Жоғары сынып оқушыларының спортқа қызығушылық бағыттарын қалыптастыру
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ СПОРТҚА ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҚ БАҒЫТТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8
1.1
Ғылымдағы қызығушылықтың проблемаларын жете зерттеу ... ... ... ... ... ... .
8
1.2
Спортқа қызығушылықты қалыптастыру принциптері мен ұйымдастыру шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
15
1.3
Спорттық қызметтің құндылық тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
25
2
ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ СПОРТҚА ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ...
38
2.1
Оқушылардың танымдық құндылықтардан бағдар алуы процесінде спортқа қызығушылығын қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
38
2.2
Спорттық.туристік қызмет процесіндегі қызығушылықтар мен оқушылардың оларда бағдарлануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
51
2.3 Зерттеу жұмыстарының нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 64
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
80
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
85
1 МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ СПОРТҚА ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҚ БАҒЫТТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8
1.1
Ғылымдағы қызығушылықтың проблемаларын жете зерттеу ... ... ... ... ... ... .
8
1.2
Спортқа қызығушылықты қалыптастыру принциптері мен ұйымдастыру шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
15
1.3
Спорттық қызметтің құндылық тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
25
2
ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ СПОРТҚА ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ...
38
2.1
Оқушылардың танымдық құндылықтардан бағдар алуы процесінде спортқа қызығушылығын қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
38
2.2
Спорттық.туристік қызмет процесіндегі қызығушылықтар мен оқушылардың оларда бағдарлануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
51
2.3 Зерттеу жұмыстарының нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 64
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
80
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
85
Дене тәрбиесі - қоғамдағы жалпы мәдениеттің бөлігі, адамның дене қабілеттерін дамыту мен денсаулығын нығайтуға бағытталған әлеуметтік қызметтің бір саласы. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев 2014 жылғы «Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Қазақстан халқына арнаған дәстүрлі жолдауында ел болашағының тұтқасын нық ұстауы үшін ХХІ ғасырда стратегиялық жоспарлау ең өзекті қағида болатыны ерекше көрініс тапқан [1]. Сонда ғана, басты мақсатымыздан көз жазбай, азаматтарымыздың күнделікті тіршілігінің мәселелерін шешуге мүмкіндігіміз бар. Бұл деген сөз 30-50 жылда емес, жыл сайын халық тұрмысын жақсартатынымызды білдіреді. Сол себепті жігерлі, намысты, дені сау ұрпақ өсіруіміз керек.
Әлемдегі бәсекеге қабілетті 30 елдің қатарынан орын алу Қазақстан Республикасының стратегиялық басты мақсаттарының бірі болып саналады[2]. Республиканың экономикалық мақсаттарымен қатар халықтың әл ауқатын арттыру,денсаулығын нығайту,адамдардың дене шынықтыру және спортпен шұғылдануына жағдай жасау арқылы денсаулығы мықты ұрпақ тәрбиелеу мақсаттары қойылған.
Жас жеткіншектерді дене тәрбиесі және спорт арқылы баулу, салауатты өмір салтын құруға үйрету,спорттық жетістіктер арқылы Қазақстанды әлемге таныту қазіргі кездегі маңызды жұмыстардың бірі болып саналады.
ХХ ғасырдың соңғы он жылдығында жалпы білім беретін мектептердің спорттық қызметке деген қызығушылығы күрт төмендеді, бұл әрине толық түсінерлік жайт. Біздің ғылыми тәжірибелік зерттеу жұмыстарымыздың нәтижесі көрсеткендей, бұл құбылыстың негізгі себептеріне мыналарды жатқызуға болады:
- мектеп бюджетіне кіретін қаржы көзінің болмауы. Анкета жүргізілген мектептердің дене тәрбиесі пәні мұғалімдерінің 89,3 % осылай саяды. Бұл себептерді бағалаудағы елеусіз айырмашылық, яғни спорттық жарыстарға әлі де болса аз көлемде қаражаттың бөлінетіндігінде;
- спорттық жұмыстарды жүргізуге оқытушылардың кәсіби-педагогикалық даярлығының нашарлығы. Сұралған педагогтардың 67% жоғарысы осына дәлелдейді;
- оқушылардың инетеллектуалдық және өнегелік дамуындағы спорттық қызметтің маңызды рөлін білім беру жүйелері мен өкімет билігі органдары басшыларының тиісті деңгейде бағалайды. Бұл жөніндегі соңғы онжылдықтағы білім беру жүйесіндегі барлық жүргізіліп отырылған саясат айтады.
Солай бола тұрса да, тек қоғамдық даму құндылықтарын ғана емес, сонымен бірге жастарды рыноктық қатынас жағдайындағы еңбекке және өмір сүруге даярлау жүйесінде асыра бағалау жүріп жатыр. Рыноктық экономика жағдайында оқытушыларды даярлауда үкімет билігі құрамдарының қатынасы мен кәсіби қызметін өзгертуге қабілетті, кәсіби әсер ететін жағдайларға (коньюнктура) еркін бейімделуге жеке тұлғаның рыноктық қатынасымен қоғам қажеттілігі арасындағы өткір қарама-қайшылық туындады.
Әлемдегі бәсекеге қабілетті 30 елдің қатарынан орын алу Қазақстан Республикасының стратегиялық басты мақсаттарының бірі болып саналады[2]. Республиканың экономикалық мақсаттарымен қатар халықтың әл ауқатын арттыру,денсаулығын нығайту,адамдардың дене шынықтыру және спортпен шұғылдануына жағдай жасау арқылы денсаулығы мықты ұрпақ тәрбиелеу мақсаттары қойылған.
Жас жеткіншектерді дене тәрбиесі және спорт арқылы баулу, салауатты өмір салтын құруға үйрету,спорттық жетістіктер арқылы Қазақстанды әлемге таныту қазіргі кездегі маңызды жұмыстардың бірі болып саналады.
ХХ ғасырдың соңғы он жылдығында жалпы білім беретін мектептердің спорттық қызметке деген қызығушылығы күрт төмендеді, бұл әрине толық түсінерлік жайт. Біздің ғылыми тәжірибелік зерттеу жұмыстарымыздың нәтижесі көрсеткендей, бұл құбылыстың негізгі себептеріне мыналарды жатқызуға болады:
- мектеп бюджетіне кіретін қаржы көзінің болмауы. Анкета жүргізілген мектептердің дене тәрбиесі пәні мұғалімдерінің 89,3 % осылай саяды. Бұл себептерді бағалаудағы елеусіз айырмашылық, яғни спорттық жарыстарға әлі де болса аз көлемде қаражаттың бөлінетіндігінде;
- спорттық жұмыстарды жүргізуге оқытушылардың кәсіби-педагогикалық даярлығының нашарлығы. Сұралған педагогтардың 67% жоғарысы осына дәлелдейді;
- оқушылардың инетеллектуалдық және өнегелік дамуындағы спорттық қызметтің маңызды рөлін білім беру жүйелері мен өкімет билігі органдары басшыларының тиісті деңгейде бағалайды. Бұл жөніндегі соңғы онжылдықтағы білім беру жүйесіндегі барлық жүргізіліп отырылған саясат айтады.
Солай бола тұрса да, тек қоғамдық даму құндылықтарын ғана емес, сонымен бірге жастарды рыноктық қатынас жағдайындағы еңбекке және өмір сүруге даярлау жүйесінде асыра бағалау жүріп жатыр. Рыноктық экономика жағдайында оқытушыларды даярлауда үкімет билігі құрамдарының қатынасы мен кәсіби қызметін өзгертуге қабілетті, кәсіби әсер ететін жағдайларға (коньюнктура) еркін бейімделуге жеке тұлғаның рыноктық қатынасымен қоғам қажеттілігі арасындағы өткір қарама-қайшылық туындады.
1 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. «Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» 17 қаңтар. Астана, 2014.
2 Қазақстан Республикасы Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауы 14.12.2012.
3 Арвисто М.А. Социально педагогическая роль ценностных ориен-тации как мотивационное ядро спортивной деятельности //Социально - педагогический аспект физической культуры.- Челябинск: ЧИФК, 1994.- с.22-26.
4 Ахияров К.Ш., Бронников С.А.., Исхаков Т.К. Народная педагогика - основа воспитания подрастающих поколений. Уфа:БОПО,1992.-48с,
5 Гаязов А.С. Теория и практика гражданского воспитания уча¬щейся молодежи на современном этапе. Автореф.дисс...докт.пед.наук -Челябинск: ЧелГУ, 1996.-40 с.
6 Исаев А.П., Фомин НА Экологические и демографические проблемы уральского региона и пути их решения. - Челябинск:УГАФК, 1997.-63 с.
7 Кабиров Р.Ф. Формирование позитивного отношения студентов к
физической культуре средствами ценностных ориентации. Дис¬сертация ... к.п.н. - Челябинск: УАФК, 1996. -130 с.
8 Абдеев Р.Ф. Философия информационной цивилизации. - М.:Владос, 1994.-336 с.
9 Абрамов Н.Т. Ценность и управление.-М: Наука, 1874. -248 с.
10 Абульханова-Славская К.А. Деятельность и психология личности. - М:Наука, 1980.-336 с.
11 Здравомыслов А.Г. Потребности. Интересы. Ценности. М.:ИПЛ,
1986.-163 с.
12 Батурин М.А. и др. Практикум по психологии физического воспи-тания. - Челябинск: ЧГИФК, 1994. -53 с.
13 Белухин Д.А. Основы личностно - ориентированной педагогики -
М.:Модек, 1996.-318с.
14 Верба И.А. и др. Туризм в школе. - М.:ИП, 1983. -113 с.
15 Выготский Л.С. Психология искусства.. - М.:ИП, 1965. -379 с.
16 Ковалев А.Г. Психология личности.-М.:ИП, 1970. -141 с.
17 Платонов В.Н. Теория и методика спортивной тренировки. – Киев: ВШ, 1984. – 196 с.
18 Рубинштейн С.Л. Общие основы психологии. - М.: Учпедгиз,1946.-380 с.
19 Иванов В.Д. Методические рекомендации по воспитанию эколо-гической культуры школьников. - Челябинск:ЧОИУУ, 1989. - 83 с.
20 Мясищев В.Н. Психология отношений.-М.: АПСН, М.Воронеж,
1995, 356 с.
21 Ковалев А.Г. Психология личности.-М.:ИП, 1970. -141 с.
22 Морозова Н.Г. Учителю о познавательном интересе. - М.: Знание,1979.-47 с.
23 Грибанова Г.И. Скаутизм как воспитательная система // Педагогика, 1992, № 5-6. - с.11-1?.
24 Психология. Словарь. Под ред. Петровского А.В, М.Г.Ярошевского. - М: ИПЛ, 1990.
25 Гербарт И. Общая педагогика. Хрестоматия по истории педагоги-ки. -т.И, часть I. - М.:Учпедгиз, 1940. - с.204- 286.
26 Дистервег А. Руководство к образованию учителей. Хрестоматия
по истории педагогики. - т. II, ч. I. - М: Учпедгиз, 1940. - с.363 -415.
27 Ушинский К.Д. О народности в общественном воспитании.
Избр.пед.соч. в 2-т. - Т.1. - М.:Учпедгиз,1953. - с. 55 -138.
28 Papers the Seinu Administration, - N.Y., 1937
29 Каптерев П.Ф. Дидактические очерки. Избр. пед. соч. - М.: Педа-гогика, 982.-704 с.
30 Щукина Г.И. Педагогические проблемы формирования познава-тельных интересов. - М.: Педагогика. 1988. - 208 с.
31 Проблемы формирования ценностных ориентаций и социальной активности личности /Под ред. В.С.Мухиной. – М.:Педагогика, 1984. – 134 с.
32 Философский энциклопедический словарь. М.:СЭ,1989.
33 Тугаринов В.П. Избр. философ, труды.-Л.: ЛГУ, 1988. - 344 с.
34 Ручка А.А. Социальные ценности и нормы. - Киев: ВШД976. -163с.
35 Маслоу А. Психология бытия. - М: "Реф-бук", 1997. - 300 с.
36 Швырков В.Б. Об общечеловеческих ценностях с позиции си-стемно - эволюционного подхода //Психологический журнал,1993.т.14.№56,с. 119- 132.
37 Кирьякова А. В. Теория ориентации личности в мире ценностей. -ОренбурпОГПИ, 1996. - 69 с.
38 Дуранов М.Е., Дуранов И.М., Жернов В.И., Лешер О.В. Педаго¬гика воспитаниея и развития личности учащегося..- Магнитогорск: МГПИ, 1996. - 315 с.
39 Бондаревская Е.В. Ценностные основания личностно ориенти-рованного воспитания.//Педагогика.-1995, №4.-с.29-36.
40 Насретдинова Р.Р. Развитие аксиологических ориентации студен¬тов педагогических вузов. Автореф. дисс... к.п.н.- Оренбург ОГПИ. 1996.- 19с.
41 Немов Р.С. Психология.Кн 1.Основы общей психологии. -
М.:ИП,1994.-576с.
42 Ященко Е.Ф. Педагогические условия формирования ценностных
ориентации у учащихся. Автореф. дисс... к.п.н. - Челябинск: Чел-ГУ, 1996. - 21 с.
43 Кабиров Р.Ф. Формирование позитивного отношения студентов к
физической культуре средствами ценностных ориентации. Дис¬сертация ... к.п.н. - Челябинск: УАФК, 1996. -130 с.
44 Матвийчук К.А. Установка на занятия физической культурой
подростков и условия ее формирования. Дисс.к.п.н. - Магнитогорск: МГМА, 1997.. -174 с.
45 Лесгафт П.Ф. О физическом образовании в школе. Избр. труды. -М.:ФиС, 1987.-359 с.
46 Осухова Н.Г. Пути и средства гуманизации образования: Мотивационный аспект. - Астрахань: АГПИ, 1990.-94 с.
47 Болдырев Н.И., Гончаров Н.К., Есипов Б.П., Королев Ф.Ф. Педаогика. М.:ИП, 1968. -526 с.
48 Кузнецова Л.М. От познавательного интереса к созиданию знания //Педагогика, 1993, №4, - с, 35-39.
49 Педагогика. /Под ред. Бабанского Ю.К. - М.:ИП,1988. - 479 с.
50 Теория и методика физического воспитания /Под ред.
Б.А.Ашмарина. - М.:ИП, 1990. - 287 с.
51 Словарь иностранных слов М.:РЯ, 1986. - 607 с.
52 Педагогическая энциклопедия. Т. 4. – М.: СЭ, 1968, -912 с.
53 Майнберг Э. Основные проблемы педагогики спорта. - М:
пект Прогресс, 1995. - 318 с.
54 Гориневский В.В. Физическое образование. -М., 1913. - 173 с.
55 Рубинштейн С.Л. Общие основы психологии. - М.: Учпедгиз,1946.-380 с.
56 Морозова Н.Г. Учителю о познавательном интересе. - М.: Знание,1979.-47 с.
57 Остапец-Свешникова А.А. Система туристско – краеведческой деятельности общеобразовательной школы. Автореф. дисс...д.п.н. - М.:АПН СССР, 1989. - 33 с.
58 Формирование личности в переходный период от подросткового к
юношескому возрасту /Под ред.Дубровиной И.В.. - М.: Педагоги¬ка, 1987.-183 с.
59 Дуранов М.Е., Гостев А.Г. Исследовательский подход к профес-сионально - педагогической деятельности.- Челябинск: ЧелГУ,1996.-72 с.
60 Лешер О.В. Интерсоциальное воспитание: теория и практика. -Магнитогорск: МШИ, 1996
61 Верхошанский Ю.В. Основы специальной физической подготовки спортсменов. Москва. ФиС. 1988г.
62 Иващенко В.В. Методика силовой подготовки юных самбистов. Кроснодар. 2000г.
63 Филин В.П. Основы юношского спорта. Москва.ФиС. 1980г.
64 Фолин Н.А. Возрастные основы физического воспитания. Москва. ФиС. 1972г.
65 Фридман Л.М., Пушкина ТА, Каплунович И.Я. Изучение лич¬ности учащегося и ученических коллективов. - М.:ИП,1988. - 207с.
66 Фромм Э. Иметь или быть?/Перев.с анг. - М.: Мысль, 1990. - 273 с.
67 Хазард Дж., Вершловский С.Г. Ценностные ориентации советских и американских учителей//Педагогика, 1992, №3-4. - сД02-106.
68 Харитонов В.И. Комплексная оценка уровня физической подго-товки учащихся. - Челябинск: ЧГИФК, 1994. - 40 с.
69 Хекхаузен X. Мотивация и деятельность. В 2-х т./ Перев. с нем.
М.: Педагогика, 1986. т. 1- 408 с. 2 т. - 392 с.
70 Чавчавадзе Н.З. Культура и ценности. -Тбилиси:ТГУ,1984. - 171 с.
71 Черкасов В.А. и др. Развитие духовности школьника – Челябинск :ЧелГУ,1993.-168с.
72 Чернецов П.И. Социально-психологические основы воспитания
трудолюбия... Автор, дис. ... докт.пед.наук - Челябинск: ЧелГУ, 1990.-40с.
73 Чичкин В.Т. Проблемы содержания физического образования
/Деория и практика физической культуры.- 1993, №3-4, с.25-27.
74 Шапоринский С.Л. Обучение и научное познание. - М.: Педагогика, 1981.-298 с.
75 Валеология человека. Валеологический семинар академика В.П.Петленко. т.1. Спб.: 1996.-304 с.
76 Иванов В.Д. Методические рекомендации по воспитанию эколо-гической культуры школьников. - Челябинск:ЧОИУУ, 1989. - 83 с.
77 Fruaz C.B. Lengthof therapist response accurate empathy and patient improvement. –“J of clinical Psychology”, Burlington,1970
78 Франкл В. Человек в поисках смысла: Перев.с анг. -М.: Педагоги¬ка, 1990. - 347 с.
79 Юшанин К.Г. Педагогическая роль ценностных отношений в
учебно - воспитательном процессе подростков//Физическая куль¬тура в школе. - 1988, №5. - с. 23-29.
80 Юсуфбекова Н.Р. Педагогическая аксиология как часть педагогической инноватики. /Новые исследования в педагогических нау¬ках. - М.,1990,Ш. - с. 3-6.
81 Коц Я.М. Спортивная физиология. Москва ФиС. 1986г.
82 Зимкин Н.В. Физиологические методы определения выносливости в спорте. ФиС. Москва 1972г.
83 Васильева В.В. Физиология человека – Москва ФиС. 1973г.
84 Узнадзе Д.Н. Психологические исследования. - М.:Наука,1966. -
426 с.
85 Филиппова В.А. Формирование эстетических интересов старше-классников. Дисс... к.п.н. -Л.: ЛГУ. 1973. - 227 с.
2 Қазақстан Республикасы Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауы 14.12.2012.
3 Арвисто М.А. Социально педагогическая роль ценностных ориен-тации как мотивационное ядро спортивной деятельности //Социально - педагогический аспект физической культуры.- Челябинск: ЧИФК, 1994.- с.22-26.
4 Ахияров К.Ш., Бронников С.А.., Исхаков Т.К. Народная педагогика - основа воспитания подрастающих поколений. Уфа:БОПО,1992.-48с,
5 Гаязов А.С. Теория и практика гражданского воспитания уча¬щейся молодежи на современном этапе. Автореф.дисс...докт.пед.наук -Челябинск: ЧелГУ, 1996.-40 с.
6 Исаев А.П., Фомин НА Экологические и демографические проблемы уральского региона и пути их решения. - Челябинск:УГАФК, 1997.-63 с.
7 Кабиров Р.Ф. Формирование позитивного отношения студентов к
физической культуре средствами ценностных ориентации. Дис¬сертация ... к.п.н. - Челябинск: УАФК, 1996. -130 с.
8 Абдеев Р.Ф. Философия информационной цивилизации. - М.:Владос, 1994.-336 с.
9 Абрамов Н.Т. Ценность и управление.-М: Наука, 1874. -248 с.
10 Абульханова-Славская К.А. Деятельность и психология личности. - М:Наука, 1980.-336 с.
11 Здравомыслов А.Г. Потребности. Интересы. Ценности. М.:ИПЛ,
1986.-163 с.
12 Батурин М.А. и др. Практикум по психологии физического воспи-тания. - Челябинск: ЧГИФК, 1994. -53 с.
13 Белухин Д.А. Основы личностно - ориентированной педагогики -
М.:Модек, 1996.-318с.
14 Верба И.А. и др. Туризм в школе. - М.:ИП, 1983. -113 с.
15 Выготский Л.С. Психология искусства.. - М.:ИП, 1965. -379 с.
16 Ковалев А.Г. Психология личности.-М.:ИП, 1970. -141 с.
17 Платонов В.Н. Теория и методика спортивной тренировки. – Киев: ВШ, 1984. – 196 с.
18 Рубинштейн С.Л. Общие основы психологии. - М.: Учпедгиз,1946.-380 с.
19 Иванов В.Д. Методические рекомендации по воспитанию эколо-гической культуры школьников. - Челябинск:ЧОИУУ, 1989. - 83 с.
20 Мясищев В.Н. Психология отношений.-М.: АПСН, М.Воронеж,
1995, 356 с.
21 Ковалев А.Г. Психология личности.-М.:ИП, 1970. -141 с.
22 Морозова Н.Г. Учителю о познавательном интересе. - М.: Знание,1979.-47 с.
23 Грибанова Г.И. Скаутизм как воспитательная система // Педагогика, 1992, № 5-6. - с.11-1?.
24 Психология. Словарь. Под ред. Петровского А.В, М.Г.Ярошевского. - М: ИПЛ, 1990.
25 Гербарт И. Общая педагогика. Хрестоматия по истории педагоги-ки. -т.И, часть I. - М.:Учпедгиз, 1940. - с.204- 286.
26 Дистервег А. Руководство к образованию учителей. Хрестоматия
по истории педагогики. - т. II, ч. I. - М: Учпедгиз, 1940. - с.363 -415.
27 Ушинский К.Д. О народности в общественном воспитании.
Избр.пед.соч. в 2-т. - Т.1. - М.:Учпедгиз,1953. - с. 55 -138.
28 Papers the Seinu Administration, - N.Y., 1937
29 Каптерев П.Ф. Дидактические очерки. Избр. пед. соч. - М.: Педа-гогика, 982.-704 с.
30 Щукина Г.И. Педагогические проблемы формирования познава-тельных интересов. - М.: Педагогика. 1988. - 208 с.
31 Проблемы формирования ценностных ориентаций и социальной активности личности /Под ред. В.С.Мухиной. – М.:Педагогика, 1984. – 134 с.
32 Философский энциклопедический словарь. М.:СЭ,1989.
33 Тугаринов В.П. Избр. философ, труды.-Л.: ЛГУ, 1988. - 344 с.
34 Ручка А.А. Социальные ценности и нормы. - Киев: ВШД976. -163с.
35 Маслоу А. Психология бытия. - М: "Реф-бук", 1997. - 300 с.
36 Швырков В.Б. Об общечеловеческих ценностях с позиции си-стемно - эволюционного подхода //Психологический журнал,1993.т.14.№56,с. 119- 132.
37 Кирьякова А. В. Теория ориентации личности в мире ценностей. -ОренбурпОГПИ, 1996. - 69 с.
38 Дуранов М.Е., Дуранов И.М., Жернов В.И., Лешер О.В. Педаго¬гика воспитаниея и развития личности учащегося..- Магнитогорск: МГПИ, 1996. - 315 с.
39 Бондаревская Е.В. Ценностные основания личностно ориенти-рованного воспитания.//Педагогика.-1995, №4.-с.29-36.
40 Насретдинова Р.Р. Развитие аксиологических ориентации студен¬тов педагогических вузов. Автореф. дисс... к.п.н.- Оренбург ОГПИ. 1996.- 19с.
41 Немов Р.С. Психология.Кн 1.Основы общей психологии. -
М.:ИП,1994.-576с.
42 Ященко Е.Ф. Педагогические условия формирования ценностных
ориентации у учащихся. Автореф. дисс... к.п.н. - Челябинск: Чел-ГУ, 1996. - 21 с.
43 Кабиров Р.Ф. Формирование позитивного отношения студентов к
физической культуре средствами ценностных ориентации. Дис¬сертация ... к.п.н. - Челябинск: УАФК, 1996. -130 с.
44 Матвийчук К.А. Установка на занятия физической культурой
подростков и условия ее формирования. Дисс.к.п.н. - Магнитогорск: МГМА, 1997.. -174 с.
45 Лесгафт П.Ф. О физическом образовании в школе. Избр. труды. -М.:ФиС, 1987.-359 с.
46 Осухова Н.Г. Пути и средства гуманизации образования: Мотивационный аспект. - Астрахань: АГПИ, 1990.-94 с.
47 Болдырев Н.И., Гончаров Н.К., Есипов Б.П., Королев Ф.Ф. Педаогика. М.:ИП, 1968. -526 с.
48 Кузнецова Л.М. От познавательного интереса к созиданию знания //Педагогика, 1993, №4, - с, 35-39.
49 Педагогика. /Под ред. Бабанского Ю.К. - М.:ИП,1988. - 479 с.
50 Теория и методика физического воспитания /Под ред.
Б.А.Ашмарина. - М.:ИП, 1990. - 287 с.
51 Словарь иностранных слов М.:РЯ, 1986. - 607 с.
52 Педагогическая энциклопедия. Т. 4. – М.: СЭ, 1968, -912 с.
53 Майнберг Э. Основные проблемы педагогики спорта. - М:
пект Прогресс, 1995. - 318 с.
54 Гориневский В.В. Физическое образование. -М., 1913. - 173 с.
55 Рубинштейн С.Л. Общие основы психологии. - М.: Учпедгиз,1946.-380 с.
56 Морозова Н.Г. Учителю о познавательном интересе. - М.: Знание,1979.-47 с.
57 Остапец-Свешникова А.А. Система туристско – краеведческой деятельности общеобразовательной школы. Автореф. дисс...д.п.н. - М.:АПН СССР, 1989. - 33 с.
58 Формирование личности в переходный период от подросткового к
юношескому возрасту /Под ред.Дубровиной И.В.. - М.: Педагоги¬ка, 1987.-183 с.
59 Дуранов М.Е., Гостев А.Г. Исследовательский подход к профес-сионально - педагогической деятельности.- Челябинск: ЧелГУ,1996.-72 с.
60 Лешер О.В. Интерсоциальное воспитание: теория и практика. -Магнитогорск: МШИ, 1996
61 Верхошанский Ю.В. Основы специальной физической подготовки спортсменов. Москва. ФиС. 1988г.
62 Иващенко В.В. Методика силовой подготовки юных самбистов. Кроснодар. 2000г.
63 Филин В.П. Основы юношского спорта. Москва.ФиС. 1980г.
64 Фолин Н.А. Возрастные основы физического воспитания. Москва. ФиС. 1972г.
65 Фридман Л.М., Пушкина ТА, Каплунович И.Я. Изучение лич¬ности учащегося и ученических коллективов. - М.:ИП,1988. - 207с.
66 Фромм Э. Иметь или быть?/Перев.с анг. - М.: Мысль, 1990. - 273 с.
67 Хазард Дж., Вершловский С.Г. Ценностные ориентации советских и американских учителей//Педагогика, 1992, №3-4. - сД02-106.
68 Харитонов В.И. Комплексная оценка уровня физической подго-товки учащихся. - Челябинск: ЧГИФК, 1994. - 40 с.
69 Хекхаузен X. Мотивация и деятельность. В 2-х т./ Перев. с нем.
М.: Педагогика, 1986. т. 1- 408 с. 2 т. - 392 с.
70 Чавчавадзе Н.З. Культура и ценности. -Тбилиси:ТГУ,1984. - 171 с.
71 Черкасов В.А. и др. Развитие духовности школьника – Челябинск :ЧелГУ,1993.-168с.
72 Чернецов П.И. Социально-психологические основы воспитания
трудолюбия... Автор, дис. ... докт.пед.наук - Челябинск: ЧелГУ, 1990.-40с.
73 Чичкин В.Т. Проблемы содержания физического образования
/Деория и практика физической культуры.- 1993, №3-4, с.25-27.
74 Шапоринский С.Л. Обучение и научное познание. - М.: Педагогика, 1981.-298 с.
75 Валеология человека. Валеологический семинар академика В.П.Петленко. т.1. Спб.: 1996.-304 с.
76 Иванов В.Д. Методические рекомендации по воспитанию эколо-гической культуры школьников. - Челябинск:ЧОИУУ, 1989. - 83 с.
77 Fruaz C.B. Lengthof therapist response accurate empathy and patient improvement. –“J of clinical Psychology”, Burlington,1970
78 Франкл В. Человек в поисках смысла: Перев.с анг. -М.: Педагоги¬ка, 1990. - 347 с.
79 Юшанин К.Г. Педагогическая роль ценностных отношений в
учебно - воспитательном процессе подростков//Физическая куль¬тура в школе. - 1988, №5. - с. 23-29.
80 Юсуфбекова Н.Р. Педагогическая аксиология как часть педагогической инноватики. /Новые исследования в педагогических нау¬ках. - М.,1990,Ш. - с. 3-6.
81 Коц Я.М. Спортивная физиология. Москва ФиС. 1986г.
82 Зимкин Н.В. Физиологические методы определения выносливости в спорте. ФиС. Москва 1972г.
83 Васильева В.В. Физиология человека – Москва ФиС. 1973г.
84 Узнадзе Д.Н. Психологические исследования. - М.:Наука,1966. -
426 с.
85 Филиппова В.А. Формирование эстетических интересов старше-классников. Дисс... к.п.н. -Л.: ЛГУ. 1973. - 227 с.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3
1
МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ СПОРТҚА ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҚ БАҒЫТТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8
1.1
Ғылымдағы қызығушылықтың проблемаларын жете зерттеу ... ... ... ... ... ... .
8
1.2
Спортқа қызығушылықты қалыптастыру принциптері мен ұйымдастыру шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
15
1.3
Спорттық қызметтің құндылық тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
25
2
ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ СПОРТҚА ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ...
38
2.1
Оқушылардың танымдық құндылықтардан бағдар алуы процесінде спортқа қызығушылығын қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
38
2.2
Спорттық-туристік қызмет процесіндегі қызығушылықтар мен оқушылардың оларда бағдарлануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
51
2.3
Зерттеу жұмыстарының нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
64
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
80
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
85
КІРІСПЕ
Дене тәрбиесі - қоғамдағы жалпы мәдениеттің бөлігі, адамның дене қабілеттерін дамыту мен денсаулығын нығайтуға бағытталған әлеуметтік қызметтің бір саласы. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев 2014 жылғы Қазақстан жолы - 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты Қазақстан халқына арнаған дәстүрлі жолдауында ел болашағының тұтқасын нық ұстауы үшін ХХІ ғасырда стратегиялық жоспарлау ең өзекті қағида болатыны ерекше көрініс тапқан [1]. Сонда ғана, басты мақсатымыздан көз жазбай, азаматтарымыздың күнделікті тіршілігінің мәселелерін шешуге мүмкіндігіміз бар. Бұл деген сөз 30-50 жылда емес, жыл сайын халық тұрмысын жақсартатынымызды білдіреді. Сол себепті жігерлі, намысты, дені сау ұрпақ өсіруіміз керек.
Әлемдегі бәсекеге қабілетті 30 елдің қатарынан орын алу Қазақстан Республикасының стратегиялық басты мақсаттарының бірі болып саналады[2]. Республиканың экономикалық мақсаттарымен қатар халықтың әл ауқатын арттыру,денсаулығын нығайту,адамдардың дене шынықтыру және спортпен шұғылдануына жағдай жасау арқылы денсаулығы мықты ұрпақ тәрбиелеу мақсаттары қойылған.
Жас жеткіншектерді дене тәрбиесі және спорт арқылы баулу, салауатты өмір салтын құруға үйрету,спорттық жетістіктер арқылы Қазақстанды әлемге таныту қазіргі кездегі маңызды жұмыстардың бірі болып саналады.
ХХ ғасырдың соңғы он жылдығында жалпы білім беретін мектептердің спорттық қызметке деген қызығушылығы күрт төмендеді, бұл әрине толық түсінерлік жайт. Біздің ғылыми тәжірибелік зерттеу жұмыстарымыздың нәтижесі көрсеткендей, бұл құбылыстың негізгі себептеріне мыналарды жатқызуға болады:
- мектеп бюджетіне кіретін қаржы көзінің болмауы. Анкета жүргізілген мектептердің дене тәрбиесі пәні мұғалімдерінің 89,3 % осылай саяды. Бұл себептерді бағалаудағы елеусіз айырмашылық, яғни спорттық жарыстарға әлі де болса аз көлемде қаражаттың бөлінетіндігінде;
- спорттық жұмыстарды жүргізуге оқытушылардың кәсіби-педагогикалық даярлығының нашарлығы. Сұралған педагогтардың 67% жоғарысы осына дәлелдейді;
- оқушылардың инетеллектуалдық және өнегелік дамуындағы спорттық қызметтің маңызды рөлін білім беру жүйелері мен өкімет билігі органдары басшыларының тиісті деңгейде бағалайды. Бұл жөніндегі соңғы онжылдықтағы білім беру жүйесіндегі барлық жүргізіліп отырылған саясат айтады.
Солай бола тұрса да, тек қоғамдық даму құндылықтарын ғана емес, сонымен бірге жастарды рыноктық қатынас жағдайындағы еңбекке және өмір сүруге даярлау жүйесінде асыра бағалау жүріп жатыр. Рыноктық экономика жағдайында оқытушыларды даярлауда үкімет билігі құрамдарының қатынасы мен кәсіби қызметін өзгертуге қабілетті, кәсіби әсер ететін жағдайларға (коньюнктура) еркін бейімделуге жеке тұлғаның рыноктық қатынасымен қоғам қажеттілігі арасындағы өткір қарама-қайшылық туындады.
Спорттық қызмет - бұл салауатты өмір бейнесін қалыптастырудың негізі, жастарды адамгершілікке, еңбек қызметіне интеллектуалдық және денелерін даярлау, денсаулығын нығайту құралы.
Оңтүстік аймақ экологиялық қатынастағы еліміздің ең қолайсыз аймақтарының біріне жатады. Әсіресе Байқоңырдағы ғарыш айлағының әсерінен атмосфераның газбен улануы, улы сәулелердің бұзылған ауа қабатынан адам ағзаларына тікелей өтуі, тамаққа пайдаланылатын өнімдердегі ағзаға зиянды химикаттардың артық мөлшері, жазғы құрғақ, ылғалсыз ыстық ауа, қысқы суық ызғарлы жел, міне осылардың барлығы оқушы жастар денсаулығын нығайту жайлы күнделікті қамқорлықты талап етеді. Сонымен бірге, денеге қосымша білім беретін мына жүйелер бұзылды: қала, аудан және ауа райы қолайлы таулы аймақтарға орналасқан бұрынғы сауықтыру лагерлері, балалар және жастар ұйымдары, пионерлер мен мектеп оқушыларының сарайлары, оқушылардың спортпен, туризммен, өлкелік және т.б. қызметтермен шұғылданатын әртүрлі үйірмелер мен секциялар.
Қоғамдық құнды қызмет түрлерімен шұғылдануға мүмкіндігі жоқ, жастар өзімен-өзі күйінде қалды. Осыған байланысты өзінің интеллектуалдық және дене мүмкіндіктері мен қоғамдық құнды қызметке қажеттілігін жүзеге асыруға мүмкіндігі болмауымен байланысты басқа да қарама-қашылықтар туындайды.
Дене тәрбиесі мен жеке тұлғаны дамытудағы әртүрлі құбылыстар мен жайттарды (аспектілерді) М.А.Арвисто, К.Ш.Ахияров, С.А.Бронников, Т.К.Исхаков, А.С.Гаязов, Л.П.Исаев, Н.А.Фомин және т.б. ғалымдар зерттеді [3, 4, 5, 6].
Сонымен бірге, оқушылардың спорттық қызметтегі туындаған мәселелері ғылыми-педагогикалық зерттеулерде кешенді, құндылық тәсілдері тұрғысынан өзінің көрнекті орынын таба келеді. Оқушылардың спорттық қызмет құндылықтарына деген қатынасы нашар зерттелген өзекті мәселе ретінде қалып отыр. Бұл мәселе бойынша М.Я.Виленский, А.П.Внукова өздерінің ғылыми зерттеулерінде қозғалады. Дене мәдениеті құндылықтарынан студенттердің бағдар алуы жайлы мәселені Р.Ф.Кабиров, Л.Х.Магомадова, А.Н.Пиянзин өз еңбектерінде зерттеді [7]. Осындай бейнеде, оқушы жастарды спорттық қызметке тарту қажеттілігі мен бұл туындаған мәселенің теориялық және әдістемелік тұрғыдан жеткіліксіз дәрежедегі ғылыми өңделіп даярлануы арасында тағы бір қарама-қайшылық туындады. Бұл мәселе жоғары сынып оқушыларының спорттық қызмет құндылықтарынан бағдар алуын теориялық тұрғыдан негіздеу және өңдеп, даярлаумен қорытындыланады.
Жоғарыда келтірілген қорытынды ғылыми зерттеудің мына тақырыбын таңдауға мүмкіндік туғызды: Жоғары сынып оқушыларының спортқа қызығушылық бағыттарын қалыптастыру.
Тұжырымдалған тақырып пен туындаған мәселелерден келіп, біздің ғылыми зерттеу жұмысымыздың мақсаты, жоғары сынып оқушыларының спортқа қызығушылығын қалыптастыруды қамтамасыз ететін құндылық топтарын анықтау болып табылады.
Ғылыми зерттеу нысаны - жоғары сынып оқушыларының спорттық қызметін оқудан тыс уақытта жүзеге асыруы болып табылады.
Бұл мәселе бойынша тәжірибелерді және әдебиеттерді алдын ала талдау проблеманы зерттеудің жұмыс жүргізудің ғылыми болжамын (гипотезасын) тұжырымдауға мүмкіндік туғызады: жоғары сынып оқушыларының спортқа қызығушылығын қалыптастыру үшін интеллектуалдық және дене дамуы бірлігін көрсететін танымдық қызмет құндылықтарынан олардың хабардарлығы болуы тиіс: оқушылар жеке тұлғасының дене дамуы мен және экологиялық жағдайымен байланысты валеологиялық құндылықтарда; оқушылардың жеке тұлғалық қатынасында жүріс-тұрыс, мінез-құлық саулығын көрсететін спорттық қызметтің эстетикалық құндылықтарында.
Тақырыпты, мақсаттарды және ғылыми болжамды анықтау проблеманы зерттеудің келесі міндеттерін тұжырымдауға мүмкіндік туғызды:
1. Педагогикалық теория мен практикада қызығушылық проблемаларының өңделіп, дайындалу дәрежесін анықтау;
2. Оқушылардың спортқа қызығушылығын қалыптастыруға әсер ететін құндылықтар жүйесін анықтау және негіздеу;
3. Тәжірибелік-ғылыми зерттеу жолымен оқушылардың спортқа қызығушылығын қалыптастыруда құндылықтардың маңыздылық рөлін тексеру:
- құрылымға жеке тұлғаны ендірумен, құндылықтардың өз орнын сақтауымен, оларды таңдаумен және маңыздылығының артуымен байланысты құндылықтар бағдары;
- бәрінен бұрын қызығушылық жеке тұлға қажеттілігін қанағаттандырудың бастапқы сатысы көрінетін, заттармен және құбылыстармен танысумен байланысты мотивация мен қажеттіліктің көріну формасы ретінде;
- спорттық қызмтеке қызметтік тәсіл. Қызметтің бұл түрі өзінен-өзі қозғалмалы, қызығушылық оған тек қызмет барысында қалыптасуы мүмкін, оның құндылықтары тек қызметке байқалады;
- қозғаушы күш фокторлық тәсілі. Құндылық бағдарын біздер спорттық қызметке қызығушылық дамуының қозағушы күші ретінде қарастырамыз. Өзінен-өзі бұл қозғаушы күш бірінші жағынан таза педагогикалық, яғни педагогикалық басшылықпен байланысты сипатта басқа жағынан оқушылардың жеке тұлғаның құндылықтардан хабардарлық бағыттылығының құрылымдық элементі болып табылып, психологиялық сипатта болады.
Осындай бейнеде, спорттық қызметке қызығушылықты қалыптастырудағы проблеманы зерттеудің негізіне біздер қызмет теориясымен байланысты құндылық бағдары мен құндылық теориясын алдық.
Біздің ғылыми зерттеу жұмыстарымыздың негізгі базасы ОҚО Түркістан қаласының және Қызылорда облысындағы Жаңақорған ауданындағы спорт ұжымдары мен Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ-ң Спортклубы мен Спорт және өнер факультетіндегі Денешынықтыру және спорт кафедрасы, олардың мектеп оқушыларымен жұмысы, сол сияқты Түркістан қаласындағы №1 А.Байтұрсынов атындағы қазақ орта мектебі мен №15 орыс, қазақ және өзбек аралас мектебі және №14 Оралман орта мектептерінен спорт секцияларына қатысатын 326 оқушы қамтылды.
Зерттеу жұмыстары бірнеше кезеңмен жүрді, яғни олардың әрқайсысында міндеттеріне байланысты өзіне тән зерттеу әдістері қолданылды.
Бірінші ұйымдастыру кезеңінде (2012-2013 ж.) психологиялық-педагогикалық спорттық әдебиеттер, спорттық қызметтің теориялық-практикалық негіздері зерттелді. Біздер келесі зерттеу әдістеріне сүйендік: құжаттарды оқып, зерттеу, адам баласының тәжірибелік ғана сүйенген эмпиризлдік мәліметтерді, ақиқат болған фактыларды, психологиялық-педагогикалық және ұйымдастыру әдістерін, спорттық әдебиеті, спорттық қызметтің теориялық және практикалық негіздерін, оны зерттеу әдістерін және спорттық қызметті жүргізу жолдарын жан-жақты талдап қорыттық. Зерттеу барысында оқушылармен, педагогтармен, нұсқаушылармен және жаттықтырушылармен, ата-аналармен сұқбаттасу, анкета жүргізу кең қолданылды.
Бұл кезеңде зерттеудің тақырыбы, мақсаты, міндеттері айқындалды. Біз гипотезалардың (болжамдардың) бірінші вариантын тұжырымдадық, яғни онда зерттеу барысындағы туындайтын өзекті мәселелер нақтыланды.
Екінші зерттеудің базалық, кезеңінде (2012-2013 ж) зерттеу мақсатынан келіп, мақсатты бағыттағы тәжірибелік-эксперимент жұмыстары жүзеге асырылды. Біздер спорттық жұмыстарды дайындау және өткізудің жоспарларын өңдеп, дайындадық.
Бұл кезеңдегі пайдланылған біздің негізгі әдістер мыналар болды: бақылау, анкета, сұқбат жүргізу, оқушыларды практикалық, яғни іс жүзіндегі жүргізілетін қызметке тарту. Әсіресе спортта оқушыларды психологиялық даярлауға үлкен мән берілді.
Зерттеу жұмыстарының үшінші қорытындылау кезеңінде (2013-2014) тәжірибелік эксперимент материалдарды жинақтау және өңдеу жұмыстары жалғастырылды; спорттық қызметке қызығушылығын қалыптастыру бойынша практикаға біздің ұсынымдар өңделіп дайындалды және ендірілді; диссертациялық материалдарды рәсімдеу, материалдарды жариялауға дайындалды. Бұл кезеңдегі зерттеудің басты әдісі мыналар болды: анкеталық сұраунама, матреиалдарды талдау.
Қорғауға келесі ой желілері мен иедялар қойылады:
- жоғары сынып оқушыларының спортқа қызығушылығын қалыптастыруды қамтамасыз ететін, педагогикалық құндылықтар кешені;
- халыққа білім беру жүйелерін әлеуметтік-экономикалық дамытудың қазіргі заманғы жағдайында оқушылардың спорттық қызметке қызығушылығын қалыптастырудың спецификалық ерекшеліктері.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мыналардан тұрады:
- жоғары сынып оқушыларының спортқа қызығушылығын қалыптастыру кезінде педагогикалық құндылықтар кешенін негіздеу және өңдеп дайындауда құндылық бағдары сияқты қозғаушы күш шешуі рөл атқаруы мүмкін.
Бұл кешенге біздер танымдық, валеологиялық және эстетикалық құндылықтардан бағдар алуды жатқызамыз:
- оқушылардың спортқа қызығушылығын қалыптастырудың ерекшеліктері мыналардан тұрады, яғни біріншіден, спорттық қызмет жағдайының кешенді сипатынан; екіншіден, спорттың өзіне, сонымен бірге оның қызығушылығына және қалыптасу жағдайына құндылық көзқарасы; үшіншіден, оқушыларды дене, интеллектуалдық және адамгершілік-эстетикалық даярлауда өзара бөлінбейтін органикалық байланысында.
Жүргізілген зерттеу жұмыстарының теориялық маңыздылығы спортқа жекелеген жағдайда оқушылардың бір қызмет түріне қызығушылығын қалыптастыруға құндылық көзқарасынан келуін өңдеп, дайындаудан тұрады.
Біздің зерттеу жұмысымыздың парктикалық маңыздылығы мыналарда, яғни жинақталған нәтижелер мен талданған қорытындылар спорттық даярлықпен байланысты қызметтердің басқа түрлеріне төтенше өңделген (экстраполированы) болуы мүмкін. Педагогикалық құндылықтардың өңделіп, дайындалған кешені оқушылардың спортқа қызығушылығын тек қалыптастырып қоймайды, сонымен бірге, оны жандандырады.
Ғылыми зерттеу нәтижелері бойынша өңделіп, дайындалған және басылымдарда жарияланған материалдар, әдістемелік нұсқаулар ОҚО және Қызылорда облысының мектептері мен мектептен тыс мекемелерінде пайдаланылады.
1 МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ СПОРТҚА ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҚ БАҒЫТТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ғылымдағы қызығушылықтың проблемаларын жете зерттеу
Оқушы жастарды спорттық қызметке тарту проблемасы жеке тұлғаның дене және рухани дамуының маңызды қозғаушы күші болып табылады.
Зерттеу жұмыстарының мақсаты мен ғылыми болжамдары негізінде бұл тарауда мыналар қарастырылады: қызығушылықтың мәні, оның психологиялық - педагогикалық ерекшеліктері, спортқа қызығушылықты қалыптастырудың алғы шарттары, спортқа қызығушылықтың қозғаушы күші ретінде құндылық тәсілі.
Зерттеу қисыны (логикасы) басында құштарлықтың мәнін, оның түрлерін және ерекшеліктерін ашуға талап етеді.
Қызығушылықтың жеке тұлғаның ішкі жағдайы ретінде психология зерттейді; қызығушылықтың қалыптасу процесін басқаруды педагогика зерттейді; қызығушылықты әлеуметтік құбылыс ретінде философия мен социология зерттейді. Бұл қызығушылықтың өзекті мәселелерін философиялық, психологиялық және педагогикалық тұрғыдан зерттеуді талап етеді.
Қоғамдық қызығушылықтың келесі мәселелері әлем философтары мен социологтарының үнемі назар аясында болып келеді.
ХҮІІІ ғасырда Абдеев Р.Ф., Абрамов Н.Т., Абульханова қоғамдық өмірді қызығушылықтың көмегімен түсіндіруге тырысты. Мұнда олардың ұғымы бойынша қоғамдық қызығушылық жеке адамдар қызығушылықтарының қарапайым жиынтығы ретінде қарастырылды [8, 9, 10].
Гегель, Канттың ізінше, қызығушылықты адамдардың қажеттілігімен байланыстырып, ниет пен сананың мазмұнына қарағанда қызығушылық үлкенірек бір нәрсе деп болжамдайды.
Гегельдің пайымдауынша ықылас, қызығушылықтың мазмұнды жағы, яғни оның қанағаттануы үшін адамның барлық қызметі бағытталатын құштарлық сезімі болып табылады. Қызмет барысында ақиқат (объективті) құмарлыққа (субьективтіге) айналады. Қызығушылықтың нақтылы ақиқат іспен аяқталады. Ешнәрсе қызығушылықтан тыс іске асырылмайды, - деп тұжырымдайды Гегель.
Қызығушылық проблемалары А.Г.Здравомысловтың, М.А Батурин, Д.А Белухин, И.А Вербаның және т.б. еңбектерінде өз көрінісін тапты [11, 12, 13,14].
Қызығушылық туралы қазіргі заманғы философтар мен социологтардың ой тұжырымдары қандай екен?
Қызығушылық, құштарлық - латынның interest деген сөзінен шыққан, яғни ол мағынасы әрекет ету, себебі бар құбылыс (зат) деп аударылады.
А.Г. Здравомыслов қызығушылықты қоғамдық құбылыс ретінде қарастырады.
Қызығушылықтар, қажеттілік сияқты өзіне тән қатынастар түрі, олар өзінен-өзі абстракталы, адамнан, әлеуметтік топтан, сыныптан және басқа қозғаушы күштерден тыс пайда болмайды.
Қызығушылықтар, қажеттілік сияқты белгілі-бір нысанға бағытталған. Қызығушылықтың нысаны ретінде материалдық және рухани құндылықтар, әлеуметтік институттар мен қоғамдық қатынастар жатады, салт, дәстүрлер мен тәртіптер орнатылады (77, 74 б.).
Әлеуметтік тұрғыдан қызығушылық сол әлеуметтік ортаның іс-әрекетіне және қатынасына әсер ететін қоғамда туындаған қарым-қатынасты, әлеуметтік ортақтықты (табы, ұлты, социумы) тікелей көрсетеді.
Тәжірибелерде талдау көрсеткендей, қызығушылықтың әр салалы қызмет түрлерінде көрінеді. Мұндай қызмет түрлеріне біздер мыналарды жатқыздық: танымдық, оқу, спорттық, экономикалық, саяси, көркемдік, әлеуметтік, рухани, кәсіптік және т.б.
Жоғарыда келтірілген қызмет түрлері өзара мақсаттары мен құралдары, әдістері мен іске асыру үлгілері (формалары), сол сияқты атқаратын қызметтері бойынша айырмаланады.
Сонымен бірге, қызмет түрлерінің барлығы өзара байланысты. Бұл өзара байланыстырушы звено қызығушылық болып табылады.
Педагогика үшін қызығушылықты қалыптастыру, оның ішінде спорттық қызметке танымдық қызығушылықтағы маңыздылығы қызығушылық бір түрінен екінші түріне, бір көріну аясынан, екіншісіне өтеді, яғни қоғамдық өмірдің әртүрлі өрісінде өзара әрекеттестікте жүреді.
Психологиялық тұрғыда қызығушылық рухани, танымдық, көркемдік үлгідегі жеке тұлғалық жағдайы ретінде алға шығады. Бұл қызығушылықтар жеке тұлға мен қоғам арасындағы өзара қарым-қатынас әрекеттестігін көрсетеді.
Өзара қарым-қатынас әрекеттестігінің ішінде, бәрінен бұрын рухани құштарлықтар жеке тұлғаның сәйкес мәдениеті деңгейін сипаттайды.
Қызығушылық, заттармен, құбылыстармен, процестермен танысу үрдісі ретінде Л.С.Выготский, А.Г.Ковалев, К.Платонов, С.Л.Рубинштейн және т.б. психологтармен қарастырылған [15, 16, 17, 18 ].
Л.С.Выготский қызығушылықты танымдық қызметпен байланысты қарым-қатынас ретінде қарастарады. Оның түсінігінде, қызығушылық, адамның реакциясын бағыттайтын мінез-құлық, іс-әрекеттің қозғаушы күші ретінде алға шығады.
Қызығушылық - бұл қызмет мотиві [15, 40 б].
С.Л.Рубинштейн қызығушылықты жеке тұлғаның бағыттылығымен байланыстырады. Оның пікірі бойынша қызығушылық таным дүниесіне қатынастың сезімдік өңделуімен қорытындыланады. Қызығушылық жеке тұлғаның ішкі жағдайы ретінде қажеттілікпен себепті байланысты болады. Қызығушылық - адамның дәлелді танымдық қызметін көрсету түрі: қызығушылық - бұл өзінің саналы түрдегі маңыздылығы мен сезіммен қызықтыру мотиві [18, 111 б].
Затсыз, дүниесіз қызығушылық болмайды, заттың өзінде де қызығушылықтың құндылық қатынастары көрінеді. Қызығушылық, құндылық, сезім бір-бірімен өзара байланысты. Егер қызығушылық дүниесінің құндылық жағы айқын болса, онда қызығушылықтың көзі, пайда болу алғы шарты ретінде сезімдік жағы алға шығады. Құндылық тұрғысынан саналы түрде және сезім тартымдылығымен қамтамасыз етілген қызығушылық бәрінен бұрын жеке тұлғаның назар аударуында, ұғынуында, зердеде ұстауында, ойлауында, бағыттылығында көрінетіндігін С.Л.Рубинштейн атап көрсетті. Бұдан ұғатынымыз қызығушылық психикалық процестерді бағыттайды, адамның танымдық қызметін жандандырады, сәйкес келетін бейімділіктерінің көрінуін қамтамасыз етеді.
С.Л.Рубинштейн қызығушылықтың диалектикалық сипатын белгілей отырып, оның қарама-қайшы мына сапаларының бірлігіне ерекше мән береді: орнықтылық, қозғалмалылық, орнықсыздық.
Психологтарда қызығушылықтың мәнін анықтаудың бірнеше тәсілдері бар:
- В.Г.Иванов, В.Н.Мясищев қызығушылықты әлемге белсенді танымдық қатынас ретінде тұжырымдайды; [19, 20]
- А.Х.Ковалев, қажеттілікті, қызығушылықты қалыптастырудың қайнар көзі деп санайды. Қызығушылық пен қажеттіліктің арасында бір-біріне өтуде көрінетін өзара органикалық байланыс болады: ... қызығушылықты мотив немесе жеке тұлғаның нысанға оның өмірлік мәнді күшіне және сезімдік тартымдылығын сайлау қатынасы ретінде анықтауға болады [21, 141 б]. Қызығушылықтың өзін А.Х.Ковалев, жеке тұлғаның танымдық қызметімен байланыстырады;
- И.П.Павлов, сонымен бірге оның шәкірттері және көптеген психологтар, қызығушылық пайда болу негізін бөлуге қамқорлықтың қайнар көзі шартты рефлекс болып табылады деп санады.
Дәл шартты рефлекстің өзі дағдылардың, әдеттердің, негізін, адамдардың сөз бен ойлау, еңбек және спорттық, оқу, шығармашылық қызметінің дамуын құрайды; Н.Г.Морозова өзара бір-бірімен генетикалық байланыстағы қызығушылықтың мына екі түрін бөліп қарастырады: ауық-ауық және орнықты жеке тұлғалық.
Біздің зерттеуіміз үшін сөзсіз тұрақты қызығушылықтың мәні зор, өйткені ол жеке тұлғаның қызығушылығының спорттық бағыттылығын, оған танымдық-құндылық қатынасын сипаттайды. Н.Г.Морозова объектіден қызметке келетін қызығушылықты мотивациямен байланыстырады [22]. Оның пікірі бойынша қызығушылық - бұл жеке тұлғаның сезімдік-танымдық бағыттылығына өтетін сәйкес жағдай кезіндегі қызмет нысанына тікелей сезімдік-танымдық қатынасы;
- П.Грибанов, қызығушылықты тек қызметтің психологиялық тенденциясын (бағытын) көрсетеді деп санайды. Таным дүниесіне дұрыс қатынасынан қызығушылықтың пайда болуын қамтамасыз етеді [23]. Ол қатынастың өзін жеке тұлғаның қажеттілігін қанағаттандырумен байланыстырады.
Осындай бейнеде, қызығушылық жеке тұлғаның белсенді танымдық белсенділігі ретінде анықталады, яғни мұндағы бас элементі дұрыс сезім болып табылады. Танымдық белсенділік, адам танымы үшін қуанышты сезімде көрінетін заттың сезімдік мәнділігіне байланысты.
Сонымен, психологияда қызығушылық қажеттіліктің көріну формасы ретінде қарастырылады, бәренін бұрын жеке тұлғаның қызметінің мақсатын ұғынуына және ақиқатты бағдарлауына мүмкіндік беретін бағыттылығын қамтамасыз етеді [24, 146 б].
Психологиялық сөздіктің авторлары қызығушылықты психологиялық тұрғыдан ұғынудың маңызды ерекшеліктерін атап көрсетеді. Оларға қызығушылықтың сезімдік сарында субъективті көрінуі, яғни қызығу нысанына назар аударуда таным процесі жатады. Қызығушылықты қанағаттандыру оның сөнуіне әкелмейді, керісінше танымдық қызметтің барынша жоғары жағдайына сәйкес келетін жаңаларының пайда болуына мүмкіндік туғызады.
Жүргізілген талдау жұмыстары мына төмендегі қорытындыларды тұжырымдауға мүмкіндік жасайды:
- психологияда қызығушылық ақиқат әлеміндегі нысандарға психикалық процестердің сайланған бағыттылық түрінде алға шығады;
- қызығушылық бағыттылық, алдын-ала сезу, нақтылы қызмет етуге талаптану сияқты көрінеді;
- қызығушылық, қанағаттандырылуы, заттармен, құбылыстармен, процестермен танысумен байланысты қажеттілік ретінде алға шығады;
- қызығушылық, сезімде және қызмет мотивтеріне (сарындарына) бағытталған дұрыс қарым-қатынас ретінде көрінеді.
Қызығушылық проблемасы педагогика саласының теоретик және практик мамандарының барлық уақытта назарларында болып келді. Солай болғанымен, қызығушылықтың теориялық негіздемесін бірінші рет И.Гербарт берді. Өмірдің педагогикалық процестері және жеке тұлғаның жан-жақтылығынан келіп, ол қызығушылықтың мөлшерлі көпжақтылығының оқыту туралы қорытындыға келді:
- жеке тұлғаның ішкі белсенділігімен. Қызығушылықтың сыртқы көрінуі ықылас ету және күш салу шамасы кезінде байқалады;
- ақиқатты тікелей қабылдау негізінде пайда болатын сезімдік әсерленумен;
- заттар мен құбылыстарды тікелей қабылдау және қарсы қою негізінде ұғынуды меңгеру;
- заттарға, құбылыстарға, жеке бейнелерге қатынасымен байланыстырады.
И.Гербардтың пәкірі бойынша қызығушылықтың пайда болу негізі таным нысанына сезімді қатынасынан болып табылады [25, 236-244 б].
А.Дистервег өзінің Мұғалімдердің білімдеріне басшылық деген еңбегінде оқытып, үйретуді еліктіретіндей, қызық етіп жүргізуді талап етеді. Осы мақсатта ол мыналарды ұсынады:
- оқытып, үйрету педагогикалық қызметтің әртүрлі әдістерін қосатын болу тиіс;
- оқытып, үйрету ақыл, ой және дене гимнастикасы кіретін жанды, белсенді болуы тиіс;
- оқытып, үйрету оқушылардың өзіне сенімділігін тәрбиелеумен, оқушыларға оқытып, үйрету материалдарын бере білу, оқушылардың оқуға құштарлығын ояту, мұғалімнің оқу пәніне деген сүйіспеншілік қатынасын жететіндей етіп қуанышты болуы тиіс [26, 411-412 б].
Орыс педагогикасында қызығушылыққа К.Д.Ушинский мен П.Ф.Каптерев елеулі назар аударады.
К.Д.Ушинский өзінің көптеген еңбектерінде оқушыларды және тәрбиелеуде қызығушылыққа бірнеше рет назар аударды. Өзінің Қоғамдық тәрбиедегі халықтық туралы белгілі еңбегінде ол сұрақ қояды: педагогикалық жүйе қандай жағдайда тартымды, адам қызығарлықтай болады? Және оған өзі тек бір жағдайда, яғни ол тек халықтық сипат алғандағы деп жауап береді. Намыссыз адам болмайтынындай, отанды сүймейтінде адам болмайды және бұл сүйіспеншілік адам жүрегіне тәрбиелеудің сенімді кілтін және оның жаман әдеттермен күресуі үшін құдіретті тірек береді [27, 131 б].
К.Д.Ушинскийдің пікірі бойынша оқыту және тәрбиелеу қызықты және тиімді болуы үшін ол өмірлік мақсаттарға, шындыққа құрылған болуы тиіс.
Адамның барлық тілектерін қанағаттандырыңыз, бірақ оның өмірлік мақсатын алып қойыңыз да, қараңыз оның қандай бақытсыз және өте мағынасыз тіршілік иесіне айналғанын көресіз [27, 300 б]. Бұл педагогикалық процестің мағынасын мазмұндық және қызығушылық тұрғысынан терең ұғыну болып табылады.
К.Д.Ушинскийдің пікірінше, шығармашылық еңбек - жеке тұлғаны тәрбиелеу және қызығушылығын қалыптастырудың негізі өз еркімен таңдау негізіндегі зорлықсыз еркін еңбек рухани күш-қуат береді, адамның адамгершілік абыройы мен ар, намысының негізі қызметін атқарады [28, 307 б].
К.Д.Ушинский қызығушылықтың даму негізін әуестіктің мөлшеріне қарай болады деп санады... Адамның ақыл,ой қызметі неғұрлым белгілі бір салаға жұмылдырылса, соғұрлым оның әуестігі барынша дамиды, сол сияқты оның бұл саладан тыс жатқан салаларға қатынаста құмарлығы артады. Өзінің шұғыл дамитын ісі болмаған адамның басқасының ісімен де жұмысы болмайды [27, 598 б].
Көрнекті ғалым - педагог П.Ф.Каптерев оқытуда қызығушылыққа үлкен мән берді. Ол қызығушылықты адамның белгілі бір қызметі түріне ынталанып, талаптануы ретінде қарастырады. Қызығушылықта басты сипат біздің аман-есендігіміз үшін қажетті бұл заттың жарамдылығын немесе жарамайтындығын бағалауда емес, атап айтқанда онымен әуестену, оның бағытында, оның рухында және сипатында, күшті және көңілді көтеруге, жұмыс жасауға ұмтылу. Қандай да бір ғылымға, өнерге, кәсіпке қызығушылық білдіру немесе қайсібір іспен шұғылдануға құштарлық дегеніміз не? Бұл, талассыз немқұрайдылыққа, босаңсуға, селсоқтыққа, қимылсыздыққа, қарама-қарсы жағдайда болу деген ұғымды білдіреді; бұл қызығушылық танытқан белгілі кәсіп бойынша рухани және дене қуатын бағыттау және ширығып, бар күшін жинау деген ұғым [29, 510 б].
П.Ф.Каптерев қызығушылықты жақсы сезім күйімен, қызметпен байланыстырады. Қызығушылық дегеніміз белгілі сапалылықтағы, белгілі бір қызметке ұмтылу болып табылады. Әрбір қызығушылықта өзінің ерекшелік мазмұны болады. Сондықтан қызығушылықтарды күштену, ортақтық дәрежесі бойынша жіктеуге болмайды, бірақ олардың сапалық айқындығын назарға алу қажет [29, 511 б].
П.Ф.Каптеревтің пікірі бойынша, қызығушылық, оның болып өткен даму көрсеткіштері болып табылады:
- ойынға, спортқа, аңшылыққа, саяхатқа бейімділігінде көрінетін дене қызығушылығы;
- ақиқатты ұғынуға ұмтылыста көрінетін, ақыл, ой қызығушылығы;
- эстетикалық қызығушылық;
- қоғамдық сипаты бар, әлеуметтік қызығушылық;
- басқару мәселелерінде көрінетін, ерік-жігер қызығушылығы [29, 515 б].
Осындай бейнеде, П.Ф.Каптерев мазмұнынан келіп оқытып, үйретуге байлынысты қызығушылықты жіктейді. Кеңестің кезіндегі педагогикада танымдық қызығушылық мәселелерін 1960-1970 жылдары Г.И.Щукина мен оның шәкірттері тыңғылықты зерттеді.
Г.И.Щукина қызығушылықтың әр алуындығын әлемнің көп бейнелілігімен қорытындылайды. Алайда заттардың әр алуандығынан әрбір жеке тұлғаның қызығушылығында қоршаған әлем құбылыстары, атап айтқанда жеке тұлға үшін таңдалып көрінетін ең маңыздысы, ең құндысы, қажеттісі оның жеке тәжірибесі мен дамуына байланысты [30, 8 б].
Г.И.Щукина негізгі назарын қызығушылықтың барлық түрлерімен бірге жүретін, танымдық қызығушылыққа шоғырландырды. Оның пікірі бойынша танымдық қызығушылық жеке тұлғаның танымдық салаға, оның заттық тегіне және білімді меңгеру үрдісінің өзіне назар аударуы ретінде алға шығады. Танымдық қызығушылықтың өзіне тәндігі танымдық қызығушылығы бар адамның даму бағытында құбылыстың сырымен ғана емес, танымның мәнін терең ұғыну болып табылады [30, 13 б].
Біздің көзқарасымыз бойынша Г.И.Щукинаның зерттеу еңбегіндегі құндылық қызығушылықтың жеке тұлғалық және сезімдік құбылыстарды ашу болып табылады.
Танымдық қызығушылықтың әсерімен жүретін интеллектуалдық қызмет мыналарда көрінеді:
- белсенді ізденіс ретінде;
- болжам ретінде;
- зерттеу тәсілі ретінде;
- сәйкес келетін міндеттерді шешуге даярлық ретінде.
Сезім күйінің көрінуі барлық уақытта танымдық қызығушылыққа кіреді және мыналарда көрінеді:
- таңдану сезімі ретінде;
- жаңаны күту сезімі ретінде;
- интеллектуалдық қуаныш сезімі ретінде;
- табысқа жету сезімі ретінде [30, 12 б].
В.А.Крутецкий, қызығушылық жеке тұлғаның жұмысқа шығармашылығын қалыптастырудың маңызды жағдайы ретінде алға шығады деп санайды. Оның пікірі бойынша, қызығушылықтың негізінде адамның қажеттілігі жатыр. Қызығушылықтың өзі мазмұны, ауқымдылығы, орнықтылығы, күші және әсерлілігі жағынан қарастырылуы мүмкін [31, 373 б].
Жоғарыда келтірілген материалдарды талдау нәтижесі көрсеткендай, біздер өз ғылыми зерттеу жұмыстарымызда келесі жағдайларды ескеруіміз қажет:
- қызығушылық, жеке тұлғаның психологиялық денеге білім беру ретінде нақтылап, бағытты сипатта болады;
- жеке тұлғалық қызығушылықтар, олардың құндылықтары қоғамдық қызығушылықтар мен үйлесімді үндестікте болған жағдайда ғана артады;
- қызығушылық, жеке тұлғалық білім беру ретінде қызмет барысында қалыптасады және дамиды;
- қызығушылық, таңдау сипатында болады, яғни жеке тұлғаның қажеттіліктері мен мотивтерінің ерекшеліктеріне байланысты болады;
- қызығушылықтың дамуы сезімнің нығаю сипатына байланысты болады;
- танымдық қызығушылықтың ерекшелігі, оның қызығушылықтың басқа барлық түрлерімен қатар жүретіндігі, яғни оларға дем беретіндігі;
- қызығушылық рухани және дене дамуының қозғаушы күші ретінде саналады;
- қызығушылық-құндылық түрлерінде жеке тұлғаның бастапқы бағдар алу формасы.
1.2 Спортқа қызығушылықты қалыптастыру принциптері мен ұйымдастыру шарттары
Біздің ғылыми зерттеу жұмыстарымыздың мақсаты оқушылардың спортқа қызығушылығын қалыптастыруды қамтамасыз ететін құндылықтар кешенін анықтау және оған бағдарланып бейімделу болып арналады:
- құндылықтар және құндылықтардан бағдар алу туралы ұғым;
- спорттық қызметтің құндылықтар жүйесі.
Жоғарыда аталған мәселелерге тиянақты тоқталайық:
Құндылықтар мен құндылықтар бағдарын философиялық білім саласы - аксиология зерттейді; құндылықтар мен бағдар алудың өзара бағыныштылығы, жеке тұлғаның олардын хабардарлығы жайлы, жеке тұлғаның құрылымдық элементі ретінде психология зерттейді; құндылықтан жеке тұлғаның бағдар алу процесін басқару, яғни жеке тұлғалық - құндылық тәсілін қалыптастыруымен, құндылық бағдарын қалыптастыру мәселелерін зерттеумен педагогика шұғылданады.
Мәселені философиялық, психологиялық және педагогикалық тұрғыдан қарастырамыз:
Аксиологияда бірнеше теориялық тәсілдер бар:
- натуралистік психологизм (Дж. Дьюи, Р.Перри және т.б.) құндылық көздерін биологиялық-психикалық қажеттіліктермен байланыстырады;
- трансцендентальды тәсіл (Риккерт, Винденбанд және т.б.) құндылықты идеалдық (үлгідегі), нормаға сай санамен байланыстырады. Бұл түсіндіруде құндылықтар объективті, адам ықыласы мен қажеттілігіне тәуелді емес;
- персоналистикалық онтологиялық тәсіл (Шеллер және т.б.) мәңгі жаратушы алланың гарантты құндылықтарымен, әлемнің айқын, әділ құндылықтарымен байланысты;
- мәдени-тарихи релятивистік тәсіл (Дильтей, Тайнб және т.б.) көптеген тең құқықты құндылық жүйелерімен байланысты;
- әлеуметтік тәсіл (М.Вебер, Парсонс және т.б.) құндылықты әлеуметтік жалпы ортақ мүддедегі адам интеграциясын қамтамасыздандыратын норма ретінде қарастырады. Философиялық сөдікте адам қызметіндегі нысандардың көп бейнелілігі, қоғамдық қатынастар және олардың ортасына қосылған табиғи құбылыстар құндылық қатынасының нысаны ретінде заттың құндылық сапасында алға шығуы мүмкін, яғни жақсылық және зұлымдық, шындық және өтірік, сұлулық немесе ұсқынсыздық, әділдік немесе әділетсіздік және т.б. [32,732 б].
философияда субъективті құндылықтарға орнату және бағалау, бұйрық, ереже және тыйым салу, мақсаттар және жоспарлар, қатынас нормаларын жатқызады. Олардың барлығы адам қызметінің бағдары ретінде саналады.
Заттық және субъективті құндылықтар адамның өмірге құндылық қатынасының екі полюсімен кіреді [32, 732-733 б].
Философияда құндылық бағдары жеке тұлғаның өмірлік тәжірибесімен бекіген, оның барлық әсерлену, жабырқау жиынтығымен, жеке тұлғаның ішкі құрылымының маңызды элементтері... [32, 732 б].
Жеке тұлғаның құрылымына кірген құндылық бағдарлары мінез-құлық, бағыттылық, мотивтер, принцптер, қажеттіліктер формасында алға шығады. Сонымен бірге, құндылық бағдарлары жеке тұлғаның өмір өзегіне айналады, оның орнықтылығын қамтамасыз етеді, оның даму қозғаушы күштері болып табылады. Құндылықтан хабардарлық жеке тұлғаның есею, ер жету көрсету болып табылады.
Құндылық проблемаларына және құндылық бағдарларына В.П.Тугаринов, А.Г. Здравомыслов, А.А Ручка, Г.М. Головной, В.Н. Сагатовскидің ғылыми зерттеулері арналған.
В.П.Тугариновтың пікірі бойынша құндылықтарға адамдардың бағалайтындарының, яғни олардың материалдық және рухани қанағаттандыратындардың барлығы жатады [33, 259 б].
А.Г.Здравомыслов құндылық әлемі - бұл бәрінен бұрын кең сөз ұғымындағы мәдениет әлемі, бұл адамның рухани қызметінің, оның адамгершілік санасының аясы, жеке тұлғаның рухани байлығының өлшемі көрінетін бағалауларға құштарлығы деп санайды [11, 160 б]. Оның пікірі бойынша кең сөз ұғымындағы құндылық жүйелері бұл барлық рухани өндіріс салаларының звеноларын, қоғамдық сананың барлық формаларын біріктіретін мәдениеттің ішкі өзегі [11, 169 б].
Осыдан келіп құндылық дегеніміз идея немесе идеял, адамгершілік нормасы, көркемдік шығарма сияқты рухани өмірдің құбылыстары үшін қорытындыланған ұғым болып табылады.
Ғылымды құндылық ретінде қарастырып, А.Т.Здравомыслов ғалымдар үшін әзірге жаңа білімге ұмтылу жоғары құндылық болып тұрғанда, жұмыс нәтижелерін бағалаудың барынша маңызды өлшем бірлігі ретінде бұл құндылық қызмет етіп тұрғанда өмір сүреді деген қорытындыға келеді [11, 173 б].
Өнер, рухани өмірдің, рухани өндірістің ерекше формасы ретінде, құндылық алға шығады. Сұлулыққа ұмтылу адам мәдениеті үшін, білімге ұмтылуға қарағанда аз маңызға ие емес. Өнер - өзін-өзі көрсету, өзін-өзі жүзеге асыру құралы, осыдан да оның құндылығы өлшеусіз.
А.Г.Здравомыслов адамдар қызметтері түрлерінің бірі тығыз қарым-қатынаста болу деп санайды.
Қарым-қатынас руханилықтың материалдық қабығы ретінде сипатталады. Өнердің, ғылымның, адамгершілік жасаудың рухани шығармашылық мазмұны адамдар қызығушылығының өзара әрекеттестік әдісі ретінде алға шығатын тек қарым-қатынас арқылы ашылады. Қарым-қатынастың өзі қоғамдық феномен (ерекше құбылыс) ретінде рухани және материалдық құндылықтардың бірігіп кетуі болып табылады [11, 166 б].
А.А.Ручко әлеуметтік құндылықтарды талдай келе, материалдық (заттық), қызметтік (мінез-құлық, қарым-қатынас үлгілері) және идеялық-рухани (идеялар, символдар, идеалдар) құндылықтардың бар екендігі туралы қорытындыға келеді [34].
Философиялық еңбектерді талдау нәтижесі бойынша келесі мына тұжырымдарды жасауға болады:
- құндылықтар материалдық және рухани болуы мүмкін;
- негізінен педагогика рухани құндылықтармен байланысты;
- педагогика үшін рухани құндылықтардың арасында танымдық, адамгершілік, эстетикалық құныдылықтардың ерекше маңызы бар, өйткені олар жеке тұлғаның жан-жақты дамуын айқындайды;
- құндылық бағдары жеке тұлға дамуының өзекті негізі болып табылады;
- құндылық бағдарының жүйесі - жеке тұлға құрылымының бағытын анықтайтын басты элементі;
- оқушылардың дене мәдениеті мен спорттық қызмет құндылықтарынан хабардар болуы - педагогика қызметіндегі басты міндет.
Құндылықтардың туындаған мәселелері (проблема) мен құндылық бағдарларын батыстың психологиясы зерттеген және қазіргі кезде де зерттеліп, өңделуде.
Осы проблемаға А.Маслоу, Х.Хекхаузеннің, Р.Гартманның, К.Гельдштайнның, Р.Перридің, А.Печчейдың және т.б. ғылыми зерттеу жұмыстары арналған.
Құндылықтар жайлы бұл өзекті мәселені американдық психолог А.Маслоу барынша тыңғылықты зерттеді. Жеке тұлғаға тұлғалық негізде келу арқылы психологиялық тұрғыдан құндылықтарды зерттей келе, ол келесі бірқатар маңызды қорытындылар жасайды:
- жекелеген адамдардың ұнатуына немесе жоғары бағалауы негізінде тек социумды ғана емес, сонымен бірге қоғам туралы да үзілді-кесілді пікір айтуға болмайды [35, 188 б];
- құндылықтар иерархиясы (бағыныштылығы) қажеттілік иерархиясына тәуелді [35, 190 б];
- негізгі құндылықтар жеке тұлға қызметі мақсатының сатысы ретінде қарастырылуы мүмкін [35, 191 б];
- жеке тұлғаның өзін-өзі актуализациялауы шығармашылық қабілеттерін дамытудың құралы ретінде және мақсаты сияқты сияқты алға шығады [35, 199 б].
Құндылықтардың проблемалары мен құндылық бағдарлары мына кеңістік кезеңнің психологтарының ғылыми еңбектерінде өз көрінісін тапты: А.Н.Леонтев, А.Г.Асмолов, Б.Г.Ананьев, В.Б.Швырков және т.б.
Тіршілікке қажетті құндылықтар туралы мәселені зерттей келе В.Б.Швырков былай атап өтті:
- қоғамда жалпы қабылданған құндылықтарды жоққа шығарған және өздерінікін жаса бұрында болған және қазір де жеке адамдар бар. Тоқырау сәттерінде олар бұл құндылықтарды алдыңғы орынға қойды, жылжытты [36, 127 б];
- бір мәдениет шеңберінде әр түрлі діндер қабылдануы мүмкін. Соныдқтан, өмір мен өлім туралы бірдей мәселелерді көтергенімен діни құндылықтар Жалпы азаттық болуы мүмкін емес (260, 128 б);
- ақыл, ес, парасатты таратушы, алып жүруші адам нейрондары болып табылады. Адам нейрондарының сақталуына мүмкіндік туғызатындардың барлығы - жақсылық (құндылық), ал олардың жойылуына әкелетіндердің барлығы, - Жауыздық [36, 130 б].
Психологиялық сөздікте [24, 442 б] құндылықтардың өмір сүруінің үш үлгісі көрсетіледі:
- құндылықтар қоғамдық идеал (мақсат, арман) ретінде болуға тиіс заттың өзінен бөлінбес қасиетін (атрибутын) көрсетеді (жалпы адамзаттық және нақтылы - тарихы);
- материалдық және рухани-мәдениет құндылықтарында қоғамдық құнды мақсаттардың үлгісі жинақталған;
- жеке тұлғалық құндылықтар жеке тұлғаны социализациялау нәтижесі ретінде жеке тұлғаның мотивациялық дамытудың негізі болып табылады.
Жеке тұлғалық құндылықтар құндылықтар бағдары, қызметі процесінде қалыптасады. Құндылық бағдарлары мақсаттарда, мұраттарда, көзін жеткізулерде, қызығушылықтарда және т.б. көрінеді. Құндылық бағдарының жүйесі жеке тұлға бағыттылығының мазмұндық жақтарын құрайды, оның ақиқат болмысқа қатынасын көрсетеді.
Соңғы он жылдықта құндылық бағдарларының өзекті мәселелеріне педагогтар да мән беріп, көңіл аудара бастады.
Б.С.Гершунскийдің, Е.В.Бандаревскаяның, М.Е.Дурановтың, О.В.Лешердің, Л.Я.Зоринаның, А.В.Кирьякованың және т.б. зерттеу жұмыстарының бір қатарында құндылық бағдарлары және олардың қалыптасуы мәселелері баяндалды.
А.В.Кирьякова өзінің монографиясында құндылықтар әлемінде жеке тұлға бағдарының теориялық негіздерін ашып, мыналар ажыратты:
- мұрат (идеал) құндылық, мақсат және құндылық бағдарлары оқушылардың құралы ретінде [37, 54 б].
- құндылықтармен өзара алмасу, құндылық шыңына шығу, болжам жасау, құндылық бағдарларын дамыту кіретін, мұғалімдер мен оқушылардың өзара құндылық қарым-қатынас әрекеттері [37, 60 б];
- ізден, бағалау, әрекетті таңдау еркіндігі, процесс проекциясын қосқанда құндылықтар туралы бағдар алу механизмі;
- жеке тұлғаның өз құндылықтарын саналы түрде сезінуі, педагогикалық еңбектің шығармашылық пәні оқушының жеке тұлғасының қызметінен бағдар алуды қамтитын мұғалімнің құндылық бағдары [37, 103 - 104 б];
- оқушылар жеке тұлғасына құндылық бағдарын қалыптастыруға фазалық ықпал ету;
- адамгершілік, танымдық, эстетикалық, еңбек құндылықтарынан оқушылардың бағдар алуының қозғаушы күші ретінде алға шығатын қызмет [37, 105-110 б].
Бұл оқушылардың құндылық бағдарларының мәні мен процессуалдық ерекшеліктерін анықтаудың теориялық тұрғысынан педагогикада бірінші байыпты зерттеу жұмысы екенін атап өткен дұрыс.
М.Е.Дуранов, О.В.Лешер оқушылардың құндылық бағдарлары мәселелерін талдай келе, өздерінің ғылыми зерттеу ізденістерін одан әрі жалғастырады. Олар құндылық бағдарларын педагогикалық принцип ретінде негіздейді. Сонымен бірге оқытып, үйрету процесі мен тәрбиелеу оның екі жағы деген қорытындыға келеді.
Олардың бірі заттар мен құбылыстардың мәнін ұғынумен және меңгерумен байланысты; басқасы - жеке тұлға және оны қоршағандар үшін заттар мен құбылыстардың құндылықтарын ұғынуды қосады [38, 150-160 б]. Бұл талассыз педагогикалық процестің мәнін ашудың инновациялық тәсілі болып табылады. Цитата келтірген жұмыста М.Е.Дуранов, В.И.Жернов және О.В.Лешер құндылық бағдарының келесі мәселелерін тыңғылықты ашады:
- Құндылықтар мәдениеттің ішкі өзегі ретінде оқушылардың жеке тұлға атану дүниесі болып табылады [38, 149-150 б];
- оқушылардың адамгершілік құндылықтарының мазмұнды жағын иеленуі болып саналады [38,155-159 б];
- ой, пікір, принциптер, әдістер, танымдық қызмет құралдары кіретін танымдық құндылықтарының мәні. Мұнда танымдық құндылықтары методологикалық, теориялық, әдістемелік және практикалық деңгейде қарастырылады [38, 160-164 б];
- оқушылардың құндылық бағдарларын қалыптастыру критерилері (өлшем белгілері) [38, 165-166 б];
Авторлар құндылық бағдарының педагогикалық мәнін ашу үшін байыпты қадам жасаған.
Е.В.Бондаревская жастарды тәрбиелеу, білім берудің басты негізі болып табылатын құндылық мәдениет деп санайды. Автор бұл үшін мыналар қажет деп санайды:
- әр ұлттың мәдениетінің базалық негіздерін білу негізінде онда өзін-өзі дамыту мотивациясын қалыптастыру;
- өзінің ұлттық саналылығын қалыптастыру;
- әрбір ұлт өкілінің ұлттық мінез сипатын тәрбиелеуді бастау, әрбір жеке тұлғаның өзіндік ерекшелігін дамыту;
- оқушылардың мектепте, отбасында, қоршаған өмірдегі тіршілік қызметінде әртүрлі ұлттық мәдениет элементтерін қабылдауы үшін қажетті адамгершілік, негіздері мен біліктіліктерін қалыптастыру [39, 32 б].
Мұнда автор негізгі назарын адамгершілікке тәрбиелеудің мәдениет құндылықтарына шоғырландырып аударады, бұрынғы халқымыздың жеке тұлғаны тәрбиелеудегі дәстүрлі сипатын қалпына келтіруді қолдайды.
Е.В.Бондаревскаяның құндылық тәсілі мыналардан тұрады, яғни ол негізгі назарын ұлттық мәдениет құндылықтарының қайнар көзіне, ұлттық тұрғыда өзін-өзі саналы ұғынуға аударады.
Л.Я.Зорина өзінің ғылыми зерттеу жұмыстарын табиғи білім беру құндылықтарының өзекті мәселелеріне арнады. Білім берудің бұл түрінің құндылықтарын қалыптасуында жаратылысты танудың ғылыми оқу пәндері маңызды рөл ойнайтын ойнаудың ғылыми стиліне көшуге мүмкіндік туғызады. Ойлаудың ғылыми стилі ғылыми зерттеушілер басшылыққа алатын бейнелер жүйелерін, логикаларды, әдістерді, тәсілдерді, және түсіндіру жолдарын қоса қазіргі тарихи заман үшін тән таным стилін көрсетеді. Жеке тұлғаның орнықы сапасы болып табылатын ойлау стилі танымдық және еңбек қызметіндегі үздіксіз білім беру және өзіне-өзі білім берудің қажетті жағдайы ретінде алға шығады.
Ғылыми зерттеудің мақсатынан келіп біздер бірқатар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3
1
МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ СПОРТҚА ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҚ БАҒЫТТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8
1.1
Ғылымдағы қызығушылықтың проблемаларын жете зерттеу ... ... ... ... ... ... .
8
1.2
Спортқа қызығушылықты қалыптастыру принциптері мен ұйымдастыру шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
15
1.3
Спорттық қызметтің құндылық тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
25
2
ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ СПОРТҚА ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ...
38
2.1
Оқушылардың танымдық құндылықтардан бағдар алуы процесінде спортқа қызығушылығын қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
38
2.2
Спорттық-туристік қызмет процесіндегі қызығушылықтар мен оқушылардың оларда бағдарлануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
51
2.3
Зерттеу жұмыстарының нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
64
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
80
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
85
КІРІСПЕ
Дене тәрбиесі - қоғамдағы жалпы мәдениеттің бөлігі, адамның дене қабілеттерін дамыту мен денсаулығын нығайтуға бағытталған әлеуметтік қызметтің бір саласы. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев 2014 жылғы Қазақстан жолы - 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты Қазақстан халқына арнаған дәстүрлі жолдауында ел болашағының тұтқасын нық ұстауы үшін ХХІ ғасырда стратегиялық жоспарлау ең өзекті қағида болатыны ерекше көрініс тапқан [1]. Сонда ғана, басты мақсатымыздан көз жазбай, азаматтарымыздың күнделікті тіршілігінің мәселелерін шешуге мүмкіндігіміз бар. Бұл деген сөз 30-50 жылда емес, жыл сайын халық тұрмысын жақсартатынымызды білдіреді. Сол себепті жігерлі, намысты, дені сау ұрпақ өсіруіміз керек.
Әлемдегі бәсекеге қабілетті 30 елдің қатарынан орын алу Қазақстан Республикасының стратегиялық басты мақсаттарының бірі болып саналады[2]. Республиканың экономикалық мақсаттарымен қатар халықтың әл ауқатын арттыру,денсаулығын нығайту,адамдардың дене шынықтыру және спортпен шұғылдануына жағдай жасау арқылы денсаулығы мықты ұрпақ тәрбиелеу мақсаттары қойылған.
Жас жеткіншектерді дене тәрбиесі және спорт арқылы баулу, салауатты өмір салтын құруға үйрету,спорттық жетістіктер арқылы Қазақстанды әлемге таныту қазіргі кездегі маңызды жұмыстардың бірі болып саналады.
ХХ ғасырдың соңғы он жылдығында жалпы білім беретін мектептердің спорттық қызметке деген қызығушылығы күрт төмендеді, бұл әрине толық түсінерлік жайт. Біздің ғылыми тәжірибелік зерттеу жұмыстарымыздың нәтижесі көрсеткендей, бұл құбылыстың негізгі себептеріне мыналарды жатқызуға болады:
- мектеп бюджетіне кіретін қаржы көзінің болмауы. Анкета жүргізілген мектептердің дене тәрбиесі пәні мұғалімдерінің 89,3 % осылай саяды. Бұл себептерді бағалаудағы елеусіз айырмашылық, яғни спорттық жарыстарға әлі де болса аз көлемде қаражаттың бөлінетіндігінде;
- спорттық жұмыстарды жүргізуге оқытушылардың кәсіби-педагогикалық даярлығының нашарлығы. Сұралған педагогтардың 67% жоғарысы осына дәлелдейді;
- оқушылардың инетеллектуалдық және өнегелік дамуындағы спорттық қызметтің маңызды рөлін білім беру жүйелері мен өкімет билігі органдары басшыларының тиісті деңгейде бағалайды. Бұл жөніндегі соңғы онжылдықтағы білім беру жүйесіндегі барлық жүргізіліп отырылған саясат айтады.
Солай бола тұрса да, тек қоғамдық даму құндылықтарын ғана емес, сонымен бірге жастарды рыноктық қатынас жағдайындағы еңбекке және өмір сүруге даярлау жүйесінде асыра бағалау жүріп жатыр. Рыноктық экономика жағдайында оқытушыларды даярлауда үкімет билігі құрамдарының қатынасы мен кәсіби қызметін өзгертуге қабілетті, кәсіби әсер ететін жағдайларға (коньюнктура) еркін бейімделуге жеке тұлғаның рыноктық қатынасымен қоғам қажеттілігі арасындағы өткір қарама-қайшылық туындады.
Спорттық қызмет - бұл салауатты өмір бейнесін қалыптастырудың негізі, жастарды адамгершілікке, еңбек қызметіне интеллектуалдық және денелерін даярлау, денсаулығын нығайту құралы.
Оңтүстік аймақ экологиялық қатынастағы еліміздің ең қолайсыз аймақтарының біріне жатады. Әсіресе Байқоңырдағы ғарыш айлағының әсерінен атмосфераның газбен улануы, улы сәулелердің бұзылған ауа қабатынан адам ағзаларына тікелей өтуі, тамаққа пайдаланылатын өнімдердегі ағзаға зиянды химикаттардың артық мөлшері, жазғы құрғақ, ылғалсыз ыстық ауа, қысқы суық ызғарлы жел, міне осылардың барлығы оқушы жастар денсаулығын нығайту жайлы күнделікті қамқорлықты талап етеді. Сонымен бірге, денеге қосымша білім беретін мына жүйелер бұзылды: қала, аудан және ауа райы қолайлы таулы аймақтарға орналасқан бұрынғы сауықтыру лагерлері, балалар және жастар ұйымдары, пионерлер мен мектеп оқушыларының сарайлары, оқушылардың спортпен, туризммен, өлкелік және т.б. қызметтермен шұғылданатын әртүрлі үйірмелер мен секциялар.
Қоғамдық құнды қызмет түрлерімен шұғылдануға мүмкіндігі жоқ, жастар өзімен-өзі күйінде қалды. Осыған байланысты өзінің интеллектуалдық және дене мүмкіндіктері мен қоғамдық құнды қызметке қажеттілігін жүзеге асыруға мүмкіндігі болмауымен байланысты басқа да қарама-қашылықтар туындайды.
Дене тәрбиесі мен жеке тұлғаны дамытудағы әртүрлі құбылыстар мен жайттарды (аспектілерді) М.А.Арвисто, К.Ш.Ахияров, С.А.Бронников, Т.К.Исхаков, А.С.Гаязов, Л.П.Исаев, Н.А.Фомин және т.б. ғалымдар зерттеді [3, 4, 5, 6].
Сонымен бірге, оқушылардың спорттық қызметтегі туындаған мәселелері ғылыми-педагогикалық зерттеулерде кешенді, құндылық тәсілдері тұрғысынан өзінің көрнекті орынын таба келеді. Оқушылардың спорттық қызмет құндылықтарына деген қатынасы нашар зерттелген өзекті мәселе ретінде қалып отыр. Бұл мәселе бойынша М.Я.Виленский, А.П.Внукова өздерінің ғылыми зерттеулерінде қозғалады. Дене мәдениеті құндылықтарынан студенттердің бағдар алуы жайлы мәселені Р.Ф.Кабиров, Л.Х.Магомадова, А.Н.Пиянзин өз еңбектерінде зерттеді [7]. Осындай бейнеде, оқушы жастарды спорттық қызметке тарту қажеттілігі мен бұл туындаған мәселенің теориялық және әдістемелік тұрғыдан жеткіліксіз дәрежедегі ғылыми өңделіп даярлануы арасында тағы бір қарама-қайшылық туындады. Бұл мәселе жоғары сынып оқушыларының спорттық қызмет құндылықтарынан бағдар алуын теориялық тұрғыдан негіздеу және өңдеп, даярлаумен қорытындыланады.
Жоғарыда келтірілген қорытынды ғылыми зерттеудің мына тақырыбын таңдауға мүмкіндік туғызды: Жоғары сынып оқушыларының спортқа қызығушылық бағыттарын қалыптастыру.
Тұжырымдалған тақырып пен туындаған мәселелерден келіп, біздің ғылыми зерттеу жұмысымыздың мақсаты, жоғары сынып оқушыларының спортқа қызығушылығын қалыптастыруды қамтамасыз ететін құндылық топтарын анықтау болып табылады.
Ғылыми зерттеу нысаны - жоғары сынып оқушыларының спорттық қызметін оқудан тыс уақытта жүзеге асыруы болып табылады.
Бұл мәселе бойынша тәжірибелерді және әдебиеттерді алдын ала талдау проблеманы зерттеудің жұмыс жүргізудің ғылыми болжамын (гипотезасын) тұжырымдауға мүмкіндік туғызады: жоғары сынып оқушыларының спортқа қызығушылығын қалыптастыру үшін интеллектуалдық және дене дамуы бірлігін көрсететін танымдық қызмет құндылықтарынан олардың хабардарлығы болуы тиіс: оқушылар жеке тұлғасының дене дамуы мен және экологиялық жағдайымен байланысты валеологиялық құндылықтарда; оқушылардың жеке тұлғалық қатынасында жүріс-тұрыс, мінез-құлық саулығын көрсететін спорттық қызметтің эстетикалық құндылықтарында.
Тақырыпты, мақсаттарды және ғылыми болжамды анықтау проблеманы зерттеудің келесі міндеттерін тұжырымдауға мүмкіндік туғызды:
1. Педагогикалық теория мен практикада қызығушылық проблемаларының өңделіп, дайындалу дәрежесін анықтау;
2. Оқушылардың спортқа қызығушылығын қалыптастыруға әсер ететін құндылықтар жүйесін анықтау және негіздеу;
3. Тәжірибелік-ғылыми зерттеу жолымен оқушылардың спортқа қызығушылығын қалыптастыруда құндылықтардың маңыздылық рөлін тексеру:
- құрылымға жеке тұлғаны ендірумен, құндылықтардың өз орнын сақтауымен, оларды таңдаумен және маңыздылығының артуымен байланысты құндылықтар бағдары;
- бәрінен бұрын қызығушылық жеке тұлға қажеттілігін қанағаттандырудың бастапқы сатысы көрінетін, заттармен және құбылыстармен танысумен байланысты мотивация мен қажеттіліктің көріну формасы ретінде;
- спорттық қызмтеке қызметтік тәсіл. Қызметтің бұл түрі өзінен-өзі қозғалмалы, қызығушылық оған тек қызмет барысында қалыптасуы мүмкін, оның құндылықтары тек қызметке байқалады;
- қозғаушы күш фокторлық тәсілі. Құндылық бағдарын біздер спорттық қызметке қызығушылық дамуының қозағушы күші ретінде қарастырамыз. Өзінен-өзі бұл қозғаушы күш бірінші жағынан таза педагогикалық, яғни педагогикалық басшылықпен байланысты сипатта басқа жағынан оқушылардың жеке тұлғаның құндылықтардан хабардарлық бағыттылығының құрылымдық элементі болып табылып, психологиялық сипатта болады.
Осындай бейнеде, спорттық қызметке қызығушылықты қалыптастырудағы проблеманы зерттеудің негізіне біздер қызмет теориясымен байланысты құндылық бағдары мен құндылық теориясын алдық.
Біздің ғылыми зерттеу жұмыстарымыздың негізгі базасы ОҚО Түркістан қаласының және Қызылорда облысындағы Жаңақорған ауданындағы спорт ұжымдары мен Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ-ң Спортклубы мен Спорт және өнер факультетіндегі Денешынықтыру және спорт кафедрасы, олардың мектеп оқушыларымен жұмысы, сол сияқты Түркістан қаласындағы №1 А.Байтұрсынов атындағы қазақ орта мектебі мен №15 орыс, қазақ және өзбек аралас мектебі және №14 Оралман орта мектептерінен спорт секцияларына қатысатын 326 оқушы қамтылды.
Зерттеу жұмыстары бірнеше кезеңмен жүрді, яғни олардың әрқайсысында міндеттеріне байланысты өзіне тән зерттеу әдістері қолданылды.
Бірінші ұйымдастыру кезеңінде (2012-2013 ж.) психологиялық-педагогикалық спорттық әдебиеттер, спорттық қызметтің теориялық-практикалық негіздері зерттелді. Біздер келесі зерттеу әдістеріне сүйендік: құжаттарды оқып, зерттеу, адам баласының тәжірибелік ғана сүйенген эмпиризлдік мәліметтерді, ақиқат болған фактыларды, психологиялық-педагогикалық және ұйымдастыру әдістерін, спорттық әдебиеті, спорттық қызметтің теориялық және практикалық негіздерін, оны зерттеу әдістерін және спорттық қызметті жүргізу жолдарын жан-жақты талдап қорыттық. Зерттеу барысында оқушылармен, педагогтармен, нұсқаушылармен және жаттықтырушылармен, ата-аналармен сұқбаттасу, анкета жүргізу кең қолданылды.
Бұл кезеңде зерттеудің тақырыбы, мақсаты, міндеттері айқындалды. Біз гипотезалардың (болжамдардың) бірінші вариантын тұжырымдадық, яғни онда зерттеу барысындағы туындайтын өзекті мәселелер нақтыланды.
Екінші зерттеудің базалық, кезеңінде (2012-2013 ж) зерттеу мақсатынан келіп, мақсатты бағыттағы тәжірибелік-эксперимент жұмыстары жүзеге асырылды. Біздер спорттық жұмыстарды дайындау және өткізудің жоспарларын өңдеп, дайындадық.
Бұл кезеңдегі пайдланылған біздің негізгі әдістер мыналар болды: бақылау, анкета, сұқбат жүргізу, оқушыларды практикалық, яғни іс жүзіндегі жүргізілетін қызметке тарту. Әсіресе спортта оқушыларды психологиялық даярлауға үлкен мән берілді.
Зерттеу жұмыстарының үшінші қорытындылау кезеңінде (2013-2014) тәжірибелік эксперимент материалдарды жинақтау және өңдеу жұмыстары жалғастырылды; спорттық қызметке қызығушылығын қалыптастыру бойынша практикаға біздің ұсынымдар өңделіп дайындалды және ендірілді; диссертациялық материалдарды рәсімдеу, материалдарды жариялауға дайындалды. Бұл кезеңдегі зерттеудің басты әдісі мыналар болды: анкеталық сұраунама, матреиалдарды талдау.
Қорғауға келесі ой желілері мен иедялар қойылады:
- жоғары сынып оқушыларының спортқа қызығушылығын қалыптастыруды қамтамасыз ететін, педагогикалық құндылықтар кешені;
- халыққа білім беру жүйелерін әлеуметтік-экономикалық дамытудың қазіргі заманғы жағдайында оқушылардың спорттық қызметке қызығушылығын қалыптастырудың спецификалық ерекшеліктері.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мыналардан тұрады:
- жоғары сынып оқушыларының спортқа қызығушылығын қалыптастыру кезінде педагогикалық құндылықтар кешенін негіздеу және өңдеп дайындауда құндылық бағдары сияқты қозғаушы күш шешуі рөл атқаруы мүмкін.
Бұл кешенге біздер танымдық, валеологиялық және эстетикалық құндылықтардан бағдар алуды жатқызамыз:
- оқушылардың спортқа қызығушылығын қалыптастырудың ерекшеліктері мыналардан тұрады, яғни біріншіден, спорттық қызмет жағдайының кешенді сипатынан; екіншіден, спорттың өзіне, сонымен бірге оның қызығушылығына және қалыптасу жағдайына құндылық көзқарасы; үшіншіден, оқушыларды дене, интеллектуалдық және адамгершілік-эстетикалық даярлауда өзара бөлінбейтін органикалық байланысында.
Жүргізілген зерттеу жұмыстарының теориялық маңыздылығы спортқа жекелеген жағдайда оқушылардың бір қызмет түріне қызығушылығын қалыптастыруға құндылық көзқарасынан келуін өңдеп, дайындаудан тұрады.
Біздің зерттеу жұмысымыздың парктикалық маңыздылығы мыналарда, яғни жинақталған нәтижелер мен талданған қорытындылар спорттық даярлықпен байланысты қызметтердің басқа түрлеріне төтенше өңделген (экстраполированы) болуы мүмкін. Педагогикалық құндылықтардың өңделіп, дайындалған кешені оқушылардың спортқа қызығушылығын тек қалыптастырып қоймайды, сонымен бірге, оны жандандырады.
Ғылыми зерттеу нәтижелері бойынша өңделіп, дайындалған және басылымдарда жарияланған материалдар, әдістемелік нұсқаулар ОҚО және Қызылорда облысының мектептері мен мектептен тыс мекемелерінде пайдаланылады.
1 МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ СПОРТҚА ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҚ БАҒЫТТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ғылымдағы қызығушылықтың проблемаларын жете зерттеу
Оқушы жастарды спорттық қызметке тарту проблемасы жеке тұлғаның дене және рухани дамуының маңызды қозғаушы күші болып табылады.
Зерттеу жұмыстарының мақсаты мен ғылыми болжамдары негізінде бұл тарауда мыналар қарастырылады: қызығушылықтың мәні, оның психологиялық - педагогикалық ерекшеліктері, спортқа қызығушылықты қалыптастырудың алғы шарттары, спортқа қызығушылықтың қозғаушы күші ретінде құндылық тәсілі.
Зерттеу қисыны (логикасы) басында құштарлықтың мәнін, оның түрлерін және ерекшеліктерін ашуға талап етеді.
Қызығушылықтың жеке тұлғаның ішкі жағдайы ретінде психология зерттейді; қызығушылықтың қалыптасу процесін басқаруды педагогика зерттейді; қызығушылықты әлеуметтік құбылыс ретінде философия мен социология зерттейді. Бұл қызығушылықтың өзекті мәселелерін философиялық, психологиялық және педагогикалық тұрғыдан зерттеуді талап етеді.
Қоғамдық қызығушылықтың келесі мәселелері әлем философтары мен социологтарының үнемі назар аясында болып келеді.
ХҮІІІ ғасырда Абдеев Р.Ф., Абрамов Н.Т., Абульханова қоғамдық өмірді қызығушылықтың көмегімен түсіндіруге тырысты. Мұнда олардың ұғымы бойынша қоғамдық қызығушылық жеке адамдар қызығушылықтарының қарапайым жиынтығы ретінде қарастырылды [8, 9, 10].
Гегель, Канттың ізінше, қызығушылықты адамдардың қажеттілігімен байланыстырып, ниет пен сананың мазмұнына қарағанда қызығушылық үлкенірек бір нәрсе деп болжамдайды.
Гегельдің пайымдауынша ықылас, қызығушылықтың мазмұнды жағы, яғни оның қанағаттануы үшін адамның барлық қызметі бағытталатын құштарлық сезімі болып табылады. Қызмет барысында ақиқат (объективті) құмарлыққа (субьективтіге) айналады. Қызығушылықтың нақтылы ақиқат іспен аяқталады. Ешнәрсе қызығушылықтан тыс іске асырылмайды, - деп тұжырымдайды Гегель.
Қызығушылық проблемалары А.Г.Здравомысловтың, М.А Батурин, Д.А Белухин, И.А Вербаның және т.б. еңбектерінде өз көрінісін тапты [11, 12, 13,14].
Қызығушылық туралы қазіргі заманғы философтар мен социологтардың ой тұжырымдары қандай екен?
Қызығушылық, құштарлық - латынның interest деген сөзінен шыққан, яғни ол мағынасы әрекет ету, себебі бар құбылыс (зат) деп аударылады.
А.Г. Здравомыслов қызығушылықты қоғамдық құбылыс ретінде қарастырады.
Қызығушылықтар, қажеттілік сияқты өзіне тән қатынастар түрі, олар өзінен-өзі абстракталы, адамнан, әлеуметтік топтан, сыныптан және басқа қозғаушы күштерден тыс пайда болмайды.
Қызығушылықтар, қажеттілік сияқты белгілі-бір нысанға бағытталған. Қызығушылықтың нысаны ретінде материалдық және рухани құндылықтар, әлеуметтік институттар мен қоғамдық қатынастар жатады, салт, дәстүрлер мен тәртіптер орнатылады (77, 74 б.).
Әлеуметтік тұрғыдан қызығушылық сол әлеуметтік ортаның іс-әрекетіне және қатынасына әсер ететін қоғамда туындаған қарым-қатынасты, әлеуметтік ортақтықты (табы, ұлты, социумы) тікелей көрсетеді.
Тәжірибелерде талдау көрсеткендей, қызығушылықтың әр салалы қызмет түрлерінде көрінеді. Мұндай қызмет түрлеріне біздер мыналарды жатқыздық: танымдық, оқу, спорттық, экономикалық, саяси, көркемдік, әлеуметтік, рухани, кәсіптік және т.б.
Жоғарыда келтірілген қызмет түрлері өзара мақсаттары мен құралдары, әдістері мен іске асыру үлгілері (формалары), сол сияқты атқаратын қызметтері бойынша айырмаланады.
Сонымен бірге, қызмет түрлерінің барлығы өзара байланысты. Бұл өзара байланыстырушы звено қызығушылық болып табылады.
Педагогика үшін қызығушылықты қалыптастыру, оның ішінде спорттық қызметке танымдық қызығушылықтағы маңыздылығы қызығушылық бір түрінен екінші түріне, бір көріну аясынан, екіншісіне өтеді, яғни қоғамдық өмірдің әртүрлі өрісінде өзара әрекеттестікте жүреді.
Психологиялық тұрғыда қызығушылық рухани, танымдық, көркемдік үлгідегі жеке тұлғалық жағдайы ретінде алға шығады. Бұл қызығушылықтар жеке тұлға мен қоғам арасындағы өзара қарым-қатынас әрекеттестігін көрсетеді.
Өзара қарым-қатынас әрекеттестігінің ішінде, бәрінен бұрын рухани құштарлықтар жеке тұлғаның сәйкес мәдениеті деңгейін сипаттайды.
Қызығушылық, заттармен, құбылыстармен, процестермен танысу үрдісі ретінде Л.С.Выготский, А.Г.Ковалев, К.Платонов, С.Л.Рубинштейн және т.б. психологтармен қарастырылған [15, 16, 17, 18 ].
Л.С.Выготский қызығушылықты танымдық қызметпен байланысты қарым-қатынас ретінде қарастарады. Оның түсінігінде, қызығушылық, адамның реакциясын бағыттайтын мінез-құлық, іс-әрекеттің қозғаушы күші ретінде алға шығады.
Қызығушылық - бұл қызмет мотиві [15, 40 б].
С.Л.Рубинштейн қызығушылықты жеке тұлғаның бағыттылығымен байланыстырады. Оның пікірі бойынша қызығушылық таным дүниесіне қатынастың сезімдік өңделуімен қорытындыланады. Қызығушылық жеке тұлғаның ішкі жағдайы ретінде қажеттілікпен себепті байланысты болады. Қызығушылық - адамның дәлелді танымдық қызметін көрсету түрі: қызығушылық - бұл өзінің саналы түрдегі маңыздылығы мен сезіммен қызықтыру мотиві [18, 111 б].
Затсыз, дүниесіз қызығушылық болмайды, заттың өзінде де қызығушылықтың құндылық қатынастары көрінеді. Қызығушылық, құндылық, сезім бір-бірімен өзара байланысты. Егер қызығушылық дүниесінің құндылық жағы айқын болса, онда қызығушылықтың көзі, пайда болу алғы шарты ретінде сезімдік жағы алға шығады. Құндылық тұрғысынан саналы түрде және сезім тартымдылығымен қамтамасыз етілген қызығушылық бәрінен бұрын жеке тұлғаның назар аударуында, ұғынуында, зердеде ұстауында, ойлауында, бағыттылығында көрінетіндігін С.Л.Рубинштейн атап көрсетті. Бұдан ұғатынымыз қызығушылық психикалық процестерді бағыттайды, адамның танымдық қызметін жандандырады, сәйкес келетін бейімділіктерінің көрінуін қамтамасыз етеді.
С.Л.Рубинштейн қызығушылықтың диалектикалық сипатын белгілей отырып, оның қарама-қайшы мына сапаларының бірлігіне ерекше мән береді: орнықтылық, қозғалмалылық, орнықсыздық.
Психологтарда қызығушылықтың мәнін анықтаудың бірнеше тәсілдері бар:
- В.Г.Иванов, В.Н.Мясищев қызығушылықты әлемге белсенді танымдық қатынас ретінде тұжырымдайды; [19, 20]
- А.Х.Ковалев, қажеттілікті, қызығушылықты қалыптастырудың қайнар көзі деп санайды. Қызығушылық пен қажеттіліктің арасында бір-біріне өтуде көрінетін өзара органикалық байланыс болады: ... қызығушылықты мотив немесе жеке тұлғаның нысанға оның өмірлік мәнді күшіне және сезімдік тартымдылығын сайлау қатынасы ретінде анықтауға болады [21, 141 б]. Қызығушылықтың өзін А.Х.Ковалев, жеке тұлғаның танымдық қызметімен байланыстырады;
- И.П.Павлов, сонымен бірге оның шәкірттері және көптеген психологтар, қызығушылық пайда болу негізін бөлуге қамқорлықтың қайнар көзі шартты рефлекс болып табылады деп санады.
Дәл шартты рефлекстің өзі дағдылардың, әдеттердің, негізін, адамдардың сөз бен ойлау, еңбек және спорттық, оқу, шығармашылық қызметінің дамуын құрайды; Н.Г.Морозова өзара бір-бірімен генетикалық байланыстағы қызығушылықтың мына екі түрін бөліп қарастырады: ауық-ауық және орнықты жеке тұлғалық.
Біздің зерттеуіміз үшін сөзсіз тұрақты қызығушылықтың мәні зор, өйткені ол жеке тұлғаның қызығушылығының спорттық бағыттылығын, оған танымдық-құндылық қатынасын сипаттайды. Н.Г.Морозова объектіден қызметке келетін қызығушылықты мотивациямен байланыстырады [22]. Оның пікірі бойынша қызығушылық - бұл жеке тұлғаның сезімдік-танымдық бағыттылығына өтетін сәйкес жағдай кезіндегі қызмет нысанына тікелей сезімдік-танымдық қатынасы;
- П.Грибанов, қызығушылықты тек қызметтің психологиялық тенденциясын (бағытын) көрсетеді деп санайды. Таным дүниесіне дұрыс қатынасынан қызығушылықтың пайда болуын қамтамасыз етеді [23]. Ол қатынастың өзін жеке тұлғаның қажеттілігін қанағаттандырумен байланыстырады.
Осындай бейнеде, қызығушылық жеке тұлғаның белсенді танымдық белсенділігі ретінде анықталады, яғни мұндағы бас элементі дұрыс сезім болып табылады. Танымдық белсенділік, адам танымы үшін қуанышты сезімде көрінетін заттың сезімдік мәнділігіне байланысты.
Сонымен, психологияда қызығушылық қажеттіліктің көріну формасы ретінде қарастырылады, бәренін бұрын жеке тұлғаның қызметінің мақсатын ұғынуына және ақиқатты бағдарлауына мүмкіндік беретін бағыттылығын қамтамасыз етеді [24, 146 б].
Психологиялық сөздіктің авторлары қызығушылықты психологиялық тұрғыдан ұғынудың маңызды ерекшеліктерін атап көрсетеді. Оларға қызығушылықтың сезімдік сарында субъективті көрінуі, яғни қызығу нысанына назар аударуда таным процесі жатады. Қызығушылықты қанағаттандыру оның сөнуіне әкелмейді, керісінше танымдық қызметтің барынша жоғары жағдайына сәйкес келетін жаңаларының пайда болуына мүмкіндік туғызады.
Жүргізілген талдау жұмыстары мына төмендегі қорытындыларды тұжырымдауға мүмкіндік жасайды:
- психологияда қызығушылық ақиқат әлеміндегі нысандарға психикалық процестердің сайланған бағыттылық түрінде алға шығады;
- қызығушылық бағыттылық, алдын-ала сезу, нақтылы қызмет етуге талаптану сияқты көрінеді;
- қызығушылық, қанағаттандырылуы, заттармен, құбылыстармен, процестермен танысумен байланысты қажеттілік ретінде алға шығады;
- қызығушылық, сезімде және қызмет мотивтеріне (сарындарына) бағытталған дұрыс қарым-қатынас ретінде көрінеді.
Қызығушылық проблемасы педагогика саласының теоретик және практик мамандарының барлық уақытта назарларында болып келді. Солай болғанымен, қызығушылықтың теориялық негіздемесін бірінші рет И.Гербарт берді. Өмірдің педагогикалық процестері және жеке тұлғаның жан-жақтылығынан келіп, ол қызығушылықтың мөлшерлі көпжақтылығының оқыту туралы қорытындыға келді:
- жеке тұлғаның ішкі белсенділігімен. Қызығушылықтың сыртқы көрінуі ықылас ету және күш салу шамасы кезінде байқалады;
- ақиқатты тікелей қабылдау негізінде пайда болатын сезімдік әсерленумен;
- заттар мен құбылыстарды тікелей қабылдау және қарсы қою негізінде ұғынуды меңгеру;
- заттарға, құбылыстарға, жеке бейнелерге қатынасымен байланыстырады.
И.Гербардтың пәкірі бойынша қызығушылықтың пайда болу негізі таным нысанына сезімді қатынасынан болып табылады [25, 236-244 б].
А.Дистервег өзінің Мұғалімдердің білімдеріне басшылық деген еңбегінде оқытып, үйретуді еліктіретіндей, қызық етіп жүргізуді талап етеді. Осы мақсатта ол мыналарды ұсынады:
- оқытып, үйрету педагогикалық қызметтің әртүрлі әдістерін қосатын болу тиіс;
- оқытып, үйрету ақыл, ой және дене гимнастикасы кіретін жанды, белсенді болуы тиіс;
- оқытып, үйрету оқушылардың өзіне сенімділігін тәрбиелеумен, оқушыларға оқытып, үйрету материалдарын бере білу, оқушылардың оқуға құштарлығын ояту, мұғалімнің оқу пәніне деген сүйіспеншілік қатынасын жететіндей етіп қуанышты болуы тиіс [26, 411-412 б].
Орыс педагогикасында қызығушылыққа К.Д.Ушинский мен П.Ф.Каптерев елеулі назар аударады.
К.Д.Ушинский өзінің көптеген еңбектерінде оқушыларды және тәрбиелеуде қызығушылыққа бірнеше рет назар аударды. Өзінің Қоғамдық тәрбиедегі халықтық туралы белгілі еңбегінде ол сұрақ қояды: педагогикалық жүйе қандай жағдайда тартымды, адам қызығарлықтай болады? Және оған өзі тек бір жағдайда, яғни ол тек халықтық сипат алғандағы деп жауап береді. Намыссыз адам болмайтынындай, отанды сүймейтінде адам болмайды және бұл сүйіспеншілік адам жүрегіне тәрбиелеудің сенімді кілтін және оның жаман әдеттермен күресуі үшін құдіретті тірек береді [27, 131 б].
К.Д.Ушинскийдің пікірі бойынша оқыту және тәрбиелеу қызықты және тиімді болуы үшін ол өмірлік мақсаттарға, шындыққа құрылған болуы тиіс.
Адамның барлық тілектерін қанағаттандырыңыз, бірақ оның өмірлік мақсатын алып қойыңыз да, қараңыз оның қандай бақытсыз және өте мағынасыз тіршілік иесіне айналғанын көресіз [27, 300 б]. Бұл педагогикалық процестің мағынасын мазмұндық және қызығушылық тұрғысынан терең ұғыну болып табылады.
К.Д.Ушинскийдің пікірінше, шығармашылық еңбек - жеке тұлғаны тәрбиелеу және қызығушылығын қалыптастырудың негізі өз еркімен таңдау негізіндегі зорлықсыз еркін еңбек рухани күш-қуат береді, адамның адамгершілік абыройы мен ар, намысының негізі қызметін атқарады [28, 307 б].
К.Д.Ушинский қызығушылықтың даму негізін әуестіктің мөлшеріне қарай болады деп санады... Адамның ақыл,ой қызметі неғұрлым белгілі бір салаға жұмылдырылса, соғұрлым оның әуестігі барынша дамиды, сол сияқты оның бұл саладан тыс жатқан салаларға қатынаста құмарлығы артады. Өзінің шұғыл дамитын ісі болмаған адамның басқасының ісімен де жұмысы болмайды [27, 598 б].
Көрнекті ғалым - педагог П.Ф.Каптерев оқытуда қызығушылыққа үлкен мән берді. Ол қызығушылықты адамның белгілі бір қызметі түріне ынталанып, талаптануы ретінде қарастырады. Қызығушылықта басты сипат біздің аман-есендігіміз үшін қажетті бұл заттың жарамдылығын немесе жарамайтындығын бағалауда емес, атап айтқанда онымен әуестену, оның бағытында, оның рухында және сипатында, күшті және көңілді көтеруге, жұмыс жасауға ұмтылу. Қандай да бір ғылымға, өнерге, кәсіпке қызығушылық білдіру немесе қайсібір іспен шұғылдануға құштарлық дегеніміз не? Бұл, талассыз немқұрайдылыққа, босаңсуға, селсоқтыққа, қимылсыздыққа, қарама-қарсы жағдайда болу деген ұғымды білдіреді; бұл қызығушылық танытқан белгілі кәсіп бойынша рухани және дене қуатын бағыттау және ширығып, бар күшін жинау деген ұғым [29, 510 б].
П.Ф.Каптерев қызығушылықты жақсы сезім күйімен, қызметпен байланыстырады. Қызығушылық дегеніміз белгілі сапалылықтағы, белгілі бір қызметке ұмтылу болып табылады. Әрбір қызығушылықта өзінің ерекшелік мазмұны болады. Сондықтан қызығушылықтарды күштену, ортақтық дәрежесі бойынша жіктеуге болмайды, бірақ олардың сапалық айқындығын назарға алу қажет [29, 511 б].
П.Ф.Каптеревтің пікірі бойынша, қызығушылық, оның болып өткен даму көрсеткіштері болып табылады:
- ойынға, спортқа, аңшылыққа, саяхатқа бейімділігінде көрінетін дене қызығушылығы;
- ақиқатты ұғынуға ұмтылыста көрінетін, ақыл, ой қызығушылығы;
- эстетикалық қызығушылық;
- қоғамдық сипаты бар, әлеуметтік қызығушылық;
- басқару мәселелерінде көрінетін, ерік-жігер қызығушылығы [29, 515 б].
Осындай бейнеде, П.Ф.Каптерев мазмұнынан келіп оқытып, үйретуге байлынысты қызығушылықты жіктейді. Кеңестің кезіндегі педагогикада танымдық қызығушылық мәселелерін 1960-1970 жылдары Г.И.Щукина мен оның шәкірттері тыңғылықты зерттеді.
Г.И.Щукина қызығушылықтың әр алуындығын әлемнің көп бейнелілігімен қорытындылайды. Алайда заттардың әр алуандығынан әрбір жеке тұлғаның қызығушылығында қоршаған әлем құбылыстары, атап айтқанда жеке тұлға үшін таңдалып көрінетін ең маңыздысы, ең құндысы, қажеттісі оның жеке тәжірибесі мен дамуына байланысты [30, 8 б].
Г.И.Щукина негізгі назарын қызығушылықтың барлық түрлерімен бірге жүретін, танымдық қызығушылыққа шоғырландырды. Оның пікірі бойынша танымдық қызығушылық жеке тұлғаның танымдық салаға, оның заттық тегіне және білімді меңгеру үрдісінің өзіне назар аударуы ретінде алға шығады. Танымдық қызығушылықтың өзіне тәндігі танымдық қызығушылығы бар адамның даму бағытында құбылыстың сырымен ғана емес, танымның мәнін терең ұғыну болып табылады [30, 13 б].
Біздің көзқарасымыз бойынша Г.И.Щукинаның зерттеу еңбегіндегі құндылық қызығушылықтың жеке тұлғалық және сезімдік құбылыстарды ашу болып табылады.
Танымдық қызығушылықтың әсерімен жүретін интеллектуалдық қызмет мыналарда көрінеді:
- белсенді ізденіс ретінде;
- болжам ретінде;
- зерттеу тәсілі ретінде;
- сәйкес келетін міндеттерді шешуге даярлық ретінде.
Сезім күйінің көрінуі барлық уақытта танымдық қызығушылыққа кіреді және мыналарда көрінеді:
- таңдану сезімі ретінде;
- жаңаны күту сезімі ретінде;
- интеллектуалдық қуаныш сезімі ретінде;
- табысқа жету сезімі ретінде [30, 12 б].
В.А.Крутецкий, қызығушылық жеке тұлғаның жұмысқа шығармашылығын қалыптастырудың маңызды жағдайы ретінде алға шығады деп санайды. Оның пікірі бойынша, қызығушылықтың негізінде адамның қажеттілігі жатыр. Қызығушылықтың өзі мазмұны, ауқымдылығы, орнықтылығы, күші және әсерлілігі жағынан қарастырылуы мүмкін [31, 373 б].
Жоғарыда келтірілген материалдарды талдау нәтижесі көрсеткендай, біздер өз ғылыми зерттеу жұмыстарымызда келесі жағдайларды ескеруіміз қажет:
- қызығушылық, жеке тұлғаның психологиялық денеге білім беру ретінде нақтылап, бағытты сипатта болады;
- жеке тұлғалық қызығушылықтар, олардың құндылықтары қоғамдық қызығушылықтар мен үйлесімді үндестікте болған жағдайда ғана артады;
- қызығушылық, жеке тұлғалық білім беру ретінде қызмет барысында қалыптасады және дамиды;
- қызығушылық, таңдау сипатында болады, яғни жеке тұлғаның қажеттіліктері мен мотивтерінің ерекшеліктеріне байланысты болады;
- қызығушылықтың дамуы сезімнің нығаю сипатына байланысты болады;
- танымдық қызығушылықтың ерекшелігі, оның қызығушылықтың басқа барлық түрлерімен қатар жүретіндігі, яғни оларға дем беретіндігі;
- қызығушылық рухани және дене дамуының қозғаушы күші ретінде саналады;
- қызығушылық-құндылық түрлерінде жеке тұлғаның бастапқы бағдар алу формасы.
1.2 Спортқа қызығушылықты қалыптастыру принциптері мен ұйымдастыру шарттары
Біздің ғылыми зерттеу жұмыстарымыздың мақсаты оқушылардың спортқа қызығушылығын қалыптастыруды қамтамасыз ететін құндылықтар кешенін анықтау және оған бағдарланып бейімделу болып арналады:
- құндылықтар және құндылықтардан бағдар алу туралы ұғым;
- спорттық қызметтің құндылықтар жүйесі.
Жоғарыда аталған мәселелерге тиянақты тоқталайық:
Құндылықтар мен құндылықтар бағдарын философиялық білім саласы - аксиология зерттейді; құндылықтар мен бағдар алудың өзара бағыныштылығы, жеке тұлғаның олардын хабардарлығы жайлы, жеке тұлғаның құрылымдық элементі ретінде психология зерттейді; құндылықтан жеке тұлғаның бағдар алу процесін басқару, яғни жеке тұлғалық - құндылық тәсілін қалыптастыруымен, құндылық бағдарын қалыптастыру мәселелерін зерттеумен педагогика шұғылданады.
Мәселені философиялық, психологиялық және педагогикалық тұрғыдан қарастырамыз:
Аксиологияда бірнеше теориялық тәсілдер бар:
- натуралистік психологизм (Дж. Дьюи, Р.Перри және т.б.) құндылық көздерін биологиялық-психикалық қажеттіліктермен байланыстырады;
- трансцендентальды тәсіл (Риккерт, Винденбанд және т.б.) құндылықты идеалдық (үлгідегі), нормаға сай санамен байланыстырады. Бұл түсіндіруде құндылықтар объективті, адам ықыласы мен қажеттілігіне тәуелді емес;
- персоналистикалық онтологиялық тәсіл (Шеллер және т.б.) мәңгі жаратушы алланың гарантты құндылықтарымен, әлемнің айқын, әділ құндылықтарымен байланысты;
- мәдени-тарихи релятивистік тәсіл (Дильтей, Тайнб және т.б.) көптеген тең құқықты құндылық жүйелерімен байланысты;
- әлеуметтік тәсіл (М.Вебер, Парсонс және т.б.) құндылықты әлеуметтік жалпы ортақ мүддедегі адам интеграциясын қамтамасыздандыратын норма ретінде қарастырады. Философиялық сөдікте адам қызметіндегі нысандардың көп бейнелілігі, қоғамдық қатынастар және олардың ортасына қосылған табиғи құбылыстар құндылық қатынасының нысаны ретінде заттың құндылық сапасында алға шығуы мүмкін, яғни жақсылық және зұлымдық, шындық және өтірік, сұлулық немесе ұсқынсыздық, әділдік немесе әділетсіздік және т.б. [32,732 б].
философияда субъективті құндылықтарға орнату және бағалау, бұйрық, ереже және тыйым салу, мақсаттар және жоспарлар, қатынас нормаларын жатқызады. Олардың барлығы адам қызметінің бағдары ретінде саналады.
Заттық және субъективті құндылықтар адамның өмірге құндылық қатынасының екі полюсімен кіреді [32, 732-733 б].
Философияда құндылық бағдары жеке тұлғаның өмірлік тәжірибесімен бекіген, оның барлық әсерлену, жабырқау жиынтығымен, жеке тұлғаның ішкі құрылымының маңызды элементтері... [32, 732 б].
Жеке тұлғаның құрылымына кірген құндылық бағдарлары мінез-құлық, бағыттылық, мотивтер, принцптер, қажеттіліктер формасында алға шығады. Сонымен бірге, құндылық бағдарлары жеке тұлғаның өмір өзегіне айналады, оның орнықтылығын қамтамасыз етеді, оның даму қозғаушы күштері болып табылады. Құндылықтан хабардарлық жеке тұлғаның есею, ер жету көрсету болып табылады.
Құндылық проблемаларына және құндылық бағдарларына В.П.Тугаринов, А.Г. Здравомыслов, А.А Ручка, Г.М. Головной, В.Н. Сагатовскидің ғылыми зерттеулері арналған.
В.П.Тугариновтың пікірі бойынша құндылықтарға адамдардың бағалайтындарының, яғни олардың материалдық және рухани қанағаттандыратындардың барлығы жатады [33, 259 б].
А.Г.Здравомыслов құндылық әлемі - бұл бәрінен бұрын кең сөз ұғымындағы мәдениет әлемі, бұл адамның рухани қызметінің, оның адамгершілік санасының аясы, жеке тұлғаның рухани байлығының өлшемі көрінетін бағалауларға құштарлығы деп санайды [11, 160 б]. Оның пікірі бойынша кең сөз ұғымындағы құндылық жүйелері бұл барлық рухани өндіріс салаларының звеноларын, қоғамдық сананың барлық формаларын біріктіретін мәдениеттің ішкі өзегі [11, 169 б].
Осыдан келіп құндылық дегеніміз идея немесе идеял, адамгершілік нормасы, көркемдік шығарма сияқты рухани өмірдің құбылыстары үшін қорытындыланған ұғым болып табылады.
Ғылымды құндылық ретінде қарастырып, А.Т.Здравомыслов ғалымдар үшін әзірге жаңа білімге ұмтылу жоғары құндылық болып тұрғанда, жұмыс нәтижелерін бағалаудың барынша маңызды өлшем бірлігі ретінде бұл құндылық қызмет етіп тұрғанда өмір сүреді деген қорытындыға келеді [11, 173 б].
Өнер, рухани өмірдің, рухани өндірістің ерекше формасы ретінде, құндылық алға шығады. Сұлулыққа ұмтылу адам мәдениеті үшін, білімге ұмтылуға қарағанда аз маңызға ие емес. Өнер - өзін-өзі көрсету, өзін-өзі жүзеге асыру құралы, осыдан да оның құндылығы өлшеусіз.
А.Г.Здравомыслов адамдар қызметтері түрлерінің бірі тығыз қарым-қатынаста болу деп санайды.
Қарым-қатынас руханилықтың материалдық қабығы ретінде сипатталады. Өнердің, ғылымның, адамгершілік жасаудың рухани шығармашылық мазмұны адамдар қызығушылығының өзара әрекеттестік әдісі ретінде алға шығатын тек қарым-қатынас арқылы ашылады. Қарым-қатынастың өзі қоғамдық феномен (ерекше құбылыс) ретінде рухани және материалдық құндылықтардың бірігіп кетуі болып табылады [11, 166 б].
А.А.Ручко әлеуметтік құндылықтарды талдай келе, материалдық (заттық), қызметтік (мінез-құлық, қарым-қатынас үлгілері) және идеялық-рухани (идеялар, символдар, идеалдар) құндылықтардың бар екендігі туралы қорытындыға келеді [34].
Философиялық еңбектерді талдау нәтижесі бойынша келесі мына тұжырымдарды жасауға болады:
- құндылықтар материалдық және рухани болуы мүмкін;
- негізінен педагогика рухани құндылықтармен байланысты;
- педагогика үшін рухани құндылықтардың арасында танымдық, адамгершілік, эстетикалық құныдылықтардың ерекше маңызы бар, өйткені олар жеке тұлғаның жан-жақты дамуын айқындайды;
- құндылық бағдары жеке тұлға дамуының өзекті негізі болып табылады;
- құндылық бағдарының жүйесі - жеке тұлға құрылымының бағытын анықтайтын басты элементі;
- оқушылардың дене мәдениеті мен спорттық қызмет құндылықтарынан хабардар болуы - педагогика қызметіндегі басты міндет.
Құндылықтардың туындаған мәселелері (проблема) мен құндылық бағдарларын батыстың психологиясы зерттеген және қазіргі кезде де зерттеліп, өңделуде.
Осы проблемаға А.Маслоу, Х.Хекхаузеннің, Р.Гартманның, К.Гельдштайнның, Р.Перридің, А.Печчейдың және т.б. ғылыми зерттеу жұмыстары арналған.
Құндылықтар жайлы бұл өзекті мәселені американдық психолог А.Маслоу барынша тыңғылықты зерттеді. Жеке тұлғаға тұлғалық негізде келу арқылы психологиялық тұрғыдан құндылықтарды зерттей келе, ол келесі бірқатар маңызды қорытындылар жасайды:
- жекелеген адамдардың ұнатуына немесе жоғары бағалауы негізінде тек социумды ғана емес, сонымен бірге қоғам туралы да үзілді-кесілді пікір айтуға болмайды [35, 188 б];
- құндылықтар иерархиясы (бағыныштылығы) қажеттілік иерархиясына тәуелді [35, 190 б];
- негізгі құндылықтар жеке тұлға қызметі мақсатының сатысы ретінде қарастырылуы мүмкін [35, 191 б];
- жеке тұлғаның өзін-өзі актуализациялауы шығармашылық қабілеттерін дамытудың құралы ретінде және мақсаты сияқты сияқты алға шығады [35, 199 б].
Құндылықтардың проблемалары мен құндылық бағдарлары мына кеңістік кезеңнің психологтарының ғылыми еңбектерінде өз көрінісін тапты: А.Н.Леонтев, А.Г.Асмолов, Б.Г.Ананьев, В.Б.Швырков және т.б.
Тіршілікке қажетті құндылықтар туралы мәселені зерттей келе В.Б.Швырков былай атап өтті:
- қоғамда жалпы қабылданған құндылықтарды жоққа шығарған және өздерінікін жаса бұрында болған және қазір де жеке адамдар бар. Тоқырау сәттерінде олар бұл құндылықтарды алдыңғы орынға қойды, жылжытты [36, 127 б];
- бір мәдениет шеңберінде әр түрлі діндер қабылдануы мүмкін. Соныдқтан, өмір мен өлім туралы бірдей мәселелерді көтергенімен діни құндылықтар Жалпы азаттық болуы мүмкін емес (260, 128 б);
- ақыл, ес, парасатты таратушы, алып жүруші адам нейрондары болып табылады. Адам нейрондарының сақталуына мүмкіндік туғызатындардың барлығы - жақсылық (құндылық), ал олардың жойылуына әкелетіндердің барлығы, - Жауыздық [36, 130 б].
Психологиялық сөздікте [24, 442 б] құндылықтардың өмір сүруінің үш үлгісі көрсетіледі:
- құндылықтар қоғамдық идеал (мақсат, арман) ретінде болуға тиіс заттың өзінен бөлінбес қасиетін (атрибутын) көрсетеді (жалпы адамзаттық және нақтылы - тарихы);
- материалдық және рухани-мәдениет құндылықтарында қоғамдық құнды мақсаттардың үлгісі жинақталған;
- жеке тұлғалық құндылықтар жеке тұлғаны социализациялау нәтижесі ретінде жеке тұлғаның мотивациялық дамытудың негізі болып табылады.
Жеке тұлғалық құндылықтар құндылықтар бағдары, қызметі процесінде қалыптасады. Құндылық бағдарлары мақсаттарда, мұраттарда, көзін жеткізулерде, қызығушылықтарда және т.б. көрінеді. Құндылық бағдарының жүйесі жеке тұлға бағыттылығының мазмұндық жақтарын құрайды, оның ақиқат болмысқа қатынасын көрсетеді.
Соңғы он жылдықта құндылық бағдарларының өзекті мәселелеріне педагогтар да мән беріп, көңіл аудара бастады.
Б.С.Гершунскийдің, Е.В.Бандаревскаяның, М.Е.Дурановтың, О.В.Лешердің, Л.Я.Зоринаның, А.В.Кирьякованың және т.б. зерттеу жұмыстарының бір қатарында құндылық бағдарлары және олардың қалыптасуы мәселелері баяндалды.
А.В.Кирьякова өзінің монографиясында құндылықтар әлемінде жеке тұлға бағдарының теориялық негіздерін ашып, мыналар ажыратты:
- мұрат (идеал) құндылық, мақсат және құндылық бағдарлары оқушылардың құралы ретінде [37, 54 б].
- құндылықтармен өзара алмасу, құндылық шыңына шығу, болжам жасау, құндылық бағдарларын дамыту кіретін, мұғалімдер мен оқушылардың өзара құндылық қарым-қатынас әрекеттері [37, 60 б];
- ізден, бағалау, әрекетті таңдау еркіндігі, процесс проекциясын қосқанда құндылықтар туралы бағдар алу механизмі;
- жеке тұлғаның өз құндылықтарын саналы түрде сезінуі, педагогикалық еңбектің шығармашылық пәні оқушының жеке тұлғасының қызметінен бағдар алуды қамтитын мұғалімнің құндылық бағдары [37, 103 - 104 б];
- оқушылар жеке тұлғасына құндылық бағдарын қалыптастыруға фазалық ықпал ету;
- адамгершілік, танымдық, эстетикалық, еңбек құндылықтарынан оқушылардың бағдар алуының қозғаушы күші ретінде алға шығатын қызмет [37, 105-110 б].
Бұл оқушылардың құндылық бағдарларының мәні мен процессуалдық ерекшеліктерін анықтаудың теориялық тұрғысынан педагогикада бірінші байыпты зерттеу жұмысы екенін атап өткен дұрыс.
М.Е.Дуранов, О.В.Лешер оқушылардың құндылық бағдарлары мәселелерін талдай келе, өздерінің ғылыми зерттеу ізденістерін одан әрі жалғастырады. Олар құндылық бағдарларын педагогикалық принцип ретінде негіздейді. Сонымен бірге оқытып, үйрету процесі мен тәрбиелеу оның екі жағы деген қорытындыға келеді.
Олардың бірі заттар мен құбылыстардың мәнін ұғынумен және меңгерумен байланысты; басқасы - жеке тұлға және оны қоршағандар үшін заттар мен құбылыстардың құндылықтарын ұғынуды қосады [38, 150-160 б]. Бұл талассыз педагогикалық процестің мәнін ашудың инновациялық тәсілі болып табылады. Цитата келтірген жұмыста М.Е.Дуранов, В.И.Жернов және О.В.Лешер құндылық бағдарының келесі мәселелерін тыңғылықты ашады:
- Құндылықтар мәдениеттің ішкі өзегі ретінде оқушылардың жеке тұлға атану дүниесі болып табылады [38, 149-150 б];
- оқушылардың адамгершілік құндылықтарының мазмұнды жағын иеленуі болып саналады [38,155-159 б];
- ой, пікір, принциптер, әдістер, танымдық қызмет құралдары кіретін танымдық құндылықтарының мәні. Мұнда танымдық құндылықтары методологикалық, теориялық, әдістемелік және практикалық деңгейде қарастырылады [38, 160-164 б];
- оқушылардың құндылық бағдарларын қалыптастыру критерилері (өлшем белгілері) [38, 165-166 б];
Авторлар құндылық бағдарының педагогикалық мәнін ашу үшін байыпты қадам жасаған.
Е.В.Бондаревская жастарды тәрбиелеу, білім берудің басты негізі болып табылатын құндылық мәдениет деп санайды. Автор бұл үшін мыналар қажет деп санайды:
- әр ұлттың мәдениетінің базалық негіздерін білу негізінде онда өзін-өзі дамыту мотивациясын қалыптастыру;
- өзінің ұлттық саналылығын қалыптастыру;
- әрбір ұлт өкілінің ұлттық мінез сипатын тәрбиелеуді бастау, әрбір жеке тұлғаның өзіндік ерекшелігін дамыту;
- оқушылардың мектепте, отбасында, қоршаған өмірдегі тіршілік қызметінде әртүрлі ұлттық мәдениет элементтерін қабылдауы үшін қажетті адамгершілік, негіздері мен біліктіліктерін қалыптастыру [39, 32 б].
Мұнда автор негізгі назарын адамгершілікке тәрбиелеудің мәдениет құндылықтарына шоғырландырып аударады, бұрынғы халқымыздың жеке тұлғаны тәрбиелеудегі дәстүрлі сипатын қалпына келтіруді қолдайды.
Е.В.Бондаревскаяның құндылық тәсілі мыналардан тұрады, яғни ол негізгі назарын ұлттық мәдениет құндылықтарының қайнар көзіне, ұлттық тұрғыда өзін-өзі саналы ұғынуға аударады.
Л.Я.Зорина өзінің ғылыми зерттеу жұмыстарын табиғи білім беру құндылықтарының өзекті мәселелеріне арнады. Білім берудің бұл түрінің құндылықтарын қалыптасуында жаратылысты танудың ғылыми оқу пәндері маңызды рөл ойнайтын ойнаудың ғылыми стиліне көшуге мүмкіндік туғызады. Ойлаудың ғылыми стилі ғылыми зерттеушілер басшылыққа алатын бейнелер жүйелерін, логикаларды, әдістерді, тәсілдерді, және түсіндіру жолдарын қоса қазіргі тарихи заман үшін тән таным стилін көрсетеді. Жеке тұлғаның орнықы сапасы болып табылатын ойлау стилі танымдық және еңбек қызметіндегі үздіксіз білім беру және өзіне-өзі білім берудің қажетті жағдайы ретінде алға шығады.
Ғылыми зерттеудің мақсатынан келіп біздер бірқатар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz