Мектеп жасындағы балалардың эмоционалдық даму ерекшеліктері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ЭМОЦИОНАЛДЫҚ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Эмоцияның табиғи шығу жолдары және оның қазіргі кездегі психологиялық көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Мектеп жасындағы балаларда орын алатын эмоционалдық даму ерекшеліктерінің көрініс беру түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
ІІ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЭМОЦИОНАЛДЫҚ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ДИАГНОСТИКАЛАУ ЖӘНЕ КОРРЕКЦИЯЛАУ
2.1 Оқушыларды кері эмоционалдық әсерлерден жеңілдетуде тиімді әдіс.тәсілдерді пайдаланудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.2. Мектеп оқушыларының психоэмоционалдық жағдайын диагностикалау және коррекциялау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
І МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ЭМОЦИОНАЛДЫҚ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Эмоцияның табиғи шығу жолдары және оның қазіргі кездегі психологиялық көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Мектеп жасындағы балаларда орын алатын эмоционалдық даму ерекшеліктерінің көрініс беру түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
ІІ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЭМОЦИОНАЛДЫҚ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ДИАГНОСТИКАЛАУ ЖӘНЕ КОРРЕКЦИЯЛАУ
2.1 Оқушыларды кері эмоционалдық әсерлерден жеңілдетуде тиімді әдіс.тәсілдерді пайдаланудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.2. Мектеп оқушыларының психоэмоционалдық жағдайын диагностикалау және коррекциялау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін дамытудың мақсаттары мен міндеттерін, құрылымы мен мазмұнын және негізгі стратегиялық бағыттарын айқындайтын білім беруді дамыту тұжырымдамасы мемлекеттік тәуелсіздікті қалыптастыру мен нығайтудың, елдің прогресшіл дамуының негізін құрайды. Бұл тұжырымдамада көрсетілгендей ағымдағы жағдай және білім беруді дамытуды тежейтін факторлар бөлімінде негізгі мәселе мектеп оқушыларында кездесетін эмоциялық дағдарыстар деп көрсетіледі.
Психология ғылымында психикалық құбылыстарының ішіндегі көп зерттелінген құбылыс эмоциялық құбылыс болып табылады. Дегенмен эмоцияның жан-жақты қырларының ерекшеліктерін әрбір жеке адам түрліше өткізетін болғандықтан психологтар арасында бұл мәселе үнемі шешімі шексіз болып қала береді.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 жылғы 11 қазандағы №1459 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі Стратегиялы даму жоспарында - бала тәрбиесі мен білім беру жүйесін нығайтуда баланың эмоциялы күй-жағдайына көбірек көңіл бөле отырып дамыту негізгі мәселесі болып қарастырылған [1].
Бүгінгі таңда аталған мәселе ауқымды да, өзекті мәселе. Қоғамның дамуындағы жеке адамның эмоциясы тұрақты нормада болуының қоғамға әсері, экономикалық техниканың жетістіктеріне жетуге итермелейтіндігі. Президент Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында былай деді: «Біріншіден, осы өңірде тұрақсыздық пен діни экстремизм етек жая бастауы. Екіншіден, географиялық орналасуы жағынан алғанда Қазақстан бел ортасында тұрған өңірде есірткі таратудың тыйылмай отыруы» [2]. Эмоцияның теріс көріністері ерекше дамуымен байланысты өзгеге қиянат зорлық көрсету, нашақорлық, токсикомания, адам бойында кері әсердің жиылуы, агрессивтілік әрекеттің бой көрсетуіне алып келетіндігі психологияда дәлелденген.
Психология ғылымында психикалық құбылыстарының ішіндегі көп зерттелінген құбылыс эмоциялық құбылыс болып табылады. Дегенмен эмоцияның жан-жақты қырларының ерекшеліктерін әрбір жеке адам түрліше өткізетін болғандықтан психологтар арасында бұл мәселе үнемі шешімі шексіз болып қала береді.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 жылғы 11 қазандағы №1459 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі Стратегиялы даму жоспарында - бала тәрбиесі мен білім беру жүйесін нығайтуда баланың эмоциялы күй-жағдайына көбірек көңіл бөле отырып дамыту негізгі мәселесі болып қарастырылған [1].
Бүгінгі таңда аталған мәселе ауқымды да, өзекті мәселе. Қоғамның дамуындағы жеке адамның эмоциясы тұрақты нормада болуының қоғамға әсері, экономикалық техниканың жетістіктеріне жетуге итермелейтіндігі. Президент Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында былай деді: «Біріншіден, осы өңірде тұрақсыздық пен діни экстремизм етек жая бастауы. Екіншіден, географиялық орналасуы жағынан алғанда Қазақстан бел ортасында тұрған өңірде есірткі таратудың тыйылмай отыруы» [2]. Эмоцияның теріс көріністері ерекше дамуымен байланысты өзгеге қиянат зорлық көрсету, нашақорлық, токсикомания, адам бойында кері әсердің жиылуы, агрессивтілік әрекеттің бой көрсетуіне алып келетіндігі психологияда дәлелденген.
1. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы, 2004. - 36 б.
2. ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, 2007. – Б. 4-7.
3. Жарықбаев Қ. Жалпы психология. - Алматы: 2004. – Б. 64-72.
4. Бреслав Г.М. Эмоциональные особенности формирования личности. - М., - 1985. - 142 стр.
5. Малашкина М.М. Популярная история психологии – М., 2000. -С. 18-23.
6. Адлер М.М. Эмоциональные нарушения в детском возрасте и их коррекция / Практика и теория индивидуальной психологии. - М., 1995. - 36 стр.
7. Фрейд З. Введение в психоанализ – М., 1991. – С. 102-105.
8. Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 10 томдық.. Алматы, 2006. – Б. 78-83.
9. Жарықбаев Қ. Қазақ психологиясының тарихы., - Алматы, 1996ж. - 360 б.
10. Жарықбаев К. Жантануға кіріспе. Хрестоматия - . Алматы: 2005. - 633 б.
11. Славина Л.С. Дети с аффективным поведением. - М., 1986. – С. 45-59.
12. Бекмұратова Г.Т. Мінез-құлқында ауытқушылықтары бар балалардың ерекшеліктерін психологиялық тұрғыда зерттеу //Этнопсихология және этнопедагогика конференциясы материалдарының тезистері. - Алматы: 2005. Б. 112-116.
13. Введение в психологию /Под ред. А.В. Петровского – М., 1995. -280 стр.
14. История зарубежной психологии. Тексты. /Под ред. П.Я. Гальперина, А.Н. Ждан – М., 1986. - 386 стр.
15. Матейчик З. Родители и дети. Книга для учителя. - М.: 1992. - С. 98-105.
16. Запорожец А.В. «Особенности агрессивного поведения.» - М., 1991. - 320 стр.
17. Лучшие психологические тесты /Под. ред. В.Д.Кисловская – СПб., 1992. – С. 14-19.
18. Айзенк Т.Дж. Проверьте свои способности – М., 1979. - С. 98-113.
19. Айғабылов Н. Бала мінезінің қалыптасуы және оны тәрбиелеу жолдары. – Алматы, 1992. – Б. 27-32.
20. Мұқанов М.М. Жас және педагогикалық психология. – Алматы: 1994 – 230 б.
21. Осипова А.А. Введение в практическую психокоррекцию. - М.: 2000. - 380 стр.
22. Кристофер Э., Смит Л. Тренинг лидерства. - Питер: 2001. -С. 29-38.
23. Прученков А.С. Тренинг личностного роста. – М.: 1999, - 125 стр.
24. Анастази А. Психологическое тестирование. В 2 т. М., 1982. - С. 61-68.
2. ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, 2007. – Б. 4-7.
3. Жарықбаев Қ. Жалпы психология. - Алматы: 2004. – Б. 64-72.
4. Бреслав Г.М. Эмоциональные особенности формирования личности. - М., - 1985. - 142 стр.
5. Малашкина М.М. Популярная история психологии – М., 2000. -С. 18-23.
6. Адлер М.М. Эмоциональные нарушения в детском возрасте и их коррекция / Практика и теория индивидуальной психологии. - М., 1995. - 36 стр.
7. Фрейд З. Введение в психоанализ – М., 1991. – С. 102-105.
8. Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 10 томдық.. Алматы, 2006. – Б. 78-83.
9. Жарықбаев Қ. Қазақ психологиясының тарихы., - Алматы, 1996ж. - 360 б.
10. Жарықбаев К. Жантануға кіріспе. Хрестоматия - . Алматы: 2005. - 633 б.
11. Славина Л.С. Дети с аффективным поведением. - М., 1986. – С. 45-59.
12. Бекмұратова Г.Т. Мінез-құлқында ауытқушылықтары бар балалардың ерекшеліктерін психологиялық тұрғыда зерттеу //Этнопсихология және этнопедагогика конференциясы материалдарының тезистері. - Алматы: 2005. Б. 112-116.
13. Введение в психологию /Под ред. А.В. Петровского – М., 1995. -280 стр.
14. История зарубежной психологии. Тексты. /Под ред. П.Я. Гальперина, А.Н. Ждан – М., 1986. - 386 стр.
15. Матейчик З. Родители и дети. Книга для учителя. - М.: 1992. - С. 98-105.
16. Запорожец А.В. «Особенности агрессивного поведения.» - М., 1991. - 320 стр.
17. Лучшие психологические тесты /Под. ред. В.Д.Кисловская – СПб., 1992. – С. 14-19.
18. Айзенк Т.Дж. Проверьте свои способности – М., 1979. - С. 98-113.
19. Айғабылов Н. Бала мінезінің қалыптасуы және оны тәрбиелеу жолдары. – Алматы, 1992. – Б. 27-32.
20. Мұқанов М.М. Жас және педагогикалық психология. – Алматы: 1994 – 230 б.
21. Осипова А.А. Введение в практическую психокоррекцию. - М.: 2000. - 380 стр.
22. Кристофер Э., Смит Л. Тренинг лидерства. - Питер: 2001. -С. 29-38.
23. Прученков А.С. Тренинг личностного роста. – М.: 1999, - 125 стр.
24. Анастази А. Психологическое тестирование. В 2 т. М., 1982. - С. 61-68.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРЫНДАРЫНДАҒЫ СТУДЕНТТЕРДІҢ ҒЫЛЫМИ
ЗЕРТТЕУ ЖҰМСТАРЫНЫҢ КОНКУРСЫ
МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ЭМОЦИОНАЛДЫҚ
ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Түркістан – 2013
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .3
І МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ЭМОЦИОНАЛДЫҚ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Эмоцияның табиғи шығу жолдары және оның қазіргі кездегі
психологиялық көзқарастары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..6
1.2 Мектеп жасындағы балаларда орын алатын эмоционалдық даму
ерекшеліктерінің көрініс беру
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
ІІ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЭМОЦИОНАЛДЫҚ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ДИАГНОСТИКАЛАУ
ЖӘНЕ КОРРЕКЦИЯЛАУ
2.1 Оқушыларды кері эмоционалдық әсерлерден жеңілдетуде тиімді әдіс-
тәсілдерді пайдаланудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 1
2.2. Мектеп оқушыларының психоэмоционалдық жағдайын диагностикалау және
коррекциялау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 38
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .40
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .41
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін
дамытудың мақсаттары мен міндеттерін, құрылымы мен мазмұнын және негізгі
стратегиялық бағыттарын айқындайтын білім беруді дамыту тұжырымдамасы
мемлекеттік тәуелсіздікті қалыптастыру мен нығайтудың, елдің прогресшіл
дамуының негізін құрайды. Бұл тұжырымдамада көрсетілгендей ағымдағы жағдай
және білім беруді дамытуды тежейтін факторлар бөлімінде негізгі мәселе
мектеп оқушыларында кездесетін эмоциялық дағдарыстар деп көрсетіледі.
Психология ғылымында психикалық құбылыстарының ішіндегі көп
зерттелінген құбылыс эмоциялық құбылыс болып табылады. Дегенмен эмоцияның
жан-жақты қырларының ерекшеліктерін әрбір жеке адам түрліше өткізетін
болғандықтан психологтар арасында бұл мәселе үнемі шешімі шексіз болып қала
береді.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 жылғы 11 қазандағы №1459
Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі
Стратегиялы даму жоспарында - бала тәрбиесі мен білім беру жүйесін
нығайтуда баланың эмоциялы күй-жағдайына көбірек көңіл бөле отырып дамыту
негізгі мәселесі болып қарастырылған [1].
Бүгінгі таңда аталған мәселе ауқымды да, өзекті мәселе. Қоғамның
дамуындағы жеке адамның эмоциясы тұрақты нормада болуының қоғамға әсері,
экономикалық техниканың жетістіктеріне жетуге итермелейтіндігі. Президент
Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында былай деді: Біріншіден, осы
өңірде тұрақсыздық пен діни экстремизм етек жая бастауы. Екіншіден,
географиялық орналасуы жағынан алғанда Қазақстан бел ортасында тұрған
өңірде есірткі таратудың тыйылмай отыруы [2]. Эмоцияның теріс көріністері
ерекше дамуымен байланысты өзгеге қиянат зорлық көрсету, нашақорлық,
токсикомания, адам бойында кері әсердің жиылуы, агрессивтілік әрекеттің бой
көрсетуіне алып келетіндігі психологияда дәлелденген.
Психологияда оқушылардың жас ерекшеліктерімен байланысты орын алатын
эмоционалдық үйлеспеушіліктер (А.Адлер, Л.А.Орбели, Г.Селье, Дж.Доллард,
Л.Берковитц, С.Розенцвейг, К.Роджерс, К.Юнг, В.Франк, Ф.Перлз, З.Фрейд,
Э.Фромм, Л.С.Выготский, Е.Е.Кравцова, Ө.Тлеуқабылұлы, Қ.Жарықбаев,
М.Мұқанов, А.А.Нурахунова, В.В.Степанова және т.б.) көптеген ғалымдардың
еңбектерінде зерттелінген, олар эмоционалдық жағдайлардың анықтамасы мен
сипаттамасын, оның пайда болу себептері мен одан шығудың жолдарын жан-жақты
қарастырған.
Ал, К.Леонгард, Л.В.Личко, Р.Д.Шмишек, Б.Дарки және т.б. ғалымдар
оқушылардың бойында кездесетін кейбір мінез-құлықтарының шамадан тыс артық
дамып кетуі, мазасыздануы, көңіл-күйінің болмауын анықтаған және осы
құбылыстардың ерекшеліктерін жан-жақты зерттеп, оның түрлерін, зерттеу
әдістемелерін анықтаған.
Осы еңбектерді саралай келе, бүгінгі таңдағы мектеп оқушыларының
бойындағы эмоционалдық даму ерекшеліктері мен эмоционалдық зорлануына негіз
болатын қиындықтар орын алған жағдайда, оларға дер кезінде психологиялық
көмек көрсету жолдарын анықтау мәселесі аса мән берілуде. Зерттеу мәселесі
саласында жарық көрген арнайы ғылыми еңбектерге, оқу-әдістемелік құралдарға
жасаған талдау қазіргі кезеңде бұл мәселенің әлі де жеткіліксіз
қарастырылуы, оқушылардың эмоционалдық даму ерекшеліктері мен қазіргі
талаптар жүйесі арасындағы қарама-қайшылықтардың болуы зерттеу тақырыбын
Мектеп жасындағы балалардың эмоционалдық даму ерекшеліктері деп
таңдауымызға негіз болды.
Біздің аса маңызды міндетіміз - жас ұрпақта эмоцияны қамқорлықпен
қалыптастыру және жетілдіру. Өйткені сезім тәрбиесінсіз жоғары
адамгершілікке тәрбиелеу мүмкін емес екенін есте ұстау керек, терең
сезімнің адамы еш уақытта моральдық жат әрекеттерге бармайды.
Зерттеу объектісі: мектептегі педагогикалық-психологиялық қызмет.
Зерттеу пәні: педагог-психологтың мектеп оқушыларына қызмет көрсету
мазмұны.
Ғылыми жұмыстың мақсаты: мектеп жасындағы балалардың эмоционалдық даму
ерекшеліктерінің сипатын ашып, эмоционалдық зорлануына негіз болатын
қиындықтарды анықтап, оларды кері эмоционалдық әсерлерден жеңілдету
негізінде психодиагностикалық әдіс-тәсілдерді тиімді пайдаланудың жолдарын
қарастыру.
Ғылыми жұмыстың міндеттері::
- эмоцияның табиғи шығу жолдары мен оның қазіргі кездегі
психологиялық көзқарастарын айқындау;
- мектеп жасындағы балаларда орын алатын эмоционалдық даму
ерекшеліктерінің көрініс беру түрлері анықтау;
- мектеп жасындағы балалардың шамадан тыс эмоционалдық зорлануына
негіз болатын қиындықтарды анықтап, оның даму жағдайын зерттеу.
Ғылыми зерттеу әдістері. Зерттеу барысында келесі психологиялық ғылыми
зерттеу әдістері пайдаланылды: психологиялық ғылыми еңбектерді теориялық
талдау арқылы мектеп оқушыларының эмоциясына сипаттама жасау, оқушылардың
жекелік қасиеттерін зерттеуге М және Д, Басса-Дарки әдістемесін,
пиктограмма, Әлеуметтік мазасыздану шкаласы әдістемесі бойынша өлшем
жүргізу, балалардың депрессиясын анықтау тестері және басқа әдістемелер
көмегімен зерттеу, жиналған мәліметтерді талдау, нәтижелері бойынша
психокоррекциялық жұмыстар жүргізу.
І МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ЭМОЦИОНАЛДЫҚ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Эмоцияның табиғи шығу жолдары және оның қазіргі кездегі
психологиялық көзқарастары
Қазіргі кезде психологияда эмоция жайындағы ілім және оның теориялық
дамуы жалпы психологияның өзге тақырыптарымен салыстырып қарағанда өзіндік
сипаты бар күрделі мәселелер қатарына жатады.
Эмоция терминінің сөзбе-сөз аудармасы - толғандырамын, күйзелтемін деген
мағынаны береді, демек эмоциялар - адамның психикалық қызметінің мейлінше
айқын көрінуі болып табылады.
Адамның сезімінен ең алдымен оның өзіне, өзінің жақындарына, достарына,
өз Отанына деген барлық көзқарасы айқын аңғарылады. Эмоциялар бейне бір
адамның интеллектін, мүдделерін, ізденістерін сәулелендіретін,
әрлендіретін секілді. Бүкіл осындай күрделі психикалық құбылыстардың,
өзіндік ерекшелігі бар сезімдік толғаныстардың, жинақталған сезімдік
реакциялардың бәрі бірігіп эмоциялар деп аталады. Адамдардың күшіне,
белсенділігіне ықпал етуіне қарай эмоциялар стеникалық (стенос- грекше
күштілікті білдіреді) және астеникалық (әлсіз) болып бөлінеді [3].
Стеникалық эмоциялар - қоздыратын, жандандыратын (қуаныш, ашу)
эмоциялар, ал астеникалық эмоциялар керісінше, белсенділікті басып, еңсені
езе (қорқыныш, сағыныш) әсер етеді. Сондай-ақ жағымды (қуаныш) және
жағымсыз (қорқыныш, ашу-ыза) эмоциялар болып та бөлінеді, өйткені сезім-
күйі ретінде бұларға ең алдымен қарама-қарсы сипаттамалар (жағымды,
жағымсыз) тән. Адам бойындағы жоғары эмоциялық сезімдер әдетте төмен
эмоцияларға үстемдік етеді және қажет болғанда басып тастап отырады.
Мысалы: өз парызын ұғу сезімі қажетті сәтте қорқыныш эмоциясын басып тастай
алады, сөйтіп, адам, егер жағдай талап етсе, өлімге де бас тіге алады.
Эмоциялық дәреже әрбір жастық шақта өзгеріп, барынша күшейіп, ал
содан соң біртіндеп әлсірей бастайды. Жасөспірімдерде туатын күйзелістер
үлкендерге қарағанда едәуір ұзағырақ болады әрі неғұрлым тереңірек із
қалдырады. Мұны жастар тәрбиесіне қатыстылар есте ұстауы қажет. Адам ересек
жаста эмоциядан гөрі ақыл-ойға көбірек орын береді [4].
Әрбір адамның жалпы эмоциялық дәрежесі өз алдына бөлек болатынын ескеру
керек. Мұны И.П.Павлов өзінің зерттеулерінде адамдардың жоғары жүйке
қызметін көркем және ойшыл типтерге бөлуге болатынын байқады. Көркем типке
жататындарда образды ойлау басым болады, олар өте сезімтал келеді, ал ойшыл
типтің өкілдеріне абстракты ойлау басым болады, оларда эмоциялық өмір
бәсең келеді.
Мұндай бөлудің негізінде, И.П.Павловтың айтуынша, ми қабығы мен
қабықшаларының қызметіндегі арақатынас жатыр. Мидың эмоциялық орталықтары
орналасқан қабықшаларының жетерліктей жоғары белсенділігі кезінде адамдарда
образды ойнауы басым болып, жоғары эмоциялық сезім байқалады. Ал ми
қабықшалары жеткіліксіз жұмыс істегенде, оны ми қабықтары едәуір қысып
тастаған кезде адамдардың психикалық қызметіндегі эмоциялық жағы әлсіз
естіледі. Түрлі адамдардың эмоциялық белгілеріндегі мұндай көп
айырмашылықтардың құпиясы осында.
Өте күрделі психикалық процестердің бірі - сезім. Сезім адамның
тіршілік қажетіне, өзара қарым-қатынасына байланысты сан алуан формаларда
көрінеді. Адам сезімдері тарихи-әлеуметтік сипатта болады. Демек, адамның
өмірі қоғамға байланысты, оның әрекеті де қоғамдық саналы әрекет, сондықтан
оның сезімдері де қоғамдық сипатта болып, сезімнің мазмұнын қоғамдық болмыс
белгілеп отырады. Сезімдерден эмоцияларды айыра білу қажет.
Сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының адамның қажеттіліктеріне
сәйкес келу-келмеуіне байланысты пайда болып отыратын психикалық процестің
түрін сезім деп атайды. Қажеттіліктердің түрлеріне, жағдайға байланысты
сезім көптеген жағымды және жағымсыз түрде өтеді: қуану, шошыну, абыржу,
наздану, мазасыздану, зерігу.
Ч.Дарвиннің еңбегінен осы күнгі адамда байқалатын мәнерлі
қозғалыстардың біразы біздің ерте кезде ата-бабалаларымыздың тіршілігінде
елеулі орын алған әрекеттің қалдығы екендігін байқатады. Мысалы, қатты
ашуланған адам кейде жұдырығын түйіп тістенеді, қабағын түйіп булығады,
демін әзер алып, танауы тәңкиіп кетеді, жүрегі тарс-тұрс соғады. Осындай
мәнерлі қозғалыстардың әрқайсысының өзінше шығу тарихы бар. Бұл мысалдан
жабайы адамдардың өздерінің алдында тұрған жауларымен айқасқа түсейін деп
тұрған адамның қабілетін, даярлық белгісін байқауға болады. Ертедегі
адамдар жабайы аңдармен арпалысқа түсердің алдында денесін соған бейімдеп
алып, сонан соң жауымен айқасатын болған. Қазіргі адамдар үшін мұндай
көріністер дөрекі, ебдейсіз қимылдар болып табылады. Мұндай ебдейсіз
қимылдар мәдениетті адамдар қылығына ешқандай сыйысымсыз сипатта болады.
Бұған көбінесе сотқар, ызақор, кекшіл адамдар бір табан жақын тұрады.
Адамдардың сана сезімі өскен сайын оның қимыл-қозғалыстары да мәдениетке
түседі, үйлесімді бола бастайды [5].
Сонымен қатар, Н.Н.Ланге физиолог ғалым ретінде ал, У.Джемс психолог
маман ретінде, әрқайсысы өзінше зерттеулер жүргізді. Олар адам ағзасында
эмоцияның нендей негіздері пайда болып отыратындығын анықтауды міндет етіп
қойды. Джемс пен Лангеге дейінгі психологтардың эмоция жайындағы
түсініктері мынадай сипатта болған: оның бірінші өлімі сыртқы не ішкі
оқиға, қауіпті жағдай төнгенде оны қабылдап, эмоция тудырады, сонан кейін
бұл эмоцияны бастан кешіреді (жүректің жиі соғып дүрсілдеуі, бозарып кету,
жүйкенің тітіркенуі, тамақтың құрғауы – мұның бәрі қорқудан пайда болатын
сезім күйлері) сол тітіркендіргіштерге әсерленуі. Бұрын мұндай күйлерді
психологтар мынадай ретпен көрсеткен: қабылдау, сезім, оның сыртқы
көрінісі. Ал Джемс пен Ланге мұндай сезім күйлерін бастан кешіруді өзгеше
ретпен көрсетеді. Белгілі бір қатерлі оқиғаны қабылдағанда оған әсерлену
рефлекторлық түрде органикалық өзгерістерге ұшыратады (Лангенің-көрсетуінше
қан тамырларының кеңейіп, таралуы және ішкі орган қызметінің жандана
түсуі). Адам органдары сыртқы қауіптің әсерінен жанданып, оларды қабылдауда
біздің бойымызда эмоция пайда болады дейді.
Л.Джеметтің эмоцияның пайда болуы жайындағы ілімі қазіргі кезде түрлі
өзгерістерге ұшырап, әрқилы қайшылықтар тудырып отырғаны мәлім. Әдетте, біз
жылаймыз, өйткені қайғы-қасіретке ұшыраймыз, денеміз тітіркеніп түршігеді,
өйткені қорқамыз, біреуді ұрып-соғамыз, өйткені біз ашулымыз, ал дұрысында
былай деп айтқан жөн болар еді: біз қамығамыз, сондықтан жылаймыз біз
қорықтық, сондықтан денеміз түршігіп дірілдейміз, біз ашуландық сондықтан
ұрып-соқтық. Джеметтің пайымдауынша біз сыртқа шыққан эмоциямызды игере
білсек, ол басылады және керісінше: біз ашу-ыза мен шаттық күйге бөленсек,
оның, артынша бұл көрініс эмоция болып сыртқа шығады.
Мұндай көзқарастың қалыптасып орнығуына мынадай екі түрлі жайт әсер
етеді: бірінші - бұл көзқарас эмоцияны табиғи-ғылымы және биологиялық
тұрғыдан негізделді деп санады; екінші - ешкімге керексіз эмоцияның шығу
тегін хайуанат дүниесінің тіршілігімен ұштастырылған көзқарастан өзгеше
етіп құрылды. Сөйтіп, эмоция жеке басқа тән қасиет ретінде қарастырылды.
Біздер адамның басынан кешіретін сезімдерінің бәрі оның ішкі жан дүниесімен
және оның жеке басына тән ерекшеліктері өзара тығыз байланысты екенін жақсы
білеміз.
Эмоция туралы ілімдегі мұндай көзқарасты А.Адлер мен оның мектебі де
қолдады. Олардың арнайы бақылау жүргізіп, эмоция қызметінің мәні тек
жануарлар дүниесіндегі истинкті әрекеттерде ғана емес, сондай-ақ ол бір
жағынан адамның мінез ерекшеліктерінің қалыптасып отыруына әсер етеді деп
санаса, ал екінші жағынан ол сол эмоциялық күйлерді өз басынан кешіріп
отырғандығын атап көрсетеді [6].
А.Фрейд тұңғыш рет эмоцияның биологиялық маңызына сенімсіздікпен
қарағаны мәлім. Ол бірқалыпты дамыған бала мен жүйке ауруына ұшыраған
баланың эмоцияларын ересек адамдардың тіршілігімен салыстыра отырып
зерттеуге писихология мамандардың бәрі де үнемі көңіл аударып
отыратындырына көз жеткізді [7].
Адамның эмоциялық жағдайы оның темпераментімен байланысты екенін,
стресс жағдайының адам өмірінде маңызы өте үлкен екеніне қазіргі кезде
көбірек көңіл бөлінуде. Оған тоқталардың алдында бұл ауыртпалық туралы
түсінік қазақ халқының арасында ежелден болғанына назар аударалық.
Өтейбойдақ Тлеуқабылұлының Шипагерлік баян атты еңбегінде стресс туралы,
Ұшынымдар - деген тақырыппен, көптеген деректер келтірілген. Алланың
өзіне жазған тиесілі несептік ризығын тергелі адамзатының әрбірінің
өмірлеуі біркелкі болмаулығы шарт. Кейде өтерден Шопан үсті боз торғайға
ұйалық болмақ. Кейде бұл өтерден ойпыл-тойпыл, астан-кестен болып, ел
басына лан туылып, қыз қатын, шаңырағы отын болмақ-деп көрсеткен.
Эмоциялық шокты – ұшықтық сілейме-деп Ө.Тлеуқабылұлы былай
сипаттайды: ... әуелі тұрса тұрған күйі, отырса отырған беті, жатса жатқан
қалпы бежірейген күйі қатып қалған тақылетті болмағы шарт. Алыстан
айғайлағанды қойып, жанына барғаныңды сезбейді. Тіпті түртсең қозғалып,
қарау тақылетті пенделік тіл алысымдық ұштасымдылық көрсетуге шамасы келмек
емес, жетпек емес деп сипаттама берген [8].
Ө.Тілеуқабылұлының Шипагерлік баян еңбегінде тұлғадағы қандық
аңғақтық бейімдер - деген тақырыппен адам организмінің алты конституциялық
түрін ажыратқан: 1) қандық аңғақтық ысқытық бейім; 2) қандық аңғақтық
суықтық бейім; 3) қандық аңғақтық қоюлық бейім; 4) қандық аңғақтық
буылмалық бейім; 5) қандық аңғақтық уылмалық бейімі (нілсіз бейім деп те
атаулық). Осы сипаттарды қазіргі тілде келтірентін болсақ, оны былай
көрсетуге болады:
1. Қаны ыстыққа бейімі. Дене бітімі енгезердей, өңі шиедей қызыл,
сабырлы, көп сөйлемейтін, аз күлетін ешкіммен сырласпайтын, сызданып
сөйлейтін, ұстамды келеді. Бұндай адамдар Гиппократтың жіктеуі бойынша
флегматиктерге жақын.
2. Қандық аңғақтық суықтық бейімі. Қараторы өңді, қара толықшалаулық
ынтық сөйлемеліктері, менікі ғана жөн деуліктері, білгірлікті
біліктілік, көрсетімшіл, сөйлемділік таласқы кеуде қарағай деулік
тақылеттілер - дегенінен өңі қараторы қара, денесі толықша, сөзшең,
менікі ғана жөн дейтін, білгірлігі мен біліктілігін көрсете білетін,
өзіне сенімді адамдарды ұғамыз. Бұларды Гиппократтың сангвиниктеріне
жатқызуға болады.
3. Қаны сұйықтыққа бейім. Өң әлпеті әртүрлі, көзі шатынап, терісіне симай
әрнәрсеге соқтыққыш, қараптан қарап тұрып ашушаң, басқаның сөзін
аңдитын, басынан сөз асырмайтын, кекшіл, болымсыз нәрсе үшін өш алуға
бейім, басқа адамды өлтіруге аңсары ауғыш, төбелесуге жақын тұратын,
артын ойламайтын адам. Бұл Гиппократтың холеригіне жақын.
4. Қаны қоюлыққа бейім. Үйден көп ұзақ шықпайтын, үйкүшік, шілденің
ыстығында қаңтардың суығындағыдай үстінен киімін тастамайтын, суық
тисе жалпағынан түсетін, маңдайы жіпсіп терлесе жадырайтын. Іс-әрекеті
аз адамдар. Гиппократтың жіктеуі бойынша меланхоликтерге жақындау
келеді.
5. Қаны буылмалыққа бейім. Өң-әлпеті әртүрлі түсті болса да, соңынан
сұрланыңқы болып, көз жанары солыңқырайды. Әдетте диагноздың тура
тұжырым жасау мүмкіншілігі болмаса, көп сезілмейтін, кенеттен талықсып
кетіп, ақыл-есінен айырлатын адамдар. Кейбіреулері не болса соған тез
ренжиді. Бұдан біз Өтекең бабамыз қояншық дертімен ауыру сипаттамасын
беріп отырғанын аңғарамыз.
6. Қаны уыттылыққа бейім. Өңі аққудай, көз аңсары солыңқы, кейбірінің өңі
тоқтыққан, үп еткен желге ұшып кетердей арық, бет әлпеті жып-жылтыр,
кейбіреулерінде өрмекші торлары тәріздес әжімдер байқалады. Қолмен
ұстағанда бұлшық еттері болбыр, жүріп-тұруға еріншек, дауысы тым
әлсіз. Кейбіреулерінің қан тамырлары қанаса, оны тоқтату тым қиын
болып, организмде ауыр бүліністер туындатуына әкеледі. Мұрны қанау,
басы ауырғыш, қатты семіру, мәңгүр болып орнынан қозғалмау сияқты
белгілерімен көрінетін қанның шіруі мен сөлдің нілсізденуіне бейім.
Бұдан біз автордың қуалайтын ауруларға бейімділігі бар адамдарды
сипаттап отырғанын ұғамыз [9].
Абай еңбектерінде адамгершілік сапалардың жетекшілерінің бірін жүрек
сезімі деген. Сезім адамның іс-әрекетінде үлкен орын алатындығын көрсете
отырып, сезімді жүрек қасиеті, ол адамның өмір сүруінің басты шарты, ол
тамырлармен қан жүргізеді, ол жанның тұрағы, мекені, онсыз өмір жоқ деп
көрсетеді. Эмоционалдық көңіл күйінің жағдайында адамның бет әлпетінен
байқалатын қимылдар мен физиологиялық өзгерістерге үлкен көңіл бөлді. Абай
кейбір өлеңдері мен өнеге-үлгі сөздерінде жеке сезімдер құбылыстарына
қысқаша түсінік береді.
Қуаныш – адамға сергектік пен күш-қуат беретін жағымды сезімдердің
бірі. Ол көбінесе жастыққа тән сезім болып табылады. Адам қартайған сайын,
онда жағымсыз сезімдер көбейеді. Алайда адал еңбек ету адамға қашанда
қуаныш, бақыт әкеледі.
Күлкі – адам қуанышының айқын көріністерінің бірі болып табылады. Күлкі
– адамға қажетті нәрсе, бірақ пайдасыз, орынсыз күлкі зиянды болып
табылады. Сондықтан орнымен ғана күлу керек. Күлкі адамның рақаттанып,
ләззат алуынан туғанда ғана жақсы күлкі болып табылады.
Қайғы. Көкірек толған қайғы кісінің өзіне де билетпейді, бойды
шымырлатып, буынды құртып, я көзден жас болып ағады, я тілден сөз болып
ағады.
Ашу. Абай ашуды қайратпен байланысты талдайды: Қайратсыз ашу – тұл,
тұрлаусыз ғашық – тұл, шәкіртсіз ғалым – тұл - дейді. Егер ашулы адам
айқайлап, дауыс көтеріп, шаптығып кететін болса, оның өндіретіні шамалы
болады, қайта ашулы адам үндемей, сазарып отырып алса, міне, сондай адамнан
сақтану керек: оның арты жамандыққа соқтықтыруы мүмкін. Ашулы адамның сөзі
аз болса, ыза қуаты артында болғаны; егерде аузынан қара қан ағызса, домбыт
мақтаншақ, - деп жазады.
Ұят. Абай ұяттың екі түрі бар ол надандықтан болатын ұят және абыройға
сыйысымсыз іске ұялу деп көрсетеді де, олардың әрқайсысын сипаттап, ұялу
бұл адамгершіліктің маңызды ерекшеліктерінің бірі болып табылады: ұят
адамның табиғатына зиянын тигізеді деп түсіндіреді. Ұят деген адамның өз
бойындағы адамшылығы, иттігіңді ішіңнен өз мойныңа салып, сөгіп қылған
қысымның аты. Ол уақытта тілге сөз де түспейді, көңілге ой да түспейді.
Көздің жасын, мұрынның суын сүртіп алуға да қолың тимейді, бір ит боласың.
Осы күнге менің көрген кісілерім ұялмақ түгіл, қызармайды да, деп Абай
сезімге бөленгендегі адамның күй-жағдайы ерекше ішкі кернеуге алып
баратынын көрсеткен.
Эмоциямен сезімнің қазіргі кезде психологияда пайдаланып жүрген
анықтамасын беріп, оның барлық түрлеріне жүйелі түрде сипаттама берген
Қ.Жарықбаев. Ол теріс эмоциялардың ішінен қорқыныш, аффект, стресс
жағдайлардың сипаттамаларын жасаған. Қ.Жарықбаевтың топтастыруы бойынша
эмоцияларды бірнеше топқа жіктеуге болады. Олардың бір тобы жағымды не
ұнамды эмоциялар деп аталады. Бұлар адамның тіршілік қажетіне орайлас, оның
ішкі өмірінің шарықтап, жан-жақты өсу шарттарының бірі болып табылады.
Мысалы, қуаныш, сүйіспеншілік, көңіл қоштық т.б. осындай.
Эмоциялардың енді бір тобы жағымсыз не ұнамсыз эмоциялар деп аталады.
Бұлар белсенді әрекетке азды-көпті нұқсан келтіретін сезімдер. Мұндай
эмоцияларға қорқыныш, қайғы, абыржу, налу, үрейлену, үмітсіздену т.б.
жатады. Осы айтылғандармен қатар, қарапайым және күрделі эмоциялар болып
бөлінеді. Қарапайым эмоциялар адамның органикалық қажеттерінің өтелу-
өтелмеуіне байланысты туып отырады. Қ.Жарықбаевтың Жантануға кіріспе
деген еңбегінде эмоция мен сезімнің айырмашылықтары сурет 1-де былай
көрсеткен [10].
Сурет 1 - Эмоция мен сезімнің айырмашылығы
Қазіргі кезде эпидемиологиялық және экологиялық проблемаларға
психоэмоционалдық фактор қатерлі, қауіптілердің қатарына қосылып отыр.
Олардың ішінен мектеп оқушыларының бойында кездесетін эмоционалды
үйлеспеушілік мәселесі. Отандық және шетелдік психологтардың зерттеулері
бойынша жалпы көпшілік халықтың эмоционалдық үйлеспеушілігінің жоғарылауы
мемлекеттегі саяси және экономикалық жағдай үлкен роль атқарады. Көпшілік
арасында мазасыздану, болашаққа сенімнің төмендеуі, өмір сүру
қажеттіліктерін қанағаттандыруға мүмкіндіктердің төмендеуі болып табылады.
1.2 Мектеп жасындағы балаларда орын алатын эмоционалдық даму
ерекшеліктерінің көрініс беру түрлері
Жалпы орта мектептерде оқитын оқушылардың әрқайсысының өзіне тән жеке
даралық ерекшеліктері бар. Сондықтан мектеп психологі алдында тұрған
мәселелердің бірі мінез-құлқында эмоционалдық үйлеспеушілігі бар балаларға
дер кезінде тиімді көмек көрсету.
Мектеп оқушыларында жиі кездесетін қиындықтар мектепішілік қарым-
қатынаспен байланысты орын алады. Өсіп дамып келе жатқан бала бойында алуан
түрлі қасиеттер байқалады. Осы бір көп сырлы қасиеттердің жағымды және
жағымсыз жақтарымен қатар елеусіз мінез көріністері де бала бойында болады.
Бала мінезінің жағымды жақтарына қайырымдылық, инабаттылық, сыйлаушылық,
тілалғыштық, шынайы адалдық, жақсы-жаманды айыра білушілік, алдағы өмір
жолына ұмтылушылық жатса, ал нашар мінез көріністеріне тұрақсыздық, өтірік
айтушылық, өзімшілдік, беймазалық, ұшқалақтық сияқты қасиеттер жатады. Бала
бойында назар салып бақылағанда байқалатын қасиеттерге: өзіне-өзі сын
көзбен қарап, мінездегі кемшіліктерді сезіну, әділетті, әділетсіздікті
аңғаруы ойлаған мақсатын орындап шығу үшін шыдамды болуы мен іскерлігі
жатады. Егер кішкентай кезінен бала мінезіндегі көріністер өмірімен
сабақтасып, тәрбиемен ұштасса, ол қайырымды, байсалды, бір сөзді, батыл
жүректі, табанды болып ер жетеді, ал олардың бойында ынжық мінез қалыптасса
біртіндеп ол сылбырлық, жалқаулық, күйгелектік, қорқақтық, мылжындық
мінездерге айналады. Бала өскен сайын көп көріп, естіп білуге ұмтылады. Өз
ойын айту, басқалармен қарым-қатынас жасау, достасу, пікірлесу сияқты мінез-
құлық көріністері қалыптасады.
Шамадан артық эмоционалдық зорлану нәтижесінде балаларда жиі кездесетін
ауытқу – агрессивтілікке алып келеді. Агрессия дегеніміз өзге адамдарға
болмаса жануарларға себепсіз зиян келтіруге тура бағытталған қиянат. Ал
агрессивтілік – бұл жеке тұлғаның мінез-құлықында көрініс беретін
стрессогондық жағдайдан өзін-өзі қорғау реакциясы болауы мүмкін. Бастауыш
сынып оқушыларының агрессивтілігінің негізгі себебі қорғаныс функциясымен
байланысты.
Бала агрессиясын зерттеушілер оған әр түрлі анықтама береді. Біреулері
ол адамның қоршаған орта құбылыстарынан өзін қорғауға арналған тұқым
қуалаушылыққа негізделген қасиет деп көрсетсе (Лорнед, Анри), екіншілері
адамның өзі өмір сүретін ортада жетекші роль атқаруға бағытталған әрекет
(Моррисон) деп түсіндіреді. Агрессияны фрустрациямен байланыстыратын
теориялар да бар (Маллер, Дуб, Доллард) Агрессия терминімен жеке тұлғаның
субъект субъекттік қатынаста деструктивтік әрекетке жақындығын белгілейді
[11].
Сонымен анықталған жас кезеңдеріне сүйене отырып, білім беру жүйелері
және практикалық психологтар мектептегі барлық жас аралығын 3 кезеңге бөліп
қарастырады: 1. Кіші мектеп жасындағы кезең; 2. Жеткіншектік жасындағы
кезең; 3. Ерте жасөспірім кезең.
Бірінші кезең - баланың мектепке түсіп, жаңа ортаға бейімделуімен
сипатталады. Екінші кезең - баланың өтпелі кезеңімен тап келуімен, ағни
қиын саналатын кризистік кезеңмен сай келеді. Өтпелі кезең - жас ерекшелік
дамудың өте жауапты сатысы. Үшінші кезең - бұл оқушылардың жеткіншектік
жаспен ересектік жас аралығындағы және олардың 10-11 сыныпта кездесетін
қиындықтарымен сай келеді. Бұл уақыт адамның тұлғалық дамуының өте манызды
және жауапты кезеңі болып табылады. Сондықтан да, бұл кезеңдегі әрбір
қадамның жауапкершілігі артады, сондай-ақ, бұл кездегі әрбір қатенің
белгілі-бір көлемді салдары болуы мүмкін, ал кей кезде ол драмалық сипатқа
да ие болуы мүмкін. Сондықтан да, бұл жас аралығын немесе осы жас
аралығындағы оқушыларды қиын жас немесе қиын балалар категориясына
кіргізуіміз мүмкін. Қиын жасты екі сөзді талдау арқылы түсіндіруге
болады: критикалық және өте қиын, қауіпті.
Сонымен мектептегі үш кезеңге сүйене отырып, біз барлық мектеп
жасындағы уақытты критикалық жас деп айта аламыз. Л.С. Выготскийдің
Критикалық кезең теориясы бойынша критикалық жас дегеніміз, біржағынан
балалардың қоғамдық қарым-қатынас жүйесіндегі өзгерулері жататын, екінші
жағынан баланың ішкі позициасының өзгеруі жататын дамудын әлеуметтік
ситуациясының қайта құрылу нәтижесі.
Балалардағы эмоционалды үйлеспеу олардың сабаққа үлгермеушілігімен де
сипатталады. Мысалы, балаларға көомектескенде егер де ол тапсырманы ұзақ
түсінбесе кері эмоцияны ғана емес, сонымен бірге, тапсырманы нәтижелі
орындаудың жолдарын қарастырмай мұндай әрекеттерден алдын-ала іштегі бас
тарта бастайды. Бұл жердегі бірінші жағдай екінші жағдайға қарағанда жиі
көрінеді. Сондықтан да баланың өмір жағдайына көңіл бөлу керек. Мысалы,
бала от басындағы екінші баланың пайда болуына байланысты жат қылықтар
көрсете бастайды, сондай-ақ мектеп ауыстыру нәтижесінде тәуелділік,
мазасыздану сезімі пайда болады. Ата-аналарға негізгі көңіл бөлу керек
нәрсе - көп балаларда мұндай стресс эмоционалды және мінез қиындықтарын
туғызатындығы [12].
Бала мінезіндегі эмоционалды үйлеспеушілікті зерттеген зерттеушілер
пікірін талдау нәтижесінде оқушылардың эмоционалды үйлеспеуіне әсер ететін
негізгі мынадай факторлар анықталды. Олар: биологиялық ерекшеліктер және
әлеуметтік орта. Осы факторлар бойынша, А.Бек жүргізген зерттеулер бойынша
эмоционалды үйлеспеушілікке әсер ететін факторлар жүйеленген түрде сурет 2-
де көрсетілген:
Сурет 2 - Бек А. бойынша, мінез-құлықтың үйлеспеуінің негізгі қозғаушы
күштері
Сонымен, баланың жас ерекшелік психологиялық сипаты оның бөлек-бөлек
жаңа құрылымның немесе ерекшелігінің жиынтығымен анықталмайды, ол оның әр
жас кезеңіндегі жеке адамдық қасиеттерінің қалыптасуымен анықталады.
Сондықтан осы ерекшеліктерге байланысты, жалпы американ психологтарының
жүргізген зерттеулері нәтижесінде, оқушылардың мінез-құлқының үйлеспеуі 80%
осы жеткіншектік кезеңге тән екендігі белгілі болады. Өйткені, мектеп
оқушыларында, яғни, кіші және орта мектеп жасындағы балалардағы қабылдау
өте жоғары болатындығы белгілі, сонымен қатар, оқушылардың дүниеге
көзқарасы, жағымды қасиеттерінің қалыптасып келе жатқандығымен байланысты.
Осы анықталған мэліметтерді негіз ете отырып, Г.Д.Пирьовтың басшылығымен
бір топ Болгария психологтарының жүргізген зерттеулері нәтижесінде 5-17 жас
аралығындағы балаларға ашушаңдық тән екендігі белгілі болды.
Сонымен қатар олардың психикалық нормаларының үлкендерден айқын
ерекшеленіп тұратындығын 14-15 жастағы 15000 американ жеткіншектеріне
психодиагностика ретінде жүргізген даралық минесоттық тестімен дәлелдеуге
болады. Өйткені, бұл тест нәтижесі бойынша, нормадағы балалардың өздері
психопатия, шизофрения, гипомания шкалалары бойынша көрсеткіштері
үлкендерден жоғары. Бұдан үлкендер үшін ауру симптомы болып табылатын бұл
көрсеткіштер жеткіншек немесе жасөспірімдер үшін норма болып табылады
деген, қорытындыға келеміз.
Оқушылардың басқада психологиялық ерекшеліктерін анықтау мақсатында
шетел мамандары С.Хатауэй және Э.Монакези жүргізген "Роршах" және
"тематикалық апперцепция" тесті бойынша 12-16 жас аралығындағы оқушылардың
мазасыздану деңгейінің жоғары болатындығы, сонымен қатар. Кеңес уақытында
үлкен маман болып табылатын жасөспірімдер психиатры Л.Л.Мекрабянның
мәліметі бойынша, осы жас аралығындағы балалардың жекелік ауытқуларының
бірден өсетіндігі дәлелденді. Сонымен қатар әр жас кезеңіндегі мазасыздану
деңгейінің ерекшелігіне байланысты [13].
В.Д.Кисловская проективті тест көмегімен мазасызданудың жас ерекшелік
динамикасын қарастырды. Оның нәтижесі бойынша, кіші мектеп жасындағы
оқушылардағы мазасыздану бейтаныс үлкен адамдармен қарым-қатынас кезінде
және қатарластарымен қарым-қатынас кезінде көрінсе жеткіншектерде бейтаныс
адамдармен жеткіншектерден гөрі, қатарластары және ата-анасымен қарым-
қатынас кезінде, ал жасөспірімдерде мазасыздану барлық қатынас сферасында,
әсіресе, ата-аналармен немесе балалар тәуелді болып табылатын басқа да
үлкендермен қарым-қатынас кезінде көрінеді екен және жасөспірілдерге
мазасыздану деңгеңінің жоғарылығы тән болып шықты. Мұның себебі,
жасөспірімдік кездегі эмоционалды реакцияның әсерінен дифференциацияның
жалғаса беруінде, және эмоционалды реактивтіліктің төмен дәрежеде болуында.
Төмен реактивтілік психологиялық жағымсыз фактор болып табылады. Осыған
байланысты жүргізілген Калифорниялық лонгютидтің нәтижесі бойынша, төмен
эмоционалды реактив тән жеткіншектерлен жасөспірімдерге біршама мазасыздық
тән, эмоционалды тұрақсыз, икемсіздеу және қарым-қатынассыздау болып келеді
екен [14].
Осы айтылған факторлардың себебі, Л.Е.Личко пікірі бойынша 12-18 жас
аралығының психопатияға криткалы кезең болуында. Сондықтан да дәл осы
кезеңде оларға аса көңіл бөлінбесе, олардың мінез-құлқының эмоционалды
үйлеспеушілігінің тереңдеп кетуі мүмкін. Бірақ, эмоционалды үйлеспеушілік
тек қана гармоналды өзгерумен ашылмайды, сонымен қатар, әлеуметтік факторға
және тәрбие шартына тәуелді және индевидуалды - типологиялық ерекшеліктерге
де байланысты болады.
Өсіп келе жатқан балаға әсер ететін және оның пайымдау дүниесін
өзгертетін сыртқы және ішкі факторлардың көлемін білу күрделі нәрсе.
Сондықтан да есеюдің психологиялық қиындықтары, мен бейнесі және талпыну
деңгейінің қарама-қайшылығы сияқты жеткіншектерге тән эмоционалды күштену
ерте жасөспірімдерде болады деуге алып келеді. Сонымен қатар, балалардағы
дисгаромониялық жеткіншіктік синдромы, яғни, оқушылардың өзінің денесіне
және сыртқы көрінісіне көңіл бөлуі, т.с.с. жағдайлар олардың эмоционалды
үйлеспеуіне әкеліп соғады.
ІІ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЭМОЦИОНАЛДЫҚ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ДИАГНОСТИКАЛАУ
ЖӘНЕ КОРРЕКЦИЯЛАУ
2.1 Оқушыларды кері эмоционалдық әсерлерден жеңілдетуде тиімді әдіс-
тәсілдерді пайдаланудың жолдары
Қазіргі кезде психологияда оқушыларда кездесетін эмоционалдық
үйлеспеушілік жағдайын болдырмаудың көптеген әдіс-тәсілдері мен амалдары
жасалған. Оқушыға дер кезінде қажетті көмек көрсету үшін олардың
психологиялық жағдайына әсер еткен себептерді нақты анықтап,
психоэмоционалдық жағдайын диагностикалап, оларды осы жағдайдан шығару
жолдарын анықтап алу қажет.
Әрбір жас шағы психологиялық дамудың ерекше сапалы кезеңі болып
табылады және бала дамуының осы кезеңінде оның жеке басының өзіндік
құрылымының жиынтығын құрастыратын көптеген өзгерістермен сипатталады.
Л.С.Выгогтский жеке тұлғаның жас шағы дамуының белгілі сатысын біршама
тұйық кезең деп қарады, оның мазмұны дамудың жалпы циклінде алатын орны мен
дамудың жалпы заңдарының одан әрі өзіндік көрініс табуымен анықталады. Бір
жас сатысынан екіншісіне өтуге бұрынғы кезеңде болмаған жаңа құрылымдар
пайда болады және даму барысының өзі қайта құрылып, өзгеріп отырады.
Жас ерекшеліктері көптеген жағдайлардың жиынтығымен анықталады. Бұл -
әр балаға оның өмірінің осы кезеңінде қойылатын талаптар жүйесі,
айналасындағылармен қарым-қатынастарының мәнісі, әрі ол игеретін білімі мен
іс-әрекеттері, әрі осы білімдерді игеру тәсілдері. Жас шағына тән
ерекшеліктерді анықтайтын жағдайлардың жиынтығына баланың дене дамуының
түрлі жақтарының (мысалы, сәбилік шақтағы белгілі мофологиялық
құрылымдардың жетілуі, жеткіншек шақтағы организм өзгерістерінің
ерекшеліктері т.б ) ерекшеліктері де енеді [15].
Сонымен, жас шағы балаға оның дамуының сол кезеңде қойылатын талаптар
мен тіршілік жағдайларының өзіне тән ерекшеліктерімен, оның
айналасындағылармен қарым-қатынас ерекшеліктерімен, баланың жеке басының
психологиялық құрылымы дамуының деңгейімен, білім мен ойлауының даму
дәрежесімен, белгілі бір физиологиялық ерекшеліктердің жиынтығымен
сипатталады. Жас шамасына қарай даму кезеңдері ауысуының негізгі
механизмдерін Л.С.Выготский және Д.Б.Эльконин анықтаған. Олардың құрған
теориясы бойынша жас кезеңін айналасындағылармен қарым-қатынас жасаудың
даму деңгейі бөлімдердің, тәсілдердің, қабілеттердің даму деңгейі
арасындағы байланысты анықтайды.
Қ.Жарықбаев мұның себептерін келесідей айқындайды [10]: біріншіден,
бала бойында жинақталған өктем мінез дау-жанжалға жетелейді; екіншіден,
өктем мінез арқылы өз қалағанына жетудің сценарийі көз алдарында,
үлкендердің үлгісі арқылы беріледі; үшіншіден, ұзақ уақыт бойы қабылдаған
ақпараттық әсер агрессия мен оған сай қимыл-әрекетке итермелейді.
Бұл жағдай соңғы он жылдан астам уақыттың ішінде көрерменге ұсынылып
отырған теле-видео өнімдердің ешқандай сұрыптаудан өтпегенінің салдарынан
туындап отыр. Мектеп оқушылары күн сайын оларды қабылдап, өз іс-әрекетіне
ұстаным етіп отырғаны сонша, бұрынғы кезеңдегі жақсылыққа жетелейтін, халық
ертегілерінің негізінде құрылған мультфильмдер оларды мүлдем
қызықтырмайды, іш пыстырарлық болып көрінеді. Өйткені ол кейіпкерлер
қазіргілер сияқты агрессивті, импульсивті емес. Ал олардың ұғымынша, бас
кейіпкер өте күшті, бәрін тас-талқан ете алатын болуы керек, ал ар-намыс,
ақылға, мейірімділікке сүйенгендер оларға үлгі бола алмайды.
Мәселен 7-8 жастағы бала беріліп жатқан ақпараттың жағымды, жағымсыз
жағын дұрыс бағалай алмайды, экранда берілген қалпында, шындық ретінде
қабылдайды. Көп жағдайда балалар мен жасөспірімдер күнделікті өмірде сол
алған әсерін іске асырып жатады. Жалған деректерге, асырмалы эмоцияға
негізделген, адамгершілікке жат ақпараттар оқушы санасында ұзақ уақыт қалып
қояды да, ол оның тұлға ретінде қалыптасуына, мінез-құлқына өз әсерін
тигізеді. Нәтижесінде біздің оқушыларымыз қоғамда қалыптасқан адамгершілік
нормаларға қарсы, заң бұзушылық әрекеттерге барып жатады.
Мектепке балалар көбінесе отбасынан мінез-құлқы қалыптасып келеді де,
бұдан кейінгі оқу тәрбие ісі оларға ата-анасы берген қабілеттерін шыңдау
үшін бағытталады. Міне осы орайда балалардың бойындағы жағымды қасиеттерді
оятып, жағымсыз әдеттерді жою талабы психологиялық, педагогикалық іс-
әрекеттердің тиімділігіне байланысты.
Эмоциялық стрестің жалпы даму заңдылықтары физикалық, химиялық
ауыртпалықтармен ұқсас болып келеді. Шамалы жан-дүниелік ауыртпалықтар
адамның кейбір жағдайларға адаптациясын туындатса, шектен тыс ауыртпалықтар
көптеген дерттердің дамуына себепкер. Сондықтан қазіргі уақытта тым ауырлап
бара жатқан жан-дүниелік ауыртпалықтардың ауру туындататын ықпалы
адаптациялық бейімділіктен басым болып отыр. Осы қиындыққа кездескен
балалардың басым көпшілігінде психоэмоционалдық үйлеспеушілік орын алады да
олардың қиындықтары қоршағандарға да көптеген ыңғайсыздық тудырып отырады.
А.Бектің зерттеулерінде бала алдында тұрған қиындықтар біртіндеп олардың
мінез-құлқындағы үйлеспеушілікке алып келеді деп көрсеткен. Ата-аналардың
баларға қоятын талаптарының өте жоғары дәрежеде болуы және оны толық
орындауға баланың шамасы келмейтіндігі, баланың күнделікті өте қатаң
сыналуы, өзгелермен қарым-қатынас құрудағы және эмоционалдық көмек алудағы
қиындықтар біртіндеп шамадан артық эмоционалды зорлануға алып келеді [16].
Мінез-құлқында ерекшеліктері бар, яғни эмоционалды үйлеспеген
оқушыларды анықтау үшін Түркістан қаласының М.Әбенова атындағы қазақ орта
мектебінің оқушыларын зерттедік. Әр жас кезеңіндегі балалардың мінез-құлық
ерекшеліктерін анықтау үшін көптеген психодиагностикалық әдістемелерді бір-
бірімен ұштастырып жүргіздік. Кеңінен қолданылған әдіс-тәсілдердің ішінде
мұғалімдер мен ата-аналар арасында жүргізілген әңгімелесу, сұрақ-жауап
әдістемелерін қолдану, мінез-құлық ерекшеліктерін анықтау тестілері,
Айзектің темпераментті анықтауға арналған тесті, сонымен қатар Басса-
Даркидің жеткіншектердің мазасыздануын және агрессиясын анықтау тестін және
басқада нақты фактілерге байланысты мектеп оқушылары туралы мәліметтер
жинақталды.
Соның ішінде ең күрделі және қайшылықтары мол жас кезеңі жеткіншектік
шақ болғандақтан дипломдық зерттеуге осы жас кезеңін қарастырдық.
Жеткіншектік жас кезеңінде адам өзінің қандай екенін, қаншалық құнды,
қабілетті екенін барынша толығырақ түсініп білгісі келеді. Өзін-өзі
бағалаудың екі тәсілі бар. Оның біріншісі - өз талаптарының деңгейін жеткен
нәтижелермен салыстырып бағалау, ал екіншісі - әлеуметтік жарыс, өзі туралы
төңірегіндегілердің пікірлерін салыстыру. Осы тәсілдер арқылы құрылған
баланың өз менінің бейнелері күрделі әрі бір мәндес болмайтыны белгілі.
Мұнда нақты МЕН (қазір қандаймын), динамикалық "МЕН" (қандай болғым
келеді), мұраттық "МЕН" (өзімнің адамгершілік ұстанымдарыма байланысты
сондай болуға тиістімін), қиялдағы "МЕН" (қолымнан бәрі келетін болса,
сондай болар едім!) т.с.с. көз алдына елестететін "МЕН" бейнелері бар. Өзін-
өзі талдау нәтижесінде балалар өзін объективті, төмен немесе асыра бағалауы
мүмкін. Балалар мектеп психологының көмегімен МЕН көріністерін анықтауға,
оны зерттеуге мүмкіндіктері болуы керек. Сондықтан әр баланы өзін-өзі танып
білуге үйрету психологиялық қызметтің міндеті болып табылады [17].
Жеткіншектердің біреулері оңашалықты ұнатса, екіншілері жалғыздықтан
үрейлене қорқады, аз уақытқа да жалғыз қала алмайды. Кейде мазасыздану,
фобия белгілері де орын алуы мүмкін. Психолог осы шақтағы баланың
психологиялық дамуындағы ерекшеліктерін анықтап, оның нормадан ауытқуларына
ерекше көңіл бөліп, әрқайсысына жеке-дара қажетті көмек көрсетуі керек. Бұл
жеткіншектерге психологиялық қызмет көрсетудің келесі міндеті.
Адамның күрделі интеллектілік оперецияларды меңгеруі және ұғымдық
аппаратының баюы, теориялық интеллектінің қалыптасуы және көрініс беруі жас
өспірімдік кезеңде жетіледі. Әсіресе арнайы қабілеттер шапшаң дамиды.
Мүдделердің бағытталуының барған сайын саралана түсумен қосылып, мұның өзі
жастардың ақыл-ой қызметінің құрылымын кіші жастардағыға қарағанда күрделі
де дара сипат береді.
Қазіргі кезде жаңа тестік жүйені қолдану арқылы жоғары сынып оқушыларын
мамандық таңдауға даярлануы қажеттілігін ескере отырып, олардың
шығармашылық қабілетін, білім меңгерудегі дербестік дәрежесін арттыруға аса
маңыз беру қажет болып отыр. Арнайы қабілеттердең қалыптасуы оқытудың
сипаты мен қатар психологиялық түзету-дамыту жұмыстарымен де тығыз
байланысты. Сондықтан психологтің келесі міндеті - орта сынып оқушыларының
интеллектуалдық дамуына ықпал жасау. Осы аталған, тағыда баланың жас
ерекшеліктеріне, өмір талабына байланысты туып отырған міндеттерді
басшылыққа ала отырып, әр психолог жеткіншектермен жүргізетін қызметінің
мазмұнын анықтайды.
Біз, зерттеуімізді жеткіншектердің темпераментін анықтаудан бастадық.
Темпераментті зерттеуге арналған Айзенк тесті. Бұл тесті орта сынып
оқушыларынан бастап ересек адамдарға дейін қолдануға болады [18].
Мақсаты: баланың темпераментін және эмоционалдық тұрақтылығын анықтау.
Орындау ережесі: барлығы 57 сұрағы бар бланкі мен жауап парақ берілді.
Сұрақтардың әрқайсысына ия немесе жоқ деп жауап беріп оны жауап параққа
жазыңыз. Дұрыс жауапты табу үшін көп ойланудың ешқандай қажеті жоқ. Өйткені
бұл тапсырмалар арқылы білімді немесе ақыл-ойдың даму деңгейі бағаланбайды,
берілген сұрақтарға дұрыс немесе қате жауап жоқ. Әр адамың өз ойы өзіне
дұрыс. Сондықтан ең бірінші ойға келген жауапты сұрақ номерінің тұсына
жазыңыз.
Сауалнама.
1. Тынығу үшін немесе ерекше сезімге бөлену үшін жаңалық іздеуге
құмарлыққа жиі бөленесіз бе?
2. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЗЕРТТЕУ ЖҰМСТАРЫНЫҢ КОНКУРСЫ
МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ЭМОЦИОНАЛДЫҚ
ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Түркістан – 2013
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .3
І МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ЭМОЦИОНАЛДЫҚ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Эмоцияның табиғи шығу жолдары және оның қазіргі кездегі
психологиялық көзқарастары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..6
1.2 Мектеп жасындағы балаларда орын алатын эмоционалдық даму
ерекшеліктерінің көрініс беру
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
ІІ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЭМОЦИОНАЛДЫҚ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ДИАГНОСТИКАЛАУ
ЖӘНЕ КОРРЕКЦИЯЛАУ
2.1 Оқушыларды кері эмоционалдық әсерлерден жеңілдетуде тиімді әдіс-
тәсілдерді пайдаланудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 1
2.2. Мектеп оқушыларының психоэмоционалдық жағдайын диагностикалау және
коррекциялау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 38
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .40
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .41
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін
дамытудың мақсаттары мен міндеттерін, құрылымы мен мазмұнын және негізгі
стратегиялық бағыттарын айқындайтын білім беруді дамыту тұжырымдамасы
мемлекеттік тәуелсіздікті қалыптастыру мен нығайтудың, елдің прогресшіл
дамуының негізін құрайды. Бұл тұжырымдамада көрсетілгендей ағымдағы жағдай
және білім беруді дамытуды тежейтін факторлар бөлімінде негізгі мәселе
мектеп оқушыларында кездесетін эмоциялық дағдарыстар деп көрсетіледі.
Психология ғылымында психикалық құбылыстарының ішіндегі көп
зерттелінген құбылыс эмоциялық құбылыс болып табылады. Дегенмен эмоцияның
жан-жақты қырларының ерекшеліктерін әрбір жеке адам түрліше өткізетін
болғандықтан психологтар арасында бұл мәселе үнемі шешімі шексіз болып қала
береді.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 жылғы 11 қазандағы №1459
Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі
Стратегиялы даму жоспарында - бала тәрбиесі мен білім беру жүйесін
нығайтуда баланың эмоциялы күй-жағдайына көбірек көңіл бөле отырып дамыту
негізгі мәселесі болып қарастырылған [1].
Бүгінгі таңда аталған мәселе ауқымды да, өзекті мәселе. Қоғамның
дамуындағы жеке адамның эмоциясы тұрақты нормада болуының қоғамға әсері,
экономикалық техниканың жетістіктеріне жетуге итермелейтіндігі. Президент
Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында былай деді: Біріншіден, осы
өңірде тұрақсыздық пен діни экстремизм етек жая бастауы. Екіншіден,
географиялық орналасуы жағынан алғанда Қазақстан бел ортасында тұрған
өңірде есірткі таратудың тыйылмай отыруы [2]. Эмоцияның теріс көріністері
ерекше дамуымен байланысты өзгеге қиянат зорлық көрсету, нашақорлық,
токсикомания, адам бойында кері әсердің жиылуы, агрессивтілік әрекеттің бой
көрсетуіне алып келетіндігі психологияда дәлелденген.
Психологияда оқушылардың жас ерекшеліктерімен байланысты орын алатын
эмоционалдық үйлеспеушіліктер (А.Адлер, Л.А.Орбели, Г.Селье, Дж.Доллард,
Л.Берковитц, С.Розенцвейг, К.Роджерс, К.Юнг, В.Франк, Ф.Перлз, З.Фрейд,
Э.Фромм, Л.С.Выготский, Е.Е.Кравцова, Ө.Тлеуқабылұлы, Қ.Жарықбаев,
М.Мұқанов, А.А.Нурахунова, В.В.Степанова және т.б.) көптеген ғалымдардың
еңбектерінде зерттелінген, олар эмоционалдық жағдайлардың анықтамасы мен
сипаттамасын, оның пайда болу себептері мен одан шығудың жолдарын жан-жақты
қарастырған.
Ал, К.Леонгард, Л.В.Личко, Р.Д.Шмишек, Б.Дарки және т.б. ғалымдар
оқушылардың бойында кездесетін кейбір мінез-құлықтарының шамадан тыс артық
дамып кетуі, мазасыздануы, көңіл-күйінің болмауын анықтаған және осы
құбылыстардың ерекшеліктерін жан-жақты зерттеп, оның түрлерін, зерттеу
әдістемелерін анықтаған.
Осы еңбектерді саралай келе, бүгінгі таңдағы мектеп оқушыларының
бойындағы эмоционалдық даму ерекшеліктері мен эмоционалдық зорлануына негіз
болатын қиындықтар орын алған жағдайда, оларға дер кезінде психологиялық
көмек көрсету жолдарын анықтау мәселесі аса мән берілуде. Зерттеу мәселесі
саласында жарық көрген арнайы ғылыми еңбектерге, оқу-әдістемелік құралдарға
жасаған талдау қазіргі кезеңде бұл мәселенің әлі де жеткіліксіз
қарастырылуы, оқушылардың эмоционалдық даму ерекшеліктері мен қазіргі
талаптар жүйесі арасындағы қарама-қайшылықтардың болуы зерттеу тақырыбын
Мектеп жасындағы балалардың эмоционалдық даму ерекшеліктері деп
таңдауымызға негіз болды.
Біздің аса маңызды міндетіміз - жас ұрпақта эмоцияны қамқорлықпен
қалыптастыру және жетілдіру. Өйткені сезім тәрбиесінсіз жоғары
адамгершілікке тәрбиелеу мүмкін емес екенін есте ұстау керек, терең
сезімнің адамы еш уақытта моральдық жат әрекеттерге бармайды.
Зерттеу объектісі: мектептегі педагогикалық-психологиялық қызмет.
Зерттеу пәні: педагог-психологтың мектеп оқушыларына қызмет көрсету
мазмұны.
Ғылыми жұмыстың мақсаты: мектеп жасындағы балалардың эмоционалдық даму
ерекшеліктерінің сипатын ашып, эмоционалдық зорлануына негіз болатын
қиындықтарды анықтап, оларды кері эмоционалдық әсерлерден жеңілдету
негізінде психодиагностикалық әдіс-тәсілдерді тиімді пайдаланудың жолдарын
қарастыру.
Ғылыми жұмыстың міндеттері::
- эмоцияның табиғи шығу жолдары мен оның қазіргі кездегі
психологиялық көзқарастарын айқындау;
- мектеп жасындағы балаларда орын алатын эмоционалдық даму
ерекшеліктерінің көрініс беру түрлері анықтау;
- мектеп жасындағы балалардың шамадан тыс эмоционалдық зорлануына
негіз болатын қиындықтарды анықтап, оның даму жағдайын зерттеу.
Ғылыми зерттеу әдістері. Зерттеу барысында келесі психологиялық ғылыми
зерттеу әдістері пайдаланылды: психологиялық ғылыми еңбектерді теориялық
талдау арқылы мектеп оқушыларының эмоциясына сипаттама жасау, оқушылардың
жекелік қасиеттерін зерттеуге М және Д, Басса-Дарки әдістемесін,
пиктограмма, Әлеуметтік мазасыздану шкаласы әдістемесі бойынша өлшем
жүргізу, балалардың депрессиясын анықтау тестері және басқа әдістемелер
көмегімен зерттеу, жиналған мәліметтерді талдау, нәтижелері бойынша
психокоррекциялық жұмыстар жүргізу.
І МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ЭМОЦИОНАЛДЫҚ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Эмоцияның табиғи шығу жолдары және оның қазіргі кездегі
психологиялық көзқарастары
Қазіргі кезде психологияда эмоция жайындағы ілім және оның теориялық
дамуы жалпы психологияның өзге тақырыптарымен салыстырып қарағанда өзіндік
сипаты бар күрделі мәселелер қатарына жатады.
Эмоция терминінің сөзбе-сөз аудармасы - толғандырамын, күйзелтемін деген
мағынаны береді, демек эмоциялар - адамның психикалық қызметінің мейлінше
айқын көрінуі болып табылады.
Адамның сезімінен ең алдымен оның өзіне, өзінің жақындарына, достарына,
өз Отанына деген барлық көзқарасы айқын аңғарылады. Эмоциялар бейне бір
адамның интеллектін, мүдделерін, ізденістерін сәулелендіретін,
әрлендіретін секілді. Бүкіл осындай күрделі психикалық құбылыстардың,
өзіндік ерекшелігі бар сезімдік толғаныстардың, жинақталған сезімдік
реакциялардың бәрі бірігіп эмоциялар деп аталады. Адамдардың күшіне,
белсенділігіне ықпал етуіне қарай эмоциялар стеникалық (стенос- грекше
күштілікті білдіреді) және астеникалық (әлсіз) болып бөлінеді [3].
Стеникалық эмоциялар - қоздыратын, жандандыратын (қуаныш, ашу)
эмоциялар, ал астеникалық эмоциялар керісінше, белсенділікті басып, еңсені
езе (қорқыныш, сағыныш) әсер етеді. Сондай-ақ жағымды (қуаныш) және
жағымсыз (қорқыныш, ашу-ыза) эмоциялар болып та бөлінеді, өйткені сезім-
күйі ретінде бұларға ең алдымен қарама-қарсы сипаттамалар (жағымды,
жағымсыз) тән. Адам бойындағы жоғары эмоциялық сезімдер әдетте төмен
эмоцияларға үстемдік етеді және қажет болғанда басып тастап отырады.
Мысалы: өз парызын ұғу сезімі қажетті сәтте қорқыныш эмоциясын басып тастай
алады, сөйтіп, адам, егер жағдай талап етсе, өлімге де бас тіге алады.
Эмоциялық дәреже әрбір жастық шақта өзгеріп, барынша күшейіп, ал
содан соң біртіндеп әлсірей бастайды. Жасөспірімдерде туатын күйзелістер
үлкендерге қарағанда едәуір ұзағырақ болады әрі неғұрлым тереңірек із
қалдырады. Мұны жастар тәрбиесіне қатыстылар есте ұстауы қажет. Адам ересек
жаста эмоциядан гөрі ақыл-ойға көбірек орын береді [4].
Әрбір адамның жалпы эмоциялық дәрежесі өз алдына бөлек болатынын ескеру
керек. Мұны И.П.Павлов өзінің зерттеулерінде адамдардың жоғары жүйке
қызметін көркем және ойшыл типтерге бөлуге болатынын байқады. Көркем типке
жататындарда образды ойлау басым болады, олар өте сезімтал келеді, ал ойшыл
типтің өкілдеріне абстракты ойлау басым болады, оларда эмоциялық өмір
бәсең келеді.
Мұндай бөлудің негізінде, И.П.Павловтың айтуынша, ми қабығы мен
қабықшаларының қызметіндегі арақатынас жатыр. Мидың эмоциялық орталықтары
орналасқан қабықшаларының жетерліктей жоғары белсенділігі кезінде адамдарда
образды ойнауы басым болып, жоғары эмоциялық сезім байқалады. Ал ми
қабықшалары жеткіліксіз жұмыс істегенде, оны ми қабықтары едәуір қысып
тастаған кезде адамдардың психикалық қызметіндегі эмоциялық жағы әлсіз
естіледі. Түрлі адамдардың эмоциялық белгілеріндегі мұндай көп
айырмашылықтардың құпиясы осында.
Өте күрделі психикалық процестердің бірі - сезім. Сезім адамның
тіршілік қажетіне, өзара қарым-қатынасына байланысты сан алуан формаларда
көрінеді. Адам сезімдері тарихи-әлеуметтік сипатта болады. Демек, адамның
өмірі қоғамға байланысты, оның әрекеті де қоғамдық саналы әрекет, сондықтан
оның сезімдері де қоғамдық сипатта болып, сезімнің мазмұнын қоғамдық болмыс
белгілеп отырады. Сезімдерден эмоцияларды айыра білу қажет.
Сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының адамның қажеттіліктеріне
сәйкес келу-келмеуіне байланысты пайда болып отыратын психикалық процестің
түрін сезім деп атайды. Қажеттіліктердің түрлеріне, жағдайға байланысты
сезім көптеген жағымды және жағымсыз түрде өтеді: қуану, шошыну, абыржу,
наздану, мазасыздану, зерігу.
Ч.Дарвиннің еңбегінен осы күнгі адамда байқалатын мәнерлі
қозғалыстардың біразы біздің ерте кезде ата-бабалаларымыздың тіршілігінде
елеулі орын алған әрекеттің қалдығы екендігін байқатады. Мысалы, қатты
ашуланған адам кейде жұдырығын түйіп тістенеді, қабағын түйіп булығады,
демін әзер алып, танауы тәңкиіп кетеді, жүрегі тарс-тұрс соғады. Осындай
мәнерлі қозғалыстардың әрқайсысының өзінше шығу тарихы бар. Бұл мысалдан
жабайы адамдардың өздерінің алдында тұрған жауларымен айқасқа түсейін деп
тұрған адамның қабілетін, даярлық белгісін байқауға болады. Ертедегі
адамдар жабайы аңдармен арпалысқа түсердің алдында денесін соған бейімдеп
алып, сонан соң жауымен айқасатын болған. Қазіргі адамдар үшін мұндай
көріністер дөрекі, ебдейсіз қимылдар болып табылады. Мұндай ебдейсіз
қимылдар мәдениетті адамдар қылығына ешқандай сыйысымсыз сипатта болады.
Бұған көбінесе сотқар, ызақор, кекшіл адамдар бір табан жақын тұрады.
Адамдардың сана сезімі өскен сайын оның қимыл-қозғалыстары да мәдениетке
түседі, үйлесімді бола бастайды [5].
Сонымен қатар, Н.Н.Ланге физиолог ғалым ретінде ал, У.Джемс психолог
маман ретінде, әрқайсысы өзінше зерттеулер жүргізді. Олар адам ағзасында
эмоцияның нендей негіздері пайда болып отыратындығын анықтауды міндет етіп
қойды. Джемс пен Лангеге дейінгі психологтардың эмоция жайындағы
түсініктері мынадай сипатта болған: оның бірінші өлімі сыртқы не ішкі
оқиға, қауіпті жағдай төнгенде оны қабылдап, эмоция тудырады, сонан кейін
бұл эмоцияны бастан кешіреді (жүректің жиі соғып дүрсілдеуі, бозарып кету,
жүйкенің тітіркенуі, тамақтың құрғауы – мұның бәрі қорқудан пайда болатын
сезім күйлері) сол тітіркендіргіштерге әсерленуі. Бұрын мұндай күйлерді
психологтар мынадай ретпен көрсеткен: қабылдау, сезім, оның сыртқы
көрінісі. Ал Джемс пен Ланге мұндай сезім күйлерін бастан кешіруді өзгеше
ретпен көрсетеді. Белгілі бір қатерлі оқиғаны қабылдағанда оған әсерлену
рефлекторлық түрде органикалық өзгерістерге ұшыратады (Лангенің-көрсетуінше
қан тамырларының кеңейіп, таралуы және ішкі орган қызметінің жандана
түсуі). Адам органдары сыртқы қауіптің әсерінен жанданып, оларды қабылдауда
біздің бойымызда эмоция пайда болады дейді.
Л.Джеметтің эмоцияның пайда болуы жайындағы ілімі қазіргі кезде түрлі
өзгерістерге ұшырап, әрқилы қайшылықтар тудырып отырғаны мәлім. Әдетте, біз
жылаймыз, өйткені қайғы-қасіретке ұшыраймыз, денеміз тітіркеніп түршігеді,
өйткені қорқамыз, біреуді ұрып-соғамыз, өйткені біз ашулымыз, ал дұрысында
былай деп айтқан жөн болар еді: біз қамығамыз, сондықтан жылаймыз біз
қорықтық, сондықтан денеміз түршігіп дірілдейміз, біз ашуландық сондықтан
ұрып-соқтық. Джеметтің пайымдауынша біз сыртқа шыққан эмоциямызды игере
білсек, ол басылады және керісінше: біз ашу-ыза мен шаттық күйге бөленсек,
оның, артынша бұл көрініс эмоция болып сыртқа шығады.
Мұндай көзқарастың қалыптасып орнығуына мынадай екі түрлі жайт әсер
етеді: бірінші - бұл көзқарас эмоцияны табиғи-ғылымы және биологиялық
тұрғыдан негізделді деп санады; екінші - ешкімге керексіз эмоцияның шығу
тегін хайуанат дүниесінің тіршілігімен ұштастырылған көзқарастан өзгеше
етіп құрылды. Сөйтіп, эмоция жеке басқа тән қасиет ретінде қарастырылды.
Біздер адамның басынан кешіретін сезімдерінің бәрі оның ішкі жан дүниесімен
және оның жеке басына тән ерекшеліктері өзара тығыз байланысты екенін жақсы
білеміз.
Эмоция туралы ілімдегі мұндай көзқарасты А.Адлер мен оның мектебі де
қолдады. Олардың арнайы бақылау жүргізіп, эмоция қызметінің мәні тек
жануарлар дүниесіндегі истинкті әрекеттерде ғана емес, сондай-ақ ол бір
жағынан адамның мінез ерекшеліктерінің қалыптасып отыруына әсер етеді деп
санаса, ал екінші жағынан ол сол эмоциялық күйлерді өз басынан кешіріп
отырғандығын атап көрсетеді [6].
А.Фрейд тұңғыш рет эмоцияның биологиялық маңызына сенімсіздікпен
қарағаны мәлім. Ол бірқалыпты дамыған бала мен жүйке ауруына ұшыраған
баланың эмоцияларын ересек адамдардың тіршілігімен салыстыра отырып
зерттеуге писихология мамандардың бәрі де үнемі көңіл аударып
отыратындырына көз жеткізді [7].
Адамның эмоциялық жағдайы оның темпераментімен байланысты екенін,
стресс жағдайының адам өмірінде маңызы өте үлкен екеніне қазіргі кезде
көбірек көңіл бөлінуде. Оған тоқталардың алдында бұл ауыртпалық туралы
түсінік қазақ халқының арасында ежелден болғанына назар аударалық.
Өтейбойдақ Тлеуқабылұлының Шипагерлік баян атты еңбегінде стресс туралы,
Ұшынымдар - деген тақырыппен, көптеген деректер келтірілген. Алланың
өзіне жазған тиесілі несептік ризығын тергелі адамзатының әрбірінің
өмірлеуі біркелкі болмаулығы шарт. Кейде өтерден Шопан үсті боз торғайға
ұйалық болмақ. Кейде бұл өтерден ойпыл-тойпыл, астан-кестен болып, ел
басына лан туылып, қыз қатын, шаңырағы отын болмақ-деп көрсеткен.
Эмоциялық шокты – ұшықтық сілейме-деп Ө.Тлеуқабылұлы былай
сипаттайды: ... әуелі тұрса тұрған күйі, отырса отырған беті, жатса жатқан
қалпы бежірейген күйі қатып қалған тақылетті болмағы шарт. Алыстан
айғайлағанды қойып, жанына барғаныңды сезбейді. Тіпті түртсең қозғалып,
қарау тақылетті пенделік тіл алысымдық ұштасымдылық көрсетуге шамасы келмек
емес, жетпек емес деп сипаттама берген [8].
Ө.Тілеуқабылұлының Шипагерлік баян еңбегінде тұлғадағы қандық
аңғақтық бейімдер - деген тақырыппен адам организмінің алты конституциялық
түрін ажыратқан: 1) қандық аңғақтық ысқытық бейім; 2) қандық аңғақтық
суықтық бейім; 3) қандық аңғақтық қоюлық бейім; 4) қандық аңғақтық
буылмалық бейім; 5) қандық аңғақтық уылмалық бейімі (нілсіз бейім деп те
атаулық). Осы сипаттарды қазіргі тілде келтірентін болсақ, оны былай
көрсетуге болады:
1. Қаны ыстыққа бейімі. Дене бітімі енгезердей, өңі шиедей қызыл,
сабырлы, көп сөйлемейтін, аз күлетін ешкіммен сырласпайтын, сызданып
сөйлейтін, ұстамды келеді. Бұндай адамдар Гиппократтың жіктеуі бойынша
флегматиктерге жақын.
2. Қандық аңғақтық суықтық бейімі. Қараторы өңді, қара толықшалаулық
ынтық сөйлемеліктері, менікі ғана жөн деуліктері, білгірлікті
біліктілік, көрсетімшіл, сөйлемділік таласқы кеуде қарағай деулік
тақылеттілер - дегенінен өңі қараторы қара, денесі толықша, сөзшең,
менікі ғана жөн дейтін, білгірлігі мен біліктілігін көрсете білетін,
өзіне сенімді адамдарды ұғамыз. Бұларды Гиппократтың сангвиниктеріне
жатқызуға болады.
3. Қаны сұйықтыққа бейім. Өң әлпеті әртүрлі, көзі шатынап, терісіне симай
әрнәрсеге соқтыққыш, қараптан қарап тұрып ашушаң, басқаның сөзін
аңдитын, басынан сөз асырмайтын, кекшіл, болымсыз нәрсе үшін өш алуға
бейім, басқа адамды өлтіруге аңсары ауғыш, төбелесуге жақын тұратын,
артын ойламайтын адам. Бұл Гиппократтың холеригіне жақын.
4. Қаны қоюлыққа бейім. Үйден көп ұзақ шықпайтын, үйкүшік, шілденің
ыстығында қаңтардың суығындағыдай үстінен киімін тастамайтын, суық
тисе жалпағынан түсетін, маңдайы жіпсіп терлесе жадырайтын. Іс-әрекеті
аз адамдар. Гиппократтың жіктеуі бойынша меланхоликтерге жақындау
келеді.
5. Қаны буылмалыққа бейім. Өң-әлпеті әртүрлі түсті болса да, соңынан
сұрланыңқы болып, көз жанары солыңқырайды. Әдетте диагноздың тура
тұжырым жасау мүмкіншілігі болмаса, көп сезілмейтін, кенеттен талықсып
кетіп, ақыл-есінен айырлатын адамдар. Кейбіреулері не болса соған тез
ренжиді. Бұдан біз Өтекең бабамыз қояншық дертімен ауыру сипаттамасын
беріп отырғанын аңғарамыз.
6. Қаны уыттылыққа бейім. Өңі аққудай, көз аңсары солыңқы, кейбірінің өңі
тоқтыққан, үп еткен желге ұшып кетердей арық, бет әлпеті жып-жылтыр,
кейбіреулерінде өрмекші торлары тәріздес әжімдер байқалады. Қолмен
ұстағанда бұлшық еттері болбыр, жүріп-тұруға еріншек, дауысы тым
әлсіз. Кейбіреулерінің қан тамырлары қанаса, оны тоқтату тым қиын
болып, организмде ауыр бүліністер туындатуына әкеледі. Мұрны қанау,
басы ауырғыш, қатты семіру, мәңгүр болып орнынан қозғалмау сияқты
белгілерімен көрінетін қанның шіруі мен сөлдің нілсізденуіне бейім.
Бұдан біз автордың қуалайтын ауруларға бейімділігі бар адамдарды
сипаттап отырғанын ұғамыз [9].
Абай еңбектерінде адамгершілік сапалардың жетекшілерінің бірін жүрек
сезімі деген. Сезім адамның іс-әрекетінде үлкен орын алатындығын көрсете
отырып, сезімді жүрек қасиеті, ол адамның өмір сүруінің басты шарты, ол
тамырлармен қан жүргізеді, ол жанның тұрағы, мекені, онсыз өмір жоқ деп
көрсетеді. Эмоционалдық көңіл күйінің жағдайында адамның бет әлпетінен
байқалатын қимылдар мен физиологиялық өзгерістерге үлкен көңіл бөлді. Абай
кейбір өлеңдері мен өнеге-үлгі сөздерінде жеке сезімдер құбылыстарына
қысқаша түсінік береді.
Қуаныш – адамға сергектік пен күш-қуат беретін жағымды сезімдердің
бірі. Ол көбінесе жастыққа тән сезім болып табылады. Адам қартайған сайын,
онда жағымсыз сезімдер көбейеді. Алайда адал еңбек ету адамға қашанда
қуаныш, бақыт әкеледі.
Күлкі – адам қуанышының айқын көріністерінің бірі болып табылады. Күлкі
– адамға қажетті нәрсе, бірақ пайдасыз, орынсыз күлкі зиянды болып
табылады. Сондықтан орнымен ғана күлу керек. Күлкі адамның рақаттанып,
ләззат алуынан туғанда ғана жақсы күлкі болып табылады.
Қайғы. Көкірек толған қайғы кісінің өзіне де билетпейді, бойды
шымырлатып, буынды құртып, я көзден жас болып ағады, я тілден сөз болып
ағады.
Ашу. Абай ашуды қайратпен байланысты талдайды: Қайратсыз ашу – тұл,
тұрлаусыз ғашық – тұл, шәкіртсіз ғалым – тұл - дейді. Егер ашулы адам
айқайлап, дауыс көтеріп, шаптығып кететін болса, оның өндіретіні шамалы
болады, қайта ашулы адам үндемей, сазарып отырып алса, міне, сондай адамнан
сақтану керек: оның арты жамандыққа соқтықтыруы мүмкін. Ашулы адамның сөзі
аз болса, ыза қуаты артында болғаны; егерде аузынан қара қан ағызса, домбыт
мақтаншақ, - деп жазады.
Ұят. Абай ұяттың екі түрі бар ол надандықтан болатын ұят және абыройға
сыйысымсыз іске ұялу деп көрсетеді де, олардың әрқайсысын сипаттап, ұялу
бұл адамгершіліктің маңызды ерекшеліктерінің бірі болып табылады: ұят
адамның табиғатына зиянын тигізеді деп түсіндіреді. Ұят деген адамның өз
бойындағы адамшылығы, иттігіңді ішіңнен өз мойныңа салып, сөгіп қылған
қысымның аты. Ол уақытта тілге сөз де түспейді, көңілге ой да түспейді.
Көздің жасын, мұрынның суын сүртіп алуға да қолың тимейді, бір ит боласың.
Осы күнге менің көрген кісілерім ұялмақ түгіл, қызармайды да, деп Абай
сезімге бөленгендегі адамның күй-жағдайы ерекше ішкі кернеуге алып
баратынын көрсеткен.
Эмоциямен сезімнің қазіргі кезде психологияда пайдаланып жүрген
анықтамасын беріп, оның барлық түрлеріне жүйелі түрде сипаттама берген
Қ.Жарықбаев. Ол теріс эмоциялардың ішінен қорқыныш, аффект, стресс
жағдайлардың сипаттамаларын жасаған. Қ.Жарықбаевтың топтастыруы бойынша
эмоцияларды бірнеше топқа жіктеуге болады. Олардың бір тобы жағымды не
ұнамды эмоциялар деп аталады. Бұлар адамның тіршілік қажетіне орайлас, оның
ішкі өмірінің шарықтап, жан-жақты өсу шарттарының бірі болып табылады.
Мысалы, қуаныш, сүйіспеншілік, көңіл қоштық т.б. осындай.
Эмоциялардың енді бір тобы жағымсыз не ұнамсыз эмоциялар деп аталады.
Бұлар белсенді әрекетке азды-көпті нұқсан келтіретін сезімдер. Мұндай
эмоцияларға қорқыныш, қайғы, абыржу, налу, үрейлену, үмітсіздену т.б.
жатады. Осы айтылғандармен қатар, қарапайым және күрделі эмоциялар болып
бөлінеді. Қарапайым эмоциялар адамның органикалық қажеттерінің өтелу-
өтелмеуіне байланысты туып отырады. Қ.Жарықбаевтың Жантануға кіріспе
деген еңбегінде эмоция мен сезімнің айырмашылықтары сурет 1-де былай
көрсеткен [10].
Сурет 1 - Эмоция мен сезімнің айырмашылығы
Қазіргі кезде эпидемиологиялық және экологиялық проблемаларға
психоэмоционалдық фактор қатерлі, қауіптілердің қатарына қосылып отыр.
Олардың ішінен мектеп оқушыларының бойында кездесетін эмоционалды
үйлеспеушілік мәселесі. Отандық және шетелдік психологтардың зерттеулері
бойынша жалпы көпшілік халықтың эмоционалдық үйлеспеушілігінің жоғарылауы
мемлекеттегі саяси және экономикалық жағдай үлкен роль атқарады. Көпшілік
арасында мазасыздану, болашаққа сенімнің төмендеуі, өмір сүру
қажеттіліктерін қанағаттандыруға мүмкіндіктердің төмендеуі болып табылады.
1.2 Мектеп жасындағы балаларда орын алатын эмоционалдық даму
ерекшеліктерінің көрініс беру түрлері
Жалпы орта мектептерде оқитын оқушылардың әрқайсысының өзіне тән жеке
даралық ерекшеліктері бар. Сондықтан мектеп психологі алдында тұрған
мәселелердің бірі мінез-құлқында эмоционалдық үйлеспеушілігі бар балаларға
дер кезінде тиімді көмек көрсету.
Мектеп оқушыларында жиі кездесетін қиындықтар мектепішілік қарым-
қатынаспен байланысты орын алады. Өсіп дамып келе жатқан бала бойында алуан
түрлі қасиеттер байқалады. Осы бір көп сырлы қасиеттердің жағымды және
жағымсыз жақтарымен қатар елеусіз мінез көріністері де бала бойында болады.
Бала мінезінің жағымды жақтарына қайырымдылық, инабаттылық, сыйлаушылық,
тілалғыштық, шынайы адалдық, жақсы-жаманды айыра білушілік, алдағы өмір
жолына ұмтылушылық жатса, ал нашар мінез көріністеріне тұрақсыздық, өтірік
айтушылық, өзімшілдік, беймазалық, ұшқалақтық сияқты қасиеттер жатады. Бала
бойында назар салып бақылағанда байқалатын қасиеттерге: өзіне-өзі сын
көзбен қарап, мінездегі кемшіліктерді сезіну, әділетті, әділетсіздікті
аңғаруы ойлаған мақсатын орындап шығу үшін шыдамды болуы мен іскерлігі
жатады. Егер кішкентай кезінен бала мінезіндегі көріністер өмірімен
сабақтасып, тәрбиемен ұштасса, ол қайырымды, байсалды, бір сөзді, батыл
жүректі, табанды болып ер жетеді, ал олардың бойында ынжық мінез қалыптасса
біртіндеп ол сылбырлық, жалқаулық, күйгелектік, қорқақтық, мылжындық
мінездерге айналады. Бала өскен сайын көп көріп, естіп білуге ұмтылады. Өз
ойын айту, басқалармен қарым-қатынас жасау, достасу, пікірлесу сияқты мінез-
құлық көріністері қалыптасады.
Шамадан артық эмоционалдық зорлану нәтижесінде балаларда жиі кездесетін
ауытқу – агрессивтілікке алып келеді. Агрессия дегеніміз өзге адамдарға
болмаса жануарларға себепсіз зиян келтіруге тура бағытталған қиянат. Ал
агрессивтілік – бұл жеке тұлғаның мінез-құлықында көрініс беретін
стрессогондық жағдайдан өзін-өзі қорғау реакциясы болауы мүмкін. Бастауыш
сынып оқушыларының агрессивтілігінің негізгі себебі қорғаныс функциясымен
байланысты.
Бала агрессиясын зерттеушілер оған әр түрлі анықтама береді. Біреулері
ол адамның қоршаған орта құбылыстарынан өзін қорғауға арналған тұқым
қуалаушылыққа негізделген қасиет деп көрсетсе (Лорнед, Анри), екіншілері
адамның өзі өмір сүретін ортада жетекші роль атқаруға бағытталған әрекет
(Моррисон) деп түсіндіреді. Агрессияны фрустрациямен байланыстыратын
теориялар да бар (Маллер, Дуб, Доллард) Агрессия терминімен жеке тұлғаның
субъект субъекттік қатынаста деструктивтік әрекетке жақындығын белгілейді
[11].
Сонымен анықталған жас кезеңдеріне сүйене отырып, білім беру жүйелері
және практикалық психологтар мектептегі барлық жас аралығын 3 кезеңге бөліп
қарастырады: 1. Кіші мектеп жасындағы кезең; 2. Жеткіншектік жасындағы
кезең; 3. Ерте жасөспірім кезең.
Бірінші кезең - баланың мектепке түсіп, жаңа ортаға бейімделуімен
сипатталады. Екінші кезең - баланың өтпелі кезеңімен тап келуімен, ағни
қиын саналатын кризистік кезеңмен сай келеді. Өтпелі кезең - жас ерекшелік
дамудың өте жауапты сатысы. Үшінші кезең - бұл оқушылардың жеткіншектік
жаспен ересектік жас аралығындағы және олардың 10-11 сыныпта кездесетін
қиындықтарымен сай келеді. Бұл уақыт адамның тұлғалық дамуының өте манызды
және жауапты кезеңі болып табылады. Сондықтан да, бұл кезеңдегі әрбір
қадамның жауапкершілігі артады, сондай-ақ, бұл кездегі әрбір қатенің
белгілі-бір көлемді салдары болуы мүмкін, ал кей кезде ол драмалық сипатқа
да ие болуы мүмкін. Сондықтан да, бұл жас аралығын немесе осы жас
аралығындағы оқушыларды қиын жас немесе қиын балалар категориясына
кіргізуіміз мүмкін. Қиын жасты екі сөзді талдау арқылы түсіндіруге
болады: критикалық және өте қиын, қауіпті.
Сонымен мектептегі үш кезеңге сүйене отырып, біз барлық мектеп
жасындағы уақытты критикалық жас деп айта аламыз. Л.С. Выготскийдің
Критикалық кезең теориясы бойынша критикалық жас дегеніміз, біржағынан
балалардың қоғамдық қарым-қатынас жүйесіндегі өзгерулері жататын, екінші
жағынан баланың ішкі позициасының өзгеруі жататын дамудын әлеуметтік
ситуациясының қайта құрылу нәтижесі.
Балалардағы эмоционалды үйлеспеу олардың сабаққа үлгермеушілігімен де
сипатталады. Мысалы, балаларға көомектескенде егер де ол тапсырманы ұзақ
түсінбесе кері эмоцияны ғана емес, сонымен бірге, тапсырманы нәтижелі
орындаудың жолдарын қарастырмай мұндай әрекеттерден алдын-ала іштегі бас
тарта бастайды. Бұл жердегі бірінші жағдай екінші жағдайға қарағанда жиі
көрінеді. Сондықтан да баланың өмір жағдайына көңіл бөлу керек. Мысалы,
бала от басындағы екінші баланың пайда болуына байланысты жат қылықтар
көрсете бастайды, сондай-ақ мектеп ауыстыру нәтижесінде тәуелділік,
мазасыздану сезімі пайда болады. Ата-аналарға негізгі көңіл бөлу керек
нәрсе - көп балаларда мұндай стресс эмоционалды және мінез қиындықтарын
туғызатындығы [12].
Бала мінезіндегі эмоционалды үйлеспеушілікті зерттеген зерттеушілер
пікірін талдау нәтижесінде оқушылардың эмоционалды үйлеспеуіне әсер ететін
негізгі мынадай факторлар анықталды. Олар: биологиялық ерекшеліктер және
әлеуметтік орта. Осы факторлар бойынша, А.Бек жүргізген зерттеулер бойынша
эмоционалды үйлеспеушілікке әсер ететін факторлар жүйеленген түрде сурет 2-
де көрсетілген:
Сурет 2 - Бек А. бойынша, мінез-құлықтың үйлеспеуінің негізгі қозғаушы
күштері
Сонымен, баланың жас ерекшелік психологиялық сипаты оның бөлек-бөлек
жаңа құрылымның немесе ерекшелігінің жиынтығымен анықталмайды, ол оның әр
жас кезеңіндегі жеке адамдық қасиеттерінің қалыптасуымен анықталады.
Сондықтан осы ерекшеліктерге байланысты, жалпы американ психологтарының
жүргізген зерттеулері нәтижесінде, оқушылардың мінез-құлқының үйлеспеуі 80%
осы жеткіншектік кезеңге тән екендігі белгілі болады. Өйткені, мектеп
оқушыларында, яғни, кіші және орта мектеп жасындағы балалардағы қабылдау
өте жоғары болатындығы белгілі, сонымен қатар, оқушылардың дүниеге
көзқарасы, жағымды қасиеттерінің қалыптасып келе жатқандығымен байланысты.
Осы анықталған мэліметтерді негіз ете отырып, Г.Д.Пирьовтың басшылығымен
бір топ Болгария психологтарының жүргізген зерттеулері нәтижесінде 5-17 жас
аралығындағы балаларға ашушаңдық тән екендігі белгілі болды.
Сонымен қатар олардың психикалық нормаларының үлкендерден айқын
ерекшеленіп тұратындығын 14-15 жастағы 15000 американ жеткіншектеріне
психодиагностика ретінде жүргізген даралық минесоттық тестімен дәлелдеуге
болады. Өйткені, бұл тест нәтижесі бойынша, нормадағы балалардың өздері
психопатия, шизофрения, гипомания шкалалары бойынша көрсеткіштері
үлкендерден жоғары. Бұдан үлкендер үшін ауру симптомы болып табылатын бұл
көрсеткіштер жеткіншек немесе жасөспірімдер үшін норма болып табылады
деген, қорытындыға келеміз.
Оқушылардың басқада психологиялық ерекшеліктерін анықтау мақсатында
шетел мамандары С.Хатауэй және Э.Монакези жүргізген "Роршах" және
"тематикалық апперцепция" тесті бойынша 12-16 жас аралығындағы оқушылардың
мазасыздану деңгейінің жоғары болатындығы, сонымен қатар. Кеңес уақытында
үлкен маман болып табылатын жасөспірімдер психиатры Л.Л.Мекрабянның
мәліметі бойынша, осы жас аралығындағы балалардың жекелік ауытқуларының
бірден өсетіндігі дәлелденді. Сонымен қатар әр жас кезеңіндегі мазасыздану
деңгейінің ерекшелігіне байланысты [13].
В.Д.Кисловская проективті тест көмегімен мазасызданудың жас ерекшелік
динамикасын қарастырды. Оның нәтижесі бойынша, кіші мектеп жасындағы
оқушылардағы мазасыздану бейтаныс үлкен адамдармен қарым-қатынас кезінде
және қатарластарымен қарым-қатынас кезінде көрінсе жеткіншектерде бейтаныс
адамдармен жеткіншектерден гөрі, қатарластары және ата-анасымен қарым-
қатынас кезінде, ал жасөспірімдерде мазасыздану барлық қатынас сферасында,
әсіресе, ата-аналармен немесе балалар тәуелді болып табылатын басқа да
үлкендермен қарым-қатынас кезінде көрінеді екен және жасөспірілдерге
мазасыздану деңгеңінің жоғарылығы тән болып шықты. Мұның себебі,
жасөспірімдік кездегі эмоционалды реакцияның әсерінен дифференциацияның
жалғаса беруінде, және эмоционалды реактивтіліктің төмен дәрежеде болуында.
Төмен реактивтілік психологиялық жағымсыз фактор болып табылады. Осыған
байланысты жүргізілген Калифорниялық лонгютидтің нәтижесі бойынша, төмен
эмоционалды реактив тән жеткіншектерлен жасөспірімдерге біршама мазасыздық
тән, эмоционалды тұрақсыз, икемсіздеу және қарым-қатынассыздау болып келеді
екен [14].
Осы айтылған факторлардың себебі, Л.Е.Личко пікірі бойынша 12-18 жас
аралығының психопатияға криткалы кезең болуында. Сондықтан да дәл осы
кезеңде оларға аса көңіл бөлінбесе, олардың мінез-құлқының эмоционалды
үйлеспеушілігінің тереңдеп кетуі мүмкін. Бірақ, эмоционалды үйлеспеушілік
тек қана гармоналды өзгерумен ашылмайды, сонымен қатар, әлеуметтік факторға
және тәрбие шартына тәуелді және индевидуалды - типологиялық ерекшеліктерге
де байланысты болады.
Өсіп келе жатқан балаға әсер ететін және оның пайымдау дүниесін
өзгертетін сыртқы және ішкі факторлардың көлемін білу күрделі нәрсе.
Сондықтан да есеюдің психологиялық қиындықтары, мен бейнесі және талпыну
деңгейінің қарама-қайшылығы сияқты жеткіншектерге тән эмоционалды күштену
ерте жасөспірімдерде болады деуге алып келеді. Сонымен қатар, балалардағы
дисгаромониялық жеткіншіктік синдромы, яғни, оқушылардың өзінің денесіне
және сыртқы көрінісіне көңіл бөлуі, т.с.с. жағдайлар олардың эмоционалды
үйлеспеуіне әкеліп соғады.
ІІ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЭМОЦИОНАЛДЫҚ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ДИАГНОСТИКАЛАУ
ЖӘНЕ КОРРЕКЦИЯЛАУ
2.1 Оқушыларды кері эмоционалдық әсерлерден жеңілдетуде тиімді әдіс-
тәсілдерді пайдаланудың жолдары
Қазіргі кезде психологияда оқушыларда кездесетін эмоционалдық
үйлеспеушілік жағдайын болдырмаудың көптеген әдіс-тәсілдері мен амалдары
жасалған. Оқушыға дер кезінде қажетті көмек көрсету үшін олардың
психологиялық жағдайына әсер еткен себептерді нақты анықтап,
психоэмоционалдық жағдайын диагностикалап, оларды осы жағдайдан шығару
жолдарын анықтап алу қажет.
Әрбір жас шағы психологиялық дамудың ерекше сапалы кезеңі болып
табылады және бала дамуының осы кезеңінде оның жеке басының өзіндік
құрылымының жиынтығын құрастыратын көптеген өзгерістермен сипатталады.
Л.С.Выгогтский жеке тұлғаның жас шағы дамуының белгілі сатысын біршама
тұйық кезең деп қарады, оның мазмұны дамудың жалпы циклінде алатын орны мен
дамудың жалпы заңдарының одан әрі өзіндік көрініс табуымен анықталады. Бір
жас сатысынан екіншісіне өтуге бұрынғы кезеңде болмаған жаңа құрылымдар
пайда болады және даму барысының өзі қайта құрылып, өзгеріп отырады.
Жас ерекшеліктері көптеген жағдайлардың жиынтығымен анықталады. Бұл -
әр балаға оның өмірінің осы кезеңінде қойылатын талаптар жүйесі,
айналасындағылармен қарым-қатынастарының мәнісі, әрі ол игеретін білімі мен
іс-әрекеттері, әрі осы білімдерді игеру тәсілдері. Жас шағына тән
ерекшеліктерді анықтайтын жағдайлардың жиынтығына баланың дене дамуының
түрлі жақтарының (мысалы, сәбилік шақтағы белгілі мофологиялық
құрылымдардың жетілуі, жеткіншек шақтағы организм өзгерістерінің
ерекшеліктері т.б ) ерекшеліктері де енеді [15].
Сонымен, жас шағы балаға оның дамуының сол кезеңде қойылатын талаптар
мен тіршілік жағдайларының өзіне тән ерекшеліктерімен, оның
айналасындағылармен қарым-қатынас ерекшеліктерімен, баланың жеке басының
психологиялық құрылымы дамуының деңгейімен, білім мен ойлауының даму
дәрежесімен, белгілі бір физиологиялық ерекшеліктердің жиынтығымен
сипатталады. Жас шамасына қарай даму кезеңдері ауысуының негізгі
механизмдерін Л.С.Выготский және Д.Б.Эльконин анықтаған. Олардың құрған
теориясы бойынша жас кезеңін айналасындағылармен қарым-қатынас жасаудың
даму деңгейі бөлімдердің, тәсілдердің, қабілеттердің даму деңгейі
арасындағы байланысты анықтайды.
Қ.Жарықбаев мұның себептерін келесідей айқындайды [10]: біріншіден,
бала бойында жинақталған өктем мінез дау-жанжалға жетелейді; екіншіден,
өктем мінез арқылы өз қалағанына жетудің сценарийі көз алдарында,
үлкендердің үлгісі арқылы беріледі; үшіншіден, ұзақ уақыт бойы қабылдаған
ақпараттық әсер агрессия мен оған сай қимыл-әрекетке итермелейді.
Бұл жағдай соңғы он жылдан астам уақыттың ішінде көрерменге ұсынылып
отырған теле-видео өнімдердің ешқандай сұрыптаудан өтпегенінің салдарынан
туындап отыр. Мектеп оқушылары күн сайын оларды қабылдап, өз іс-әрекетіне
ұстаным етіп отырғаны сонша, бұрынғы кезеңдегі жақсылыққа жетелейтін, халық
ертегілерінің негізінде құрылған мультфильмдер оларды мүлдем
қызықтырмайды, іш пыстырарлық болып көрінеді. Өйткені ол кейіпкерлер
қазіргілер сияқты агрессивті, импульсивті емес. Ал олардың ұғымынша, бас
кейіпкер өте күшті, бәрін тас-талқан ете алатын болуы керек, ал ар-намыс,
ақылға, мейірімділікке сүйенгендер оларға үлгі бола алмайды.
Мәселен 7-8 жастағы бала беріліп жатқан ақпараттың жағымды, жағымсыз
жағын дұрыс бағалай алмайды, экранда берілген қалпында, шындық ретінде
қабылдайды. Көп жағдайда балалар мен жасөспірімдер күнделікті өмірде сол
алған әсерін іске асырып жатады. Жалған деректерге, асырмалы эмоцияға
негізделген, адамгершілікке жат ақпараттар оқушы санасында ұзақ уақыт қалып
қояды да, ол оның тұлға ретінде қалыптасуына, мінез-құлқына өз әсерін
тигізеді. Нәтижесінде біздің оқушыларымыз қоғамда қалыптасқан адамгершілік
нормаларға қарсы, заң бұзушылық әрекеттерге барып жатады.
Мектепке балалар көбінесе отбасынан мінез-құлқы қалыптасып келеді де,
бұдан кейінгі оқу тәрбие ісі оларға ата-анасы берген қабілеттерін шыңдау
үшін бағытталады. Міне осы орайда балалардың бойындағы жағымды қасиеттерді
оятып, жағымсыз әдеттерді жою талабы психологиялық, педагогикалық іс-
әрекеттердің тиімділігіне байланысты.
Эмоциялық стрестің жалпы даму заңдылықтары физикалық, химиялық
ауыртпалықтармен ұқсас болып келеді. Шамалы жан-дүниелік ауыртпалықтар
адамның кейбір жағдайларға адаптациясын туындатса, шектен тыс ауыртпалықтар
көптеген дерттердің дамуына себепкер. Сондықтан қазіргі уақытта тым ауырлап
бара жатқан жан-дүниелік ауыртпалықтардың ауру туындататын ықпалы
адаптациялық бейімділіктен басым болып отыр. Осы қиындыққа кездескен
балалардың басым көпшілігінде психоэмоционалдық үйлеспеушілік орын алады да
олардың қиындықтары қоршағандарға да көптеген ыңғайсыздық тудырып отырады.
А.Бектің зерттеулерінде бала алдында тұрған қиындықтар біртіндеп олардың
мінез-құлқындағы үйлеспеушілікке алып келеді деп көрсеткен. Ата-аналардың
баларға қоятын талаптарының өте жоғары дәрежеде болуы және оны толық
орындауға баланың шамасы келмейтіндігі, баланың күнделікті өте қатаң
сыналуы, өзгелермен қарым-қатынас құрудағы және эмоционалдық көмек алудағы
қиындықтар біртіндеп шамадан артық эмоционалды зорлануға алып келеді [16].
Мінез-құлқында ерекшеліктері бар, яғни эмоционалды үйлеспеген
оқушыларды анықтау үшін Түркістан қаласының М.Әбенова атындағы қазақ орта
мектебінің оқушыларын зерттедік. Әр жас кезеңіндегі балалардың мінез-құлық
ерекшеліктерін анықтау үшін көптеген психодиагностикалық әдістемелерді бір-
бірімен ұштастырып жүргіздік. Кеңінен қолданылған әдіс-тәсілдердің ішінде
мұғалімдер мен ата-аналар арасында жүргізілген әңгімелесу, сұрақ-жауап
әдістемелерін қолдану, мінез-құлық ерекшеліктерін анықтау тестілері,
Айзектің темпераментті анықтауға арналған тесті, сонымен қатар Басса-
Даркидің жеткіншектердің мазасыздануын және агрессиясын анықтау тестін және
басқада нақты фактілерге байланысты мектеп оқушылары туралы мәліметтер
жинақталды.
Соның ішінде ең күрделі және қайшылықтары мол жас кезеңі жеткіншектік
шақ болғандақтан дипломдық зерттеуге осы жас кезеңін қарастырдық.
Жеткіншектік жас кезеңінде адам өзінің қандай екенін, қаншалық құнды,
қабілетті екенін барынша толығырақ түсініп білгісі келеді. Өзін-өзі
бағалаудың екі тәсілі бар. Оның біріншісі - өз талаптарының деңгейін жеткен
нәтижелермен салыстырып бағалау, ал екіншісі - әлеуметтік жарыс, өзі туралы
төңірегіндегілердің пікірлерін салыстыру. Осы тәсілдер арқылы құрылған
баланың өз менінің бейнелері күрделі әрі бір мәндес болмайтыны белгілі.
Мұнда нақты МЕН (қазір қандаймын), динамикалық "МЕН" (қандай болғым
келеді), мұраттық "МЕН" (өзімнің адамгершілік ұстанымдарыма байланысты
сондай болуға тиістімін), қиялдағы "МЕН" (қолымнан бәрі келетін болса,
сондай болар едім!) т.с.с. көз алдына елестететін "МЕН" бейнелері бар. Өзін-
өзі талдау нәтижесінде балалар өзін объективті, төмен немесе асыра бағалауы
мүмкін. Балалар мектеп психологының көмегімен МЕН көріністерін анықтауға,
оны зерттеуге мүмкіндіктері болуы керек. Сондықтан әр баланы өзін-өзі танып
білуге үйрету психологиялық қызметтің міндеті болып табылады [17].
Жеткіншектердің біреулері оңашалықты ұнатса, екіншілері жалғыздықтан
үрейлене қорқады, аз уақытқа да жалғыз қала алмайды. Кейде мазасыздану,
фобия белгілері де орын алуы мүмкін. Психолог осы шақтағы баланың
психологиялық дамуындағы ерекшеліктерін анықтап, оның нормадан ауытқуларына
ерекше көңіл бөліп, әрқайсысына жеке-дара қажетті көмек көрсетуі керек. Бұл
жеткіншектерге психологиялық қызмет көрсетудің келесі міндеті.
Адамның күрделі интеллектілік оперецияларды меңгеруі және ұғымдық
аппаратының баюы, теориялық интеллектінің қалыптасуы және көрініс беруі жас
өспірімдік кезеңде жетіледі. Әсіресе арнайы қабілеттер шапшаң дамиды.
Мүдделердің бағытталуының барған сайын саралана түсумен қосылып, мұның өзі
жастардың ақыл-ой қызметінің құрылымын кіші жастардағыға қарағанда күрделі
де дара сипат береді.
Қазіргі кезде жаңа тестік жүйені қолдану арқылы жоғары сынып оқушыларын
мамандық таңдауға даярлануы қажеттілігін ескере отырып, олардың
шығармашылық қабілетін, білім меңгерудегі дербестік дәрежесін арттыруға аса
маңыз беру қажет болып отыр. Арнайы қабілеттердең қалыптасуы оқытудың
сипаты мен қатар психологиялық түзету-дамыту жұмыстарымен де тығыз
байланысты. Сондықтан психологтің келесі міндеті - орта сынып оқушыларының
интеллектуалдық дамуына ықпал жасау. Осы аталған, тағыда баланың жас
ерекшеліктеріне, өмір талабына байланысты туып отырған міндеттерді
басшылыққа ала отырып, әр психолог жеткіншектермен жүргізетін қызметінің
мазмұнын анықтайды.
Біз, зерттеуімізді жеткіншектердің темпераментін анықтаудан бастадық.
Темпераментті зерттеуге арналған Айзенк тесті. Бұл тесті орта сынып
оқушыларынан бастап ересек адамдарға дейін қолдануға болады [18].
Мақсаты: баланың темпераментін және эмоционалдық тұрақтылығын анықтау.
Орындау ережесі: барлығы 57 сұрағы бар бланкі мен жауап парақ берілді.
Сұрақтардың әрқайсысына ия немесе жоқ деп жауап беріп оны жауап параққа
жазыңыз. Дұрыс жауапты табу үшін көп ойланудың ешқандай қажеті жоқ. Өйткені
бұл тапсырмалар арқылы білімді немесе ақыл-ойдың даму деңгейі бағаланбайды,
берілген сұрақтарға дұрыс немесе қате жауап жоқ. Әр адамың өз ойы өзіне
дұрыс. Сондықтан ең бірінші ойға келген жауапты сұрақ номерінің тұсына
жазыңыз.
Сауалнама.
1. Тынығу үшін немесе ерекше сезімге бөлену үшін жаңалық іздеуге
құмарлыққа жиі бөленесіз бе?
2. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz