыстарының
арасындағы маусымдық үзілістер; құрделі салымдарды қаржыландыруға;
еңбек ақы төлеуге; тиімділігі жоғары және қайтымы тез шараларды
несиелеу.
Қысқа мерзімді несие - пайдалану мерзімі бір жылдан аспайтын несиелер.
Олар тауарлы-материалды құндылықтарға, төлемдердің ағымдағы қажеттіліктері
мен шығындарына беріледі.
Ұзақ мерзімді несиеге мерзімі 1 жылдан асатын несиелер жатады.
Берілген несиелер қаржылық активтерді, айналым құралын, негізгі қорлардың
қалыптасуы үшін қажеттілігіне қызмет көрсетеді. Қазіргі кезде осы уақытқа
дейін қолданылып келген, кәсіпорындардың, ұйымдардың халықты несиелеу
жүйесі енді неғұрлым оңтайлы жүйе болып табылады. Клиент банкке
бекітілмейді, өзі қызметін пайдаланғысы келетін несиелік ұйымды өзі
таңдайды. Клиент несиелік шотты тек бір банкте емес, бірнеше банктерде
ашуға құқылы.
Қалыптасқан несиелік механизм коммерциялық сипатта. Осыған байланысты
сауда, экономика мәтіндеріне ерекше көңіл бөлінуде. Тек несиелеу,
кәсіпорындардың уақытша ақша ресурстарында деген қажеттілігін
қанағаттандыру, сондай-ақ несие мекемесінің өтімділігіне негіз беретін
артықшылықтар маңызды болып табылады. Бұл клиенттердің депозиттері мен
несиелеріне және де банкаралық несиеге де қатысты. Бір қатар коммерциялық
банктер аталған несиені сатып алып қана қоймайды, сонымен бірге оны басқа
банктерге сатады. Коммерциялық банктің жұмысына талдау жүргізу оның акша
қаражатын мобилизациялау мүмкіндігі тек жартылай ғана қолданылатынын
көрсетеді. Сонымен бірге ресурстарды сату фактісін және несиелеу
жүйесіндегі жалпы "сауда" акцептін сөзсіз оң құбылыс ретінде сипаттауға
болады.
Қазіргі несиелеу жүйесіндегі ерекшеліктер олардың ресурстарға
тәуелділігіне ғана емес, сондай-ақ ҚР ҰБ белгіленген пруденциялық
нормативтерге байланысты. Қазіргі пруденциялық нормативтер тартуға мүмкін
қаражаттардың шекті көлемш, ең аз резерв мөлшерін, несие беруінің шекті
сомасын, оны ұсыну мерзімін, коммерциялық банк балансының өтімділігіне
байланысты несие механизмін жасауды реттейді. Қазіргі несиелеу жүйесінің
маңызды белгісі оның шартты негізі болып табылады. Несиелеу бойынша
туындайтын сұрақтардың барлығын банк пен қарыз алушы өзара келісіп шешеді.
Шартқа сәйкес әрбір жақ белгілі бір міндеттемелерді мойнына алады, шарт
жағдайларын сақтауға бақылау жасау үшін белгілі құқықтарға ие болады. Айта
кететін жайт, несие шарттары бұрын да жасалған, бірақ олардың экономикалық
мәні әлсіз болды. Тек коммерциялық ынта пайда болған кезде, банк пен
кәсіпорын арасындағы шарттың бұзылуы сезілген кезде ғана несиелік шарт
қарыз берушінің де, қарыз алушының да жауапкершілігін арттыратын күш болып
табылады.
Қалыптасқан несие жүйесінің маңызды белгілері - оның несиелеу
объектісінен несиелеу субъектісіне өтуі болып табылады. Бұрын қолданылған
несиелеу жүйесі несиелеу объектісіне тиімді болған. Тауарлы-материалдық
құндылық қорларының, өндірістік шығындардың болуы клиентке несие алуға
мүмкіндік береді; несиені қайтару мүмкіншілігі арнайы талданбады, клиент
үшін ең басты деп автоматты түрде несиені қайтаруға кепіл беретін жоспар
есептелді. Сонымен бірге тауарлы-материалдық құндылықтардың қорын жабатын
меншікті қаражат деңгейі ескерілмеді.
Жаңа несиелеу жүйесі дәстүрлі жалпы және ерекше қағидаларға
негізделінеді, оның ішінде мерзімділігі және қамтамасыз етушілігі, несиенің
төлем сипаты ескеріледі. Оның бірқатар құрамдары өзгеріске ұшырады.
Өзгерістер негізінен несиенің саралану қағидасына енгізілді. Осыдан бірнеше
жылдар бұрын несиелеуге саралау режімі қолданылатын жақсы және жаман жұмыс
істейтін кәсіпорындар категориясы болғаны бәрімізге мәлім.
Кәсіпорынды бағалау негізіне олардың жоспарлы көрсеткіштерінің
орындалуы алынған. Қазіргі уақытта қалыптасқан жүйеде несиені уақытында
қайтармау тәуекелділігін төмендететін клиенттің несие қабілеттілігі
ескеріледі. Ең алғаш рет қарыз алушының төлем қабілетсіздігі анықталған
кезде, коммерциялық банк несиелеуші банктің қатысуымен белгіленген
әкімшілікке жедел басқаруға беруге, оларды қайта құру және жабу мәселелерін
қарастыруға құқықтары пайда болды.
Өзгертулер несиені қамтамасыз ету қағидасына да әсер етті. Тәжірибе
бұндай материалдық қамтамасыздық несиені уақытында қайтаруға кепілдік
етпейтінін көрсетті. Кәсіпорында несиелеу жүйесінің жаңа белгілері ретінде
жоғары деңгейде банк несиесін қайтаруды кепілдендіретін форма түріне өту
қарастырылады.
Несиені қайтаруды қамтамасыз ету тұрғысынан әлемдік тәжірибеде
кепілдеме құқығы (ипотека, бағалы қағаздар кепілдігі, кепілге салу),
кепілдік беру және кепілдеме, жалпы алғанда сақтандыру жүйесі сенімді кепіл
құқы болып табылады. Аталған формаларды іске қосатын несие механизмі банкке
өзінің тәуелсіздігін күшейтуге мүмкіндік бере отырып, несиелік тәуекелді
төмендетуге қол жеткізеді. Кәсіпорындарға, ұйымдарға және халыққа қаржы-
несиелік қызмет көрсететін ұйымдар шаруашылық құрылымдарын дамытуда маңызды
рөл атқарады.
Пайда алу көзқарасы тұрғысынан коммерциялық банктер қызметінің негізгі
түрі несие ұсыну болып табылады. Қаражаттың әр түрлі несиелік операцияларға
орналастыра отырып, банк басшысы бір мезгілде клиенттердің қажеттілігін
қанағаттандырады әрі өздері де табыс алу көзі деп санайды. Несиелік шарттың
өтімділік деңгейінің маңызы бар. Мысалы, банк кейбір жағдайларда ғана басқа
институттар мен жеке тұлғаларға несиені қайта бере алады, себебі ақша
талаптарының аталған түрінде екінші реттегі нарық жоқ, бұған тұрғын үйді
кепілдікке салу түріндегі несие ғана жатпайды.
Сонымен қатар банк басшысы несиелік қоржын ішінде ақша қаражатын
бөлуді қарастыруы керек, демек бөліп-бөліп төлеу, сауда-өнеркәсіп
компаниялары, жылжымайтын мүліктер сияқты несие түрлеріне бөлу. Ондай
бөлудің негізі ретінде салыстырмалы несие табысы, әр түрлі шектеулері бар
несиелерге сұраныс қарастырылды. Банк қаражаттарын әр түрлі активтер түріне
орналастыру әр түрлі заңдар мен реттеуші актілерге байланысты.
Қаражаттардың жалпы қоры әдісіне сәйкес орналастырылуына
коммерциялық банк басшысы жауап беретін қаражат әр түрлі көздерден түседі,
оның ішінде талап еткенге дейінгі салымдар, жинақтық, мерзімдік салымдар
және банктің меншікті капиталы жатады. Бұл әдіс негізіне банктердің
ресурстарды біріктіруі алынған. Одан кейін жинақ қаражаты сәйкес деп
саналатын активтер түрінің арасында бөлінеді. Қаражатты орналастыру
құрылымын анықтаудағы бірінші мәселе, алғашқы резерв ретінде қарастырылатын
үлестерін белгілеу. Көп жағдайда алғашқы резерв рөлінде басқа банктердің
қарыздары және қолда бар ақшалары бабына кіретін активтер қарастырылады.
Оған басқа коммерциялық банктің қорреспонденттік шотындағы ақша және де
инкассолау үрдісіндегі басқа да құжаттар кіреді. Қаражаттарды орналас-
тырудағы екінші мәселе, белгілі бір табыс алып келетін кассалық емес
өтімді активтерді кұру мәселесі. Бұл резервтері жоғары өтімді табысты
активтер, олар өз кезегінде жоғалту тәуекелі төмен және ең аз пайызды ұстай
отырып қолма-қол ақшаға айнала алады.
Қаражаттардың жалпы қоры әдісі бойынша қаражаттарды орналастырудың
үшінші кезеңі - несие қоржыны портфелін құру. Банк бірінші және екінші
реттегі резервтер мөлшерін белгілегеннен кейін, ол өз клиенттеріне несие
ұсына алады. Бұл банктің табыс әкелетін қызметінің ерекше түрі. Несие
банктік активтердің ең маңызды бөлігі, ал несиелер бойынша табыс банктік
пайданың ең ірі құрушысы. Несиелік операциялар банктің өте тәуекелді
қызметі.
Жалпы банктік несиелік операциялар екі үлкен топқа бөлінеді: яктивті -
банк қарыз беруші ретінде шыққанда; пассивті - төлемділік, мерзімділік және
қайтарымдылық жағдайында банкке клиенттерден және басқа банктерден ақша
қаражатын тарта отырып, банк қарыз алушы ретінде шығады. Несиелік опера-
цияларды жүзеге асырудың екі негізгі нысаны ажыратылады: несие және
депозит. Тиісінше банктің активті және пассивті несиелік операциялары
несиелік нысан ретінде де, депозиттік нысан ретінде де жүргізіледі.
Активті несиелік операциялар - біріншіден, клиенттер мен несиелік
операцияларды және банкаралық несиені ұсыну операциясынан; екіншіден -
басқа банктерде орналасқан депозиттерден тұрады. Пассивтің несиелік
операциялары үшінші тұлғаның және жеке тұлғалардың депозиттерінен және
банктің банкаралық несие алу несиелік операцияларынан түрады. Аталған
сипаттамалардан несиелік және қарыз беру операцияларының, несие мен қарыз
арасындағы ерекшелікті көруге болады. Несие - банктің қаражатын ұйымдастыру
көзі және оларды салудың әр түрлі нысандарын ұсынатын, несиелік
катынастарды ұйымдастырудың әр түрлі нысандарын қарастыратын кең мағынадағы
түсінік. Қарыз болса - нәтижесінде қарыз шотын ашуға болатын, несиелік
қатынастарды ұйымдастырудың бір ғана нысаны. Сонымен бірге, несиелік
қатынастар тек банктік несие шеңберінде ғана ұйымдастырылып қоймайды,
сондай-ақ кәсіпорын кредитор және қарыз алушы болатын коммерциялық несиелеу
ретінде де ұйымдастырылады. Ал олардың арасындағы несиелік қатынас
векселмен рәсімделеді. Бұдан әрі коммерциялық несие, банкке векселді
кепілге қоя отырып, банктік несиеге айналуы мүмкін. Тікелей банктік
несиелеу, яғни кәсіпорынның несиелік қатынасы басында банкпен
арақатынасынан басталады, сонымен бірге жанама банктік несиелеу, яғни
алдымен кәсіпорындар арасында несиелік қатынас пайда болады, нәтижесінде
олар банкке жедел түрде вексель бойынша ақша алу әдісін іздестіру үшін
жүгінеді.
Банктегі несиелеу механизмі және несиелік жұмысты ұйымдастыру әрбір
банктің несиелік саясаты негізінде дербес анықталады. Клиенттер ашқан
несиелік шотта әрбір несиелеу объектісі бойынша қарыз есебі жүргізіледі.
Бөлек баланстық шотта бір клиентке берілген ұзақ мерзімді және қысқа
мерзімді несие есебі жүргізіледі. Несиелік шоттың дебеті бойынша берілген
қарыздың сомасы, ал кредиті бойынша оны өтеу көрсетіледі. Несиелік шоттың
режімі шартта анықталады: берілген несие қарыз алушының есеп айырысу шотына
аударылуы мүмкін.
Сондай-ақ несиені контекорренттік шот ашу арқылы беруге болады. Бұл
шотта бір жағынан түсімдер, екінші жағынан несие және төлемдер және де
кредиттік пен дебеттік сальдо көрсетіледі. Контокоррент өз кезегінде
клиенттің банктегі несиелік есеп айырысу қызметін жүзеге асыратын шот.
Контокорренттік шот бойынша банк әрбір қарыз алушы үшін контокорренттік
несие көлемін шектейтін лимит белгілейді.
Лимиттер әрбір клиент үшін саралап белгіленеді. Контокорренттік несие
қарыз алушыға контокорренттік шот ашу арқылы клиенттің төлем құжаттарын
төлеу негізінде беріледі. Контокорренттік шотты ашудың негізі клиентпен
контокорренттік несие беру туралы шарт жасасу болып табылады. Несиені беру
кезіндегі өте маңызды, бірақ әрқашанда міндетті емес мәселе - банк беретін
несиені қамтамасыз ету.
Несиені қамтамасыз ету олардың өтелуін кепілдендірмесе де, банктің
жоғалту тәуекелі біршама төмен болады. Сонымен бірге несиені қамтамасыз ету
қарызға алған қаражатты қайтару кепілдігі ғана емес, сондай-ақ банк
пайдасы. Аталған байланыста тапсырмалар мен кепілдемелерді беру, кепілдік
міндеттерді рәсімдеу, оның ішінде жеке және заңды тұлғалардың бағалы
қағаздары, жылжитын және жылжымайтын мүліктердің кепілін рәсімдеу
тәжірибесі кеңейе түседі. Несиені қамтамасыз етуге алған міндеттеме
нотариалды куәландырылуы керек. Ол несие бойынша міндеттемелердің
орындалуымен бірге тоқтатылады. Егер тапсырмада міндеттемені орындау
мерзімі көрсетілмесе, онда тапсырма шартын жасаған күннен басталып, жыл
соңыңда тоқтатылады. Тапсырманың ерекше нысаны кепілдік беру болып
табылады.
Шаруашылық субъектілер берген кепілдіктер кепілді банкте сақталады
және несиелеуші банк кепілдікті қабылдау туралы кепілді банктің
хабарламасын бірге ұсынады. Егер несиені қамтамасыз ету ретінде оны орындау
тәуекелін сақтандыру қажет болса, онда несиені беру туралы шешім қабылдаған
кезде клиент банкке сақтандыру шартын және сақтандыру полисін ұсынады.
Несиелік мәмілені рәсімдеу қарыз алушының өтініші бойынша жасалады
және оған қарыз алушы мен кредитор арасында несиелік шарт жасасу туралы
қарыз алушының анкетасы қосылады. Несиелік келісімшартта міндетті түрде
келесі жағдайлар анықталуы тиіс:
- несиенің мақсаты;
- берілетін несиенің жалпы сомасы;
- несиенің валютасы;
- несиені өтеу мерзімі;
- несиені өтеу әдісі;
- қамтамасыз ету;
- сыйақы мөлшерлемесінің көлемі.
Әрбір берілген несие бойынша клиент ұсынған құжат мерзімді
міндеттемелерден басқа несиелік құжаттамаға тігіледі. Күнделікті жауапты
орындаушы карточканы қарап отырып, өтеу мерзімі келген міндеттемелерді
алады. Несиені бөліп өтеу төлемі келген кезде мерзімді міндеттеменің екінші
жағында сәйкес белгі қойылады. Сол жерде қарыз алушы ұсынған кепілдіктер
жазылады.
Банктік несие бойынша несиелік құжаттамаға кез келген несиені ұсынуда
талап етілетін негізгі құжаттардың болуы жеткілікті. Негізгі құжаттар
келесілер:
қарыз алушы қол қойған, несиені пайдалану мақсаты
көрсетілген және баланстық құны белгіленген, несиені қайтаруды
қамтамасыз ету үшін кепіл ретінде ұсынылған мүлік көрсетілген
өтініш;
егер ол заңды тұлға болса, белгіленген тәртіпте
куәландырылған құрылтай құжаттардың көшірмесі;
қарыз алушы атынан несиелік шартқа қол қоюға өкілетті тұлғаны
растайтын құжат;
жасалған несиелік шарттың түп нұсқасы;
клиенттің қаржылық жағдайын растайтын аудиторлық компанияның
қорытындысы;
егер клиент жеке тұлға болса, оның меншігіндегі активтер туралы,
жалақының мөлшері туралы, негізгі кәсібі туралы анықтама;
несиенің пайдаланылу мақсатын растайтын құжат
заңды тұлғаның бизнес-жоспары;
несие беру кезінде бюджеттік және бюджеттік емес қорларға салық және
аударымдар бойынша қарыздардың жоқтығын растайтын салық органының
анықтамасы;
басқа банктерде ашқан банктік шот туралы мәліметтер. Егер ұсынылған несие
жылжымайтын мүлік түрінде кепілмен қамтамасыз етілсе, онда несиелік
құжаттама бойынша қосымша құжаттарға келесілер кіреді:
мемлекеттік тіркеуден өткен ипотека және кепіл шартының түп нұсқасы
кепілге қойылған мүліктің нарықтық құнын бекітетін және дәлелдейтін
бағалау құжаты;
егер несие осы мүлікті алу үшін берілсе, онда кепіл мүлкінің сатып алу
бағасын бекітетін құжат.
Несиелік құжаттамаға жылжымалы мүлік кепілінің нысанында қарыз
алушының міндеттемелерін орындауын қамтамасыз ету жағдайына ұсынылғаннан
басқа, кепіл шарты, кепіл заты туралы ақпарат және олардың құнын анықтау
әдісі ұсынылады.Егер қарыз алушы несиені құрылыс саласында қолданатын
болса, онда құжаттамаға жоспарланған жұмыс бойынша жобаланған сметалық
құжат және тексеру есептері немесе жұмыстың орындалуын бекітетін қарыз
алушының қабылдау өткізу актісі қосылады.
Несие бойынша міндеттемелерді орындау кепілмен немесе кепілгерлікпен
қамтамасыз етілсе, несиелік құжаттамаға мынадай қосымша құжаттар тігіледі:
кепіл және кепілгерлік шарты;
кепіл берушінің немесе кепілгердің қаржылық жағдайын растайтын
аудиторлық ұйымның қорытындысы;
- кепіл беруші атынан кепілдік шартқа немесе кепілгер атынан кепілдеме
шартына қол қоюға құзыреті бар тұлғалар өкілеттігін дәлелдейтін құжаттар;
- несие беру алдындағы соңғы есепті кезеңнің каржылық
есебі.
Несиелеу үрдісіндегі маңызды кезең - ұсынылған несиеге кеткен қаражат
шығындарына бақылау жасау. Банктің кәсіпорынның қаржылық жағдайына
бақылауды күшейтуі белгілі бір күдік туған кезде жүргізіледі. Несиені
пайдалану мерзімі аяқталғаннан кейін қарыз сомасы қарыз алушының есеп
айырысу шотынан сызылады. Несие мемориалды ордер ретінде қолданылатын
мерзімді міндеттемелер негізінде өтеледі. Төлеушінің қаражаты болмаған
кезде қарыз сомасы мерзімі өткен несие шотына жатқызылады. Кей жағдайларда
несиені өтеу фактісі келгенге дейін мерзімі ұзартылады. Заңды және жеке
тұлғаларға несие өндіріс тиімділігін жоғарылату, жаңа, тиімділігі жоғары
өнім түрлерін шығаруды ынталандыру, халыққа әр түрлі қызмет көрсету және
т.б. мақсаттарда беріледі. Әрбір банктің ішкі несиелік саясаты туралы
ережесі болады. Оның негізгі мақсаты жұмысшылардың банк белгілеген
талаптарын және несиелеу тәртібін орындау арқылы несиелік операцияларды
жүзеге асыру кезіндегі тәуекелді төмендету болып табылады.
Несиелер мыналар есебінен беріледі:
жеке және заңды тұлғалардың депозиттік және басқа шоттарында тартылған
қаражаттары және меншікті қаражаттары қосылатын банктің меншікті әлуеті;
шетелдік несиелік желілерден, банкаралық несиелік нарықта алынатын
несиелік қарыз ресурстары.
Несие мынадай несие қабілеттіліктің негізгі критерийлеріне сай келетін
қарыз алушыларға ұсынылады:
жоғары пайда нормасында қаржылығы тұрақты, барлық қаражаттың
30% көлемінде меншікті капиталмен қамтамасыз етілген, айналымдағы
дебиторлық қарызы қысқа мерзімді;
қарыз алушының беделі;
шығарылатын өнімінің бағасы, өткізілуіне келіп жататын ұсыныстар,
ұсынылатын қызмет сипаты;
- экономикалық конъюнктурасы (бизнестің даму перспективасы,
капитал салу көздерінің, бизнес жоспарының болуы).
1.2 ҚР - да банктердің несие беруі және оның қайтарылуы.
Несие бөлу туралы несиелік комитеттің шешімі негізінде несие бөлімі
заң бөлімімен бірігіп несиелік келісім мен кепіл келісімін дайындайды.
Несиелік бөлім қажетті қолдарды жинап, оны мөрімен қуәландырады.
Несиелік келісім, кепіл келісімі және басқа да құжаттар толы-ғымен
рәсімделіп, мемлекеттік органдарға сәйкес кепілді тізімге алу үшін немесе
ҚР ҰБ талаптарына сай рәсімделген кепілдеме хаттарын алуға немесе несиені
қайтаруды камтамасыз ету бойынша басқа құжаттарды рәсімдеу үшін заң
бөліміне беріледі. Несиелік комитеттің шешіміне негізделген несиенің
кайтарымдылығын қамтамасыз ету құжаты бойынша несие бөлімі бухгалтерияға
несиені аудару туралы өкім береді. Яғни оған банк басқармасы төрағасының
және несие бөлімі басшысының қолы қойылуы керек. Занды тұлғалар үшін
мерзімдік міндеттемелер рәсімделуі талап етіледі. Бухгалтерия несиені
жоғарыда көрсетілген үкім негізінде аударады және мерзімді міндеттемелердің
бизнес жоспары мен келісімге келген тапсырма сай екенін тексеру үшін несие
бөлімінің қолымен куәландырылған қарыз алушының қолындағы төлем тапсырмасы
керек.
Клиенттердің несиелік шотын ашу және жабу ішкі бухгалтерияның бұйрығы
бойынша жүзеге асырылады. Несие толық сомада немесе бөлшектеп беріледі:
* несиелік немесе арнайы несиелік шоттан бенефициар төлем
құжаттарын төлеу;
* бенефициар төлем құжаттары бенефициар мекенжайына төле-
неді (төлем тек бағалы заттарды тиеуге болады деген шарт-
қа сәйкес құжатты банкке көрсеткеннен кейін орындалады);
* аккредитив қою жағдайында несиелік шоттан аккредитив
шотына қаражатты аудару;
* қарыз алушының есеп айырысу шотына несие сомасын аудару;
* қарыз алушыға қолма-қол ақша беру;
* қарыз алушының жазбаша көрсетілген шотына несие сома-
сын аудару;
* басқа да жолдармен.
Қызмет көрсетіп отырған банк клиенттерге несие берген кезде мынадай
қорреспонденттік шоттар құрылады:
Дт 1411, 1417 Клиенттерге берілген қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді
қарыздар
Кт 1001 Кассадағы қолма-Қол ақша
2203 Клиенттердің ағымдағы есепшоттары
Мерзімді міндеттемелер бір мерзімде баланстан тыс шотқа келіп түседі -
Әр түрлі құндылықтар және құжаттар (7339). Басқа банк қызмет көрсететін
клиенттерге несие беру кезінде мынадай бухгалтерлік жазу жасалады:
Дт 1411 Клиенттерге берілген қысқа мерзімді қарыздар 1417
Клиенттерге берілген ұзақ мерзімді қарыздар
Кт 1050 'Банктің қорреспонденттік есепшоттары.
Клиенттерге шетел валютасымен несие берген кезде келесідей жазу жасалады:
ДтНІІ, 1417 Клиенттерге берілген қысқа және ұзақ мерзімді қарыздар
Кт 1858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ
позициясы.
Сонымен бір уақытта теңгемен:
Дт 1859 Шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы
кұны (валюталық ұзақ позициясының)
2859 Шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы құны
(валюталық қысқа позициясының)
Кт 1001 Кассадағы қолма-қол ақша
2203 Клиенттердің ағымдағы есепшоттары 1050 Банктің
корреспонденттік есепшоттары. Несиені қайтару кезінде өткізбелер керісінше
жасалады. Теңге-лей берген несиені қайтарған кезде:
Дт 1001 Кассадағы қолма-қол ақша
2203 Клиенттердің ағымдағы есепшоттары 1050 Банктердің
корреспонденттік есепшоттары Кт 1411 Клиенттерге берілген қысқа мерзімді
қарыздар
1417 Клиенттерге берілген ұзақ мерзімді қарыздар. Шетел валютасында
берілген несиені қайтарғанда: Дт 1001 Кассадағы қолма-қол ақша
2203 Клиенттердің ағымдағы есепшоттары 1050 Банктердің
қорреспонденттік шоттары Кт 2858 Банктің шетел валютасы бойынша
валюталық ұзақ позициясы.
Бір уақытта теңгемен берілген:
Дт 1859 Шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы құны (валюталық
ұзақ позициясының)
2859 Шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы құны (валюталық
қысқа позициясының)
Кт 1411 Клиенттерге берілген қысқа мерзімді қарыздар
1417 Клиенттерге берілген ұзақ мерзімді қарыздар. Клиент қарыздың
негізгі сомасын қайтармаған кезде, ол кешіктірілген қарыз
деп есептеледі:
Дт 1424 Банк қарыздары бойынша клиенттердің мерзімі өткен берешегі
Кт 1411 Клиенттерге берілген қысқа мерзімді қарыздар
1417 Клиенттерге берілген ұзақ мерзімді қарыздар. Болашақта клиент
кешіктірілген қарыздарын төлеген кезде: Дт 1001 Кассадағы қолма-қол ақша
2203 Клиенттердің ағымдағы есепшоттары 1050 Банктердің
қорреспонденттік есепшоттары Кт 1424 Банк қарыздары бойынша клиенттердің
мерзімі өткен берешегі.
Егер клиенттің қаржылық жағдайы үмітсіз деп табылса, онда банк
оның қарыздарына тосқауыл қояды.
Дт 1427 Банк қарыздары бойынша клиенттердің оқшауланған берешегі
Кт 1424 Банк қарыздары бойынша клиенттердің мерзімі өткен берешегі.
Тосқауыл қойылған қарыз бойынша пайызды есептеу тоқтатылады.
Клиенттің тосқауыл қойылған берешегі қайтарылған кезде:
Дт 1001 Кассадағы қолма-қол ақша
2203 Клиенттердің ағымдағы есепшоттары 1050 Банктердің
корреспонденттік есепшоттары
Кт 1424 Банк қарыздары бойынша клиенттердің мерзімі өткен берешегі.
1.3 ... жалғасы
Кіріспе
I тарау
ҚР – сы банктерінің несие беру операцияларының мәні.
1.1 Несиелеудің мәні және оны ұйымдастыру.
1.2 ҚР - да банктердің несие беруі және оның қайтарылуы.
1.3 ҰБ - те жүзеге асырылатын несие операциялары.
II тарау
Несие беруді ұсыну бойынша ҚР ҰБ - тың несие
операцияларының бухгалтерлік есебін ұйымдастыру.
2.1 Несие беру бойынша операциялардың есебі.
2.2 Несиелерді ұсыну бойынша ҰБ операцияларының есебі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Республиканың Ұлттық Банкінің ең басты мақсаты – экономиканың төлем
құралдарымен үздіксіз жабдықтауды қамтамасыз ету және елдің барлық несие
жүйесінің қызмет етуіне жағдай жасау есеп айырысу жүйесін қалпына келтіру,
банк қызметін реттеу болып табылады. Ол басқа қаржы несие құралдарымен
бәсекелеспейді және өз қызметінде пайданы табу мақсатын көздемейді.
Коммерциялық және басқа да несиелік мекемелер өз клиенттеріне – шаруашылық
субъектілері мен халыққа ие жасаса, Ұлттық Банкте соны жасайды. Оның
клиенттері - коммерциялық банктер және де басқа да несиелік мекемелер
болды. Осыдан келіп Ұлттық Банкіні банктердің банкі деп атайды.
Коммерциялық банктер және де жинақ мекемелері халықтан салымдарды қабылдап,
оларға қарыздар береді, сол сияқты Ұлттық Банкіде банктердің және жинақ
мекемелерінен салымдарды қабылдап, олаға қарыздар береді
Ұлттық (Орталық) Банкінің маңызды қызметі - банктердің, жинақ
және т.б. несиелік мекемелердің резервтер деп аталатын салымдарын
сақтау болып табылады. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк
туралы және Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік
қызмет туралы Заңдарына сәйкес барлық мекемелер өз резервтерін
Ұлттық банкіде сақтаулары тиіс, өйткені жоғарыда айтылғандай,
олардың ақша айналысын реттеуде, коммерциялық банктердің несиелік
қызметін реттеу және өтімділікті қамтамасыз ету үшін стратегиялық
маңызы бар.
Ұлттық (Орталық) Банк - коммерциялық банктерді және басқа да
каржылық-несиелік мекемелерді несиелеу қызметін атқарады. Шетелде
орталық банктерді соңғы сатыдағы несие беруші деп атайды. Олар
-коммерциялық банктерден есеп мөлшерлемесін ала отырып, уақытша
жетіспеген өтімді құралдарының орнын толтыру үшін несиелер береді.
Әриине бұл несиелер сауда векселдерімен, мемлекттік бағалы қағаздармен
немесе банктердің меншікті қарыздық міндеттемелерімен қамтамасыз
етілуі тиіс.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі жалпы банктік жүйені
қолдау мақсатында аукциондық негізде, ломбардтық несиелерді және
РЕПО операциялары арқылы несие береді.
Аукциондық несиелерді енгізу (1993 жылдың аяғында), кезінде көп
қолданатын директивті несиелерден айрықша несие ретінде, нақты
(нарықтық) пайыз мөлшерлемесін белгілеуге мүмкіндік берді. Астаналық
және аймақтық банктер үшін аукциондар бөлек жүргізілді. Кейіннен
ауыл шаруашылығы, энергетика сияқты бөлек салалардың қажеттіліктеріне
қарай жабық аукциондар іске асырылды. Аукциондарға Ұлттық банкінің
белгілеген экономикалық нормативтері және бұрын берілген
орталықтандырылған несиелер бойынша шарттарды орындаған банктер ғана
жіберіледі. Банктерге берілетін аукциондық несиелер - жұмыс істеп
тұрған банкаралық ақшалық нарықтың пайда болуының алдында
қолданылатын ақша-несие саясатының уақытша құралы болып табылады.
Банктерге ломбардтық несие беру, тек ақша массасына бақылау
міндетінен туындайтын Ұлттық банкінің лимитімен шектеледі. Ломбардтық
несиелер банктік қызметті жүзеге асыруға лицензия алған, өз
активтерінің құрылымында мемлекеттік бағалы қағаздары және олардың
кепілдігі бар барлық банктердің резиденттерім тарта алады.
Ломбардтық несиелер бойынша мөлшерлемелер қайта қаржыландыру
мөлшерлемесімен жоғары белгіленеді, әдетте, банкаралық нарық
мөлшерлемесінен төмен болмайды.
Несие - бұл пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша пайдалануға
(қарызға) беретін саудалық капитал қозғалысы.
Несие ақшалай капиталдың саудальиқ капиталга етуін қамтамасыз ете
отырып, несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы несиелік қатынасты
бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос
қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе төңірегінде жинақтала отырып,
уақытша және ақылы негізде пайдалануға берілетін саудалық капиталға
айналады.
Экономикалық категория ретінде, несие – кәсіпорындар, ұйымдар және
бірлестіктер, сондай-ақ халық арасындағы несие қорын өтеу және оларды
қайтарылу, пайыз төлеу шартында белгілі бір мерзімге уақытша пайдалануға
беру негізінде қалыптасатын өндірістік қатынастар жиынтығы.
I. тарау ҚР – сы банктерінің несие беру операцияларының мәні
1.1 Несиелеудің мәні және ұйымдастыру
Несие - нарықты экономиканың тіреп ретінде экономикалық дамудың
ажырамас элементі білдіреді. Оны барлық шаруашылық субъектілерімен қатар,
мемлекет те, үкімет те, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Несиенің пайда болуын өнімдерді өндіру сферасынан емес, олардың
айырбас сферасынан іздеу қажет. Тауар айырбастау - бұл тауардың бір қолдан
екінші қолға өтуін білдіреді десе, шынымен де осындай айырбас кезінде
несиеге байланысты қатынас туындайды.
Құнның қозғалысы - бұл несиенің қозғалысының кеңдігін сипаттайды.
Несиелік қатынастардың пайда болатын экономикалық негізіне капитал
айналымын жатқызуға болады.
Көбіне несиені ақша ретінде түсінеді бір жағынан қарағанда бұған
негізде бар сияқты. Себебі, қазіргі шаруашыльқта қарыз көбінше ақшалай
түрде берілуде. Бірақ бұл жерде ақша мен несиенің әр түрлі ұғымды білдіреді
әр түрлі қатынастарды түсіндіретін естен шығаруға болмайды.
Сонымен қатар несие мен қаржы категорияларын бір санайтындар да аз
емес, несие - бұл ақшалай қаражаттың екі жақты қозғалысын яғни қаражаттың
уақытша берілуін және уақыт еткен соң қайтарылуын баяндаса, ал қаржы - сол
қаражаттың 6ір жақты қозғалысын бейнелейді, яғни қаржы: дотация, субвенция,
субсидия түрінде берілсе, олар қайтарымсыз сипатқа ие.
Несие - бұл пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша пайдалануға
(қарызға) берілетін саудалық капитал қозғалысы.
Несие ақшалай капиталдың саудалық капиталға етуін қамтамасыз ете
отырып, несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы несиелік қатынасты
бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос
қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе төңірегінде жинақтала отырып,
уақытша және ақылы негізде пайдалануға берілетін саудалық капиталға
айналады.
Несие мен сауданың арасында да өзара айырмашылық бар. Несие - бұл
банктің қаражатын құрайтын көзі ретінде барлық несиелік қатынастарды
ұйымдастырудың әр түрлі формаларының болуын және сондай-ақ олардың
жұмсалымдарының бір формасын білдіретін кең ұғымды сипаттайды. Сауда - бұл
саудалық шот ашумен байланысты қалыптасатын несиелік қатынастарды
ұйымдастырудың бір ғана формасын білдіреді.
Экономикалық категория ретінде, несие – кәсіпорындар, ұйымдар және
бірлестіктер, сондай-ақ халық арасындағы несие қорын өтеу және оларды
қайтарылу, пайыз төлеу шартында белгілі бір мерзімге уақытша пайдалануға
беру негізінде қалыптасатын өндірістік қатынастар жиынтығы.
Зерттеу заты сияқты несие құрылымы бір-бірімен өзара байланысты
элементтерден тұрады. Мұндай элементтерге ең алдымен несиелік қатынастар
субъектілері жатады. Несиелік мәміле бойынша несиелік қатынастар
субъектісіне қарыз беруші және қарыз алушы жатады.
Қарыз беруші - қарызды беретін несиелік қатынастың бір жағы. Қарыз
беруші - бұл уақытша пайдалануға қарыз беруші субъектлер болып табылады.
Қарыз берушілерге банктер, банктік емес мекемелер, мемлекет, шарушылык,
субъектілері және халық жатады.
Қарыз алушы - бұл несие алушы және оны қайтаруға міндетті несиелік
қатынастың екінші жағы. Борышқор және қарыз алушы бір-бірімен жақын сөздер
болғанымен де, олардың түсініктері әр түрлі. Мысалға, кәсіпорын немесе жеке
азаматтардың коммуналдық қызметке, салықтарға т.б. байланысты төлемдері
кешігуі мүмкін, бірақ бұл жерде ешқандай да несиелік қатынас туындамайды.
Борыш бұл тек қана экономикалық қатынасты емес, сондай-ак, азаматтық
қатынастар жағдайын сипаттайды. Борыш - бұл өте ауқымды ұғым. Ал қарыз
алушы - бұл қосымша қаражатқа деген сұранысы бар тұлға.
Қарыз беруші және қарыз алушымен қатар несиенің құрылымының элементіне
берілетін объекті де жатады. Беру объектісі - бұл құнның ерекше бөліп, яғни
қарызға берілген құнды білдіреді.
Кәсіпорындар мен тұрғындарды несиелеу банк қызметінің дәстүрлі түріне
жатады. Сол себептен банкті несиелендіру кәсіпорыны деп атайды. Банк
активінің біршама бөлігі бұрынғы кездегідей несиелік операцияларға
орналастырылған. Қазақстанның екінші деңгейдегі банктерінің орналастырылған
қаражаттары 2003 жылы әрбір банктеріне әр түрлі несиеге шамамен 72% келді.
Сондықтан табыстың 85%-ы ұсынылған қарыздарды төлеу түрінде алынған.
Банктер бір мезгілде ресурс алғандықтан, өздері де қарыз алады.
Коммерциялық банктердің шығындар құрылымын 80%-ға жуық салымдар мен
депозиттер бойынша несиенің пайыз төлеу шығындары құрайды.
Қарыз алушыларға ұсынылған банктік қарыздарды көп түрлі белгілері бойынша
жіктеуге болады.
1. Кредиторлар бойынша:
- орталықтандырылған, бюджеттік, банктік, банктік емес
қаржылық ұйымдар, коммерциялық, сыртқы;
2. Қарыз алушылар бойынша:
қаржылық институттарға, үкіметке (Қаржы министрлігі),
бюджеттен тыс қорларға, банктерге, банктік емес қаржылық
ұйымдарға несиелер;
экономиканың салалары бойынша барлық меншік түрлері,
ауыл шаруашылығына, өнеркәсіпке, саудаға және т.б.
жеке кәсіпкерлер (заңды тұлға емес қызметті іске асыру);
3. Банктік несиені қолдану (пайдалану) мерзіміне байланысты
мынадай түрлерін ажыратуға болады:
қысқа мерзімді;
ұзақ мерзімді.
4. Қолдану сипаты мен бағыты бойынша: негізгі қорларға
несиелер, айналым капиталына несиелер;
4. Қамтамасыз ету түрлері және қолда болу бойынша:
қамтамасыз етілген: тұрақсыз, кепілмен, тапсырыспен, кепіл
затымен;
сақтандырылған;
қамтамасыз етілмеген: банкті (сенімді).
6. Ұсынылған валюта бойынша: шетел валютасымен, теңгемен.
7. Ұсынылған шарт бойынша: авальді, акцепті, акцепті -
рамбурсты, аукционды, валюталық, ипотекалық несиелер,
консорциалды, дебетті сальдоны жабу несиесі (овердрафт), лизингті,
ломбардты, жеңілдікті, онкольді, тұтыну несиесі, револьверлі, резервті,
маусымдық несие, факторинг, форфейтинг.
8. Несиелеудің объектісі бойынша: меншіктік айналым құралдарының
жетіспеушілігін толықтыру; материалдық қорлардың жиынтығын;
экспортты және импортты тауарларды әкелу және ішкі
экономикалық іс-әрекетінің шығындары, жеке еңбекпен айналысатын
азаматтар тұтынған шикізат, материалдар, құралдар және басқа да
мүліктер, ломбардтың
кепілді-несиелік операциялары, театрлардың табыстары мен шығыстарының
арасындағы маусымдық үзілістер; құрделі салымдарды қаржыландыруға;
еңбек ақы төлеуге; тиімділігі жоғары және қайтымы тез шараларды
несиелеу.
Қысқа мерзімді несие - пайдалану мерзімі бір жылдан аспайтын несиелер.
Олар тауарлы-материалды құндылықтарға, төлемдердің ағымдағы қажеттіліктері
мен шығындарына беріледі.
Ұзақ мерзімді несиеге мерзімі 1 жылдан асатын несиелер жатады.
Берілген несиелер қаржылық активтерді, айналым құралын, негізгі қорлардың
қалыптасуы үшін қажеттілігіне қызмет көрсетеді. Қазіргі кезде осы уақытқа
дейін қолданылып келген, кәсіпорындардың, ұйымдардың халықты несиелеу
жүйесі енді неғұрлым оңтайлы жүйе болып табылады. Клиент банкке
бекітілмейді, өзі қызметін пайдаланғысы келетін несиелік ұйымды өзі
таңдайды. Клиент несиелік шотты тек бір банкте емес, бірнеше банктерде
ашуға құқылы.
Қалыптасқан несиелік механизм коммерциялық сипатта. Осыған байланысты
сауда, экономика мәтіндеріне ерекше көңіл бөлінуде. Тек несиелеу,
кәсіпорындардың уақытша ақша ресурстарында деген қажеттілігін
қанағаттандыру, сондай-ақ несие мекемесінің өтімділігіне негіз беретін
артықшылықтар маңызды болып табылады. Бұл клиенттердің депозиттері мен
несиелеріне және де банкаралық несиеге де қатысты. Бір қатар коммерциялық
банктер аталған несиені сатып алып қана қоймайды, сонымен бірге оны басқа
банктерге сатады. Коммерциялық банктің жұмысына талдау жүргізу оның акша
қаражатын мобилизациялау мүмкіндігі тек жартылай ғана қолданылатынын
көрсетеді. Сонымен бірге ресурстарды сату фактісін және несиелеу
жүйесіндегі жалпы "сауда" акцептін сөзсіз оң құбылыс ретінде сипаттауға
болады.
Қазіргі несиелеу жүйесіндегі ерекшеліктер олардың ресурстарға
тәуелділігіне ғана емес, сондай-ақ ҚР ҰБ белгіленген пруденциялық
нормативтерге байланысты. Қазіргі пруденциялық нормативтер тартуға мүмкін
қаражаттардың шекті көлемш, ең аз резерв мөлшерін, несие беруінің шекті
сомасын, оны ұсыну мерзімін, коммерциялық банк балансының өтімділігіне
байланысты несие механизмін жасауды реттейді. Қазіргі несиелеу жүйесінің
маңызды белгісі оның шартты негізі болып табылады. Несиелеу бойынша
туындайтын сұрақтардың барлығын банк пен қарыз алушы өзара келісіп шешеді.
Шартқа сәйкес әрбір жақ белгілі бір міндеттемелерді мойнына алады, шарт
жағдайларын сақтауға бақылау жасау үшін белгілі құқықтарға ие болады. Айта
кететін жайт, несие шарттары бұрын да жасалған, бірақ олардың экономикалық
мәні әлсіз болды. Тек коммерциялық ынта пайда болған кезде, банк пен
кәсіпорын арасындағы шарттың бұзылуы сезілген кезде ғана несиелік шарт
қарыз берушінің де, қарыз алушының да жауапкершілігін арттыратын күш болып
табылады.
Қалыптасқан несие жүйесінің маңызды белгілері - оның несиелеу
объектісінен несиелеу субъектісіне өтуі болып табылады. Бұрын қолданылған
несиелеу жүйесі несиелеу объектісіне тиімді болған. Тауарлы-материалдық
құндылық қорларының, өндірістік шығындардың болуы клиентке несие алуға
мүмкіндік береді; несиені қайтару мүмкіншілігі арнайы талданбады, клиент
үшін ең басты деп автоматты түрде несиені қайтаруға кепіл беретін жоспар
есептелді. Сонымен бірге тауарлы-материалдық құндылықтардың қорын жабатын
меншікті қаражат деңгейі ескерілмеді.
Жаңа несиелеу жүйесі дәстүрлі жалпы және ерекше қағидаларға
негізделінеді, оның ішінде мерзімділігі және қамтамасыз етушілігі, несиенің
төлем сипаты ескеріледі. Оның бірқатар құрамдары өзгеріске ұшырады.
Өзгерістер негізінен несиенің саралану қағидасына енгізілді. Осыдан бірнеше
жылдар бұрын несиелеуге саралау режімі қолданылатын жақсы және жаман жұмыс
істейтін кәсіпорындар категориясы болғаны бәрімізге мәлім.
Кәсіпорынды бағалау негізіне олардың жоспарлы көрсеткіштерінің
орындалуы алынған. Қазіргі уақытта қалыптасқан жүйеде несиені уақытында
қайтармау тәуекелділігін төмендететін клиенттің несие қабілеттілігі
ескеріледі. Ең алғаш рет қарыз алушының төлем қабілетсіздігі анықталған
кезде, коммерциялық банк несиелеуші банктің қатысуымен белгіленген
әкімшілікке жедел басқаруға беруге, оларды қайта құру және жабу мәселелерін
қарастыруға құқықтары пайда болды.
Өзгертулер несиені қамтамасыз ету қағидасына да әсер етті. Тәжірибе
бұндай материалдық қамтамасыздық несиені уақытында қайтаруға кепілдік
етпейтінін көрсетті. Кәсіпорында несиелеу жүйесінің жаңа белгілері ретінде
жоғары деңгейде банк несиесін қайтаруды кепілдендіретін форма түріне өту
қарастырылады.
Несиені қайтаруды қамтамасыз ету тұрғысынан әлемдік тәжірибеде
кепілдеме құқығы (ипотека, бағалы қағаздар кепілдігі, кепілге салу),
кепілдік беру және кепілдеме, жалпы алғанда сақтандыру жүйесі сенімді кепіл
құқы болып табылады. Аталған формаларды іске қосатын несие механизмі банкке
өзінің тәуелсіздігін күшейтуге мүмкіндік бере отырып, несиелік тәуекелді
төмендетуге қол жеткізеді. Кәсіпорындарға, ұйымдарға және халыққа қаржы-
несиелік қызмет көрсететін ұйымдар шаруашылық құрылымдарын дамытуда маңызды
рөл атқарады.
Пайда алу көзқарасы тұрғысынан коммерциялық банктер қызметінің негізгі
түрі несие ұсыну болып табылады. Қаражаттың әр түрлі несиелік операцияларға
орналастыра отырып, банк басшысы бір мезгілде клиенттердің қажеттілігін
қанағаттандырады әрі өздері де табыс алу көзі деп санайды. Несиелік шарттың
өтімділік деңгейінің маңызы бар. Мысалы, банк кейбір жағдайларда ғана басқа
институттар мен жеке тұлғаларға несиені қайта бере алады, себебі ақша
талаптарының аталған түрінде екінші реттегі нарық жоқ, бұған тұрғын үйді
кепілдікке салу түріндегі несие ғана жатпайды.
Сонымен қатар банк басшысы несиелік қоржын ішінде ақша қаражатын
бөлуді қарастыруы керек, демек бөліп-бөліп төлеу, сауда-өнеркәсіп
компаниялары, жылжымайтын мүліктер сияқты несие түрлеріне бөлу. Ондай
бөлудің негізі ретінде салыстырмалы несие табысы, әр түрлі шектеулері бар
несиелерге сұраныс қарастырылды. Банк қаражаттарын әр түрлі активтер түріне
орналастыру әр түрлі заңдар мен реттеуші актілерге байланысты.
Қаражаттардың жалпы қоры әдісіне сәйкес орналастырылуына
коммерциялық банк басшысы жауап беретін қаражат әр түрлі көздерден түседі,
оның ішінде талап еткенге дейінгі салымдар, жинақтық, мерзімдік салымдар
және банктің меншікті капиталы жатады. Бұл әдіс негізіне банктердің
ресурстарды біріктіруі алынған. Одан кейін жинақ қаражаты сәйкес деп
саналатын активтер түрінің арасында бөлінеді. Қаражатты орналастыру
құрылымын анықтаудағы бірінші мәселе, алғашқы резерв ретінде қарастырылатын
үлестерін белгілеу. Көп жағдайда алғашқы резерв рөлінде басқа банктердің
қарыздары және қолда бар ақшалары бабына кіретін активтер қарастырылады.
Оған басқа коммерциялық банктің қорреспонденттік шотындағы ақша және де
инкассолау үрдісіндегі басқа да құжаттар кіреді. Қаражаттарды орналас-
тырудағы екінші мәселе, белгілі бір табыс алып келетін кассалық емес
өтімді активтерді кұру мәселесі. Бұл резервтері жоғары өтімді табысты
активтер, олар өз кезегінде жоғалту тәуекелі төмен және ең аз пайызды ұстай
отырып қолма-қол ақшаға айнала алады.
Қаражаттардың жалпы қоры әдісі бойынша қаражаттарды орналастырудың
үшінші кезеңі - несие қоржыны портфелін құру. Банк бірінші және екінші
реттегі резервтер мөлшерін белгілегеннен кейін, ол өз клиенттеріне несие
ұсына алады. Бұл банктің табыс әкелетін қызметінің ерекше түрі. Несие
банктік активтердің ең маңызды бөлігі, ал несиелер бойынша табыс банктік
пайданың ең ірі құрушысы. Несиелік операциялар банктің өте тәуекелді
қызметі.
Жалпы банктік несиелік операциялар екі үлкен топқа бөлінеді: яктивті -
банк қарыз беруші ретінде шыққанда; пассивті - төлемділік, мерзімділік және
қайтарымдылық жағдайында банкке клиенттерден және басқа банктерден ақша
қаражатын тарта отырып, банк қарыз алушы ретінде шығады. Несиелік опера-
цияларды жүзеге асырудың екі негізгі нысаны ажыратылады: несие және
депозит. Тиісінше банктің активті және пассивті несиелік операциялары
несиелік нысан ретінде де, депозиттік нысан ретінде де жүргізіледі.
Активті несиелік операциялар - біріншіден, клиенттер мен несиелік
операцияларды және банкаралық несиені ұсыну операциясынан; екіншіден -
басқа банктерде орналасқан депозиттерден тұрады. Пассивтің несиелік
операциялары үшінші тұлғаның және жеке тұлғалардың депозиттерінен және
банктің банкаралық несие алу несиелік операцияларынан түрады. Аталған
сипаттамалардан несиелік және қарыз беру операцияларының, несие мен қарыз
арасындағы ерекшелікті көруге болады. Несие - банктің қаражатын ұйымдастыру
көзі және оларды салудың әр түрлі нысандарын ұсынатын, несиелік
катынастарды ұйымдастырудың әр түрлі нысандарын қарастыратын кең мағынадағы
түсінік. Қарыз болса - нәтижесінде қарыз шотын ашуға болатын, несиелік
қатынастарды ұйымдастырудың бір ғана нысаны. Сонымен бірге, несиелік
қатынастар тек банктік несие шеңберінде ғана ұйымдастырылып қоймайды,
сондай-ақ кәсіпорын кредитор және қарыз алушы болатын коммерциялық несиелеу
ретінде де ұйымдастырылады. Ал олардың арасындағы несиелік қатынас
векселмен рәсімделеді. Бұдан әрі коммерциялық несие, банкке векселді
кепілге қоя отырып, банктік несиеге айналуы мүмкін. Тікелей банктік
несиелеу, яғни кәсіпорынның несиелік қатынасы басында банкпен
арақатынасынан басталады, сонымен бірге жанама банктік несиелеу, яғни
алдымен кәсіпорындар арасында несиелік қатынас пайда болады, нәтижесінде
олар банкке жедел түрде вексель бойынша ақша алу әдісін іздестіру үшін
жүгінеді.
Банктегі несиелеу механизмі және несиелік жұмысты ұйымдастыру әрбір
банктің несиелік саясаты негізінде дербес анықталады. Клиенттер ашқан
несиелік шотта әрбір несиелеу объектісі бойынша қарыз есебі жүргізіледі.
Бөлек баланстық шотта бір клиентке берілген ұзақ мерзімді және қысқа
мерзімді несие есебі жүргізіледі. Несиелік шоттың дебеті бойынша берілген
қарыздың сомасы, ал кредиті бойынша оны өтеу көрсетіледі. Несиелік шоттың
режімі шартта анықталады: берілген несие қарыз алушының есеп айырысу шотына
аударылуы мүмкін.
Сондай-ақ несиені контекорренттік шот ашу арқылы беруге болады. Бұл
шотта бір жағынан түсімдер, екінші жағынан несие және төлемдер және де
кредиттік пен дебеттік сальдо көрсетіледі. Контокоррент өз кезегінде
клиенттің банктегі несиелік есеп айырысу қызметін жүзеге асыратын шот.
Контокорренттік шот бойынша банк әрбір қарыз алушы үшін контокорренттік
несие көлемін шектейтін лимит белгілейді.
Лимиттер әрбір клиент үшін саралап белгіленеді. Контокорренттік несие
қарыз алушыға контокорренттік шот ашу арқылы клиенттің төлем құжаттарын
төлеу негізінде беріледі. Контокорренттік шотты ашудың негізі клиентпен
контокорренттік несие беру туралы шарт жасасу болып табылады. Несиені беру
кезіндегі өте маңызды, бірақ әрқашанда міндетті емес мәселе - банк беретін
несиені қамтамасыз ету.
Несиені қамтамасыз ету олардың өтелуін кепілдендірмесе де, банктің
жоғалту тәуекелі біршама төмен болады. Сонымен бірге несиені қамтамасыз ету
қарызға алған қаражатты қайтару кепілдігі ғана емес, сондай-ақ банк
пайдасы. Аталған байланыста тапсырмалар мен кепілдемелерді беру, кепілдік
міндеттерді рәсімдеу, оның ішінде жеке және заңды тұлғалардың бағалы
қағаздары, жылжитын және жылжымайтын мүліктердің кепілін рәсімдеу
тәжірибесі кеңейе түседі. Несиені қамтамасыз етуге алған міндеттеме
нотариалды куәландырылуы керек. Ол несие бойынша міндеттемелердің
орындалуымен бірге тоқтатылады. Егер тапсырмада міндеттемені орындау
мерзімі көрсетілмесе, онда тапсырма шартын жасаған күннен басталып, жыл
соңыңда тоқтатылады. Тапсырманың ерекше нысаны кепілдік беру болып
табылады.
Шаруашылық субъектілер берген кепілдіктер кепілді банкте сақталады
және несиелеуші банк кепілдікті қабылдау туралы кепілді банктің
хабарламасын бірге ұсынады. Егер несиені қамтамасыз ету ретінде оны орындау
тәуекелін сақтандыру қажет болса, онда несиені беру туралы шешім қабылдаған
кезде клиент банкке сақтандыру шартын және сақтандыру полисін ұсынады.
Несиелік мәмілені рәсімдеу қарыз алушының өтініші бойынша жасалады
және оған қарыз алушы мен кредитор арасында несиелік шарт жасасу туралы
қарыз алушының анкетасы қосылады. Несиелік келісімшартта міндетті түрде
келесі жағдайлар анықталуы тиіс:
- несиенің мақсаты;
- берілетін несиенің жалпы сомасы;
- несиенің валютасы;
- несиені өтеу мерзімі;
- несиені өтеу әдісі;
- қамтамасыз ету;
- сыйақы мөлшерлемесінің көлемі.
Әрбір берілген несие бойынша клиент ұсынған құжат мерзімді
міндеттемелерден басқа несиелік құжаттамаға тігіледі. Күнделікті жауапты
орындаушы карточканы қарап отырып, өтеу мерзімі келген міндеттемелерді
алады. Несиені бөліп өтеу төлемі келген кезде мерзімді міндеттеменің екінші
жағында сәйкес белгі қойылады. Сол жерде қарыз алушы ұсынған кепілдіктер
жазылады.
Банктік несие бойынша несиелік құжаттамаға кез келген несиені ұсынуда
талап етілетін негізгі құжаттардың болуы жеткілікті. Негізгі құжаттар
келесілер:
қарыз алушы қол қойған, несиені пайдалану мақсаты
көрсетілген және баланстық құны белгіленген, несиені қайтаруды
қамтамасыз ету үшін кепіл ретінде ұсынылған мүлік көрсетілген
өтініш;
егер ол заңды тұлға болса, белгіленген тәртіпте
куәландырылған құрылтай құжаттардың көшірмесі;
қарыз алушы атынан несиелік шартқа қол қоюға өкілетті тұлғаны
растайтын құжат;
жасалған несиелік шарттың түп нұсқасы;
клиенттің қаржылық жағдайын растайтын аудиторлық компанияның
қорытындысы;
егер клиент жеке тұлға болса, оның меншігіндегі активтер туралы,
жалақының мөлшері туралы, негізгі кәсібі туралы анықтама;
несиенің пайдаланылу мақсатын растайтын құжат
заңды тұлғаның бизнес-жоспары;
несие беру кезінде бюджеттік және бюджеттік емес қорларға салық және
аударымдар бойынша қарыздардың жоқтығын растайтын салық органының
анықтамасы;
басқа банктерде ашқан банктік шот туралы мәліметтер. Егер ұсынылған несие
жылжымайтын мүлік түрінде кепілмен қамтамасыз етілсе, онда несиелік
құжаттама бойынша қосымша құжаттарға келесілер кіреді:
мемлекеттік тіркеуден өткен ипотека және кепіл шартының түп нұсқасы
кепілге қойылған мүліктің нарықтық құнын бекітетін және дәлелдейтін
бағалау құжаты;
егер несие осы мүлікті алу үшін берілсе, онда кепіл мүлкінің сатып алу
бағасын бекітетін құжат.
Несиелік құжаттамаға жылжымалы мүлік кепілінің нысанында қарыз
алушының міндеттемелерін орындауын қамтамасыз ету жағдайына ұсынылғаннан
басқа, кепіл шарты, кепіл заты туралы ақпарат және олардың құнын анықтау
әдісі ұсынылады.Егер қарыз алушы несиені құрылыс саласында қолданатын
болса, онда құжаттамаға жоспарланған жұмыс бойынша жобаланған сметалық
құжат және тексеру есептері немесе жұмыстың орындалуын бекітетін қарыз
алушының қабылдау өткізу актісі қосылады.
Несие бойынша міндеттемелерді орындау кепілмен немесе кепілгерлікпен
қамтамасыз етілсе, несиелік құжаттамаға мынадай қосымша құжаттар тігіледі:
кепіл және кепілгерлік шарты;
кепіл берушінің немесе кепілгердің қаржылық жағдайын растайтын
аудиторлық ұйымның қорытындысы;
- кепіл беруші атынан кепілдік шартқа немесе кепілгер атынан кепілдеме
шартына қол қоюға құзыреті бар тұлғалар өкілеттігін дәлелдейтін құжаттар;
- несие беру алдындағы соңғы есепті кезеңнің каржылық
есебі.
Несиелеу үрдісіндегі маңызды кезең - ұсынылған несиеге кеткен қаражат
шығындарына бақылау жасау. Банктің кәсіпорынның қаржылық жағдайына
бақылауды күшейтуі белгілі бір күдік туған кезде жүргізіледі. Несиені
пайдалану мерзімі аяқталғаннан кейін қарыз сомасы қарыз алушының есеп
айырысу шотынан сызылады. Несие мемориалды ордер ретінде қолданылатын
мерзімді міндеттемелер негізінде өтеледі. Төлеушінің қаражаты болмаған
кезде қарыз сомасы мерзімі өткен несие шотына жатқызылады. Кей жағдайларда
несиені өтеу фактісі келгенге дейін мерзімі ұзартылады. Заңды және жеке
тұлғаларға несие өндіріс тиімділігін жоғарылату, жаңа, тиімділігі жоғары
өнім түрлерін шығаруды ынталандыру, халыққа әр түрлі қызмет көрсету және
т.б. мақсаттарда беріледі. Әрбір банктің ішкі несиелік саясаты туралы
ережесі болады. Оның негізгі мақсаты жұмысшылардың банк белгілеген
талаптарын және несиелеу тәртібін орындау арқылы несиелік операцияларды
жүзеге асыру кезіндегі тәуекелді төмендету болып табылады.
Несиелер мыналар есебінен беріледі:
жеке және заңды тұлғалардың депозиттік және басқа шоттарында тартылған
қаражаттары және меншікті қаражаттары қосылатын банктің меншікті әлуеті;
шетелдік несиелік желілерден, банкаралық несиелік нарықта алынатын
несиелік қарыз ресурстары.
Несие мынадай несие қабілеттіліктің негізгі критерийлеріне сай келетін
қарыз алушыларға ұсынылады:
жоғары пайда нормасында қаржылығы тұрақты, барлық қаражаттың
30% көлемінде меншікті капиталмен қамтамасыз етілген, айналымдағы
дебиторлық қарызы қысқа мерзімді;
қарыз алушының беделі;
шығарылатын өнімінің бағасы, өткізілуіне келіп жататын ұсыныстар,
ұсынылатын қызмет сипаты;
- экономикалық конъюнктурасы (бизнестің даму перспективасы,
капитал салу көздерінің, бизнес жоспарының болуы).
1.2 ҚР - да банктердің несие беруі және оның қайтарылуы.
Несие бөлу туралы несиелік комитеттің шешімі негізінде несие бөлімі
заң бөлімімен бірігіп несиелік келісім мен кепіл келісімін дайындайды.
Несиелік бөлім қажетті қолдарды жинап, оны мөрімен қуәландырады.
Несиелік келісім, кепіл келісімі және басқа да құжаттар толы-ғымен
рәсімделіп, мемлекеттік органдарға сәйкес кепілді тізімге алу үшін немесе
ҚР ҰБ талаптарына сай рәсімделген кепілдеме хаттарын алуға немесе несиені
қайтаруды камтамасыз ету бойынша басқа құжаттарды рәсімдеу үшін заң
бөліміне беріледі. Несиелік комитеттің шешіміне негізделген несиенің
кайтарымдылығын қамтамасыз ету құжаты бойынша несие бөлімі бухгалтерияға
несиені аудару туралы өкім береді. Яғни оған банк басқармасы төрағасының
және несие бөлімі басшысының қолы қойылуы керек. Занды тұлғалар үшін
мерзімдік міндеттемелер рәсімделуі талап етіледі. Бухгалтерия несиені
жоғарыда көрсетілген үкім негізінде аударады және мерзімді міндеттемелердің
бизнес жоспары мен келісімге келген тапсырма сай екенін тексеру үшін несие
бөлімінің қолымен куәландырылған қарыз алушының қолындағы төлем тапсырмасы
керек.
Клиенттердің несиелік шотын ашу және жабу ішкі бухгалтерияның бұйрығы
бойынша жүзеге асырылады. Несие толық сомада немесе бөлшектеп беріледі:
* несиелік немесе арнайы несиелік шоттан бенефициар төлем
құжаттарын төлеу;
* бенефициар төлем құжаттары бенефициар мекенжайына төле-
неді (төлем тек бағалы заттарды тиеуге болады деген шарт-
қа сәйкес құжатты банкке көрсеткеннен кейін орындалады);
* аккредитив қою жағдайында несиелік шоттан аккредитив
шотына қаражатты аудару;
* қарыз алушының есеп айырысу шотына несие сомасын аудару;
* қарыз алушыға қолма-қол ақша беру;
* қарыз алушының жазбаша көрсетілген шотына несие сома-
сын аудару;
* басқа да жолдармен.
Қызмет көрсетіп отырған банк клиенттерге несие берген кезде мынадай
қорреспонденттік шоттар құрылады:
Дт 1411, 1417 Клиенттерге берілген қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді
қарыздар
Кт 1001 Кассадағы қолма-Қол ақша
2203 Клиенттердің ағымдағы есепшоттары
Мерзімді міндеттемелер бір мерзімде баланстан тыс шотқа келіп түседі -
Әр түрлі құндылықтар және құжаттар (7339). Басқа банк қызмет көрсететін
клиенттерге несие беру кезінде мынадай бухгалтерлік жазу жасалады:
Дт 1411 Клиенттерге берілген қысқа мерзімді қарыздар 1417
Клиенттерге берілген ұзақ мерзімді қарыздар
Кт 1050 'Банктің қорреспонденттік есепшоттары.
Клиенттерге шетел валютасымен несие берген кезде келесідей жазу жасалады:
ДтНІІ, 1417 Клиенттерге берілген қысқа және ұзақ мерзімді қарыздар
Кт 1858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ
позициясы.
Сонымен бір уақытта теңгемен:
Дт 1859 Шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы
кұны (валюталық ұзақ позициясының)
2859 Шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы құны
(валюталық қысқа позициясының)
Кт 1001 Кассадағы қолма-қол ақша
2203 Клиенттердің ағымдағы есепшоттары 1050 Банктің
корреспонденттік есепшоттары. Несиені қайтару кезінде өткізбелер керісінше
жасалады. Теңге-лей берген несиені қайтарған кезде:
Дт 1001 Кассадағы қолма-қол ақша
2203 Клиенттердің ағымдағы есепшоттары 1050 Банктердің
корреспонденттік есепшоттары Кт 1411 Клиенттерге берілген қысқа мерзімді
қарыздар
1417 Клиенттерге берілген ұзақ мерзімді қарыздар. Шетел валютасында
берілген несиені қайтарғанда: Дт 1001 Кассадағы қолма-қол ақша
2203 Клиенттердің ағымдағы есепшоттары 1050 Банктердің
қорреспонденттік шоттары Кт 2858 Банктің шетел валютасы бойынша
валюталық ұзақ позициясы.
Бір уақытта теңгемен берілген:
Дт 1859 Шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы құны (валюталық
ұзақ позициясының)
2859 Шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы құны (валюталық
қысқа позициясының)
Кт 1411 Клиенттерге берілген қысқа мерзімді қарыздар
1417 Клиенттерге берілген ұзақ мерзімді қарыздар. Клиент қарыздың
негізгі сомасын қайтармаған кезде, ол кешіктірілген қарыз
деп есептеледі:
Дт 1424 Банк қарыздары бойынша клиенттердің мерзімі өткен берешегі
Кт 1411 Клиенттерге берілген қысқа мерзімді қарыздар
1417 Клиенттерге берілген ұзақ мерзімді қарыздар. Болашақта клиент
кешіктірілген қарыздарын төлеген кезде: Дт 1001 Кассадағы қолма-қол ақша
2203 Клиенттердің ағымдағы есепшоттары 1050 Банктердің
қорреспонденттік есепшоттары Кт 1424 Банк қарыздары бойынша клиенттердің
мерзімі өткен берешегі.
Егер клиенттің қаржылық жағдайы үмітсіз деп табылса, онда банк
оның қарыздарына тосқауыл қояды.
Дт 1427 Банк қарыздары бойынша клиенттердің оқшауланған берешегі
Кт 1424 Банк қарыздары бойынша клиенттердің мерзімі өткен берешегі.
Тосқауыл қойылған қарыз бойынша пайызды есептеу тоқтатылады.
Клиенттің тосқауыл қойылған берешегі қайтарылған кезде:
Дт 1001 Кассадағы қолма-қол ақша
2203 Клиенттердің ағымдағы есепшоттары 1050 Банктердің
корреспонденттік есепшоттары
Кт 1424 Банк қарыздары бойынша клиенттердің мерзімі өткен берешегі.
1.3 ... жалғасы
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz