Географиялық атлас картасы
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. 10.сыныпқа арналған дүниежүзілік саяси және әлеуметтік
және экономикалық географиялық атласына жалпы сипаттама..4
2. Географиялық атлас картасына жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ...9
3. Географиялық атлас карталарын жасау мүмкіндіктері
және оның жасау жолдарының түсіндірмесі ... ... ... ... ... ... ... ..13
4. Географиялық атлас карталарының даму тарихы,
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
5. Қазақстан Республикасының ұлттық атлас карталары ... ... ... ...19
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. 10.сыныпқа арналған дүниежүзілік саяси және әлеуметтік
және экономикалық географиялық атласына жалпы сипаттама..4
2. Географиялық атлас картасына жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ...9
3. Географиялық атлас карталарын жасау мүмкіндіктері
және оның жасау жолдарының түсіндірмесі ... ... ... ... ... ... ... ..13
4. Географиялық атлас карталарының даму тарихы,
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
5. Қазақстан Республикасының ұлттық атлас карталары ... ... ... ...19
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
Кіріспе.
Қазақстанның физикалық географиясы мектепте географиялык білім беруде ерекше орын алады. Бұл курсты окуда оқушылар бұған дейін 10-сыныпта алған физикалық-географиялық білімдерін одан әрі тереңдетіп аяқтайды. Сонымен қатар бұл курстың тағы бір мақсаты оқушыларға өз республикасын географиялык түрғыдан жан-жақты таныстырумен қоса өлкетану мәселесін де басшылыққа алады. Бұл оқып үйрену сабақ барысында, үй тапсырмаларын орындағанда және мектеп таным жорықтары кезінде жүзеге асырылады. Оқытылғалы отырған курста экологиялық білім мен тәрбиеге де үлкен көңіл бөлініп отыр.
Бүгінгі күні оқу үрдісінде қойылып отырған талаптардың бірі - оқушылардың тек білім алып кана қоймай, сол алған білімдерін терең білім алуда шығармашылыкпен пайдалана білулеріне үйрету. Әр сабактарға байланысты сабақтың мақсаты, оқыту күралдары, негізгі үғымдар, номенклатура, оқыту іс-өрекеттері мен вдістері және өз беттерінше істейтін жөне сарамандык сабақтар жүйесі берілген. Негізгі ұғымдарда осы такырыпты. меңгеруге қажетті тірек ұғымдары беріледі. Соңғы уакыттарда окушылардың географиялық атаулармен жұмыс істеу дағдылары нашарлап кетуіне байланысты соны жақсарту мақсатында тақырыпқа сай аталатын номенклатураларда бөліп көрсетілді. Осы аталған атаулармен мұғалімнің жұмыс істеуі қажет. Оқыту іс-әрекеттері мен әдістерінде мүғаліммен оқушының сабақ барысында істейтін іс-әрекеттері ашып көрсетілген. Әр бөлім бойынша алған білімдері мен іскерліктерін бекіту мақсатында бөлім соңында қорытынды қайталау сабақтары беріледі. Мұғалім кейбір тақырыптарды өз қалауы бойынша тереңдетіп оқытуына қажетті қосалқы (3 сағат) уақыт берілді. География сабағында оқушылардың өздігінен еңбек етуіне қойылатын талаптарда жетерлік. Еңбек пен адам бірінен-бірі бөлінбейді. Еңбек адамды хайуанаттар әлемінен жоғары дәрежеге көтерді, оның дене және рухани дамуына мүмкіндік туғызды.
Қазақстанның физикалық географиясы мектепте географиялык білім беруде ерекше орын алады. Бұл курсты окуда оқушылар бұған дейін 10-сыныпта алған физикалық-географиялық білімдерін одан әрі тереңдетіп аяқтайды. Сонымен қатар бұл курстың тағы бір мақсаты оқушыларға өз республикасын географиялык түрғыдан жан-жақты таныстырумен қоса өлкетану мәселесін де басшылыққа алады. Бұл оқып үйрену сабақ барысында, үй тапсырмаларын орындағанда және мектеп таным жорықтары кезінде жүзеге асырылады. Оқытылғалы отырған курста экологиялық білім мен тәрбиеге де үлкен көңіл бөлініп отыр.
Бүгінгі күні оқу үрдісінде қойылып отырған талаптардың бірі - оқушылардың тек білім алып кана қоймай, сол алған білімдерін терең білім алуда шығармашылыкпен пайдалана білулеріне үйрету. Әр сабактарға байланысты сабақтың мақсаты, оқыту күралдары, негізгі үғымдар, номенклатура, оқыту іс-өрекеттері мен вдістері және өз беттерінше істейтін жөне сарамандык сабақтар жүйесі берілген. Негізгі ұғымдарда осы такырыпты. меңгеруге қажетті тірек ұғымдары беріледі. Соңғы уакыттарда окушылардың географиялық атаулармен жұмыс істеу дағдылары нашарлап кетуіне байланысты соны жақсарту мақсатында тақырыпқа сай аталатын номенклатураларда бөліп көрсетілді. Осы аталған атаулармен мұғалімнің жұмыс істеуі қажет. Оқыту іс-әрекеттері мен әдістерінде мүғаліммен оқушының сабақ барысында істейтін іс-әрекеттері ашып көрсетілген. Әр бөлім бойынша алған білімдері мен іскерліктерін бекіту мақсатында бөлім соңында қорытынды қайталау сабақтары беріледі. Мұғалім кейбір тақырыптарды өз қалауы бойынша тереңдетіп оқытуына қажетті қосалқы (3 сағат) уақыт берілді. География сабағында оқушылардың өздігінен еңбек етуіне қойылатын талаптарда жетерлік. Еңбек пен адам бірінен-бірі бөлінбейді. Еңбек адамды хайуанаттар әлемінен жоғары дәрежеге көтерді, оның дене және рухани дамуына мүмкіндік туғызды.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
1. Қалыбеков Т. «Геодезия мен топография негіздері»
Алматы 1993 жыл.
2.Салищев К.А. «Картография» Москва 1966 год.
3. Салищев К.А. «Оточности количественных определений
по специальным картам» Москва 1963 год.
4. Евтеев О.А. «Проектирование и составление социально-экономических карт» Москва-1999 г.в.
5. Зарущеская И.Г., Сваткова Т.К., «Практирование и составление карт» Москва – 1982 г.в.
6. Грюнберг Г.Ю. «Картография с основами топографии»
Москва- 1991 г.в.
7. Самищев К.А. «картография» Высшая школа Москва 1982 г.в.
8. Берлянг А.М., «Картография» Москва-2001 г.в.
9. Салищев К.А. «Картография» Москва 1966 год.
10. Салищев К.А. «Оточности количественных определений по специальным картам» Москва 1963 год.
1. Қалыбеков Т. «Геодезия мен топография негіздері»
Алматы 1993 жыл.
2.Салищев К.А. «Картография» Москва 1966 год.
3. Салищев К.А. «Оточности количественных определений
по специальным картам» Москва 1963 год.
4. Евтеев О.А. «Проектирование и составление социально-экономических карт» Москва-1999 г.в.
5. Зарущеская И.Г., Сваткова Т.К., «Практирование и составление карт» Москва – 1982 г.в.
6. Грюнберг Г.Ю. «Картография с основами топографии»
Москва- 1991 г.в.
7. Самищев К.А. «картография» Высшая школа Москва 1982 г.в.
8. Берлянг А.М., «Картография» Москва-2001 г.в.
9. Салищев К.А. «Картография» Москва 1966 год.
10. Салищев К.А. «Оточности количественных определений по специальным картам» Москва 1963 год.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..3
1. 10-сыныпқа арналған дүниежүзілік саяси және әлеуметтік
және экономикалық географиялық атласына жалпы сипаттама--4
2. Географиялық атлас картасына жалпы сипаттама------------------------
----.--9
3. Географиялық атлас карталарын жасау мүмкіндіктері
және оның жасау жолдарының түсіндірмесі----------------------- -------
13
4. Географиялық атлас карталарының даму тарихы,
түрлері---------------------------- ----------------------------------
----------------15
5. Қазақстан Республикасының ұлттық атлас карталары ---------------19
Қорытынды-------------------------- ----------------------------------- --
------21
Пайдаланған әдебиеттер тізімі----------------------------- --------------
--22
Кіріспе.
Қазақстанның физикалық географиясы мектепте географиялык білім беруде
ерекше орын алады. Бұл курсты окуда оқушылар бұған дейін 10-сыныпта алған
физикалық-географиялық білімдерін одан әрі тереңдетіп аяқтайды. Сонымен
қатар бұл курстың тағы бір мақсаты оқушыларға өз республикасын
географиялык түрғыдан жан-жақты таныстырумен қоса өлкетану мәселесін де
басшылыққа алады. Бұл оқып үйрену сабақ барысында, үй тапсырмаларын
орындағанда және мектеп таным жорықтары кезінде жүзеге асырылады.
Оқытылғалы отырған курста экологиялық білім мен тәрбиеге де үлкен көңіл
бөлініп отыр.
Бүгінгі күні оқу үрдісінде қойылып отырған талаптардың бірі - оқушылардың
тек білім алып кана қоймай, сол алған білімдерін терең білім алуда
шығармашылыкпен пайдалана білулеріне үйрету. Әр сабактарға байланысты
сабақтың мақсаты, оқыту күралдары, негізгі үғымдар, номенклатура, оқыту іс-
өрекеттері мен вдістері және өз беттерінше істейтін жөне сарамандык
сабақтар жүйесі берілген. Негізгі ұғымдарда осы такырыпты. меңгеруге
қажетті тірек ұғымдары беріледі. Соңғы уакыттарда окушылардың географиялық
атаулармен жұмыс істеу дағдылары нашарлап кетуіне байланысты соны жақсарту
мақсатында тақырыпқа сай аталатын номенклатураларда бөліп көрсетілді. Осы
аталған атаулармен мұғалімнің жұмыс істеуі қажет. Оқыту іс-әрекеттері мен
әдістерінде мүғаліммен оқушының сабақ барысында істейтін іс-әрекеттері ашып
көрсетілген. Әр бөлім бойынша алған білімдері мен іскерліктерін бекіту
мақсатында бөлім соңында қорытынды қайталау сабақтары беріледі. Мұғалім
кейбір тақырыптарды өз қалауы бойынша тереңдетіп оқытуына қажетті қосалқы
(3 сағат) уақыт берілді. География сабағында оқушылардың өздігінен еңбек
етуіне қойылатын талаптарда жетерлік. Еңбек пен адам бірінен-бірі
бөлінбейді. Еңбек адамды хайуанаттар әлемінен жоғары дәрежеге көтерді, оның
дене және рухани дамуына мүмкіндік туғызды.
1.10-шы сыныпқа арналған дүниежүзілік саяси-әлеуметтік және
экономикалық географиялық атласына жалпы сипаттама.
Дүние жүзінің саяси картасын бұған дейін де оқығансындар, оны 7-сыныптағы
география курсында және 9-сыныпта тарих пәнін өткенде оқыдыңдар.
Шындығында, оның қалыптасуы — адамзат қоғамының бүкіл даму барысын қамтитын
ұзақ тарихи процесс. Ол көптеген ғасырлар бойында өзгере келе,
мемлекеттердің пайда болуы мен ыдырауын, олардың шекараларының
өзгеруін, жаңа жерлердің ашылуы мен отарлануын, метрополиялар мен отар-
лардың пайда болуын, дүние жүзін аумақтарға бөлу мен қайта бөлуді
бейнеледі. Алайда, қазіргі дүние жүзінің саяси картасы, ең алдымен,
экономикалық және әлеуметтік географияның ерекше тармағы — саяси геогра-
фияның оқып-үйренетін объектісі болып табылады.
Елдер, мемлекеттер — дүние жүзі саяси картасының басты объектісі. Бұл
картадағы елдердің жалпы саны XX ғ. ішінде елеулі артты: біріншідең,
бірінші дүниежүзілік соғыс қорытындысымен байланысты өзгерістер
нәтижесінде; екіншіден, екінші дүниежүзілік соғыспен байланысты болған
өзгерістер нәтижесінде империализмнің отарлық жүйесі күйреп, 1945—1993
жылдары 102 ел өздерінің саяси тәуелсіздігіне жетті (Қосымшадағы 1-
кестені қара); үшіншіден, 90-жылдардың басындағы Кеңес Одағының,
Югославияның, Че-хословакияның ыдырауы нәтижесінде.Міне, сондықтан да XX ғ.
соңында дүние жүзінің саяси картасындағы елдер мен аумақтар саны 230-ға
жетті.
Мұндай сандық өсудің аржағында маңызды сапалық ілгерілеушіліктердің
тұрғаны аян. Егер 1900 жылы дүние жүзінде 57 егемен мемлекет болса, екінші
дүниежүзілік соғыс қарсаңында — 71, ал 2000 жылдарға қарай олар 193 болды.
Ал, қалғандары басым түрде бұрынғы отарлаушы империялар Ұлыбритания,
Франция, Нидерланды, АҚШ-тың өзін басқара алмайтын жарқышақтары деп
аталатын аумақгарына келеді.
Сендер мұншама көп елді ең әуелі әр түрлі сандық белгілері бойынша топ-
тастырып алу қажет болатынын білесіндер. Елдерді топтастырудың ең көп
тараған түрі — оларды а у м а ғ ы-ның көлемі мен халқының с а н ы н а қарай
топтастыру. 1-мысал. Аумағының көлемі жағынан ең үлкен 7 ел көзге түседі,
олардың әрқайсысының ауданы 3 млн. км2-ден асады, бұлар қосыла келе, бүкіл
құрлықтың жартысын құрайды. 2-мысал. Халқының саны жөнінен ең үлкен 10 ел
көзге түседі, олардың әрқайсысында 100 млн-нан астам адам түрады, бұл
елдердің халқы жер шары халқының 35 бөлігін құрайды.
Саяси картада орташа және шағын елдердің саны басым. (Мұндай үғымдардың
өзі Еуропа үшін бір түрлі, ал Африка не Азия үшін - басқаша). Халқының саны
10—30 мың адам не одан да аз болып келетін, аумағы өте шағын елдер де
кездеседі, оларды әдетте шағын мемлекеттер дейді.
Мысал. Олардың ішінде Еуропада едәуір әйгілі шағын мемлекеттер — Андорра,
Лихтенштейн, Монако, Сан-Марино, Ватикан. Сондай-ақ аралдық шағын
мемлекеттер Африкада (Маврикия, Сейшель аралдары және басқа), Америкада
(Барбадос, Гренада, Сент-Люсия және басқа), Мұхиттық аралдарда (Тонга,
Науру және басқа).
Елдерді географиялық орнын ы ң ерекшеліктеріне қарай топтастыру әдісі де
жиі қолданылады. Осыған байланысты олар теңіз жағалауындағы, түбектердегі,
аралдардағы, архипелагтардағы елдер болып бөлінеді. Теңізге шыға алмайтын
елдер (олардың барлық саны 42) ерекше топқа жатады. Мұндай елдер Трбпикалық
Африка, шетелдік Еуропа және ТМД елдерінің ішінде көбірек .
Басым түрде сандық көрсеткіштерге негіз-делінген еддерді жіктеудің
ерекшелігі, типологияның негізіне дүние жүзінің саяси және экономикалық
картасындағы белгілі бір елдің орнын анықтайтын едәуір маңызды сапалық
белгілер алынады.
Өз кезегінде, олар әр түрлі бола отырып, елдердің әлеуметтік-экономи-
калық даму деңгейін, олардың саяси бағдарлануын, өкіметтің демократиялану
дәрежесін, әлемдік экономикаға енуін, т.б. ескеруі тиісті.
90-жылдардың басына дейін дүние жүзінің барлық елдерін 1) социалистік, 2)
дамыған капиталистік және 3) дамушы деп үш түрге бөлу қабылданған бо-латын.
Дүниежүзілік социалистік жүйе түбегейлі ыдырағаннан кейін ол типологияның
орнына басқалары келді. Соның бірі үш жүйелі бола отырып, дүниежүзінің
барлық елдерін экономикалық дамыған, дамушы және жоспарлы-
орталықтандырылған экономикадан нарықтық экономикаға көшуді жүзеге асырушы
өтпелі экономикалы елдер деп бөледі (бұл негізінде Шығыс Еуропа және ТМД-
ның кейінгі социалистік елдері және Қытай).
Сонымен бірге, барлық елдерді экономикалық дамыған және дамушы елдер деп
екі жүйелі типологиялау кең қолданылуда. Мұндай типологияның негізгі
белгісі ретінде жан басына шаққанда жалпы ішкі өнім1 көрсеткіші арқылы
көрінетін белгілі бір мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі
алынады.
10-класста дүниежузі елдерін типологиялау негізіне 1) экономикалық
дамыған және 2) дамушы елдер деп бөлу алынған. Сонымен бірге үш жүйелі
типоло-гиялау да пайдаланылады.
Біріккен Ұлттар Ұйымы экономикасы дамыған елдердің қатарына Еуропаның,
Азияның, Африканың, Солтүстік Американың, Австралия мен Мүхиттық аралдардың
шамамен 60 елін жатқызады. Олардың бәрінің экономикалық және әлеуметтік
даму деңгейі жоғары және жан басына келетін жалпы ішкі өнім мөлшері де
айтарлықтай айырмашылық жасайды. Алайда, бұл елдер тобы іштей қарағанда
айтарлықтай әркелкі болып келеді және оның құра-мынан төрт топты бөліп
көрсетуге болады.
Олардың біріншісін Батыс елдерінің үлкен жетілігі құрайды, оған АҚШ,
Жапония, ГФР, Франция, Ұлыбритания, Италия және Канада кіреді. Бұлар батыс
дүниесінің ірі экономикалық және саяси іс-әрекетімен көзге түсетін жетекші
елдері. Мысал. Дүниежүзілік жалпы ұлттық өнім мен өнеркәсіп өндірісінің 50
проценттен астамы, ауылшаруашылық өнімдерінің 25 проценттен астамы
жетіліктің үлесіне келеді. Жан басына шаққандағы жалпы ішкі өнім оларда
20 мың доллардан 30 мың долларға дейін жетеді.
Бұлардан гөрі орташа елдерді, ең алдымен Еуропа елдерін екінші топқа
жатқызуға болады. Жекелей алғанда, әрқайсысының саяси және экономикалық
қуаты үлкен болмаса да, олар дүниежүзілік мәселелерде жалпы алғанда зор,
өскелең рөл атқарады. Олардың көпшілігі жалпы ішкі өнімді жан басына
есептегенде үлкен жетілік елдеріндегідей мөлшерде өндіреді.
Үшінші топты Австрия, Жаңа Зеландия және Оңтүстік Африка Республикасы
сияқты — Еуропадан тысқары елдер қүрайды. Олар Ұлыбританияның қоныс
аударған бұрынғы отарлары (доминиондары). Олар іс жүзінде феодализмнің не
екенін білмеді, оның үстіне, қазір де өзгеше саяси және экономикалық даму
жолына түскен. Әдетте, біраз өзгешеліктеріне қарамастан, Израильді де осы
топқа қосады.
Дамушы елдерге 150 ел мен аумақгар жатады, олардың бәрі біріккенде бүкіл
құрлықтың жартысынан астамын алады, мұнда дүние жүзі халқының 35
шоғырланған. Дүние жүзінің саяси картасында бұл елдер экватордан
солтүстікке және әсіресе, оңтүстікке қарай, Азияда, Африкада, Латын
Америкасы мен Мұхиттық аралдардағы кең байтақ белдеуді алып жатыр. Олардың
кейбіреулері (Иран, Таиланд, Эфиопия, Египет, Латын Америкасы елдері және
басқа бірқатар елдер) екінші дүниежүзілік соғысқа дейін-ақ тәуелсіздік
алған болатын. Бірақ көпшілігі тәуелсіздікті соғыстан кейінгі кезеңде жеңіп
адды.
Дамушы елдердің құбылмалы дүниесі іштей (дүниежүзілік социалистік және
капиталистік жүйе деп бөлудің жүзеге асуы кезінде, оны үшінші әлем деп
атаған) де әртекті, сондықтан бұл оған кіретін елдерді ти-пологиялауды
қиындыққа ұшыратты. Мұндай типологиялауды көптеген ғалымдар ұсынған
болатын, бірақ олардың ешқайсысы да қабылданбады. Соған қарамастан шамамен
дамушы елдерді төмеңдегідей 6 топқа бөлуге болады.
Табиғи, экономикалық, адам қуаты өте күшті және көп ретте дамушы елдердің
көшбасында түратын — Үндістан, Бразилия, Мексика секілді шешуші еддер
бірінші топшаны қүрайды. Мысал. Бұл аталған үш ел қалған дамушы елдердің
бәрі бірігіп, өндіретін өнеркәсіп өнімін дерлік бере алады. Бірақ оларда
жан басына өндірілетін жалпы ішкі өнім экономикасы дамыған елдердегімен
салыстырғанда айтарлықтай төмен, Үндістанда, мысалы, не бары 340 долларға
тең.
Екінші топқа салыстырмалы түрде әлеуметтік-экономикалық дамудың жоғары
дәрежесіне жеткен және жан басына шаққандағы жалпы ішкі өнім 1 мың
доллардан астам болып келетін елдер жатады. Мұндай елдер көбінесе Латын
Америкасында (Аргентина, Уругвай, Чили, Венесуэла және басқа), сонымен
бірге Азия және Солтүстік Америкада бар.
Үшінші топқа жаңа индуст р и я л ы деп аталатын елдерді жатқызуға болады.
80-ші және 90-шы жылдары өзінің дамуында олар зор секірмелі
жетістікке жетіп, соған сәйкес Азия жолбарысы деген атқа ие болды. Мүндай
елдердің бірінші шебінде жоғарыда аталған Корея Республикасы, Сингапур,
Тайвань, сонымен бірге Гон-конг бар. Ал, екінші шебіне Малайзия, Тайланд,
Индонезия жатады.
Төртінші топты сыртқа мұнай шығаратын елдер құрайды, мұнайдан түсетін
доллар тасқынының нәтижесінде жан басына келетін жалпы ішкі өнім 10, тіпті
20 мың доллардан асып түседі. Бұлар, ең алдымен Парсы шығанағы елдері (Сауд
Арабиясы, Кувейт, Катар, Біріккен Араб Әмірлігі, Иран), сонымен бірге
Ливия, Бруней және басқа елдер.
Бесінші ең үлкен топқа басым түрде классикалық дамушы елдер жатады.
Бұлар дамуы жағынан артта қалған, жан басына келетін жалпы ішкі өнім жылына
1 мың доллардан да аз. Оларда феодалдық қалдықтар күшті байқала-тын
құрылысы күрделі мешеу экономика басым. Мұндай елдердің көпшілігі Африка,
сонымен бірге Азия және Латын Америкасында кездеседі.
Алтыншы топты шамамен 40 ел қүрайды. (жалпы халық саны 600 млн), олар
Біріккен Ұлттар Ұйымының жіктеуі бойынша онша дамымаған е л д е р г е
жатады (кейде оларды төртінші әлем деп атайды). Бұл елдерде тұтынушы ауыл
шаруашылығы басым, өңдеуші өнеркәсіп жоққа тән, ересек халықтың 23 бөлігі
сауатсыз, жан басына келетін орташа жалпы ішкі өнім жылына небәрі 100-300
доллар.
Мұндай екі жүйелі типологияға экономикасы өтпелі кейінгі социалистік
елдерді жатқызудың белгілі бір қиындықтары болды. Шығыс Еуропаның (Полыиа,
Чехия, Венгрия және басқа) және Балкан елдері өздерінің әлеуметтік-
экономикалық даму көрсеткіштері жөнінен экономикасы дамыған елдерге жатады.
ТМД елдерінің ішінде экономикасы дамыған (
2. Географиялық атлас картасына жалпы сипаттама.
Жалпы географиялық карталардың немесе бірнеше элементтерін
қамтыған жалпы географиялық өз құрамына жалпы географиялық
карталарда қамтып отырғаны кейінірек пайда болды. Олардың барынша
ерте санына кіретіні жоғарыда аталып өткен Эдмонда Галеяның жел
және магниттік бейімділік карталары жатады. ХУІІІ ғасырдың ортасында
таукен ісі тұтынысымен пайда болған алғашқы геологиялық карталар
ең алдымен Англияда, кейінірек Европаның кейбір елдерінде құрылады.
Көрнекті Француз картографтары Гийом Демель (1675-1726) және д,
Анвиль (1697-1782), королдің географтары оның мүшелері еді. Өз
еңбектерінде олар өздерінен бұрығңғы мұрагерлерінің картасын
жақсартып жасады. Жердің көлемі мен түрін айқындауда Француз
ғалымдарының астрономиялық және географиялық жұмыстары ерекше ірі
үлес қосты, ол жұмыстың трангуляциясын жасады, оны градустық өлшеу
деді. Градустық өлшеуден сон-ақ 1740 жылы Париждегі обсерваторияның
директоры Цезарь Кассини Францияның геометриялық жазуын үлкен жұмыс
атқарды, трианцуляция тізбегін елдің барлық ауқымына тарату бойынша
жүргізді. 2000 мыңнан астам ұшбырыштан тұратын бұл тарабқа елдің ірі
мекендері тіркелді, одан соң олар үшін ірі географиялық
координаттар есептелінді. Егер градустың өлшемдерде ең бастысы
ғылыми маңыз болса, онда геометриялық топографиялық суреттерді
байланыстыру тек дәйектеу үшін қызмет атқарады.
ХУІІ ғасырдағы Англиядағы буржуазиялық революция капиталистік
қатынастың дамуына деген кедергі жойды. Теңіздік және отаршылдық
қуаттың тез өсуі жағдайында новигация жетілдірінуі мен теңіз
картографиясы ең басты мәнеге ие болды. Үкімет теңізде жүзудің
қауәпсіздігін қамтамасыз ету бойынша бірқатар шараларды қабылдады.
ХУІІІ ғасырда әлі де тақырыптық карталар аздың қасы еді. Ол
кезде жаратылыс тану нақты материалдарды жинақтау және жүйелеу
сатысында болатын. ХІХ ғасырдың бірінші жартысында ғалымдар көп
жинақталған материалдарды өңдеуге кірісті.
1817 жылы атақты неміс ғалымы табиғат зерттеушісі А.Гумбольдий
алғаш рет изометрманы қолданды, жер үстіне температура бөлінудің
заңдылықтарын бекіту үшін қажетті изотерманы қолданды. 1939 жылы
Готедеге Юстус Перчес баспасы 90 парақтан тұратын Физикалық атласты
жарыққа шығарды. Тақырыптық карталар көптеген ғылымның дамуына
мүмкіндік жасап, өз кезегінде картографияны өрістетін дамыта
түсті.
Топографиялық карталардын, жаңа түрі әуеден суретке тү-сіру арқылы
материалдарын өндеу арқылы алынатын ортофотокарталар болып табылады.
Ортофотокарталар жергілікті жердің фотографиялық картасы болып есептеледі,
оларда шартты белгілер мен жердің жай-жапсары және жер бедері кескінделеді.
Техникалық-экономикалық көрсеткіштері жағынан ортофо-токарталар жасау
процесі әуеден фототопографиялык суреттер түсіру әдісімен айтарлықтай
тиімді. Ортофотокарталар инфор-мацияның көлемі және жергілікті жердің
кескінделуінін көрнек-тілігі жағынан топографиялық карталардан бір сыпыра
асып түседі.
Топографиялық түсірулердің материалдары уақыт өткен са-йын көнере береді,
өйткені жергілікті жерде шаруашылыққа пайдалану процесі жүріп жатады жаңа
объектілер салынады, пайдалы қазбаларды шығару жүргізіледі және тағы сондай
сияқты. Оның үстіне физикалық-географиялық жағдайлар да өзгеріп тұрады,
солардын бәрі топографиялық карталарда бейнеленіп көрсетілуі тиіс.
Топографиялық карталарды қазіргі заман талабына сай деагейде ұстап тұру
үшін оларды уақтылы жаңартып отыру керек.
Дала өлшеулерін орындаудық дәлдігі, жергілікті жердін, жай-жапсары мен жер
бедерін түсіруді нақтылау негізінен карта мен планның масштабына
байланысты. Неғүрлым планның масштабы үлкен болса, жергілікті жерді планда
кескінделуінің дәлдігі мен толықтығына койылатын талаптар соғұрлым жоғары
болады. Топографиялық пландар мен карталарды географиялық барлау
жұмыстарында топографиялық негіз ретінде пайдаланған кезде олардың масштабы
объекті мен барлау жұмысының кезеңдеріне байланысты тағайындалады. Жер
бедері қимасы биіктігінің шамасы топографиялық картадағы жер бедерін
кескіндеудің толықтығы мен дәлдігінің көрсеткіші болып табылады.
Картаға градус торынан басқа тікбұрышты зональды координаталар схемасының
квадратты координаталар торы салынады. Осы торлардың квадратының қабырғасы
әдетте километрлердің толық санымен белгіленеді, сондықтан да оны
километрлік деп атайды, экватордан километрмен берілген ара қашықтығына, ал
вертикаль сызықтар олардың келтірілген ординаталарына (бірінші сан зонаның
нөмірін көрсетеді,
ал келесілері сызықтың ординатасыпа плюс 500 км-ге) сәйкес. Километрлік
тордың көмегімен нукхелердің тікбұрышты координаталары (х, у)
анықталады.Карта бетінің градус рамкасының сыртында безендіру рамкасы
сызылады. Осы рамканың сыртында орналасқан жазулар жэне графиктер шектік
безендіруге жатады. Әрбір топографиялық картаның үстіңгі жағында беттің
номенклатурасы көрсетіледі. Рамканың төменгі жағында мыналар орналасады:
1) осы карта бетіне тән магнит тілінің орташа бұрылуы және меридиандардын
жақындасуы туралы мәліметтер;
2) сандық және сызықтык, масштабтары;
3) жер бедері кимасының биіктігі туралы мәліметтер (тұтас
горизонтальдардың қанша метр сайын ,жүр--гізілгендігі туралы);
4) табан графигі;
5) түсірілген және жаңартылған жылы; мұның өзі картадағы кескіннің
дұрыстығы туралы тұжырым жасауға мүмкіндік береді.
Шектік безендіруге тағы да көрші беттердің номенклатура-сының жазуы
жатады; олар градус және безендіру рамкаларының үзілген әр кабырғаеынын
ортасында жазылады, сонымен қатар жиынтыктағы беттердің орналасу схемасы
және басқа да түсіндірме жазулар кіреді.
3. Географиялық атлас карталарын жасау мүмкіндіктері және оның жасау
жолдарының түсіндірмесі.
Жердің пішіні мен көлемін зерттеу жер бетін картада дұрыс кескіндеуге
мүмкіндік туғызады және ол ғылым мен техниканың көптеген міндеттерін шешу
(жасанды серіктерді және ғарыш кемелерін ұшыру, теңізде жүзу, авиация,
радиобайланыс және т. б.) үшін қажет. Жердің физикалық бетінің жалпы ауданы
510 млн км2-ка тең және геометрия жағынан алғанда пішіні күрделі. Орасан
кеңістікті (жер бетінің 71-%-ін) мұхиттар мен теңіз шұққырлары алып жатыр,
олардың тереңдігі 11000 м-ге дейін жетеді. Дүниежүзі-лік мұхиттың орташа
тереңдігі—3800 м-ге жуық. Құрлықта тау жоталары, шатқалдар, жазықтар, өзен
алқаптары және жыра-сайлар бар. Кейбір таулардың, мәселен, Эверестің (Джомо-
лунгма) биіктігі 9000 м-ге жуық. Құрлықтың теңіз деңгейінен орташа биіктігі
875 м-ге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..3
1. 10-сыныпқа арналған дүниежүзілік саяси және әлеуметтік
және экономикалық географиялық атласына жалпы сипаттама--4
2. Географиялық атлас картасына жалпы сипаттама------------------------
----.--9
3. Географиялық атлас карталарын жасау мүмкіндіктері
және оның жасау жолдарының түсіндірмесі----------------------- -------
13
4. Географиялық атлас карталарының даму тарихы,
түрлері---------------------------- ----------------------------------
----------------15
5. Қазақстан Республикасының ұлттық атлас карталары ---------------19
Қорытынды-------------------------- ----------------------------------- --
------21
Пайдаланған әдебиеттер тізімі----------------------------- --------------
--22
Кіріспе.
Қазақстанның физикалық географиясы мектепте географиялык білім беруде
ерекше орын алады. Бұл курсты окуда оқушылар бұған дейін 10-сыныпта алған
физикалық-географиялық білімдерін одан әрі тереңдетіп аяқтайды. Сонымен
қатар бұл курстың тағы бір мақсаты оқушыларға өз республикасын
географиялык түрғыдан жан-жақты таныстырумен қоса өлкетану мәселесін де
басшылыққа алады. Бұл оқып үйрену сабақ барысында, үй тапсырмаларын
орындағанда және мектеп таным жорықтары кезінде жүзеге асырылады.
Оқытылғалы отырған курста экологиялық білім мен тәрбиеге де үлкен көңіл
бөлініп отыр.
Бүгінгі күні оқу үрдісінде қойылып отырған талаптардың бірі - оқушылардың
тек білім алып кана қоймай, сол алған білімдерін терең білім алуда
шығармашылыкпен пайдалана білулеріне үйрету. Әр сабактарға байланысты
сабақтың мақсаты, оқыту күралдары, негізгі үғымдар, номенклатура, оқыту іс-
өрекеттері мен вдістері және өз беттерінше істейтін жөне сарамандык
сабақтар жүйесі берілген. Негізгі ұғымдарда осы такырыпты. меңгеруге
қажетті тірек ұғымдары беріледі. Соңғы уакыттарда окушылардың географиялық
атаулармен жұмыс істеу дағдылары нашарлап кетуіне байланысты соны жақсарту
мақсатында тақырыпқа сай аталатын номенклатураларда бөліп көрсетілді. Осы
аталған атаулармен мұғалімнің жұмыс істеуі қажет. Оқыту іс-әрекеттері мен
әдістерінде мүғаліммен оқушының сабақ барысында істейтін іс-әрекеттері ашып
көрсетілген. Әр бөлім бойынша алған білімдері мен іскерліктерін бекіту
мақсатында бөлім соңында қорытынды қайталау сабақтары беріледі. Мұғалім
кейбір тақырыптарды өз қалауы бойынша тереңдетіп оқытуына қажетті қосалқы
(3 сағат) уақыт берілді. География сабағында оқушылардың өздігінен еңбек
етуіне қойылатын талаптарда жетерлік. Еңбек пен адам бірінен-бірі
бөлінбейді. Еңбек адамды хайуанаттар әлемінен жоғары дәрежеге көтерді, оның
дене және рухани дамуына мүмкіндік туғызды.
1.10-шы сыныпқа арналған дүниежүзілік саяси-әлеуметтік және
экономикалық географиялық атласына жалпы сипаттама.
Дүние жүзінің саяси картасын бұған дейін де оқығансындар, оны 7-сыныптағы
география курсында және 9-сыныпта тарих пәнін өткенде оқыдыңдар.
Шындығында, оның қалыптасуы — адамзат қоғамының бүкіл даму барысын қамтитын
ұзақ тарихи процесс. Ол көптеген ғасырлар бойында өзгере келе,
мемлекеттердің пайда болуы мен ыдырауын, олардың шекараларының
өзгеруін, жаңа жерлердің ашылуы мен отарлануын, метрополиялар мен отар-
лардың пайда болуын, дүние жүзін аумақтарға бөлу мен қайта бөлуді
бейнеледі. Алайда, қазіргі дүние жүзінің саяси картасы, ең алдымен,
экономикалық және әлеуметтік географияның ерекше тармағы — саяси геогра-
фияның оқып-үйренетін объектісі болып табылады.
Елдер, мемлекеттер — дүние жүзі саяси картасының басты объектісі. Бұл
картадағы елдердің жалпы саны XX ғ. ішінде елеулі артты: біріншідең,
бірінші дүниежүзілік соғыс қорытындысымен байланысты өзгерістер
нәтижесінде; екіншіден, екінші дүниежүзілік соғыспен байланысты болған
өзгерістер нәтижесінде империализмнің отарлық жүйесі күйреп, 1945—1993
жылдары 102 ел өздерінің саяси тәуелсіздігіне жетті (Қосымшадағы 1-
кестені қара); үшіншіден, 90-жылдардың басындағы Кеңес Одағының,
Югославияның, Че-хословакияның ыдырауы нәтижесінде.Міне, сондықтан да XX ғ.
соңында дүние жүзінің саяси картасындағы елдер мен аумақтар саны 230-ға
жетті.
Мұндай сандық өсудің аржағында маңызды сапалық ілгерілеушіліктердің
тұрғаны аян. Егер 1900 жылы дүние жүзінде 57 егемен мемлекет болса, екінші
дүниежүзілік соғыс қарсаңында — 71, ал 2000 жылдарға қарай олар 193 болды.
Ал, қалғандары басым түрде бұрынғы отарлаушы империялар Ұлыбритания,
Франция, Нидерланды, АҚШ-тың өзін басқара алмайтын жарқышақтары деп
аталатын аумақгарына келеді.
Сендер мұншама көп елді ең әуелі әр түрлі сандық белгілері бойынша топ-
тастырып алу қажет болатынын білесіндер. Елдерді топтастырудың ең көп
тараған түрі — оларды а у м а ғ ы-ның көлемі мен халқының с а н ы н а қарай
топтастыру. 1-мысал. Аумағының көлемі жағынан ең үлкен 7 ел көзге түседі,
олардың әрқайсысының ауданы 3 млн. км2-ден асады, бұлар қосыла келе, бүкіл
құрлықтың жартысын құрайды. 2-мысал. Халқының саны жөнінен ең үлкен 10 ел
көзге түседі, олардың әрқайсысында 100 млн-нан астам адам түрады, бұл
елдердің халқы жер шары халқының 35 бөлігін құрайды.
Саяси картада орташа және шағын елдердің саны басым. (Мұндай үғымдардың
өзі Еуропа үшін бір түрлі, ал Африка не Азия үшін - басқаша). Халқының саны
10—30 мың адам не одан да аз болып келетін, аумағы өте шағын елдер де
кездеседі, оларды әдетте шағын мемлекеттер дейді.
Мысал. Олардың ішінде Еуропада едәуір әйгілі шағын мемлекеттер — Андорра,
Лихтенштейн, Монако, Сан-Марино, Ватикан. Сондай-ақ аралдық шағын
мемлекеттер Африкада (Маврикия, Сейшель аралдары және басқа), Америкада
(Барбадос, Гренада, Сент-Люсия және басқа), Мұхиттық аралдарда (Тонга,
Науру және басқа).
Елдерді географиялық орнын ы ң ерекшеліктеріне қарай топтастыру әдісі де
жиі қолданылады. Осыған байланысты олар теңіз жағалауындағы, түбектердегі,
аралдардағы, архипелагтардағы елдер болып бөлінеді. Теңізге шыға алмайтын
елдер (олардың барлық саны 42) ерекше топқа жатады. Мұндай елдер Трбпикалық
Африка, шетелдік Еуропа және ТМД елдерінің ішінде көбірек .
Басым түрде сандық көрсеткіштерге негіз-делінген еддерді жіктеудің
ерекшелігі, типологияның негізіне дүние жүзінің саяси және экономикалық
картасындағы белгілі бір елдің орнын анықтайтын едәуір маңызды сапалық
белгілер алынады.
Өз кезегінде, олар әр түрлі бола отырып, елдердің әлеуметтік-экономи-
калық даму деңгейін, олардың саяси бағдарлануын, өкіметтің демократиялану
дәрежесін, әлемдік экономикаға енуін, т.б. ескеруі тиісті.
90-жылдардың басына дейін дүние жүзінің барлық елдерін 1) социалистік, 2)
дамыған капиталистік және 3) дамушы деп үш түрге бөлу қабылданған бо-латын.
Дүниежүзілік социалистік жүйе түбегейлі ыдырағаннан кейін ол типологияның
орнына басқалары келді. Соның бірі үш жүйелі бола отырып, дүниежүзінің
барлық елдерін экономикалық дамыған, дамушы және жоспарлы-
орталықтандырылған экономикадан нарықтық экономикаға көшуді жүзеге асырушы
өтпелі экономикалы елдер деп бөледі (бұл негізінде Шығыс Еуропа және ТМД-
ның кейінгі социалистік елдері және Қытай).
Сонымен бірге, барлық елдерді экономикалық дамыған және дамушы елдер деп
екі жүйелі типологиялау кең қолданылуда. Мұндай типологияның негізгі
белгісі ретінде жан басына шаққанда жалпы ішкі өнім1 көрсеткіші арқылы
көрінетін белгілі бір мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі
алынады.
10-класста дүниежузі елдерін типологиялау негізіне 1) экономикалық
дамыған және 2) дамушы елдер деп бөлу алынған. Сонымен бірге үш жүйелі
типоло-гиялау да пайдаланылады.
Біріккен Ұлттар Ұйымы экономикасы дамыған елдердің қатарына Еуропаның,
Азияның, Африканың, Солтүстік Американың, Австралия мен Мүхиттық аралдардың
шамамен 60 елін жатқызады. Олардың бәрінің экономикалық және әлеуметтік
даму деңгейі жоғары және жан басына келетін жалпы ішкі өнім мөлшері де
айтарлықтай айырмашылық жасайды. Алайда, бұл елдер тобы іштей қарағанда
айтарлықтай әркелкі болып келеді және оның құра-мынан төрт топты бөліп
көрсетуге болады.
Олардың біріншісін Батыс елдерінің үлкен жетілігі құрайды, оған АҚШ,
Жапония, ГФР, Франция, Ұлыбритания, Италия және Канада кіреді. Бұлар батыс
дүниесінің ірі экономикалық және саяси іс-әрекетімен көзге түсетін жетекші
елдері. Мысал. Дүниежүзілік жалпы ұлттық өнім мен өнеркәсіп өндірісінің 50
проценттен астамы, ауылшаруашылық өнімдерінің 25 проценттен астамы
жетіліктің үлесіне келеді. Жан басына шаққандағы жалпы ішкі өнім оларда
20 мың доллардан 30 мың долларға дейін жетеді.
Бұлардан гөрі орташа елдерді, ең алдымен Еуропа елдерін екінші топқа
жатқызуға болады. Жекелей алғанда, әрқайсысының саяси және экономикалық
қуаты үлкен болмаса да, олар дүниежүзілік мәселелерде жалпы алғанда зор,
өскелең рөл атқарады. Олардың көпшілігі жалпы ішкі өнімді жан басына
есептегенде үлкен жетілік елдеріндегідей мөлшерде өндіреді.
Үшінші топты Австрия, Жаңа Зеландия және Оңтүстік Африка Республикасы
сияқты — Еуропадан тысқары елдер қүрайды. Олар Ұлыбританияның қоныс
аударған бұрынғы отарлары (доминиондары). Олар іс жүзінде феодализмнің не
екенін білмеді, оның үстіне, қазір де өзгеше саяси және экономикалық даму
жолына түскен. Әдетте, біраз өзгешеліктеріне қарамастан, Израильді де осы
топқа қосады.
Дамушы елдерге 150 ел мен аумақгар жатады, олардың бәрі біріккенде бүкіл
құрлықтың жартысынан астамын алады, мұнда дүние жүзі халқының 35
шоғырланған. Дүние жүзінің саяси картасында бұл елдер экватордан
солтүстікке және әсіресе, оңтүстікке қарай, Азияда, Африкада, Латын
Америкасы мен Мұхиттық аралдардағы кең байтақ белдеуді алып жатыр. Олардың
кейбіреулері (Иран, Таиланд, Эфиопия, Египет, Латын Америкасы елдері және
басқа бірқатар елдер) екінші дүниежүзілік соғысқа дейін-ақ тәуелсіздік
алған болатын. Бірақ көпшілігі тәуелсіздікті соғыстан кейінгі кезеңде жеңіп
адды.
Дамушы елдердің құбылмалы дүниесі іштей (дүниежүзілік социалистік және
капиталистік жүйе деп бөлудің жүзеге асуы кезінде, оны үшінші әлем деп
атаған) де әртекті, сондықтан бұл оған кіретін елдерді ти-пологиялауды
қиындыққа ұшыратты. Мұндай типологиялауды көптеген ғалымдар ұсынған
болатын, бірақ олардың ешқайсысы да қабылданбады. Соған қарамастан шамамен
дамушы елдерді төмеңдегідей 6 топқа бөлуге болады.
Табиғи, экономикалық, адам қуаты өте күшті және көп ретте дамушы елдердің
көшбасында түратын — Үндістан, Бразилия, Мексика секілді шешуші еддер
бірінші топшаны қүрайды. Мысал. Бұл аталған үш ел қалған дамушы елдердің
бәрі бірігіп, өндіретін өнеркәсіп өнімін дерлік бере алады. Бірақ оларда
жан басына өндірілетін жалпы ішкі өнім экономикасы дамыған елдердегімен
салыстырғанда айтарлықтай төмен, Үндістанда, мысалы, не бары 340 долларға
тең.
Екінші топқа салыстырмалы түрде әлеуметтік-экономикалық дамудың жоғары
дәрежесіне жеткен және жан басына шаққандағы жалпы ішкі өнім 1 мың
доллардан астам болып келетін елдер жатады. Мұндай елдер көбінесе Латын
Америкасында (Аргентина, Уругвай, Чили, Венесуэла және басқа), сонымен
бірге Азия және Солтүстік Америкада бар.
Үшінші топқа жаңа индуст р и я л ы деп аталатын елдерді жатқызуға болады.
80-ші және 90-шы жылдары өзінің дамуында олар зор секірмелі
жетістікке жетіп, соған сәйкес Азия жолбарысы деген атқа ие болды. Мүндай
елдердің бірінші шебінде жоғарыда аталған Корея Республикасы, Сингапур,
Тайвань, сонымен бірге Гон-конг бар. Ал, екінші шебіне Малайзия, Тайланд,
Индонезия жатады.
Төртінші топты сыртқа мұнай шығаратын елдер құрайды, мұнайдан түсетін
доллар тасқынының нәтижесінде жан басына келетін жалпы ішкі өнім 10, тіпті
20 мың доллардан асып түседі. Бұлар, ең алдымен Парсы шығанағы елдері (Сауд
Арабиясы, Кувейт, Катар, Біріккен Араб Әмірлігі, Иран), сонымен бірге
Ливия, Бруней және басқа елдер.
Бесінші ең үлкен топқа басым түрде классикалық дамушы елдер жатады.
Бұлар дамуы жағынан артта қалған, жан басына келетін жалпы ішкі өнім жылына
1 мың доллардан да аз. Оларда феодалдық қалдықтар күшті байқала-тын
құрылысы күрделі мешеу экономика басым. Мұндай елдердің көпшілігі Африка,
сонымен бірге Азия және Латын Америкасында кездеседі.
Алтыншы топты шамамен 40 ел қүрайды. (жалпы халық саны 600 млн), олар
Біріккен Ұлттар Ұйымының жіктеуі бойынша онша дамымаған е л д е р г е
жатады (кейде оларды төртінші әлем деп атайды). Бұл елдерде тұтынушы ауыл
шаруашылығы басым, өңдеуші өнеркәсіп жоққа тән, ересек халықтың 23 бөлігі
сауатсыз, жан басына келетін орташа жалпы ішкі өнім жылына небәрі 100-300
доллар.
Мұндай екі жүйелі типологияға экономикасы өтпелі кейінгі социалистік
елдерді жатқызудың белгілі бір қиындықтары болды. Шығыс Еуропаның (Полыиа,
Чехия, Венгрия және басқа) және Балкан елдері өздерінің әлеуметтік-
экономикалық даму көрсеткіштері жөнінен экономикасы дамыған елдерге жатады.
ТМД елдерінің ішінде экономикасы дамыған (
2. Географиялық атлас картасына жалпы сипаттама.
Жалпы географиялық карталардың немесе бірнеше элементтерін
қамтыған жалпы географиялық өз құрамына жалпы географиялық
карталарда қамтып отырғаны кейінірек пайда болды. Олардың барынша
ерте санына кіретіні жоғарыда аталып өткен Эдмонда Галеяның жел
және магниттік бейімділік карталары жатады. ХУІІІ ғасырдың ортасында
таукен ісі тұтынысымен пайда болған алғашқы геологиялық карталар
ең алдымен Англияда, кейінірек Европаның кейбір елдерінде құрылады.
Көрнекті Француз картографтары Гийом Демель (1675-1726) және д,
Анвиль (1697-1782), королдің географтары оның мүшелері еді. Өз
еңбектерінде олар өздерінен бұрығңғы мұрагерлерінің картасын
жақсартып жасады. Жердің көлемі мен түрін айқындауда Француз
ғалымдарының астрономиялық және географиялық жұмыстары ерекше ірі
үлес қосты, ол жұмыстың трангуляциясын жасады, оны градустық өлшеу
деді. Градустық өлшеуден сон-ақ 1740 жылы Париждегі обсерваторияның
директоры Цезарь Кассини Францияның геометриялық жазуын үлкен жұмыс
атқарды, трианцуляция тізбегін елдің барлық ауқымына тарату бойынша
жүргізді. 2000 мыңнан астам ұшбырыштан тұратын бұл тарабқа елдің ірі
мекендері тіркелді, одан соң олар үшін ірі географиялық
координаттар есептелінді. Егер градустың өлшемдерде ең бастысы
ғылыми маңыз болса, онда геометриялық топографиялық суреттерді
байланыстыру тек дәйектеу үшін қызмет атқарады.
ХУІІ ғасырдағы Англиядағы буржуазиялық революция капиталистік
қатынастың дамуына деген кедергі жойды. Теңіздік және отаршылдық
қуаттың тез өсуі жағдайында новигация жетілдірінуі мен теңіз
картографиясы ең басты мәнеге ие болды. Үкімет теңізде жүзудің
қауәпсіздігін қамтамасыз ету бойынша бірқатар шараларды қабылдады.
ХУІІІ ғасырда әлі де тақырыптық карталар аздың қасы еді. Ол
кезде жаратылыс тану нақты материалдарды жинақтау және жүйелеу
сатысында болатын. ХІХ ғасырдың бірінші жартысында ғалымдар көп
жинақталған материалдарды өңдеуге кірісті.
1817 жылы атақты неміс ғалымы табиғат зерттеушісі А.Гумбольдий
алғаш рет изометрманы қолданды, жер үстіне температура бөлінудің
заңдылықтарын бекіту үшін қажетті изотерманы қолданды. 1939 жылы
Готедеге Юстус Перчес баспасы 90 парақтан тұратын Физикалық атласты
жарыққа шығарды. Тақырыптық карталар көптеген ғылымның дамуына
мүмкіндік жасап, өз кезегінде картографияны өрістетін дамыта
түсті.
Топографиялық карталардын, жаңа түрі әуеден суретке тү-сіру арқылы
материалдарын өндеу арқылы алынатын ортофотокарталар болып табылады.
Ортофотокарталар жергілікті жердің фотографиялық картасы болып есептеледі,
оларда шартты белгілер мен жердің жай-жапсары және жер бедері кескінделеді.
Техникалық-экономикалық көрсеткіштері жағынан ортофо-токарталар жасау
процесі әуеден фототопографиялык суреттер түсіру әдісімен айтарлықтай
тиімді. Ортофотокарталар инфор-мацияның көлемі және жергілікті жердің
кескінделуінін көрнек-тілігі жағынан топографиялық карталардан бір сыпыра
асып түседі.
Топографиялық түсірулердің материалдары уақыт өткен са-йын көнере береді,
өйткені жергілікті жерде шаруашылыққа пайдалану процесі жүріп жатады жаңа
объектілер салынады, пайдалы қазбаларды шығару жүргізіледі және тағы сондай
сияқты. Оның үстіне физикалық-географиялық жағдайлар да өзгеріп тұрады,
солардын бәрі топографиялық карталарда бейнеленіп көрсетілуі тиіс.
Топографиялық карталарды қазіргі заман талабына сай деагейде ұстап тұру
үшін оларды уақтылы жаңартып отыру керек.
Дала өлшеулерін орындаудық дәлдігі, жергілікті жердін, жай-жапсары мен жер
бедерін түсіруді нақтылау негізінен карта мен планның масштабына
байланысты. Неғүрлым планның масштабы үлкен болса, жергілікті жерді планда
кескінделуінің дәлдігі мен толықтығына койылатын талаптар соғұрлым жоғары
болады. Топографиялық пландар мен карталарды географиялық барлау
жұмыстарында топографиялық негіз ретінде пайдаланған кезде олардың масштабы
объекті мен барлау жұмысының кезеңдеріне байланысты тағайындалады. Жер
бедері қимасы биіктігінің шамасы топографиялық картадағы жер бедерін
кескіндеудің толықтығы мен дәлдігінің көрсеткіші болып табылады.
Картаға градус торынан басқа тікбұрышты зональды координаталар схемасының
квадратты координаталар торы салынады. Осы торлардың квадратының қабырғасы
әдетте километрлердің толық санымен белгіленеді, сондықтан да оны
километрлік деп атайды, экватордан километрмен берілген ара қашықтығына, ал
вертикаль сызықтар олардың келтірілген ординаталарына (бірінші сан зонаның
нөмірін көрсетеді,
ал келесілері сызықтың ординатасыпа плюс 500 км-ге) сәйкес. Километрлік
тордың көмегімен нукхелердің тікбұрышты координаталары (х, у)
анықталады.Карта бетінің градус рамкасының сыртында безендіру рамкасы
сызылады. Осы рамканың сыртында орналасқан жазулар жэне графиктер шектік
безендіруге жатады. Әрбір топографиялық картаның үстіңгі жағында беттің
номенклатурасы көрсетіледі. Рамканың төменгі жағында мыналар орналасады:
1) осы карта бетіне тән магнит тілінің орташа бұрылуы және меридиандардын
жақындасуы туралы мәліметтер;
2) сандық және сызықтык, масштабтары;
3) жер бедері кимасының биіктігі туралы мәліметтер (тұтас
горизонтальдардың қанша метр сайын ,жүр--гізілгендігі туралы);
4) табан графигі;
5) түсірілген және жаңартылған жылы; мұның өзі картадағы кескіннің
дұрыстығы туралы тұжырым жасауға мүмкіндік береді.
Шектік безендіруге тағы да көрші беттердің номенклатура-сының жазуы
жатады; олар градус және безендіру рамкаларының үзілген әр кабырғаеынын
ортасында жазылады, сонымен қатар жиынтыктағы беттердің орналасу схемасы
және басқа да түсіндірме жазулар кіреді.
3. Географиялық атлас карталарын жасау мүмкіндіктері және оның жасау
жолдарының түсіндірмесі.
Жердің пішіні мен көлемін зерттеу жер бетін картада дұрыс кескіндеуге
мүмкіндік туғызады және ол ғылым мен техниканың көптеген міндеттерін шешу
(жасанды серіктерді және ғарыш кемелерін ұшыру, теңізде жүзу, авиация,
радиобайланыс және т. б.) үшін қажет. Жердің физикалық бетінің жалпы ауданы
510 млн км2-ка тең және геометрия жағынан алғанда пішіні күрделі. Орасан
кеңістікті (жер бетінің 71-%-ін) мұхиттар мен теңіз шұққырлары алып жатыр,
олардың тереңдігі 11000 м-ге дейін жетеді. Дүниежүзі-лік мұхиттың орташа
тереңдігі—3800 м-ге жуық. Құрлықта тау жоталары, шатқалдар, жазықтар, өзен
алқаптары және жыра-сайлар бар. Кейбір таулардың, мәселен, Эверестің (Джомо-
лунгма) биіктігі 9000 м-ге жуық. Құрлықтың теңіз деңгейінен орташа биіктігі
875 м-ге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz