Қоғамға жат мінез-құлық - саналы түрдегі ниет пен мақсат көрінісі
Қоғамға жат мінез-құлық - саналы түрдегі ниет пен мақсат көрінісі
Жоғарыда анықталғандай, ниет ерік процесінде маңызды рөл атқарады, ол арқылы әрекет жүзеге асады. Бірақ адам мінез-құлқындағы ниеттің рөлі мұнымен шектелмейді. Онымен ерік еркіндігі мен әкекеттерді таңдау тікелей байланысты болады.
Адамның мінез-құлқы әрқашан да еркін және таңдаулы болады. Егер де адам ынталану әрекеті деген принциппен қылық көрсетіп, әрекет ететін болса, онда ниеттену проблемасының ешқандай да мәні болмас еді. Атап айтқанда таңдаулылық, яғни объективтік мән-жайларға байланысты мүмкіндік өзінің тілек етулеріне сәйкес өзінің мінез-құлқын анықтайды және мінез-құлықты дәлелдеу проблемасын бірінші кезекке қояды. Екінші жағынан, мінез-құлықтың дәлелденуі - ерік білдірудің аса маңызды шарты.
Жалпы алғанда мінез-құлықты және атап айтқанда құқыққа қарсы мінез-құлықты таңдап алушылықтың шекарасы екі ұдай факторлармен: объективтік және субъективтік факторлармен, ортамен және жеке адаммен, сыртқы мән-жайлармен және ішкі жағдайлармен анықталады. Және де осы факторлар бір-бірімен қоса-қабат, оқшау әрекет етпейді, қайта өзара әрекетте әрі өзара шартты түрде қатысады.
Мінез-құлықты таңдап алушылық дегеніміз еркіндіктің пайда болуының нысаны, демек, оның ерекшілігі олардың нақты мазмұнындағы еркіндік пен қажеттілік ара қатынасының диалектикасына байланысты болады.
Еркіндік пен қажеттілік диалектикалық түсінігі тұрғысынан алғанда адам нақты болмыстың талаптарына, қоғамның даму заңдылықтарына сәйкес қажеттілікті ұғына отырып, өзінің әрекеттерінің қоғамдық мәнін түсіне, істі біле отырып қаншалықты әрекет ететін болса, адамның әрекеті де соншалықты еркін болады. Өзінің мінез-құлқын білімсіздікке, кездейсоқ мән-жайларға негіздейтін адам еркін әрекет жасай алмайды. «Надан ерікті болмайды,- деп жазды Гегель,- өйткені одан жоғары және сырт тұрған әлем қарсы тұрады, ол соған тәуелді болады, және де осы әлемді өзі үшін жаратқан жоқ, сондықтан да онда өз үйіндегідей өзін сөзіне алмайды».
Диалектикалық-материалистік тұрғыда гносеологиялық аспект еркіндіктің болуын шектей алмайды. Еркіндік жеке адамның ізденімпаздық бастауын, серпінді мазмұнын білдіруге тиіс. Ізгілік пен қаскүнемдікті ұғыну жет кіліксіз болады, олардың арасынан таңдау жасау мүмкіндігіне ие болу керек. Еркіндік мейлінше әр түрлі нысандарда көрінуі, оның әр алуан мазмұны болуы мүмкін. Оның нысандары олардың нақты көріністеріндегі объективтік және субъективтік жағдайлардың ара қатынасымен анықталады. Біздің зерттеуіміздің мөселесіне қатысты, яғни қылмыстық заңда ол адамның еркін білдіре алатын және ол үшін мейлінше қалайтын мінез-құлықты таңдап алудың объективтік мән-жайлармен байланысты мүмкіндігі ретінде қатысады. Бірдей емес шешімнің, әр алуан ерік білдірудің мүмкіндігіне жол беретін объективтік жағдайлар қаншалықты болса, мінез-құлықты таңдап алу мен оның дәлелденуі соншалықты болады. Егер объективтік жағдайлар мінез-құлықтың баламалы түрде қалыптасуын жоққа шығаратын болса, онда адамның құқыққа қарсы жасаған әрекеті үшін жауапкершілік туралы мәселе мәнінен айрылады. Мінез-құлықтың баламасынан тыс ерік те, еркіндік те, жауапкершілік те бола алмайды. Адам ерік білдіру бостандығынан айыратын дене күші, зорлық және басқа да жағдайлардың әсерімен, жасаған әрекеттері үшін жауапты бола алмайды.
Объективтік жағдайлар ерік білдіруді, заңды мінез-құлықты елеулі түрде шектеуі мүмкін. Ал бұл жағдайды қылмыстың ниетін сипаттау көзінде, адам жасаған қоғамдық қауіпті әрекеттерді бағалау көзінде ескермеуге болмайды. Қылмыстық құқықта бұл жағдайға кінәні, қылмыстық жауапкершілікті анықтаған және жазаны қолданған кезде зор маңыз беріледі. Ал бұл мән-жай аса қажеттілік институтын анықтаудың, қылмыстық жауапкершілікті жеңілдететін көптеген мән-жайлардың сипаттамасы негізіне жатады.
Мінез-құлықты таңдауға объективтік мән-жайлардың әсері шешуші дәрежеде осы мән-жайлардың адам мінез - құлқының жалпы бағдарына қаншалықты сәйкес болуына, олардың қаншалықты қайшылықты болуына және ерік білдіру еркіндігін шектеуіне байланысты болады. Жағдай неғұрлым мейлінше қайшылықты, әр түрлі шешімнің мүмкіндігіне жол беретін мән-жайлар неғұрлым көп болған сайын, мінез-құлықты таңдау соғұрлым күрделірек, қоғамдық-қауіпті әрекеттер себептілігінде кездейсоқтық соғұрлым көбірек маңыз алады. Кейбір жағдайларда объективтік мән-жайлар белгілі бір дәрежеде ниетті және мінез-құлықты таңдауды «телуі» мүмкін. Қылмыстық құқықта кенеттен пайда болатын күшті жан күйзелісі күйінде, қажетті қорғану шектерінен асып кету және басқа реттер көзінде жасалатын қылмыстардың мейлінше айқын көрініс беретін жағдайлары осыларды мезеттейді.
Алайда объективтік жағадйлар, сыртқы орта қалай болғанда да айқын көрінбесін және қандай да қайшылықты сипатқа ие болмасын, олар өздігінен субъективтік жағдайларсыз адамның мінез-құлқын ешқашан да анықтай алмайды. Өзара себептілік байланыстылық - бұл қызметті жүзеге асыру барысындағы объективтік және субъективтік жағдайлардың өзара әрекетінің екіұдай процессі. Еркін мінез-құлықтың шегі елеулі дәрежеде жеке адамның субъективтік жағдайларына, жеке-дара қасиеттері мен ерекшеліктеріне байланысты болады. Сыртқы мән-жайлар мінез-құлықты біржақты анықтамайды. Адам мінез-құлықты ерікті түрде таңдап алады, соның өзінде объективтік мүмкіндіктерін, сондай-ақ өзінің жеке пиғылына қарай лайықтап таңдап алады. «Мән-жайлар мен ниеттер адамның өзі осыған жол беруіне қарай адамға ұстемдік етеді». Атап айтқанда еркін мінез-құлық шекараларының ұлғаюы немесе тарылуы, осы талаптармен қайшылықтарда болатын адамның мораль мен құқықтың талаптарын немесе өзінің жеке ұмтылыстарын ұстануы осы субъективтік жағдайларға байланысты болады. Бұл тұрғысында мінез-құлық ниеттерінің елеулі рөлі болады. Бұдан бұрын атап көрсеткендй, әрбір адамның өмірі мен қызметі процесінде өзінің жеке
Жоғарыда анықталғандай, ниет ерік процесінде маңызды рөл атқарады, ол арқылы әрекет жүзеге асады. Бірақ адам мінез-құлқындағы ниеттің рөлі мұнымен шектелмейді. Онымен ерік еркіндігі мен әкекеттерді таңдау тікелей байланысты болады.
Адамның мінез-құлқы әрқашан да еркін және таңдаулы болады. Егер де адам ынталану әрекеті деген принциппен қылық көрсетіп, әрекет ететін болса, онда ниеттену проблемасының ешқандай да мәні болмас еді. Атап айтқанда таңдаулылық, яғни объективтік мән-жайларға байланысты мүмкіндік өзінің тілек етулеріне сәйкес өзінің мінез-құлқын анықтайды және мінез-құлықты дәлелдеу проблемасын бірінші кезекке қояды. Екінші жағынан, мінез-құлықтың дәлелденуі - ерік білдірудің аса маңызды шарты.
Жалпы алғанда мінез-құлықты және атап айтқанда құқыққа қарсы мінез-құлықты таңдап алушылықтың шекарасы екі ұдай факторлармен: объективтік және субъективтік факторлармен, ортамен және жеке адаммен, сыртқы мән-жайлармен және ішкі жағдайлармен анықталады. Және де осы факторлар бір-бірімен қоса-қабат, оқшау әрекет етпейді, қайта өзара әрекетте әрі өзара шартты түрде қатысады.
Мінез-құлықты таңдап алушылық дегеніміз еркіндіктің пайда болуының нысаны, демек, оның ерекшілігі олардың нақты мазмұнындағы еркіндік пен қажеттілік ара қатынасының диалектикасына байланысты болады.
Еркіндік пен қажеттілік диалектикалық түсінігі тұрғысынан алғанда адам нақты болмыстың талаптарына, қоғамның даму заңдылықтарына сәйкес қажеттілікті ұғына отырып, өзінің әрекеттерінің қоғамдық мәнін түсіне, істі біле отырып қаншалықты әрекет ететін болса, адамның әрекеті де соншалықты еркін болады. Өзінің мінез-құлқын білімсіздікке, кездейсоқ мән-жайларға негіздейтін адам еркін әрекет жасай алмайды. «Надан ерікті болмайды,- деп жазды Гегель,- өйткені одан жоғары және сырт тұрған әлем қарсы тұрады, ол соған тәуелді болады, және де осы әлемді өзі үшін жаратқан жоқ, сондықтан да онда өз үйіндегідей өзін сөзіне алмайды».
Диалектикалық-материалистік тұрғыда гносеологиялық аспект еркіндіктің болуын шектей алмайды. Еркіндік жеке адамның ізденімпаздық бастауын, серпінді мазмұнын білдіруге тиіс. Ізгілік пен қаскүнемдікті ұғыну жет кіліксіз болады, олардың арасынан таңдау жасау мүмкіндігіне ие болу керек. Еркіндік мейлінше әр түрлі нысандарда көрінуі, оның әр алуан мазмұны болуы мүмкін. Оның нысандары олардың нақты көріністеріндегі объективтік және субъективтік жағдайлардың ара қатынасымен анықталады. Біздің зерттеуіміздің мөселесіне қатысты, яғни қылмыстық заңда ол адамның еркін білдіре алатын және ол үшін мейлінше қалайтын мінез-құлықты таңдап алудың объективтік мән-жайлармен байланысты мүмкіндігі ретінде қатысады. Бірдей емес шешімнің, әр алуан ерік білдірудің мүмкіндігіне жол беретін объективтік жағдайлар қаншалықты болса, мінез-құлықты таңдап алу мен оның дәлелденуі соншалықты болады. Егер объективтік жағдайлар мінез-құлықтың баламалы түрде қалыптасуын жоққа шығаратын болса, онда адамның құқыққа қарсы жасаған әрекеті үшін жауапкершілік туралы мәселе мәнінен айрылады. Мінез-құлықтың баламасынан тыс ерік те, еркіндік те, жауапкершілік те бола алмайды. Адам ерік білдіру бостандығынан айыратын дене күші, зорлық және басқа да жағдайлардың әсерімен, жасаған әрекеттері үшін жауапты бола алмайды.
Объективтік жағдайлар ерік білдіруді, заңды мінез-құлықты елеулі түрде шектеуі мүмкін. Ал бұл жағдайды қылмыстың ниетін сипаттау көзінде, адам жасаған қоғамдық қауіпті әрекеттерді бағалау көзінде ескермеуге болмайды. Қылмыстық құқықта бұл жағдайға кінәні, қылмыстық жауапкершілікті анықтаған және жазаны қолданған кезде зор маңыз беріледі. Ал бұл мән-жай аса қажеттілік институтын анықтаудың, қылмыстық жауапкершілікті жеңілдететін көптеген мән-жайлардың сипаттамасы негізіне жатады.
Мінез-құлықты таңдауға объективтік мән-жайлардың әсері шешуші дәрежеде осы мән-жайлардың адам мінез - құлқының жалпы бағдарына қаншалықты сәйкес болуына, олардың қаншалықты қайшылықты болуына және ерік білдіру еркіндігін шектеуіне байланысты болады. Жағдай неғұрлым мейлінше қайшылықты, әр түрлі шешімнің мүмкіндігіне жол беретін мән-жайлар неғұрлым көп болған сайын, мінез-құлықты таңдау соғұрлым күрделірек, қоғамдық-қауіпті әрекеттер себептілігінде кездейсоқтық соғұрлым көбірек маңыз алады. Кейбір жағдайларда объективтік мән-жайлар белгілі бір дәрежеде ниетті және мінез-құлықты таңдауды «телуі» мүмкін. Қылмыстық құқықта кенеттен пайда болатын күшті жан күйзелісі күйінде, қажетті қорғану шектерінен асып кету және басқа реттер көзінде жасалатын қылмыстардың мейлінше айқын көрініс беретін жағдайлары осыларды мезеттейді.
Алайда объективтік жағадйлар, сыртқы орта қалай болғанда да айқын көрінбесін және қандай да қайшылықты сипатқа ие болмасын, олар өздігінен субъективтік жағдайларсыз адамның мінез-құлқын ешқашан да анықтай алмайды. Өзара себептілік байланыстылық - бұл қызметті жүзеге асыру барысындағы объективтік және субъективтік жағдайлардың өзара әрекетінің екіұдай процессі. Еркін мінез-құлықтың шегі елеулі дәрежеде жеке адамның субъективтік жағдайларына, жеке-дара қасиеттері мен ерекшеліктеріне байланысты болады. Сыртқы мән-жайлар мінез-құлықты біржақты анықтамайды. Адам мінез-құлықты ерікті түрде таңдап алады, соның өзінде объективтік мүмкіндіктерін, сондай-ақ өзінің жеке пиғылына қарай лайықтап таңдап алады. «Мән-жайлар мен ниеттер адамның өзі осыған жол беруіне қарай адамға ұстемдік етеді». Атап айтқанда еркін мінез-құлық шекараларының ұлғаюы немесе тарылуы, осы талаптармен қайшылықтарда болатын адамның мораль мен құқықтың талаптарын немесе өзінің жеке ұмтылыстарын ұстануы осы субъективтік жағдайларға байланысты болады. Бұл тұрғысында мінез-құлық ниеттерінің елеулі рөлі болады. Бұдан бұрын атап көрсеткендй, әрбір адамның өмірі мен қызметі процесінде өзінің жеке
Қоғамға жат мінез-құлық - саналы түрдегі ниет пен мақсат көрінісі
Жоғарыда анықталғандай, ниет ерік процесінде маңызды рөл атқарады, ол
арқылы әрекет жүзеге асады. Бірақ адам мінез-құлқындағы ниеттің рөлі
мұнымен шектелмейді. Онымен ерік еркіндігі мен әкекеттерді таңдау тікелей
байланысты болады.
Адамның мінез-құлқы әрқашан да еркін және таңдаулы болады. Егер де
адам ынталану әрекеті деген принциппен қылық көрсетіп, әрекет ететін болса,
онда ниеттену проблемасының ешқандай да мәні болмас еді. Атап айтқанда
таңдаулылық, яғни объективтік мән-жайларға байланысты мүмкіндік өзінің
тілек етулеріне сәйкес өзінің мінез-құлқын анықтайды және мінез-құлықты
дәлелдеу проблемасын бірінші кезекке қояды. Екінші жағынан, мінез-құлықтың
дәлелденуі - ерік білдірудің аса маңызды шарты.
Жалпы алғанда мінез-құлықты және атап айтқанда құқыққа қарсы мінез-
құлықты таңдап алушылықтың шекарасы екі ұдай факторлармен: объективтік және
субъективтік факторлармен, ортамен және жеке адаммен, сыртқы мән-жайлармен
және ішкі жағдайлармен анықталады. Және де осы факторлар бір-бірімен қоса-
қабат, оқшау әрекет етпейді, қайта өзара әрекетте әрі өзара шартты түрде
қатысады.
Мінез-құлықты таңдап алушылық дегеніміз еркіндіктің пайда болуының
нысаны, демек, оның ерекшілігі олардың нақты мазмұнындағы еркіндік пен
қажеттілік ара қатынасының диалектикасына байланысты болады.
Еркіндік пен қажеттілік диалектикалық түсінігі тұрғысынан алғанда адам
нақты болмыстың талаптарына, қоғамның даму заңдылықтарына сәйкес
қажеттілікті ұғына отырып, өзінің әрекеттерінің қоғамдық мәнін түсіне, істі
біле отырып қаншалықты әрекет ететін болса, адамның әрекеті де соншалықты
еркін болады. Өзінің мінез-құлқын білімсіздікке, кездейсоқ мән-жайларға
негіздейтін адам еркін әрекет жасай алмайды. Надан ерікті болмайды,- деп
жазды Гегель,- өйткені одан жоғары және сырт тұрған әлем қарсы тұрады, ол
соған тәуелді болады, және де осы әлемді өзі үшін жаратқан жоқ, сондықтан
да онда өз үйіндегідей өзін сөзіне алмайды.
Диалектикалық-материалистік тұрғыда гносеологиялық аспект еркіндіктің
болуын шектей алмайды. Еркіндік жеке адамның ізденімпаздық бастауын,
серпінді мазмұнын білдіруге тиіс. Ізгілік пен қаскүнемдікті ұғыну жет
кіліксіз болады, олардың арасынан таңдау жасау мүмкіндігіне ие болу керек.
Еркіндік мейлінше әр түрлі нысандарда көрінуі, оның әр алуан мазмұны болуы
мүмкін. Оның нысандары олардың нақты көріністеріндегі объективтік және
субъективтік жағдайлардың ара қатынасымен анықталады. Біздің зерттеуіміздің
мөселесіне қатысты, яғни қылмыстық заңда ол адамның еркін білдіре алатын
және ол үшін мейлінше қалайтын мінез-құлықты таңдап алудың объективтік мән-
жайлармен байланысты мүмкіндігі ретінде қатысады. Бірдей емес шешімнің, әр
алуан ерік білдірудің мүмкіндігіне жол беретін объективтік жағдайлар
қаншалықты болса, мінез-құлықты таңдап алу мен оның дәлелденуі соншалықты
болады. Егер объективтік жағдайлар мінез-құлықтың баламалы түрде
қалыптасуын жоққа шығаратын болса, онда адамның құқыққа қарсы жасаған
әрекеті үшін жауапкершілік туралы мәселе мәнінен айрылады. Мінез-құлықтың
баламасынан тыс ерік те, еркіндік те, жауапкершілік те бола алмайды. Адам
ерік білдіру бостандығынан айыратын дене күші, зорлық және басқа да
жағдайлардың әсерімен, жасаған әрекеттері үшін жауапты бола алмайды.
Объективтік жағдайлар ерік білдіруді, заңды мінез-құлықты елеулі түрде
шектеуі мүмкін. Ал бұл жағдайды қылмыстың ниетін сипаттау көзінде, адам
жасаған қоғамдық қауіпті әрекеттерді бағалау көзінде ескермеуге болмайды.
Қылмыстық құқықта бұл жағдайға кінәні, қылмыстық жауапкершілікті анықтаған
және жазаны қолданған кезде зор маңыз беріледі. Ал бұл мән-жай аса
қажеттілік институтын анықтаудың, қылмыстық жауапкершілікті жеңілдететін
көптеген мән-жайлардың сипаттамасы негізіне жатады.
Мінез-құлықты таңдауға объективтік мән-жайлардың әсері шешуші дәрежеде
осы мән-жайлардың адам мінез - құлқының жалпы бағдарына қаншалықты сәйкес
болуына, олардың қаншалықты қайшылықты болуына және ерік білдіру еркіндігін
шектеуіне байланысты болады. Жағдай неғұрлым мейлінше қайшылықты, әр түрлі
шешімнің мүмкіндігіне жол беретін мән-жайлар неғұрлым көп болған сайын,
мінез-құлықты таңдау соғұрлым күрделірек, қоғамдық-қауіпті әрекеттер
себептілігінде кездейсоқтық соғұрлым көбірек маңыз алады. Кейбір
жағдайларда объективтік мән-жайлар белгілі бір дәрежеде ниетті және мінез-
құлықты таңдауды телуі мүмкін. Қылмыстық құқықта кенеттен пайда болатын
күшті жан күйзелісі күйінде, қажетті қорғану шектерінен асып кету және
басқа реттер көзінде жасалатын қылмыстардың мейлінше айқын көрініс беретін
жағдайлары осыларды мезеттейді.
Алайда объективтік жағадйлар, сыртқы орта қалай болғанда да айқын
көрінбесін және қандай да қайшылықты сипатқа ие болмасын, олар өздігінен
субъективтік жағдайларсыз адамның мінез-құлқын ешқашан да анықтай алмайды.
Өзара себептілік байланыстылық - бұл қызметті жүзеге асыру барысындағы
объективтік және субъективтік жағдайлардың өзара әрекетінің екіұдай
процессі. Еркін мінез-құлықтың шегі елеулі дәрежеде жеке адамның
субъективтік жағдайларына, жеке-дара қасиеттері мен ерекшеліктеріне
байланысты болады. Сыртқы мән-жайлар мінез-құлықты біржақты анықтамайды.
Адам мінез-құлықты ерікті түрде таңдап алады, соның өзінде объективтік
мүмкіндіктерін, сондай-ақ өзінің жеке пиғылына қарай лайықтап таңдап алады.
Мән-жайлар мен ниеттер адамның өзі осыған жол беруіне қарай адамға
ұстемдік етеді. Атап айтқанда еркін мінез-құлық шекараларының ұлғаюы
немесе тарылуы, осы талаптармен қайшылықтарда болатын адамның мораль мен
құқықтың талаптарын немесе өзінің жеке ұмтылыстарын ұстануы осы
субъективтік жағдайларға байланысты болады. Бұл тұрғысында мінез-құлық
ниеттерінің елеулі рөлі болады. Бұдан бұрын атап көрсеткендй, әрбір адамның
өмірі мен қызметі процесінде өзінің жеке басына тән, әдетте өзінің мінез-
құлқын бағындыратын қажеттіліктердің, елігулері мен мүдделерінің өзіндік
жүйесі қалыптасады. Олардың қоғамға жат мінез-құлқын өзгертудегі маңызы
бірдей болмайды. Адам қайсыбір қажеттіліктер мен мүдделерін шексіз дамытуы,
оларға басқа, өзі үшін мәні кемшін елігулерге қалыптан тыс ұлғаю сипатъш
беруі мүмкін: сөз жоқ, қалыптан тыс ұлғаймалы қажеттіліктер мен мүдделер
басқа қажеттіліктер мен мүдделерге өктемдік жасайтын және тиісті
объективтік жағдайларда қылықты таңдауда шешуші рөл атақаратын болады. Біз
өмірде қажеттіліктері мен мүдделерінің жүйесі, олардың күштері мен жеке
басының маңызы бірдей болатын екі адамды таба алмаймыз. Сондықтан нақты
адам мінез-құлқындағы ниеттің рөлін бағалаған кезде белгілі бір пиғыл
етулердің тек сипатын ғана емес, сонымен бірге негізінен олардың жеке
адамның ниеттілік құрылымында атқаратын рөлін де ойға алуымыз керек.
Кез келген іс-әрекетте, оның ішінде қылмыс жасаған кезде адам тек қана
қандай да бір ниетті ойға алмайды. Әдетте мінез-құлықты таңдау көптеген
ниет етулермен, және де олары әр түрлі жоспар мен деңгейде, имандылық-
әдептік бағалау тұрғысында бірдей емес және жеке адам үшін бірдей емес
маңызы болатын пиғылдармен қоса жүреді. Осы психологиялық күрделі процестің
барысында жақтайтынын да және қарсыларын да салыстыру жүріп жатады және
ниет анықталады, осы ниеттің пайдасына әрекет етуге шешім қабылданады.
Адамның қайсыбір елігуі қаншалықты күшті көрінгенмен де, олар оның
мінез-құлқын біржақты анықтай алмайды. Тіпті осы елігулері инстинкт
(түйсіну) (мысалы, жыныстық елігу) сипатын алған күнде де, олар сана мен
еріктен тыс әрекет жасамайды.
Адамның мінез-құлқын таңдап алуы оның бойында қалыптасқан мінезі мен
күшін ғана емес, сонымен бірге бірінші кезекте мінез-құлықтың жеке
бағдарламасына, еріктің қасиеттері мен ерекшеліктеріне, әсерлі сезім жай-
күйіне, сондай-ақ басқа да жеке-дара белгілеріне байланысты болады. Адамның
мінез-құлқында сана мен еріктің маңызы ерекше.
Мінез-құлық нұсқаларын таңдаумен байланысты ерік процесі тек ниет
етулердің себептерін ұғынуды ғана емес, сонымен бірге масатты, яғни адам
ұмтылатын тікелей нәтижелерді түсінуді, сондай-ақ оның мінез-құлқын
туғызатын басқа да салдарларын ұғынуды көздейді. Мінез-құлық қоғамдық
қатынастардың жүйесінде орнығатындақтан, бұл процесте әрекеттің әлеуметтік
мәні мен әлеуметтік маңыздылығын ұғынуы, атап айтқанда осы мінез-құлықтың
құқықтық және имандылық ұстанымдармен қаншалықты үйлесуін, оның айыптауға
тұратын мінез-құлық екенін, ол басқа адамдардың мүдделерін бұзатынын және
т.т. мойындауы бірінші кезекті маңызға ие болады. Әңгіме жалпы құқық
бұзушылықтар, атап айтқанда қоғамдық қауіпті әрекеттер туралы болса, онда
жасалған қылмыстың әлеуметтік мәні сипаттамасында жасалған әрекеттердің
бейморалдығы мен заңға қарсы сипатының себептік байланыстылығы зор маңызға
ие болады.
Құқықты білу, сөз жоқ, заңды түрдегі таңдау мүмкіндігін айтарлықтай
жеңілдетеді. Заң - баршаға тиісті оң мінез-құлықтың жинағы. Ол қоғамдық
дамудың мүдделерін білдіреді, қоғам өмір сүруінің белгілі бір кезеңінде
қоғам алдында тұрған мңндеттерді шешуге жәрдемдеседі. Ал, егер адам заң
талаптарын ұғынатын болса және ұғына, осы талаптарды ұстана отырып әрекет
жасайтын болса, онда біз ол заңды мінез-құлықты еркін таңдай алады,
мәселенің қоғамдық мәні қажеттілігін түсіне отырып, істі біліп әрекет етеді
деп айта аламыз.
Алайда құқықты білу оны сақтау мен орындаудың кепілі бола алмайды. Сот
тәжірибесі көрсеткендей, қылмыс, әсіресе ауыр қылмыс жасайтын адамдар,
әдетте, өздері жасайтын әрекеттерінің қоғамдық қауіпі мен құқыққа қарсы
екенін ұғынады. Алайда бұл жағдай олардың мінез-құлқындағы тежеуші
факторлар болып табылмайды. Бұл арада, сірә, жалпы құқықты білуі емес,
сонымен бірге құқыққа әлеуметтік құндылық ретінде көзқарас, атап айтқанда,
осы көзқарас жеке адамның ішкі дүниесіне, оның мінез-құлқының өмірлік
бағдарламасына енуі, парыз парқын ұғынуы маңызды болады. Осыған байланысты
біз құқықтық тәрбиедегі кемшіліктің себептік байлыстылық маңызын артық
көретін криминалистердің айқындамаларымен келісе қоймаймыз. Сананың
құқықтық залалдығы, құқықтық шалағайлық қылмыс жасаудың шешуші факторлары
ретінде танылады. Соған қарамастан қылмыс жасаған адам әрекетін құқықтық
бағалауға қатысты бейхабар болуы негізінен психологиялық қорғанудың өзіндік
нысаны болып табылады.
Бұл фактордың маңызы кәмелетке толмағандар қылмыстары туралы істерде
арта түседі, мұның өзі жасөспірімдердің санасын және еркін дамытумен
байланысты болады, алайда бұл жағдайда да аталған фактордың рөлі әдетте тым
асыра көрсетіледі. Кәмелетке толмағандар негізінен қылмыстардың үш тобын
жасайды: олар- мүліктік (ұрлық, тонау, қарақшылық), жеке адамға қарсы
қылмыс пен бұзақылық. Жалпы қағида бойынша, қылмыстық жасқа жеткен
кәмелетке толмаған адам осы әрекеттердің қоғамдық қауіпі мен заңға қарсы
сипатын ұғынады. Құқық талаптарын білу немесе білмеудің өзінде себептік
байланыстылықтың үлкен маңызы болмайды, ол қылмыстар жасау жағдайларының
бірі ретінде қатысуы мүмкін. Соңғысы, алайда құқықтық тәрбиенің алдын
алудың және оны ескертудің әсері болмайды деген сөз емес. Құқықтық
тәрбиенің міндеті, егер адам заң талаптарымен жанжалға түскен болса, осы
кезде болатын қолайсыз салдарларды көрсетуге келіп саймайды. Оның негізгі
мақсаты- қоғам дамуының белгілі бір кезеңіндегі құқықтың әлеуметтік
құндылығын көрсету. Сондықтан жалпы тәрбие ісінде және атап айтқанда
құқықтык тәрбиеде үлгіге емес, қайта міндеттің түріне бағдар ұстау керек.
Қоғамдық қауіпті әрекет жасайтын адамдар тарапынан құқықтық талаптарға
келеңсіз көзқарас негізінен имандылық-әдептік сананың залалдығына, моралдық
құндылықтар мен бағалауларды теріс түсінуге байланысты болады.
Демократиялық және құқықтық қоғам жағдайларында имандылықтың іштей
күрт ыдырауының себебі болатын қарама-қайшылықтар жоқ. Қоғамда имандылық-
әдептік талаптар барлық халық үшін ортақ болып табылады. Осы моралдық-
әдептік талаптардың жалпыға ортақтығы мораль мен құқықтың бірлігіне
байланысты. Бірақ та имандылықтың белгілі ыдырауының сақталуы мүмкін:
жекелеген адамдардың және тіпті адамдар тобының моралдық көзқарасы қоғамда
ұстем болатын идеялармен, моральдық талаптармен үйлес келмеуі мүмкін.
Осы алшақтықтың аса айқын көрінісі қоғамдық қауіпті әрекеттер жасайтын
адамдардың мінез-құлықтарында пайда болады. Мысальі, құқық бұзушы кәмелетке
толмағандар арасында кеңінен тараған теріс бағытттағы топтар арасында
жолдастықты, достықты, қаһармандықты, ерлікті, рұқсат етілген мен рұқсат
етілмегенді, тәртіптілік пен адалдықты және т.т. теріс ұғыну жиі ретте орын
алып келеді. Осы санаттарды ұғынудағы ауытқулар бірнеше рет сотталғандар,
рецидивистер (қайталап қылмыс жасағандар) арасында бұдан да көбірек
ұшырасады. Әлбетте, бұл жеке адамның дамуына, оның бойында еліктеулердің,
жеке басының ұстанымдарының, еркінің қалыптасуына әсер етпей қоймайды. Бұл
жағдай, өз кезегінде, жасалған әрекетті құқықтық және имандылық бағалаудағы
алшақтыққа да себебін тигізеді. Сөйтіп, имандылық-әдептік тәрбиедегі
залалдықтың құқықтық залалдыққа қарағанда мейлінше елеулі салдарлары
болады, өйткені ол жеке адамның және оның мінез-құлқының қалыптасуына
барынша тікелей ықпал етеді.
Жоғарыда былай деп көрсетілді: кез келген мінез-құлық сияқты қоғамдық
қауіпті әрекет объективтік және субъективтік факторлардың, жеке адамның
және ортаның, табиғат пен әлеуметтіәк ортаның күрделі өзара әрекеттерінің
нөтижесі ретінде қатысады. Бұл орайда мынаны атап көрсету маңызды: бұл
өзара әрекет тек нақты мінез-құлық деңгейінде ғана емес, сонымен бірге жеке
адамның қалыптасу деңгейінде де жүзеге асырылады. Және де криминологиядық
тұрғыда объективтік және субъективтік, биологиялық және әлеуметтік өзара
әрекет атап айтқанда жеке адамның қалыптасу деңгейінде аса зор маңызға ие
болады. Бұл фактінің қоғамға жат мінез-құлықтың себептерін, сондай-ақ оның
табиғатын, сонымен бірге ниеттіліктің әлеуметтік-психологиялық мәнін түсіну
үшін үлкен методологиялық маңызы бар.
Қоғамдық болмыс жағдайларында қылмыс жасауға итермелеудің басты
негізгі себептер жоқ.. Тұрмыстағы, экономикадағы, санадағы, күнделікті
өмірдегі орын алатын қайшылықтар қоғамға жат мінез-құлықтың анықтаушы рөлін
қаншалықты атқаратын болса, олар жеке адаммен, осы қайшылықтардың көрінісі
болып табылатын оның ерекшеліктерімен соншалықты өзара әрекет етеді.
Басқаша айтқанда, ниеттер мен міңез-құлық нысандарын таңдап алуда
объективтік мән-жайлар емес, қайта жеке адамның өзі, оның жеке-дара
қасиеттері мен ерекшеліктері шешуші фактор болады. Жеке адам қоғамда орын
алған қайшылықтар диалектикасын өзінше білдіреді. Тіпті сыртқы мән-
жайлардың өзі жеке адамға ұстемдік ететін жағдайларда, осы мән-жайлар
(мысалы, жәбірленушінің кенеттен пайда болатын, заңға қарсы әрекеттерімен
туындайтын күшті жан күйзелісі күйінде) жеке адамға телінеді тіпті осы
жағдайлардың өзінде жеке адамның ерекшеліктерінің мінез-құлықты таңдап
алуда шешуші маңызы болады.
Үшінші тарау ҚЫЛМЫСТЫҢ НИЕТІ ЖӘНЕ ҚЫЛМЫСКЕРДІҢ ТҰЛҒАСЫ
§ 1. Жеке тұлғаның әлеуметтік және биологиялық жәйттары және оның
мінез-құлық пен байланысы
Ниет жеке адаммен және оның ерекшеліктерімен, елігулерімен және
мүдделерімен тікелей байланысты болады. Адам қандай болса, оның ниеттері де
сондай деп айтуға болады. Ниеттерде адамның қандай да бір жеке белгісі
емес, қайта белгілі бір мағынада адамның бүкіл болмысы, оған тән сипатты
қасиеттері мен ерекшеліктері көрінеді. Сондықтан адамның қайсыбір ниетке
неліктен артықшылық беретінін. оның неліктен қайсыбір жағдайларда бір ниет
етуді, басқа жағдайларда өзгеше ниет етулерді таңдап алатынын, жалпы
ниеттілік процесінің қалай жүретінін және осы процесте жеке адам
ерекшеліктерінің қандай рөл атқаратынын түсіну үшін - жеке адамды зерттемей
тұрып, оның бүкіл мән-мазмұны мен құрылымы мәселесін шешуге болмайды.
Жеке тұлға - әлеуметтік, нақты тарихи ұғым және осы мағынасында
таптық, өзеріп тұратын ұғым. Жалпы тұлға деген жоқ, қайта нақты әлеуметтік
жағдайларымен анықталатын шын мәніндегі жеке тұлға бар. Адамның мәні
дегеніміз,-деп жазды К. Маркс,- жекелеген дара адамға тән абстракт емес,
өзінің шын мәнінде ол - барлық қоғамдық қатынастардың жиынтығы.
Жеке тұлғаны маркстік түсінік тұрғысынан бағалауға, оның ой-мақсаттары
мен қылықтарын анықтауға мәні жағынан, нақты-тарихи тұрғыдан, жеке адамнның
қоғамдағы, мемлекеттегі жағдайын белгілейтін жағдайларды ескере отырып келу
керек. .
Жеке тұлға оның ой-мақсаттары мен қылықтары нақты тұрмыспен
анықталады. Адам өзінің алдына белгілі бір мақсатқа сәйкес келмейтін
әрекеттер мен мән-жайларды ойлап табатыны сияқты нақты болмыстағы негізі
жоқ мақсаттарды қоя алмайды. Осы бір жәйттың адам мінез-құлқының себептері
мен мақсаттарын ұғыну үшін бірінші дәрежелі маңызы бар.
Жеке адамды және оның мінез-құлқын анықтауды жадағай, атап айтқанда
жеке адамға, оның себептері мен қылықтарына сыртқы жағдайлардың тікелей
әсер етуі мағынасында ғана ұғынбаған жөн.
К. Маркстің Фейербах туралы алтыншы тезисінде айтылған негізгі идея
қоғамдық қатынастардың жеке адамның ішкі ойлау дүниесіне жатуына келіп
саяды. Әрбір жеке адам оның құрылымына жататын қоғамдық қатынастардың
сипаты тұрғысынан жеке-дара, өзіндік болмысында және қайталанбайтын тұлға
болады. Біз екі адамның өмірінен өзінің қоғамдық борышын, жауапкершілік
сезімін, әділеттілікті бүтіндей бір деп ұғынатын адамды таба алмаған болар
едік. Атап айтқанда жеке адамның ішкі құрылымына жататын қоғамдық
қатынастардың ерекшелігі оған сипатты әлеуметтік мән, серпінділік пен
ерекше қайталанбайтын сипат береді.
Әлеуметтік себептілік байланыстылық процесінде жеке адам объект
ретінде де, субъект ретінде де қатысады. Адам - әлеуметтік ортаның өнімі,
сонымен бірге - жеке адамның дамуының, оның қажеттіліктері, елігулері мен
мүдделері қалыптасуының негізі.
Жеке адамның проблемасы мен мінез-құлқының себептілік байланыстылығы,
егер де жеке адам мен оның мінез-құлқы тек болмыстың болуымен, ол өмір
сүріп әрекет етуіне тура келетін қоғамдық қатынастар жүйесімен ғана
анқталатын болса, онда соншалықты күрделі болып табылмас та еді. Жеке адам
тек қазіргі ғана емес, сонымен бірге өткендегі жағдайлармен де байланысты
болады. Әрбір жаңа ұрпақ өзінен бұрынғы ұрпақтардың тәжірибесінде
тәрбиеленеді, үздіксіз тарихи процесс осымен де анықталады. Ұрпақтардың
ауысуы дегеніміз,- дейді Гегель, - мәңгіліктің тынысы. Бұдан бұрынғы
ұрпақтардың тәжірибесі болмаса, адамның ілгерілеуі де болмас еді.
Дағдылар, дәстүрлер, ескінің сақыншақтары нақты болмыспен өзара
әрекетте бола отырып, жеке адамның қалыптасуы мен оның мінез-құлқына орасан
зор ықпал етеді. Әсіресе бұл адамның психикасында, ниеттердің, атап
айтқанда қылмыстық маңызы бар, мысалы, пайдакүнемдік, кекшілдік,
қызғаншақтық және басқа да негіздердегі қылмыстар ниеттерінің мазмұны мен
сипатынан айқын көрінеді.
Жеке тұлға тек өткендегі өзінде бар жағдайлармен және тәжірибемен ғана
емес, сонымен бірге болашақтағы жағдайлармен және тәжірибемен де
қалыптасады. Қылық қазіргіні ұғынуды, сондай-ақ болашақты болжай алуды да
білдіреді. Бұл қағиданың жеке адамды түсінуде және оның мінез-құлқын
негіздеуде де қағидатты маңызы бар. Өкінішке қарай, ол жеке адамның
қылмыстық мінездемесінде және мінез-құлықтың қоғамға жат себептерін
түсіндіруде барлық уақытта ескеріле бермейді.
Жеке тұлға әлеуметтік жағдайлармен, сондай-ақ биологиялық мәнімен де
анықталады. Жеке адамның бойындағы әлеуметтік және биологиялық жағдайлардың
ара қатынасы туралы және мінез-құлықтың анықтамасы туралы мәселенің адамның
мінез-құлқы мен оның табиғатын дәлелдеу сипаттамасы үшін қағидатты маңызы
бар. Бұл қылмыскердің жеке мінездемесіндегі және қоғамға жат мінез-құлық
себептерін түсінудегі ең қиын мәселелердің бірі.
Жеке тұлғаны диалектикалық тұрғыда түсіну оның құрылымындағы
биологиялықтың маңызын теріске шығаруға негізделмеген. Ол мынаны негізге
алады: адамдағы әлеуметтік және биологиялық жағдайлар бір-біріне қарсы
түрмайды, қайта өзара байланысты, өзара шартты түрде қатысады.
Табиғат ерекшеліктерінің жеке адамның қалыптасуына ықпалы, оның
қабілеттерін, бейімдері мен мүдделерін дамытудың айқын болатыны соншалықты,
қазіргі уақытта еріктің мінез-құлқындағы олардың өзара байланыстылығы
маңызын ешкім де теріске шығармайды. Адамды биологиялық тіршілік иесі
ретінде түсіну адамның биологиялық мәселелерін қарастыру көзінде әлеуметтік
проблемаларға жүгіну сияқты әлеуметтік талдау барысында биологиялық мән-
жайларын зерттеуді талап етеді. Алайда адам мінез-құлқындағы биологиялық
мән-айдың рөлін тану фактісі де ештеңені шеше алмайды. Бастысы, осы өзара
байланыс тетігі қалай пайда болады, ол қандай сатыда жүзеге асырылады, ол
мінез-құлықты дәлелдеуде қалай ықпал етеді?,-мәселе, міне, осында.
Осы сұрақтардың бәріне жауап беру жеке адамның дамуы процесіндегі
әлеуметтік және биологиялық мән-жайлардың, оның қалыптасуы мен орнығуы
процесіндегі өзара әрекеті сипатын есепке алмайынша мүмкін емес екені әбден
айқын жәйт.
Жеке адамның дамуы мінез-құлық бағдарламаларын - әлеуметтік және тұқым
қуалау бағдарламаларын әншейін қоса салуға саймайды. Бұл бірыңғай процесс,
бұл процесте әлеуметтік және биологиялық, орта мен тұқым қуалау өзара тығыз
әрекетте қатысады. Бірақ жеке адам дамуының әр түрлі деңгейлерінде бұл
өзара әрекет әр алуан көрінеді.
Қазіргі уақытта биологиялық зерттеулермен мыналар анықталып отыр:
адамның тууы алдындағы кезеңде организмде осы түр үшін оның өмір сүруінің
сыртқы, ерекше жағдайларына көбірек сәйкес келетін жүйе өсіп, дамиды.
Басқаша айтқанда, бұл организм үшін ерекше жүйелер тек осы биологиялық түр
үшін сипатты жағдайларда ғана дами алады. Осы ғылыми деректің адамның және
оның мінез-құлқының дамуына биологиялықтың ықпалы туралы мәселені шешу үшін
методолгиялық үлкен рөлі болады.
Тұлға адам мен оның мінез-құлқын өзара себепті шарттылықта түсіндіру
жеке адамға түр мен ортаның жедел дамуының екі жақты әсеріне байланысты
болады. Жарық дүниеге келген бала адам болып табылады, сонымен бірмезгілде
адам болып табылмайды да, ол өмір сүрудің адами жағдайларын меңгерген кезде
адамға айналады. Егер жаңа туған бала адамның өмір сүруі жағдайларына
сөйкес келмейтін ортаға тап болса, онда оның бойында адами қасиеттер дами
алмайды. Мауглидің (Жабайы адамның) көптеген мысалдары осының айқын
дәлелі. Демек, адамның жетілуінің алғашқы кезеңінде табиғи қабілеттерінің,
сондай-ақ қажеттіліктерінің, елігулерінің, мүдделерінің дамуы дегеніміз
адамның өмір сүруі мен адам төжірибесін мегеруінің өзара байланысты
процесі. Нақ осы кезеңде жеке адамның және оның психикасының қажетті
қасиеттері мен ерекшеліктерінің негізі болып табылатын қажеттіліктері мен
қабілеттерінің жағдайлары берік орнығады. Сондықтан, шамасы, тәрбиенің
негіздері 5 жасқа дейін анықталады деген пікір кездейсоқ айтылмаса керек.
Адамның өзінен бүрынғы үрпақтарының тәжірибесін игеруіне қарай ол өзін
жеке адам ретінде ұғынады.
Әлеуметтік және биологиялық бастаулардың өзара әрекетінің процесі,
әлбетте, жеке адамның ертеректегі кезеңімен аяқталмаса керек. Бұл өзара
өрекеттестік жеке адамның қалыптасуының, оның қабілеттері мен елігулерінің
қажетті шарты болып табылады. Дегенмен де, адам дамуының әр түрлі
кезеңдерінде, қызметтің әр алуан нысандарын орындауы көзінде, бірдей емес
жағдайларда осы өзара әрекеттестік әр қалай пайда болады. Бірақ ол оның
ілгерілеуі үшін қажетті шарт болып табылады. Осы әрекеттің өзіндік сипаты
оның өмірінің әр алуан кезеңдерінде адам психикасы дамуының ерекшеліктерін
айқындайды.
Жеке тұлғаның қоршаған ортадан нені алатыны, оның мәні болып табылатын
қандай қатынастардың оның құрылымына жататыны негізінен жеке адамның ішкі
жағдайларына, биологиялық ерекшеліктеріне байланысты болады. Басқаша
айтқанда, табиғат адамдарға өзіндік бір сүзгілеу құралдарын дарытады, бұл
арқылы кез келген әлеуметтік фактор өте алмайды. Биологиялық бастау жағдай
ретінде қатысады, оның әсерімен жеке адамның мәні болып табылатын қоғамдық
қатынастардың жүйесі қалыптасады. Нақ осы мән-жайлардан біз неліктен бірдей
өмірлік жағдайларда өзінің әлеуметтік мәні жағынан өр түрлі адамдар, ал әр
түрлі өмірлік жағдайларда бірдей, үйлес, ұқсас адамдар өседі деген
жұмбақтың шешуін іздестіруіміз жөн деп ойлаймыз.
Осымен байланысты біздің тағы да егіз әдіс деп аталатын мәселеге
тоқталғымыз келеді.
Егіздерді зерттеу нәтижелері құқықтық әдебиетте мейлінше жиі
пайдаланылатыны белгілі және ол нәтижелерге барынша қайшылықты түсініктер
беріледі. Кейбір авторлар жалпы егіздер мінез-құлқының және өсіресе олардың
құқыққа қарсы мінез-құлқының нәтижелерін пайдалана отырып былай деп
дәлелдей бастайды: қылмыс пен түқым қуалаушылық тығыз байланысты, адамның
құқыққа қарсы мінез-құлқында оның биологиялық ерекшеліктері болады. Басқа
біреулері егіздер әдісін назар аударуға лайықты емес деп жариялайды,
өйткені егіздер, оның ұстіне құқық бұзушы егіздер тым аз ұшырасады,
сондықтан бұл әдіс ештеңені де дәлелдей алмайды. Осы қорытындылардың қай-
қайсысы да дұрыс болып табылмайтыны бүтіндей айқын жәйт, - олардың дұрыс
болмайтын себебі бұлардың екеуі де үшқарылықтарға негізделген, керісінше
олардың дұрыс болмайтын себебі бұл қорытындылар проблемаға - тіке бағытты
түқым қуалаушылық мінез-құлыққа апарып тіреуге ұмтылыс жасаудың жеңіл
көзқарасын дәлелдейді.
Бұл арада егіздердің мінез-құлқын сипаттайтьн барлық көрсеткіштерді
талдауға тоқталудың қажеті болмайды. Тек олардың кейбіреулерін ғана
көрсетеміз. Мысалы, егіздердің интеллигенттік белгісі бойынша зерттеулері
үқсас емес (әр түрлі үрықты) егіздерге қарағанда жеке-жеке, біршама жоғары
өскен үқсас (бірұрықты) бірге өсетін егіздердің өзара байланыстылығының
коэффициенті біршама жоғары болады (тиісінше 0,75 және 0,53). Ал мұндай
заңдылық құқық бұзушылық жасаған егіздердің белгісін зерттеген кезде де
байқалды. Зерттелген әр түрлі елдердің бірүрықты егіздер жұптарының 80
жағдайында әріптес-егіздің екеуі және 31 жағдайында - тек олардың біреуі
ғана қылмыскерлер немесе құқық бұзушылар болып шыққан. Әр түрлі үрықты 111
пар егіздердің арасынлда ара қатынас керісінше болып шыққан: 38 жағдайда
екі әріптес және 73 жағдайда тек біреуі ғана құқық бұзушылар болған.
Егіздер әдісі нені көрсетеді? Оның негізінде қандай қорытынды жасауға
болады?
Егіздер әдісі мыналарды дәлелдейді: түқым қуалаушылық жеке адамның
өсіп-жетілуі оның психикалық ерекшеліктерінің, қабілеттерінің,
қажеттіліктерінің, бейімдерінің, мүдделерінің қалыптасуы көзінде енжар
болып табылады. Түқым қуалаушылықтан негізінен мыналар: жеке адамның ішкі
құрылымына ненің жататынына, оның мінез-құлқына ізін қалдыратын қандай
ерекшеліктерінің болатынына, оның бойында бұл орнығып, дами алуына
байланысты болады. Сондықтан бұл әдісті бүтіндей қабылдамау, сондай-ақ оның
маңызын асыра бағалау дұрыс болмас еді.
Басқа факторлармен қатар егіздердің әдісі жеке адамның биологиялық
рөлі туралы проблеманы шешуде және мінез-құлықты дәлелдеуде елеулі түрде
көмек көрсетуі мүмкін.
Жеке тұлғаның дамуы процесінде оның бойында өзінің әлеуметтік-
психологиялық мәнін анықтайтын қандай да бір белгілер қалыптасады.
Ж е к е тұлға дегеніміз мейлінше сипатты белгілер мен ерекшеліктердің
жиынтығы, олар адамды әлеуметтік тіршілік иесі ретінде анықтайды және
сонымен бірге аса көп дәрежеде оның жеке-дара және қайталанбайтын тұлға
екенін білдіреді.
§ 2. Ниет және жеке тұлға құрылымы
Жеке тұлғаның сипатты белгілері мен ерекшеліктері оның мәнін
білдіретін қоғамдық қатынастардың жеке-дара болмысы болып табылады (П. Е.
Кряжев). Бұл белгілері мен ерекшеліктері жеке адамның бойына бей-берекет
дарымайды, қайта белгілі бір тұтастық болып табылады, демек, өзінің
құрылымы болады.
Жеке тұлғаның құрылымын анықтаудағы қиындық оның бойындағы белгілердің
тым көп болуында деу керек. Шамасы, психологиялық және басқа да
әдебиеттерде байқалатын жеке адам құрылымын анықтаудағы алшақтықтарды
осымен түсіндіруге де болар.
Жеке тұлғаның құрылымы оның аса елеулі белгілерін анықтауға, оның
ерекшелігі мен серпінінатап көрсетуге тиіс.
Кез келген жеке тұлға құрылымы үш элементтен тұрады:
1) жеке өзінің ұстанымы (мінез-құлқының өмірлік бағдарлары), 2)
елігулерінің, қажеттіліктері мен мүдделерінің жүйесі, 3) мінезі мен ерік
ерекшеліктері.
Әрбір адамда оның өмірі мен қызметі процесінде қоғамдық қатынастарының
өзіндік болмысы қалыптасады, осы қатынастарға сәйкес елігулерінің,
бағдарлары мен бағдарламаларының жүйесі, ерік ерекшеліктері орнығады және
мінез-құлық қалпы анықталады.
Жеке адамның ұстанымы - жеке адамның басты, орталық буыны. Бұл
жағдайда ұстаным деп Д.Н. Узнадзенің еңбектерінде берілетін оның ерекшелігі
тар мағынасында және нақты әрекетке нүсқау мағынасында емес, керісінше
өмірлік бағдарлама мағынасында, басқаша айтқанда, артықшылықтар мен
бағдарламалардың қалыптасқан өлшемдері тұрғысынан түсініледі, осыларға
сәйкес адам нақты өмірлік мән-жайларды бағалайды және мінез-құлықты
таңдауды белгілейді. Әрбір адамда оның өмірі мен қызметі процесінде өзінің
белгілі бір мінез-құлық түрі, белгілі бір мақсаттар мен міндеттерге
бағдарлары орнығады.
Ұстаным жеке адамның қандай да бір жекелеген қасиеттерін,
психологиялық ерекшеліктерін емес, қайта бүкіл жеке адамды, оның бүкіл
имандылық-психологиялық болмысын көрсетеді.
Әлеуметтік құндылықтардың ұстанымды сипаттауда елеулі маңызы бар, осы
тұрғысынан алғанда жеке адам өзінің тәртібін, борышын түсінуді,
жауапкершілік сезімін, имандылық ұстанымын және оның мінез-құлқымен
байланысты басқа да ерекшеліктерін анықтайды.
Жеке тұлғаның ұстанымы оның мазмұнын түгелдей қамтымайды. Оның
құрылымында жеке адам белсенділігін ынталандырулар ретінде қатысатын, оның
серпінділік мәністерін сипаттайтын елігулері жүйесі (қажеттіліктері,
ұмтылыстары мен мүдделері) маңызды рөл атқарады.
Мынаны атап көрсету керек: кейбір авторлар елігулері, қажеттіліктері
мен мүдделері туралы емес, қайта жеке адам құрылымының элементтері ретінде
ниеттер жүйесі туралы айтады, ниеттер жеке адамның мазмұнындағы басты
мәселе дегенді пайымдайды және осы ниеттер онда белгілі бір сатылық ретпен
орналасады дейді.
Біз былай деп ойлаймыз: жеке адам құрылымындағы ниеттерге мұндай баға
беру дәл емес. Ниеттер өздігінен өмір сүре алмайды, керісінше олар нақты
мінез-құлықтың белгісі болып табылады. Нақты мінез-құлықтан тыс ниеттің
мәні болмайды.
Бұдан бүрын атап көрстекендей, елігу әр түрлі көрініс беруі, жеке адам
үшін оның бірдей емес ниет ету күші мен маңызы болуы мүмкін.
Еріктің қасиеті мен ерекшеліктерінің жеке адам құрылымы арасында зор
маңызы бар. Нақ осы еріктен шешуші дәрежеде адамның өзінің мінез-құлқын
бойын билеген құмарлықтарына немесе сезімдеріне бағынуы немесе өзінің
борышына, оның төркінінде ұялаған міндеттеріне және т.т. сәйкес қарама-
қарсы мінез-құлықты таңдап алуы байланысты болады. Ерік жеке адамның
өмірлік ұстанымдарымен тығыз байланысты болады. Ұстанымның қалыптасуы
еріктің жеке адам ұстанымының тікелей әсерімен тәриеленетіні сияқты еріктің
тікелей ықпалымен жүреді. Бірақ еріктің мінез-құлықтың себептік
байланысында дербес маңызы болады.
Жеке адам ұстанымы (мінез-құлықтың өмірлік бағдарламасының) тұрғысынан
қылмыс жасаған адамдардың заңды құрметтейтін адамдардан елеулі түрде
айырмашылығы болады. Мысалы, қатаң режимдегі ТК-да жазаларын өтеп жатқан
сотталғандарды зерттеу мынаны көрсетті: олардың көпшілігі өздері
сотталғанға дейін жұмыс істеген ұжымның қоғамдық өміріне ешқандай да қатысы
болмаған, олардың жартысынан азырағы бірінші қылмысы үшін сотталғанға дейін
еңбек тәртібін, өмір салты мен қоғамдық тәртіпті бұзуға жол берген,
қайталап қылмыс жасағандардың жартысына жуығы (45,6 %) өздерінің әрекеттері
үшін ешқандай да өкініш білдірмеген, ал кейбір жағдайларда қылмыс жасауын
ішінара немесе толықтай ақтайды (27,8 %); 46,6 % өзіне қандайда бір пайда
келтіру үшін басқалардың осалдығын пайдалануды үят санамайды, сүрау
салынғандардың 8,6 % өздерінің қоғам, ата-аналары, өзінің жүбайы алдындағы
борышын сөзіне ала ма? деген сұраққа жағымсыз жауап берген, 12,9 %
өздерінің жеке мүдделерін қоғам мүдделерінен жоғары қойған.
Сотталғандардың қажеттіліктерінің, елігулерінің, мүдделерінің
мазмұнындағы, мінезі мен ерік ерекшеліктеріндегі түсініктерінің өзгешелігі
де аз емес. Сұрау салынғандардың 18,7 % өздерінің қандай қасиеттері кемшін
соғады деген сұраққа ерік-жігер деп атаған.
Егер осы ерекшеліктерді соттылығы санын, қоғамдық пайдалы еңбекпен
айналысуын, жасаған қылмыстарының сипатын, жасы мен басқа да деректерді
ескере отырып қарастыратын болсақ, жеке адамның бұл ерекшеліктерінің өзгеше
маңызы болатыны да айқын көрінеді. (1-кестені қараңыз).
Абайсыздықта қылмыс жасаған адамдар ұстанымының сипаты, мінез-құлқын
дәлелдеу ерекшеліктері және басқа да көрсеткіштері жағынан қасақана қылмыс
жасаған адамдардан елеулі түрде өзгешелігі болады. Олардың мінез-құлқы көп
ретте мұқиятсыздығымен сипатталады, Мінез-құлықтарына тікелей жағдай,
психикалық жай-күйі және т.т. ықпал етеді.
Заңды құрметтейтін азаматтардан қылмыскердің жеке басын шектейтін
белгі ретінде әдетте әлеуметтік жат құбылысты (қоғамдық қауіпті), яғни
адамның белгілі бір жағдайлардағы қабілетін және алда да осылайша қылық
жасауын атап көрсетеді. Алайда бұл белгі тым жалпы белгі болып табылады.
Біздің мына белгілерді — ұстаным ерекшеліктерін, елігулерінің мазмұнын,
еріктің ерекшеліктерін қарастыруымыздың аса зор маңызы бар. Нақ осы
белгілер қылмыскердің жеке басының мінез-құлық үлгісін жасауға, қылмыс
жасауға қандайда бір өзге де мән-жайлардың ықпалын анықтауға, құқық
бұзушыларды түзеу мен қайта тәрбиелеу әдістемесін анықтауға мүмкіндік
береді. Олар қылмыскердің жеке басының ұғымын бөліп көрсетудің негізі
қызметін де атқарады.
1-к е с т е
Сұрақтың сипаты Жасалған қылмыстың сипаты, %
мемлекеттік азаматтардың бұзақылық
және қоғамдық жеке меншігін
мүлікті талан-ұрлау
таражға салу
I. Зерттеушінің пікірі
бойынша ұжым мүддесі жеке
мүддеден жоғары
1) иә 14,5 16,4 28,3
2) жоқ 1,2 2,3 3,9
II. Пайда табу үшін
басқалардың осалдығын
пайдалануы бейморалдық
деп есептеле ме
1) иә 5,1 5,3 25,3
2) жоқ 12,5 10,4 8,5
III. Өзінің қылмысына
қандай моралдық баға
береді:
1) айыптайды 8,3 7,2 23,5
2) қылмысына опыну 2,8 4,2 4,2
3) ішінара ақтайды 4,2 2,3 4,0
4) толық ақтайды 2,5 2,0 2,2
Төртінші тарау
ҚЫЛМЫС НИЕТТЕРІН ЖӘНЕ МАҚСАТТАРЫ ТОПТАСТЫРУ
§ 1. Қылмыстардың ниеттерін мақсаттарды топтастырудың әлеуметтік-
психологиялық және имандылық-әдептік негіздері
Жалпы адам мінез-құлқының ниеттері мен атап айтқанда қылмыстың
ниеттерінің өзінің әлеуметтік-психолгиялық және мәндік мазмұны жағынан,
сондай-ақ имандылық-әдептік және құқықтық бағалау жағынан көптеген әр алуан
өзгешелігі болады. Олар жеке адамның әлеуметтік және биологиялық
бастауларын әр түрлі тұрғыда білдіреді және оның құрылымында бірдей рөл
атқармайды.
Олардың жеке адамның мінез-құлқына ниеттілік әсерінің деңгейі жағынан
да өзгешелігі болады. Біреулерінің көп өзгергіштігімен, екіншілерінің аз
өзгергіштігімен айырмасы болады.
Мұның бәрі, бір жағынан, ниеттерді топтастыруды көбірек қиындатады,
екінші жағынан, осы проблеманы шешуде әр алуан қайшылықты үрдістер көрінісі
себептерінің бірі болып табылады.
Ниеттерді топтастыру түрлерінің отандық, сондай-ақ шетелдік
психологиялық өдебиетте берілетін мұндай сипаттамасы Н.М. Якобсонның Мінез-
құлықты дәлелдеудің психологиялық проблемалары деген еңбегінде
(Просвещение баспасы, 1969 ж.) мазмұндалады. Бұл арада ұсынылып отырған
схемалардың сипаттамаларына егжей-тегжейлі тоқталудың қажеті жоқ. Тек
олардың кейбіреулеріне, біздің зерттеуіміздің мәселесіне мейлінше жақын
жүйесіне тоқталамыз.
Орыстың революцияға дейінгі криминалисі, профессор М. П. Чубинский,
Ферридің өнегесі бойынша, адам қылықтары ниеттерінің бүкіл себептерін екі
категорияға: моралдық (әлеуметтік) және моралға жат (әлеуметтік жат)
категория деп бөледі.
Ниет әманда имандылық-әдептік салаға жататындықтан, ниетті моралдық
тұрғыда дәлелдеу, сөз жоқ, оның әлеуметтік-психологиялық сипаттамасында
маңызды рөл атқарады. Алайда келтірілген топтастыру тым жалпылама болып
табылады және, демек, іс жүзінде қолдануға жарамсыз болады. Бұл орайда ол
адамның мінез-құлқын анықтайтын барлық ниет етулерін дерлік қамтымайды. Осы
топтардың біріне де жатқызуға болмайтын себептер де болуы мүмкін.
Профессор Л. И. Петражицкий адам мінез-құлқындағы әсерлі сезімдердің
шешуші рөлі туралы өзінің психологиялық теориясына сәйкес адам қылықтарының
барлық ойға алған пиғыл етулерін екі категорияға: 1)
императивтік (имандылық борыш пиғыл етуі) және 2) императивтік-атрибуттық
(құқықтың әмірі) категорияларына бөледі. Бірақ мораль мен құқықтың әмірі
адам белсенділігінің бірден-бір ынталандыруы емес. Адам кейде мораль мен
құқықтың талаптарынан тыс әрекет етеді. Бұл ретте Л. И. Петражицкий мораль
мен құқықтың талаптарын абстрактылы категория ретінде қарастырады. Соған
қарамастан жалпы әлеуметтік нормалар сияқты мораль мен құқықтың рөлі тек
осы мәнінде моралдық және құқықтық талаптарға ғана емес, қайта негізінен
моралдық және құқықтық талаптардың қоғамдық дамудың, адамдардың
қажеттіліктері мен мүдделері заңдылығын қаншалықты білдіруіне байланысты
болады. Егер моралдық және құқықтық талаптар осы мүдделермен қарама-
қайшылықта болса, онда олар адамдардың қылықтарына шешуші әсер етпейтін
болады. Адам мінез-құлқындағы әсерлі сезімді артық көрсету өзін ақтамайды.
Әсерлі сезім, сөз жоқ, адамның белсенділігінде, қылықтарын дәлелдеуде, сана
мен ерікті сипттауда аз рөл атқармайды. Олар белгілі бір ниет етулерді
күшейтуге немесе азайтуға қабілетті келеді. Бірақ олар адам белсенділігін
негізгі ынталандырулары болып табылмайды.
Бұдан бұрын атап көрсеткендей, қажеттіліктер, ұмтылыстар мен мүдделер
адам әрекеттерінің шынайы қоғаушы күштері болып табылады. Нақ осылар адам
әрекеттері мен қылықтарының мазмұны мен бағытын анықтайды.
Қазіргі кезде психологиялық және құқықтық әдебиетте жеке адам мен
мінез-құлықты дәлелдеуде Фрейдтің көзқарастары кеңінен таралып отыр. Жеке
адам мен оның құрылымын, саналылық пен санасыздықты өзінің түсінуіне сәйкес
Фрейд адамның пиғыл етулерінің бүкіл күрделі жиынтығын екі негізгі ниетке
жыныстық түйсікке (қанағаттану деп аталатын принципке, өмір түйсігіне және
бұзылу түйсігіне (өлім түйсігіне) өкеп саяды. Фрейд жыныстық түйсікке
ерекше маңыз береді. Жыныстық түйсік, Фрейдтің пікірі бойынша, мінез-
құлықты таңдап алумен байланысты бүкіл күрделі процесті реттейді. Фрейд
адам үшін сыртқы жағдайлардың маңызын теріске шығармайды, бірақ мінез-
құлықты дәлелдеуде оларды негізінен бүтіндей жоқ дегенге саяды.
Фрейд адамның ұмтылыстары мен әсерленулерінің мәңгілігін және
өзгермейтінін негізге алады. Шын мәнінде Фрейдтің дәлелдеу теориясы күңгірт
түсінудің рөлін баса көрсетуімен ғана емес, сонымен бірге жеке адам
дамуының ілгерілеуін теріске шығаруымен байланысты болды. Бұл теория
ниеттіліктің әлеуметтік мәнісін бүтіндей теріске шығарады, сондықтан да
практикалық маңызы болмайды.
Кез келген топтастырудің негізінде белгілі бір пайдакүнемдік ойлар,
практикалық мақсаттар жатуға тиіс, осыларды ескере отырып белгілі бір
топтастыруға арналған сипатты белгілер таңдап алынуға тиіс. Бұл талап кез
келген топтастырудың ең бірінші шарты болып табылады. Ал құбылыс неғүрлым
күрделі, оның топтастыру үшін неғүрлым көп негіздері болса, бұл талаптың
маңызы да соғүрлым үлкен болады.
Қылмыстық құқықта ниеттерді топтастырған кезде таза практикалық
мақсаттар көзделеді, онда шешімге таза практикалық міндеттердің сөйкес
келуі, атап айтқанда қоғамға жат мінез-құлықтың себептерін түсіндіруде,
алдын алу шараларын белгілеуде, сондай-ақ қылмыстық жауапкершілік және жаза
қолдану мәселелерін дұрыс шешуге көмектесуге тиіс.
Одан әрі. Топтастыру құбылыстың мәнін білдіретін топтастыратын
құбылыстың неғүрлым сипатты белгілеріне сәйкес келуге тиіс. Ниет - жеке
адамның өзінің әлеуметтік-психологиялық мазмұнымен, құндылық бағдарларымен,
ұстанымдарымен және жеке-дара ерекшеліктерімен тікелей байланысты
әлеуметтік-психологиялық құбылыс. Демек, ниеттерді топтастырған кезде жалпы
құқықта, атап айтқанда қылмыстық құқықта, дегенмен де, сөз жоқ,
психологиялық мәністің ниеттерді жүйелеуде зор маңызы бола түрса да, осы
ұғымның тек қана таза психологиялық мазмұнын негізге алуға болмайды. Алайда
құқықтық әдебиетте кейде топтастырудың осындай түрімен ұшырасуға тура
келеді.
Топтастыру ниеттің әлеуметтік шарттылығы мен оның жеке адаммен
байланысын атап көрсетуге тиіс.
Бұл тұрғысында қылмыс ниеттерінің таптық-саяси мазмұнының зор маңызы
болады. Бұл жәйт адамның кеңестік мемлекеттік және қоғамдық құрылысқа
көзқарасын көрсетеді, оның қылмыстық-құқықтық үлкен маңызы бар.
Ниет - моралдық категория, ол әманда имандылық-әдептік қатынаастардың
саласында болады, және, әлбетте, ниеттің бұл ерекшелігін қылмыстық құқықта
жүйені құру көзінде назарға алмауға болмайды. Қайсы бір ниеттер мен олардың
негізінде жасалған қылықтар бізде айыптау, жақтырмау, наразылық сезімдерін
туғызады, ал басқаларын, керісінше, біз көтермелейміз, мақұлдаймыз, оларын
артық санаймыз. Сонымен бірге имандылық-әдептік тұрғыда бізде ешқандай да
әсерлі сезім туғыза қоймайтын ниет етулер де болады. Біз оларды ождансыз
себептерге жатқызбаймыз, бірақ сонымен бірге оларды жағымды ниет етулерге
жатқызу қажет деп те есептемейміз: имандылық-әдептік тұрғыда оларды
айыптамаймыз және мақұлдамаймыз.
Ниеттің топтастыру белгісі ретінде имандылық-әдептік мәнісі туралы
айта отырып, мынаны да ескеру керек: ниет имандылық-әдептік бағалауын нақты
есебінде ол байланысты болатын әрекеттен алады. Ниет өзінің негізінде
жасалатын әрекеттердің имандылық-әдептік мазмұнына қарай әр түрлі
белгілерге ие болады. Бірақ, бәлкім, ниеттерді топтастыру көзінде тек қана
олар шартты болатын әрекеттердің сипаты мен мазмұнын негізге алу да дұрыс
болмас еді. Ниет - әрекеттің субъективтік белгісі және ол объективтік
категория ретіндегі әрекет (әрекетсіздік) ие болатын қасиеттерге ие бола
алмайды.
Алайда құқықтық әдебиетте осындай топтастыруға ұмтылушылықтарға да тап
болып жүрміз, Мысалы, П. С. Дагель қылмыстардың барлық ниеттерін үш топқа
бөледі. Бірінші топқа ол қоғамдық қауіпті (ожадансыз) ниеттерді жатқызады:
олар- 1) мемлекетке жат ниеттер, 2) жеке ождансыз ниеттер, 3) діни ниеттер
мен сенім-нанымдардан туындайтын ниеттер. Бұл ниеттердің қылмыстық-құқықтық
сипаты болады. Олар қылмыстық жауапкершілік пен жаза тағайындау көзінде
ескеріледі.
Екінші топқа ол қоғамдық бейтарап ниеттерді жатқызады, оған
жәбірленушінің немесе адамдардың әнтек әрекеттерімен байланысты ренішін,
ұялуын, ождансыз сипатынан айрылған еліктеушілікті, аяушылық пен қамығу,
пайдакүнемдік белгілері жоқ материалдық мүдделілік секілді ниет етулерді
жатқызады. Бұл ниеттер қылмыстық жауапкершілік пен жаза тағайындау
мәселелерін шешуге ықпал етпейді.
Ниеттердің үшінші тобы қоғамдық пайдалы ниеттер ретінде сипатталады.
Бұл себептер жауапкершілікті жеңілдететін мән-жайлар ретінде ескерілуі
мүмкін. П. С. Дагельдің адамдардың қылықтарын бағалауды олардың қоғам үшін
зияндылығы тұрғысынан қылмыстардың ниеттеріне көшіруін де байқау қиынға
соқпайды. Ниет мінез-құлықтың субъективтік белгілері саласына жатады және
мақсат пен нақты мінез-құлықтан тысқары алғанда ол өздігінен қоғамдық
қауіпті де, қоғамдық пайдалы да себеп бола алмайды. Ниет өзінің бағасын
сайып келгенде ол жасайтын немесе жасауға ниеттенетін әрекеттен алады. Ал
осы көзқарас тұрғысынан қылмыстық мінез-құлыққа қатысты қоғамдық пайдалы
ниеттер туралы әсте де айтуға бола қояр ма екен.
Сонымен, әлеуметтік-психологиялық мазмұн мен имандылық-әдептік бағалау
- бұл атап айтқанда кеңестік қылмыстық құқықта қылмыстардың ниеттерін
ескере отырып топтастыру құрылуға тиісті негіздер.
Ниеттердің моралдық-құқықтық сипаттамасында, бұдан бұрын көрсеткендей,
адамның қоғамдағы үстем идеялары мен ұмтылыстарына, мемлекеттік және
қоғамдық құрылысына көзқарасын сипаттайтын олардың идеялық-саяси
мазмұнының, таптық мағынасының белгілі бір маңызы болады. Осы белгіні бөліп
көрсетудің тікелей практикалық маңызы бар, өйткені онымен заң қылмыстарды
топтастыруды байланыстырады.
Әлеуметтік-психологиялық мазмұн мен имандылық-әдептік бағалауды ескере
отырып, қылмыстар ниеттерінің мына топтарын бөліп көрсетуге болады: 1)
таптық, идеялық-саяси сипаттағы ниеттер; 2) өзімшілдіктің әр алуан
көрінісінің нысандары болып табылатын ождансыз ниеттер; 3) ождансыздық
мазмұнынан айырылған ниеттер
Бірінші топтағы ниеттер іс-әрекет етулердің таптық бағытын атап
көрсетеді, адамның мемлекеттік және қоғамдық құрылысқа, қоғамдағы үстем
идеологияға, қоғамдық ұстанымдарға көзқарасын сипаттайды. Олардың сипаты,
мысалы, таптық жеккөрушілік, таптық кекшілдік, кеңестік мемлекеттік және
қоғамдық құрылыстың негіздерін күйретуге немесе әлсіретуге ұмтылу сияқты
таптық сипаты болуы мүмкін. Бұл ниеттер саяси, идеялық және басқа да
адасушылықтардан туындайды, мысалы, ұлттық соқыр сенімдерге негізделген
ниеттер (ұлттық жауыздық пен алауыздық ниеттер), діни ниеттер мен басқалары
болы мүмкін.
Бұл топтың ниеттері Кеңес мемлекеті өмір сүрген алғашқы жылдары
кеңінен таралды. Екінші топтағы - өзімшілдік көріністерінің әр алуан
нысандары болып табылатын ождансыз ниеттердің қылмыстық-құқықтық зор маңызы
бар. Олар жеке адаммен тығыз байланысты болады және оның жеке-дара-
психологиялық қасиеттері мен ерекшеліктерін сипаттайды. Бұлардың қылмыстық-
құқықтық маңызы бірдей болмайды. Бәрінен де бұл ниеттер жауапкершілікті
ауырлататын мән-жайлар ретінде, жиі ретте - негізгі немесе бағалау
белгілері ретінде ескеріледі.
Осы топтағы неғұрлым көбірек тараған ниеттерге пайдакүнемдік,
бұзақылық ниет етулері, кекшілдік, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоғарыда анықталғандай, ниет ерік процесінде маңызды рөл атқарады, ол
арқылы әрекет жүзеге асады. Бірақ адам мінез-құлқындағы ниеттің рөлі
мұнымен шектелмейді. Онымен ерік еркіндігі мен әкекеттерді таңдау тікелей
байланысты болады.
Адамның мінез-құлқы әрқашан да еркін және таңдаулы болады. Егер де
адам ынталану әрекеті деген принциппен қылық көрсетіп, әрекет ететін болса,
онда ниеттену проблемасының ешқандай да мәні болмас еді. Атап айтқанда
таңдаулылық, яғни объективтік мән-жайларға байланысты мүмкіндік өзінің
тілек етулеріне сәйкес өзінің мінез-құлқын анықтайды және мінез-құлықты
дәлелдеу проблемасын бірінші кезекке қояды. Екінші жағынан, мінез-құлықтың
дәлелденуі - ерік білдірудің аса маңызды шарты.
Жалпы алғанда мінез-құлықты және атап айтқанда құқыққа қарсы мінез-
құлықты таңдап алушылықтың шекарасы екі ұдай факторлармен: объективтік және
субъективтік факторлармен, ортамен және жеке адаммен, сыртқы мән-жайлармен
және ішкі жағдайлармен анықталады. Және де осы факторлар бір-бірімен қоса-
қабат, оқшау әрекет етпейді, қайта өзара әрекетте әрі өзара шартты түрде
қатысады.
Мінез-құлықты таңдап алушылық дегеніміз еркіндіктің пайда болуының
нысаны, демек, оның ерекшілігі олардың нақты мазмұнындағы еркіндік пен
қажеттілік ара қатынасының диалектикасына байланысты болады.
Еркіндік пен қажеттілік диалектикалық түсінігі тұрғысынан алғанда адам
нақты болмыстың талаптарына, қоғамның даму заңдылықтарына сәйкес
қажеттілікті ұғына отырып, өзінің әрекеттерінің қоғамдық мәнін түсіне, істі
біле отырып қаншалықты әрекет ететін болса, адамның әрекеті де соншалықты
еркін болады. Өзінің мінез-құлқын білімсіздікке, кездейсоқ мән-жайларға
негіздейтін адам еркін әрекет жасай алмайды. Надан ерікті болмайды,- деп
жазды Гегель,- өйткені одан жоғары және сырт тұрған әлем қарсы тұрады, ол
соған тәуелді болады, және де осы әлемді өзі үшін жаратқан жоқ, сондықтан
да онда өз үйіндегідей өзін сөзіне алмайды.
Диалектикалық-материалистік тұрғыда гносеологиялық аспект еркіндіктің
болуын шектей алмайды. Еркіндік жеке адамның ізденімпаздық бастауын,
серпінді мазмұнын білдіруге тиіс. Ізгілік пен қаскүнемдікті ұғыну жет
кіліксіз болады, олардың арасынан таңдау жасау мүмкіндігіне ие болу керек.
Еркіндік мейлінше әр түрлі нысандарда көрінуі, оның әр алуан мазмұны болуы
мүмкін. Оның нысандары олардың нақты көріністеріндегі объективтік және
субъективтік жағдайлардың ара қатынасымен анықталады. Біздің зерттеуіміздің
мөселесіне қатысты, яғни қылмыстық заңда ол адамның еркін білдіре алатын
және ол үшін мейлінше қалайтын мінез-құлықты таңдап алудың объективтік мән-
жайлармен байланысты мүмкіндігі ретінде қатысады. Бірдей емес шешімнің, әр
алуан ерік білдірудің мүмкіндігіне жол беретін объективтік жағдайлар
қаншалықты болса, мінез-құлықты таңдап алу мен оның дәлелденуі соншалықты
болады. Егер объективтік жағдайлар мінез-құлықтың баламалы түрде
қалыптасуын жоққа шығаратын болса, онда адамның құқыққа қарсы жасаған
әрекеті үшін жауапкершілік туралы мәселе мәнінен айрылады. Мінез-құлықтың
баламасынан тыс ерік те, еркіндік те, жауапкершілік те бола алмайды. Адам
ерік білдіру бостандығынан айыратын дене күші, зорлық және басқа да
жағдайлардың әсерімен, жасаған әрекеттері үшін жауапты бола алмайды.
Объективтік жағдайлар ерік білдіруді, заңды мінез-құлықты елеулі түрде
шектеуі мүмкін. Ал бұл жағдайды қылмыстың ниетін сипаттау көзінде, адам
жасаған қоғамдық қауіпті әрекеттерді бағалау көзінде ескермеуге болмайды.
Қылмыстық құқықта бұл жағдайға кінәні, қылмыстық жауапкершілікті анықтаған
және жазаны қолданған кезде зор маңыз беріледі. Ал бұл мән-жай аса
қажеттілік институтын анықтаудың, қылмыстық жауапкершілікті жеңілдететін
көптеген мән-жайлардың сипаттамасы негізіне жатады.
Мінез-құлықты таңдауға объективтік мән-жайлардың әсері шешуші дәрежеде
осы мән-жайлардың адам мінез - құлқының жалпы бағдарына қаншалықты сәйкес
болуына, олардың қаншалықты қайшылықты болуына және ерік білдіру еркіндігін
шектеуіне байланысты болады. Жағдай неғұрлым мейлінше қайшылықты, әр түрлі
шешімнің мүмкіндігіне жол беретін мән-жайлар неғұрлым көп болған сайын,
мінез-құлықты таңдау соғұрлым күрделірек, қоғамдық-қауіпті әрекеттер
себептілігінде кездейсоқтық соғұрлым көбірек маңыз алады. Кейбір
жағдайларда объективтік мән-жайлар белгілі бір дәрежеде ниетті және мінез-
құлықты таңдауды телуі мүмкін. Қылмыстық құқықта кенеттен пайда болатын
күшті жан күйзелісі күйінде, қажетті қорғану шектерінен асып кету және
басқа реттер көзінде жасалатын қылмыстардың мейлінше айқын көрініс беретін
жағдайлары осыларды мезеттейді.
Алайда объективтік жағадйлар, сыртқы орта қалай болғанда да айқын
көрінбесін және қандай да қайшылықты сипатқа ие болмасын, олар өздігінен
субъективтік жағдайларсыз адамның мінез-құлқын ешқашан да анықтай алмайды.
Өзара себептілік байланыстылық - бұл қызметті жүзеге асыру барысындағы
объективтік және субъективтік жағдайлардың өзара әрекетінің екіұдай
процессі. Еркін мінез-құлықтың шегі елеулі дәрежеде жеке адамның
субъективтік жағдайларына, жеке-дара қасиеттері мен ерекшеліктеріне
байланысты болады. Сыртқы мән-жайлар мінез-құлықты біржақты анықтамайды.
Адам мінез-құлықты ерікті түрде таңдап алады, соның өзінде объективтік
мүмкіндіктерін, сондай-ақ өзінің жеке пиғылына қарай лайықтап таңдап алады.
Мән-жайлар мен ниеттер адамның өзі осыған жол беруіне қарай адамға
ұстемдік етеді. Атап айтқанда еркін мінез-құлық шекараларының ұлғаюы
немесе тарылуы, осы талаптармен қайшылықтарда болатын адамның мораль мен
құқықтың талаптарын немесе өзінің жеке ұмтылыстарын ұстануы осы
субъективтік жағдайларға байланысты болады. Бұл тұрғысында мінез-құлық
ниеттерінің елеулі рөлі болады. Бұдан бұрын атап көрсеткендй, әрбір адамның
өмірі мен қызметі процесінде өзінің жеке басына тән, әдетте өзінің мінез-
құлқын бағындыратын қажеттіліктердің, елігулері мен мүдделерінің өзіндік
жүйесі қалыптасады. Олардың қоғамға жат мінез-құлқын өзгертудегі маңызы
бірдей болмайды. Адам қайсыбір қажеттіліктер мен мүдделерін шексіз дамытуы,
оларға басқа, өзі үшін мәні кемшін елігулерге қалыптан тыс ұлғаю сипатъш
беруі мүмкін: сөз жоқ, қалыптан тыс ұлғаймалы қажеттіліктер мен мүдделер
басқа қажеттіліктер мен мүдделерге өктемдік жасайтын және тиісті
объективтік жағдайларда қылықты таңдауда шешуші рөл атақаратын болады. Біз
өмірде қажеттіліктері мен мүдделерінің жүйесі, олардың күштері мен жеке
басының маңызы бірдей болатын екі адамды таба алмаймыз. Сондықтан нақты
адам мінез-құлқындағы ниеттің рөлін бағалаған кезде белгілі бір пиғыл
етулердің тек сипатын ғана емес, сонымен бірге негізінен олардың жеке
адамның ниеттілік құрылымында атқаратын рөлін де ойға алуымыз керек.
Кез келген іс-әрекетте, оның ішінде қылмыс жасаған кезде адам тек қана
қандай да бір ниетті ойға алмайды. Әдетте мінез-құлықты таңдау көптеген
ниет етулермен, және де олары әр түрлі жоспар мен деңгейде, имандылық-
әдептік бағалау тұрғысында бірдей емес және жеке адам үшін бірдей емес
маңызы болатын пиғылдармен қоса жүреді. Осы психологиялық күрделі процестің
барысында жақтайтынын да және қарсыларын да салыстыру жүріп жатады және
ниет анықталады, осы ниеттің пайдасына әрекет етуге шешім қабылданады.
Адамның қайсыбір елігуі қаншалықты күшті көрінгенмен де, олар оның
мінез-құлқын біржақты анықтай алмайды. Тіпті осы елігулері инстинкт
(түйсіну) (мысалы, жыныстық елігу) сипатын алған күнде де, олар сана мен
еріктен тыс әрекет жасамайды.
Адамның мінез-құлқын таңдап алуы оның бойында қалыптасқан мінезі мен
күшін ғана емес, сонымен бірге бірінші кезекте мінез-құлықтың жеке
бағдарламасына, еріктің қасиеттері мен ерекшеліктеріне, әсерлі сезім жай-
күйіне, сондай-ақ басқа да жеке-дара белгілеріне байланысты болады. Адамның
мінез-құлқында сана мен еріктің маңызы ерекше.
Мінез-құлық нұсқаларын таңдаумен байланысты ерік процесі тек ниет
етулердің себептерін ұғынуды ғана емес, сонымен бірге масатты, яғни адам
ұмтылатын тікелей нәтижелерді түсінуді, сондай-ақ оның мінез-құлқын
туғызатын басқа да салдарларын ұғынуды көздейді. Мінез-құлық қоғамдық
қатынастардың жүйесінде орнығатындақтан, бұл процесте әрекеттің әлеуметтік
мәні мен әлеуметтік маңыздылығын ұғынуы, атап айтқанда осы мінез-құлықтың
құқықтық және имандылық ұстанымдармен қаншалықты үйлесуін, оның айыптауға
тұратын мінез-құлық екенін, ол басқа адамдардың мүдделерін бұзатынын және
т.т. мойындауы бірінші кезекті маңызға ие болады. Әңгіме жалпы құқық
бұзушылықтар, атап айтқанда қоғамдық қауіпті әрекеттер туралы болса, онда
жасалған қылмыстың әлеуметтік мәні сипаттамасында жасалған әрекеттердің
бейморалдығы мен заңға қарсы сипатының себептік байланыстылығы зор маңызға
ие болады.
Құқықты білу, сөз жоқ, заңды түрдегі таңдау мүмкіндігін айтарлықтай
жеңілдетеді. Заң - баршаға тиісті оң мінез-құлықтың жинағы. Ол қоғамдық
дамудың мүдделерін білдіреді, қоғам өмір сүруінің белгілі бір кезеңінде
қоғам алдында тұрған мңндеттерді шешуге жәрдемдеседі. Ал, егер адам заң
талаптарын ұғынатын болса және ұғына, осы талаптарды ұстана отырып әрекет
жасайтын болса, онда біз ол заңды мінез-құлықты еркін таңдай алады,
мәселенің қоғамдық мәні қажеттілігін түсіне отырып, істі біліп әрекет етеді
деп айта аламыз.
Алайда құқықты білу оны сақтау мен орындаудың кепілі бола алмайды. Сот
тәжірибесі көрсеткендей, қылмыс, әсіресе ауыр қылмыс жасайтын адамдар,
әдетте, өздері жасайтын әрекеттерінің қоғамдық қауіпі мен құқыққа қарсы
екенін ұғынады. Алайда бұл жағдай олардың мінез-құлқындағы тежеуші
факторлар болып табылмайды. Бұл арада, сірә, жалпы құқықты білуі емес,
сонымен бірге құқыққа әлеуметтік құндылық ретінде көзқарас, атап айтқанда,
осы көзқарас жеке адамның ішкі дүниесіне, оның мінез-құлқының өмірлік
бағдарламасына енуі, парыз парқын ұғынуы маңызды болады. Осыған байланысты
біз құқықтық тәрбиедегі кемшіліктің себептік байлыстылық маңызын артық
көретін криминалистердің айқындамаларымен келісе қоймаймыз. Сананың
құқықтық залалдығы, құқықтық шалағайлық қылмыс жасаудың шешуші факторлары
ретінде танылады. Соған қарамастан қылмыс жасаған адам әрекетін құқықтық
бағалауға қатысты бейхабар болуы негізінен психологиялық қорғанудың өзіндік
нысаны болып табылады.
Бұл фактордың маңызы кәмелетке толмағандар қылмыстары туралы істерде
арта түседі, мұның өзі жасөспірімдердің санасын және еркін дамытумен
байланысты болады, алайда бұл жағдайда да аталған фактордың рөлі әдетте тым
асыра көрсетіледі. Кәмелетке толмағандар негізінен қылмыстардың үш тобын
жасайды: олар- мүліктік (ұрлық, тонау, қарақшылық), жеке адамға қарсы
қылмыс пен бұзақылық. Жалпы қағида бойынша, қылмыстық жасқа жеткен
кәмелетке толмаған адам осы әрекеттердің қоғамдық қауіпі мен заңға қарсы
сипатын ұғынады. Құқық талаптарын білу немесе білмеудің өзінде себептік
байланыстылықтың үлкен маңызы болмайды, ол қылмыстар жасау жағдайларының
бірі ретінде қатысуы мүмкін. Соңғысы, алайда құқықтық тәрбиенің алдын
алудың және оны ескертудің әсері болмайды деген сөз емес. Құқықтық
тәрбиенің міндеті, егер адам заң талаптарымен жанжалға түскен болса, осы
кезде болатын қолайсыз салдарларды көрсетуге келіп саймайды. Оның негізгі
мақсаты- қоғам дамуының белгілі бір кезеңіндегі құқықтың әлеуметтік
құндылығын көрсету. Сондықтан жалпы тәрбие ісінде және атап айтқанда
құқықтык тәрбиеде үлгіге емес, қайта міндеттің түріне бағдар ұстау керек.
Қоғамдық қауіпті әрекет жасайтын адамдар тарапынан құқықтық талаптарға
келеңсіз көзқарас негізінен имандылық-әдептік сананың залалдығына, моралдық
құндылықтар мен бағалауларды теріс түсінуге байланысты болады.
Демократиялық және құқықтық қоғам жағдайларында имандылықтың іштей
күрт ыдырауының себебі болатын қарама-қайшылықтар жоқ. Қоғамда имандылық-
әдептік талаптар барлық халық үшін ортақ болып табылады. Осы моралдық-
әдептік талаптардың жалпыға ортақтығы мораль мен құқықтың бірлігіне
байланысты. Бірақ та имандылықтың белгілі ыдырауының сақталуы мүмкін:
жекелеген адамдардың және тіпті адамдар тобының моралдық көзқарасы қоғамда
ұстем болатын идеялармен, моральдық талаптармен үйлес келмеуі мүмкін.
Осы алшақтықтың аса айқын көрінісі қоғамдық қауіпті әрекеттер жасайтын
адамдардың мінез-құлықтарында пайда болады. Мысальі, құқық бұзушы кәмелетке
толмағандар арасында кеңінен тараған теріс бағытттағы топтар арасында
жолдастықты, достықты, қаһармандықты, ерлікті, рұқсат етілген мен рұқсат
етілмегенді, тәртіптілік пен адалдықты және т.т. теріс ұғыну жиі ретте орын
алып келеді. Осы санаттарды ұғынудағы ауытқулар бірнеше рет сотталғандар,
рецидивистер (қайталап қылмыс жасағандар) арасында бұдан да көбірек
ұшырасады. Әлбетте, бұл жеке адамның дамуына, оның бойында еліктеулердің,
жеке басының ұстанымдарының, еркінің қалыптасуына әсер етпей қоймайды. Бұл
жағдай, өз кезегінде, жасалған әрекетті құқықтық және имандылық бағалаудағы
алшақтыққа да себебін тигізеді. Сөйтіп, имандылық-әдептік тәрбиедегі
залалдықтың құқықтық залалдыққа қарағанда мейлінше елеулі салдарлары
болады, өйткені ол жеке адамның және оның мінез-құлқының қалыптасуына
барынша тікелей ықпал етеді.
Жоғарыда былай деп көрсетілді: кез келген мінез-құлық сияқты қоғамдық
қауіпті әрекет объективтік және субъективтік факторлардың, жеке адамның
және ортаның, табиғат пен әлеуметтіәк ортаның күрделі өзара әрекеттерінің
нөтижесі ретінде қатысады. Бұл орайда мынаны атап көрсету маңызды: бұл
өзара әрекет тек нақты мінез-құлық деңгейінде ғана емес, сонымен бірге жеке
адамның қалыптасу деңгейінде де жүзеге асырылады. Және де криминологиядық
тұрғыда объективтік және субъективтік, биологиялық және әлеуметтік өзара
әрекет атап айтқанда жеке адамның қалыптасу деңгейінде аса зор маңызға ие
болады. Бұл фактінің қоғамға жат мінез-құлықтың себептерін, сондай-ақ оның
табиғатын, сонымен бірге ниеттіліктің әлеуметтік-психологиялық мәнін түсіну
үшін үлкен методологиялық маңызы бар.
Қоғамдық болмыс жағдайларында қылмыс жасауға итермелеудің басты
негізгі себептер жоқ.. Тұрмыстағы, экономикадағы, санадағы, күнделікті
өмірдегі орын алатын қайшылықтар қоғамға жат мінез-құлықтың анықтаушы рөлін
қаншалықты атқаратын болса, олар жеке адаммен, осы қайшылықтардың көрінісі
болып табылатын оның ерекшеліктерімен соншалықты өзара әрекет етеді.
Басқаша айтқанда, ниеттер мен міңез-құлық нысандарын таңдап алуда
объективтік мән-жайлар емес, қайта жеке адамның өзі, оның жеке-дара
қасиеттері мен ерекшеліктері шешуші фактор болады. Жеке адам қоғамда орын
алған қайшылықтар диалектикасын өзінше білдіреді. Тіпті сыртқы мән-
жайлардың өзі жеке адамға ұстемдік ететін жағдайларда, осы мән-жайлар
(мысалы, жәбірленушінің кенеттен пайда болатын, заңға қарсы әрекеттерімен
туындайтын күшті жан күйзелісі күйінде) жеке адамға телінеді тіпті осы
жағдайлардың өзінде жеке адамның ерекшеліктерінің мінез-құлықты таңдап
алуда шешуші маңызы болады.
Үшінші тарау ҚЫЛМЫСТЫҢ НИЕТІ ЖӘНЕ ҚЫЛМЫСКЕРДІҢ ТҰЛҒАСЫ
§ 1. Жеке тұлғаның әлеуметтік және биологиялық жәйттары және оның
мінез-құлық пен байланысы
Ниет жеке адаммен және оның ерекшеліктерімен, елігулерімен және
мүдделерімен тікелей байланысты болады. Адам қандай болса, оның ниеттері де
сондай деп айтуға болады. Ниеттерде адамның қандай да бір жеке белгісі
емес, қайта белгілі бір мағынада адамның бүкіл болмысы, оған тән сипатты
қасиеттері мен ерекшеліктері көрінеді. Сондықтан адамның қайсыбір ниетке
неліктен артықшылық беретінін. оның неліктен қайсыбір жағдайларда бір ниет
етуді, басқа жағдайларда өзгеше ниет етулерді таңдап алатынын, жалпы
ниеттілік процесінің қалай жүретінін және осы процесте жеке адам
ерекшеліктерінің қандай рөл атқаратынын түсіну үшін - жеке адамды зерттемей
тұрып, оның бүкіл мән-мазмұны мен құрылымы мәселесін шешуге болмайды.
Жеке тұлға - әлеуметтік, нақты тарихи ұғым және осы мағынасында
таптық, өзеріп тұратын ұғым. Жалпы тұлға деген жоқ, қайта нақты әлеуметтік
жағдайларымен анықталатын шын мәніндегі жеке тұлға бар. Адамның мәні
дегеніміз,-деп жазды К. Маркс,- жекелеген дара адамға тән абстракт емес,
өзінің шын мәнінде ол - барлық қоғамдық қатынастардың жиынтығы.
Жеке тұлғаны маркстік түсінік тұрғысынан бағалауға, оның ой-мақсаттары
мен қылықтарын анықтауға мәні жағынан, нақты-тарихи тұрғыдан, жеке адамнның
қоғамдағы, мемлекеттегі жағдайын белгілейтін жағдайларды ескере отырып келу
керек. .
Жеке тұлға оның ой-мақсаттары мен қылықтары нақты тұрмыспен
анықталады. Адам өзінің алдына белгілі бір мақсатқа сәйкес келмейтін
әрекеттер мен мән-жайларды ойлап табатыны сияқты нақты болмыстағы негізі
жоқ мақсаттарды қоя алмайды. Осы бір жәйттың адам мінез-құлқының себептері
мен мақсаттарын ұғыну үшін бірінші дәрежелі маңызы бар.
Жеке адамды және оның мінез-құлқын анықтауды жадағай, атап айтқанда
жеке адамға, оның себептері мен қылықтарына сыртқы жағдайлардың тікелей
әсер етуі мағынасында ғана ұғынбаған жөн.
К. Маркстің Фейербах туралы алтыншы тезисінде айтылған негізгі идея
қоғамдық қатынастардың жеке адамның ішкі ойлау дүниесіне жатуына келіп
саяды. Әрбір жеке адам оның құрылымына жататын қоғамдық қатынастардың
сипаты тұрғысынан жеке-дара, өзіндік болмысында және қайталанбайтын тұлға
болады. Біз екі адамның өмірінен өзінің қоғамдық борышын, жауапкершілік
сезімін, әділеттілікті бүтіндей бір деп ұғынатын адамды таба алмаған болар
едік. Атап айтқанда жеке адамның ішкі құрылымына жататын қоғамдық
қатынастардың ерекшелігі оған сипатты әлеуметтік мән, серпінділік пен
ерекше қайталанбайтын сипат береді.
Әлеуметтік себептілік байланыстылық процесінде жеке адам объект
ретінде де, субъект ретінде де қатысады. Адам - әлеуметтік ортаның өнімі,
сонымен бірге - жеке адамның дамуының, оның қажеттіліктері, елігулері мен
мүдделері қалыптасуының негізі.
Жеке адамның проблемасы мен мінез-құлқының себептілік байланыстылығы,
егер де жеке адам мен оның мінез-құлқы тек болмыстың болуымен, ол өмір
сүріп әрекет етуіне тура келетін қоғамдық қатынастар жүйесімен ғана
анқталатын болса, онда соншалықты күрделі болып табылмас та еді. Жеке адам
тек қазіргі ғана емес, сонымен бірге өткендегі жағдайлармен де байланысты
болады. Әрбір жаңа ұрпақ өзінен бұрынғы ұрпақтардың тәжірибесінде
тәрбиеленеді, үздіксіз тарихи процесс осымен де анықталады. Ұрпақтардың
ауысуы дегеніміз,- дейді Гегель, - мәңгіліктің тынысы. Бұдан бұрынғы
ұрпақтардың тәжірибесі болмаса, адамның ілгерілеуі де болмас еді.
Дағдылар, дәстүрлер, ескінің сақыншақтары нақты болмыспен өзара
әрекетте бола отырып, жеке адамның қалыптасуы мен оның мінез-құлқына орасан
зор ықпал етеді. Әсіресе бұл адамның психикасында, ниеттердің, атап
айтқанда қылмыстық маңызы бар, мысалы, пайдакүнемдік, кекшілдік,
қызғаншақтық және басқа да негіздердегі қылмыстар ниеттерінің мазмұны мен
сипатынан айқын көрінеді.
Жеке тұлға тек өткендегі өзінде бар жағдайлармен және тәжірибемен ғана
емес, сонымен бірге болашақтағы жағдайлармен және тәжірибемен де
қалыптасады. Қылық қазіргіні ұғынуды, сондай-ақ болашақты болжай алуды да
білдіреді. Бұл қағиданың жеке адамды түсінуде және оның мінез-құлқын
негіздеуде де қағидатты маңызы бар. Өкінішке қарай, ол жеке адамның
қылмыстық мінездемесінде және мінез-құлықтың қоғамға жат себептерін
түсіндіруде барлық уақытта ескеріле бермейді.
Жеке тұлға әлеуметтік жағдайлармен, сондай-ақ биологиялық мәнімен де
анықталады. Жеке адамның бойындағы әлеуметтік және биологиялық жағдайлардың
ара қатынасы туралы және мінез-құлықтың анықтамасы туралы мәселенің адамның
мінез-құлқы мен оның табиғатын дәлелдеу сипаттамасы үшін қағидатты маңызы
бар. Бұл қылмыскердің жеке мінездемесіндегі және қоғамға жат мінез-құлық
себептерін түсінудегі ең қиын мәселелердің бірі.
Жеке тұлғаны диалектикалық тұрғыда түсіну оның құрылымындағы
биологиялықтың маңызын теріске шығаруға негізделмеген. Ол мынаны негізге
алады: адамдағы әлеуметтік және биологиялық жағдайлар бір-біріне қарсы
түрмайды, қайта өзара байланысты, өзара шартты түрде қатысады.
Табиғат ерекшеліктерінің жеке адамның қалыптасуына ықпалы, оның
қабілеттерін, бейімдері мен мүдделерін дамытудың айқын болатыны соншалықты,
қазіргі уақытта еріктің мінез-құлқындағы олардың өзара байланыстылығы
маңызын ешкім де теріске шығармайды. Адамды биологиялық тіршілік иесі
ретінде түсіну адамның биологиялық мәселелерін қарастыру көзінде әлеуметтік
проблемаларға жүгіну сияқты әлеуметтік талдау барысында биологиялық мән-
жайларын зерттеуді талап етеді. Алайда адам мінез-құлқындағы биологиялық
мән-айдың рөлін тану фактісі де ештеңені шеше алмайды. Бастысы, осы өзара
байланыс тетігі қалай пайда болады, ол қандай сатыда жүзеге асырылады, ол
мінез-құлықты дәлелдеуде қалай ықпал етеді?,-мәселе, міне, осында.
Осы сұрақтардың бәріне жауап беру жеке адамның дамуы процесіндегі
әлеуметтік және биологиялық мән-жайлардың, оның қалыптасуы мен орнығуы
процесіндегі өзара әрекеті сипатын есепке алмайынша мүмкін емес екені әбден
айқын жәйт.
Жеке адамның дамуы мінез-құлық бағдарламаларын - әлеуметтік және тұқым
қуалау бағдарламаларын әншейін қоса салуға саймайды. Бұл бірыңғай процесс,
бұл процесте әлеуметтік және биологиялық, орта мен тұқым қуалау өзара тығыз
әрекетте қатысады. Бірақ жеке адам дамуының әр түрлі деңгейлерінде бұл
өзара әрекет әр алуан көрінеді.
Қазіргі уақытта биологиялық зерттеулермен мыналар анықталып отыр:
адамның тууы алдындағы кезеңде организмде осы түр үшін оның өмір сүруінің
сыртқы, ерекше жағдайларына көбірек сәйкес келетін жүйе өсіп, дамиды.
Басқаша айтқанда, бұл организм үшін ерекше жүйелер тек осы биологиялық түр
үшін сипатты жағдайларда ғана дами алады. Осы ғылыми деректің адамның және
оның мінез-құлқының дамуына биологиялықтың ықпалы туралы мәселені шешу үшін
методолгиялық үлкен рөлі болады.
Тұлға адам мен оның мінез-құлқын өзара себепті шарттылықта түсіндіру
жеке адамға түр мен ортаның жедел дамуының екі жақты әсеріне байланысты
болады. Жарық дүниеге келген бала адам болып табылады, сонымен бірмезгілде
адам болып табылмайды да, ол өмір сүрудің адами жағдайларын меңгерген кезде
адамға айналады. Егер жаңа туған бала адамның өмір сүруі жағдайларына
сөйкес келмейтін ортаға тап болса, онда оның бойында адами қасиеттер дами
алмайды. Мауглидің (Жабайы адамның) көптеген мысалдары осының айқын
дәлелі. Демек, адамның жетілуінің алғашқы кезеңінде табиғи қабілеттерінің,
сондай-ақ қажеттіліктерінің, елігулерінің, мүдделерінің дамуы дегеніміз
адамның өмір сүруі мен адам төжірибесін мегеруінің өзара байланысты
процесі. Нақ осы кезеңде жеке адамның және оның психикасының қажетті
қасиеттері мен ерекшеліктерінің негізі болып табылатын қажеттіліктері мен
қабілеттерінің жағдайлары берік орнығады. Сондықтан, шамасы, тәрбиенің
негіздері 5 жасқа дейін анықталады деген пікір кездейсоқ айтылмаса керек.
Адамның өзінен бүрынғы үрпақтарының тәжірибесін игеруіне қарай ол өзін
жеке адам ретінде ұғынады.
Әлеуметтік және биологиялық бастаулардың өзара әрекетінің процесі,
әлбетте, жеке адамның ертеректегі кезеңімен аяқталмаса керек. Бұл өзара
өрекеттестік жеке адамның қалыптасуының, оның қабілеттері мен елігулерінің
қажетті шарты болып табылады. Дегенмен де, адам дамуының әр түрлі
кезеңдерінде, қызметтің әр алуан нысандарын орындауы көзінде, бірдей емес
жағдайларда осы өзара әрекеттестік әр қалай пайда болады. Бірақ ол оның
ілгерілеуі үшін қажетті шарт болып табылады. Осы әрекеттің өзіндік сипаты
оның өмірінің әр алуан кезеңдерінде адам психикасы дамуының ерекшеліктерін
айқындайды.
Жеке тұлғаның қоршаған ортадан нені алатыны, оның мәні болып табылатын
қандай қатынастардың оның құрылымына жататыны негізінен жеке адамның ішкі
жағдайларына, биологиялық ерекшеліктеріне байланысты болады. Басқаша
айтқанда, табиғат адамдарға өзіндік бір сүзгілеу құралдарын дарытады, бұл
арқылы кез келген әлеуметтік фактор өте алмайды. Биологиялық бастау жағдай
ретінде қатысады, оның әсерімен жеке адамның мәні болып табылатын қоғамдық
қатынастардың жүйесі қалыптасады. Нақ осы мән-жайлардан біз неліктен бірдей
өмірлік жағдайларда өзінің әлеуметтік мәні жағынан өр түрлі адамдар, ал әр
түрлі өмірлік жағдайларда бірдей, үйлес, ұқсас адамдар өседі деген
жұмбақтың шешуін іздестіруіміз жөн деп ойлаймыз.
Осымен байланысты біздің тағы да егіз әдіс деп аталатын мәселеге
тоқталғымыз келеді.
Егіздерді зерттеу нәтижелері құқықтық әдебиетте мейлінше жиі
пайдаланылатыны белгілі және ол нәтижелерге барынша қайшылықты түсініктер
беріледі. Кейбір авторлар жалпы егіздер мінез-құлқының және өсіресе олардың
құқыққа қарсы мінез-құлқының нәтижелерін пайдалана отырып былай деп
дәлелдей бастайды: қылмыс пен түқым қуалаушылық тығыз байланысты, адамның
құқыққа қарсы мінез-құлқында оның биологиялық ерекшеліктері болады. Басқа
біреулері егіздер әдісін назар аударуға лайықты емес деп жариялайды,
өйткені егіздер, оның ұстіне құқық бұзушы егіздер тым аз ұшырасады,
сондықтан бұл әдіс ештеңені де дәлелдей алмайды. Осы қорытындылардың қай-
қайсысы да дұрыс болып табылмайтыны бүтіндей айқын жәйт, - олардың дұрыс
болмайтын себебі бұлардың екеуі де үшқарылықтарға негізделген, керісінше
олардың дұрыс болмайтын себебі бұл қорытындылар проблемаға - тіке бағытты
түқым қуалаушылық мінез-құлыққа апарып тіреуге ұмтылыс жасаудың жеңіл
көзқарасын дәлелдейді.
Бұл арада егіздердің мінез-құлқын сипаттайтьн барлық көрсеткіштерді
талдауға тоқталудың қажеті болмайды. Тек олардың кейбіреулерін ғана
көрсетеміз. Мысалы, егіздердің интеллигенттік белгісі бойынша зерттеулері
үқсас емес (әр түрлі үрықты) егіздерге қарағанда жеке-жеке, біршама жоғары
өскен үқсас (бірұрықты) бірге өсетін егіздердің өзара байланыстылығының
коэффициенті біршама жоғары болады (тиісінше 0,75 және 0,53). Ал мұндай
заңдылық құқық бұзушылық жасаған егіздердің белгісін зерттеген кезде де
байқалды. Зерттелген әр түрлі елдердің бірүрықты егіздер жұптарының 80
жағдайында әріптес-егіздің екеуі және 31 жағдайында - тек олардың біреуі
ғана қылмыскерлер немесе құқық бұзушылар болып шыққан. Әр түрлі үрықты 111
пар егіздердің арасынлда ара қатынас керісінше болып шыққан: 38 жағдайда
екі әріптес және 73 жағдайда тек біреуі ғана құқық бұзушылар болған.
Егіздер әдісі нені көрсетеді? Оның негізінде қандай қорытынды жасауға
болады?
Егіздер әдісі мыналарды дәлелдейді: түқым қуалаушылық жеке адамның
өсіп-жетілуі оның психикалық ерекшеліктерінің, қабілеттерінің,
қажеттіліктерінің, бейімдерінің, мүдделерінің қалыптасуы көзінде енжар
болып табылады. Түқым қуалаушылықтан негізінен мыналар: жеке адамның ішкі
құрылымына ненің жататынына, оның мінез-құлқына ізін қалдыратын қандай
ерекшеліктерінің болатынына, оның бойында бұл орнығып, дами алуына
байланысты болады. Сондықтан бұл әдісті бүтіндей қабылдамау, сондай-ақ оның
маңызын асыра бағалау дұрыс болмас еді.
Басқа факторлармен қатар егіздердің әдісі жеке адамның биологиялық
рөлі туралы проблеманы шешуде және мінез-құлықты дәлелдеуде елеулі түрде
көмек көрсетуі мүмкін.
Жеке тұлғаның дамуы процесінде оның бойында өзінің әлеуметтік-
психологиялық мәнін анықтайтын қандай да бір белгілер қалыптасады.
Ж е к е тұлға дегеніміз мейлінше сипатты белгілер мен ерекшеліктердің
жиынтығы, олар адамды әлеуметтік тіршілік иесі ретінде анықтайды және
сонымен бірге аса көп дәрежеде оның жеке-дара және қайталанбайтын тұлға
екенін білдіреді.
§ 2. Ниет және жеке тұлға құрылымы
Жеке тұлғаның сипатты белгілері мен ерекшеліктері оның мәнін
білдіретін қоғамдық қатынастардың жеке-дара болмысы болып табылады (П. Е.
Кряжев). Бұл белгілері мен ерекшеліктері жеке адамның бойына бей-берекет
дарымайды, қайта белгілі бір тұтастық болып табылады, демек, өзінің
құрылымы болады.
Жеке тұлғаның құрылымын анықтаудағы қиындық оның бойындағы белгілердің
тым көп болуында деу керек. Шамасы, психологиялық және басқа да
әдебиеттерде байқалатын жеке адам құрылымын анықтаудағы алшақтықтарды
осымен түсіндіруге де болар.
Жеке тұлғаның құрылымы оның аса елеулі белгілерін анықтауға, оның
ерекшелігі мен серпінінатап көрсетуге тиіс.
Кез келген жеке тұлға құрылымы үш элементтен тұрады:
1) жеке өзінің ұстанымы (мінез-құлқының өмірлік бағдарлары), 2)
елігулерінің, қажеттіліктері мен мүдделерінің жүйесі, 3) мінезі мен ерік
ерекшеліктері.
Әрбір адамда оның өмірі мен қызметі процесінде қоғамдық қатынастарының
өзіндік болмысы қалыптасады, осы қатынастарға сәйкес елігулерінің,
бағдарлары мен бағдарламаларының жүйесі, ерік ерекшеліктері орнығады және
мінез-құлық қалпы анықталады.
Жеке адамның ұстанымы - жеке адамның басты, орталық буыны. Бұл
жағдайда ұстаным деп Д.Н. Узнадзенің еңбектерінде берілетін оның ерекшелігі
тар мағынасында және нақты әрекетке нүсқау мағынасында емес, керісінше
өмірлік бағдарлама мағынасында, басқаша айтқанда, артықшылықтар мен
бағдарламалардың қалыптасқан өлшемдері тұрғысынан түсініледі, осыларға
сәйкес адам нақты өмірлік мән-жайларды бағалайды және мінез-құлықты
таңдауды белгілейді. Әрбір адамда оның өмірі мен қызметі процесінде өзінің
белгілі бір мінез-құлық түрі, белгілі бір мақсаттар мен міндеттерге
бағдарлары орнығады.
Ұстаным жеке адамның қандай да бір жекелеген қасиеттерін,
психологиялық ерекшеліктерін емес, қайта бүкіл жеке адамды, оның бүкіл
имандылық-психологиялық болмысын көрсетеді.
Әлеуметтік құндылықтардың ұстанымды сипаттауда елеулі маңызы бар, осы
тұрғысынан алғанда жеке адам өзінің тәртібін, борышын түсінуді,
жауапкершілік сезімін, имандылық ұстанымын және оның мінез-құлқымен
байланысты басқа да ерекшеліктерін анықтайды.
Жеке тұлғаның ұстанымы оның мазмұнын түгелдей қамтымайды. Оның
құрылымында жеке адам белсенділігін ынталандырулар ретінде қатысатын, оның
серпінділік мәністерін сипаттайтын елігулері жүйесі (қажеттіліктері,
ұмтылыстары мен мүдделері) маңызды рөл атқарады.
Мынаны атап көрсету керек: кейбір авторлар елігулері, қажеттіліктері
мен мүдделері туралы емес, қайта жеке адам құрылымының элементтері ретінде
ниеттер жүйесі туралы айтады, ниеттер жеке адамның мазмұнындағы басты
мәселе дегенді пайымдайды және осы ниеттер онда белгілі бір сатылық ретпен
орналасады дейді.
Біз былай деп ойлаймыз: жеке адам құрылымындағы ниеттерге мұндай баға
беру дәл емес. Ниеттер өздігінен өмір сүре алмайды, керісінше олар нақты
мінез-құлықтың белгісі болып табылады. Нақты мінез-құлықтан тыс ниеттің
мәні болмайды.
Бұдан бүрын атап көрстекендей, елігу әр түрлі көрініс беруі, жеке адам
үшін оның бірдей емес ниет ету күші мен маңызы болуы мүмкін.
Еріктің қасиеті мен ерекшеліктерінің жеке адам құрылымы арасында зор
маңызы бар. Нақ осы еріктен шешуші дәрежеде адамның өзінің мінез-құлқын
бойын билеген құмарлықтарына немесе сезімдеріне бағынуы немесе өзінің
борышына, оның төркінінде ұялаған міндеттеріне және т.т. сәйкес қарама-
қарсы мінез-құлықты таңдап алуы байланысты болады. Ерік жеке адамның
өмірлік ұстанымдарымен тығыз байланысты болады. Ұстанымның қалыптасуы
еріктің жеке адам ұстанымының тікелей әсерімен тәриеленетіні сияқты еріктің
тікелей ықпалымен жүреді. Бірақ еріктің мінез-құлықтың себептік
байланысында дербес маңызы болады.
Жеке адам ұстанымы (мінез-құлықтың өмірлік бағдарламасының) тұрғысынан
қылмыс жасаған адамдардың заңды құрметтейтін адамдардан елеулі түрде
айырмашылығы болады. Мысалы, қатаң режимдегі ТК-да жазаларын өтеп жатқан
сотталғандарды зерттеу мынаны көрсетті: олардың көпшілігі өздері
сотталғанға дейін жұмыс істеген ұжымның қоғамдық өміріне ешқандай да қатысы
болмаған, олардың жартысынан азырағы бірінші қылмысы үшін сотталғанға дейін
еңбек тәртібін, өмір салты мен қоғамдық тәртіпті бұзуға жол берген,
қайталап қылмыс жасағандардың жартысына жуығы (45,6 %) өздерінің әрекеттері
үшін ешқандай да өкініш білдірмеген, ал кейбір жағдайларда қылмыс жасауын
ішінара немесе толықтай ақтайды (27,8 %); 46,6 % өзіне қандайда бір пайда
келтіру үшін басқалардың осалдығын пайдалануды үят санамайды, сүрау
салынғандардың 8,6 % өздерінің қоғам, ата-аналары, өзінің жүбайы алдындағы
борышын сөзіне ала ма? деген сұраққа жағымсыз жауап берген, 12,9 %
өздерінің жеке мүдделерін қоғам мүдделерінен жоғары қойған.
Сотталғандардың қажеттіліктерінің, елігулерінің, мүдделерінің
мазмұнындағы, мінезі мен ерік ерекшеліктеріндегі түсініктерінің өзгешелігі
де аз емес. Сұрау салынғандардың 18,7 % өздерінің қандай қасиеттері кемшін
соғады деген сұраққа ерік-жігер деп атаған.
Егер осы ерекшеліктерді соттылығы санын, қоғамдық пайдалы еңбекпен
айналысуын, жасаған қылмыстарының сипатын, жасы мен басқа да деректерді
ескере отырып қарастыратын болсақ, жеке адамның бұл ерекшеліктерінің өзгеше
маңызы болатыны да айқын көрінеді. (1-кестені қараңыз).
Абайсыздықта қылмыс жасаған адамдар ұстанымының сипаты, мінез-құлқын
дәлелдеу ерекшеліктері және басқа да көрсеткіштері жағынан қасақана қылмыс
жасаған адамдардан елеулі түрде өзгешелігі болады. Олардың мінез-құлқы көп
ретте мұқиятсыздығымен сипатталады, Мінез-құлықтарына тікелей жағдай,
психикалық жай-күйі және т.т. ықпал етеді.
Заңды құрметтейтін азаматтардан қылмыскердің жеке басын шектейтін
белгі ретінде әдетте әлеуметтік жат құбылысты (қоғамдық қауіпті), яғни
адамның белгілі бір жағдайлардағы қабілетін және алда да осылайша қылық
жасауын атап көрсетеді. Алайда бұл белгі тым жалпы белгі болып табылады.
Біздің мына белгілерді — ұстаным ерекшеліктерін, елігулерінің мазмұнын,
еріктің ерекшеліктерін қарастыруымыздың аса зор маңызы бар. Нақ осы
белгілер қылмыскердің жеке басының мінез-құлық үлгісін жасауға, қылмыс
жасауға қандайда бір өзге де мән-жайлардың ықпалын анықтауға, құқық
бұзушыларды түзеу мен қайта тәрбиелеу әдістемесін анықтауға мүмкіндік
береді. Олар қылмыскердің жеке басының ұғымын бөліп көрсетудің негізі
қызметін де атқарады.
1-к е с т е
Сұрақтың сипаты Жасалған қылмыстың сипаты, %
мемлекеттік азаматтардың бұзақылық
және қоғамдық жеке меншігін
мүлікті талан-ұрлау
таражға салу
I. Зерттеушінің пікірі
бойынша ұжым мүддесі жеке
мүддеден жоғары
1) иә 14,5 16,4 28,3
2) жоқ 1,2 2,3 3,9
II. Пайда табу үшін
басқалардың осалдығын
пайдалануы бейморалдық
деп есептеле ме
1) иә 5,1 5,3 25,3
2) жоқ 12,5 10,4 8,5
III. Өзінің қылмысына
қандай моралдық баға
береді:
1) айыптайды 8,3 7,2 23,5
2) қылмысына опыну 2,8 4,2 4,2
3) ішінара ақтайды 4,2 2,3 4,0
4) толық ақтайды 2,5 2,0 2,2
Төртінші тарау
ҚЫЛМЫС НИЕТТЕРІН ЖӘНЕ МАҚСАТТАРЫ ТОПТАСТЫРУ
§ 1. Қылмыстардың ниеттерін мақсаттарды топтастырудың әлеуметтік-
психологиялық және имандылық-әдептік негіздері
Жалпы адам мінез-құлқының ниеттері мен атап айтқанда қылмыстың
ниеттерінің өзінің әлеуметтік-психолгиялық және мәндік мазмұны жағынан,
сондай-ақ имандылық-әдептік және құқықтық бағалау жағынан көптеген әр алуан
өзгешелігі болады. Олар жеке адамның әлеуметтік және биологиялық
бастауларын әр түрлі тұрғыда білдіреді және оның құрылымында бірдей рөл
атқармайды.
Олардың жеке адамның мінез-құлқына ниеттілік әсерінің деңгейі жағынан
да өзгешелігі болады. Біреулерінің көп өзгергіштігімен, екіншілерінің аз
өзгергіштігімен айырмасы болады.
Мұның бәрі, бір жағынан, ниеттерді топтастыруды көбірек қиындатады,
екінші жағынан, осы проблеманы шешуде әр алуан қайшылықты үрдістер көрінісі
себептерінің бірі болып табылады.
Ниеттерді топтастыру түрлерінің отандық, сондай-ақ шетелдік
психологиялық өдебиетте берілетін мұндай сипаттамасы Н.М. Якобсонның Мінез-
құлықты дәлелдеудің психологиялық проблемалары деген еңбегінде
(Просвещение баспасы, 1969 ж.) мазмұндалады. Бұл арада ұсынылып отырған
схемалардың сипаттамаларына егжей-тегжейлі тоқталудың қажеті жоқ. Тек
олардың кейбіреулеріне, біздің зерттеуіміздің мәселесіне мейлінше жақын
жүйесіне тоқталамыз.
Орыстың революцияға дейінгі криминалисі, профессор М. П. Чубинский,
Ферридің өнегесі бойынша, адам қылықтары ниеттерінің бүкіл себептерін екі
категорияға: моралдық (әлеуметтік) және моралға жат (әлеуметтік жат)
категория деп бөледі.
Ниет әманда имандылық-әдептік салаға жататындықтан, ниетті моралдық
тұрғыда дәлелдеу, сөз жоқ, оның әлеуметтік-психологиялық сипаттамасында
маңызды рөл атқарады. Алайда келтірілген топтастыру тым жалпылама болып
табылады және, демек, іс жүзінде қолдануға жарамсыз болады. Бұл орайда ол
адамның мінез-құлқын анықтайтын барлық ниет етулерін дерлік қамтымайды. Осы
топтардың біріне де жатқызуға болмайтын себептер де болуы мүмкін.
Профессор Л. И. Петражицкий адам мінез-құлқындағы әсерлі сезімдердің
шешуші рөлі туралы өзінің психологиялық теориясына сәйкес адам қылықтарының
барлық ойға алған пиғыл етулерін екі категорияға: 1)
императивтік (имандылық борыш пиғыл етуі) және 2) императивтік-атрибуттық
(құқықтың әмірі) категорияларына бөледі. Бірақ мораль мен құқықтың әмірі
адам белсенділігінің бірден-бір ынталандыруы емес. Адам кейде мораль мен
құқықтың талаптарынан тыс әрекет етеді. Бұл ретте Л. И. Петражицкий мораль
мен құқықтың талаптарын абстрактылы категория ретінде қарастырады. Соған
қарамастан жалпы әлеуметтік нормалар сияқты мораль мен құқықтың рөлі тек
осы мәнінде моралдық және құқықтық талаптарға ғана емес, қайта негізінен
моралдық және құқықтық талаптардың қоғамдық дамудың, адамдардың
қажеттіліктері мен мүдделері заңдылығын қаншалықты білдіруіне байланысты
болады. Егер моралдық және құқықтық талаптар осы мүдделермен қарама-
қайшылықта болса, онда олар адамдардың қылықтарына шешуші әсер етпейтін
болады. Адам мінез-құлқындағы әсерлі сезімді артық көрсету өзін ақтамайды.
Әсерлі сезім, сөз жоқ, адамның белсенділігінде, қылықтарын дәлелдеуде, сана
мен ерікті сипттауда аз рөл атқармайды. Олар белгілі бір ниет етулерді
күшейтуге немесе азайтуға қабілетті келеді. Бірақ олар адам белсенділігін
негізгі ынталандырулары болып табылмайды.
Бұдан бұрын атап көрсеткендей, қажеттіліктер, ұмтылыстар мен мүдделер
адам әрекеттерінің шынайы қоғаушы күштері болып табылады. Нақ осылар адам
әрекеттері мен қылықтарының мазмұны мен бағытын анықтайды.
Қазіргі кезде психологиялық және құқықтық әдебиетте жеке адам мен
мінез-құлықты дәлелдеуде Фрейдтің көзқарастары кеңінен таралып отыр. Жеке
адам мен оның құрылымын, саналылық пен санасыздықты өзінің түсінуіне сәйкес
Фрейд адамның пиғыл етулерінің бүкіл күрделі жиынтығын екі негізгі ниетке
жыныстық түйсікке (қанағаттану деп аталатын принципке, өмір түйсігіне және
бұзылу түйсігіне (өлім түйсігіне) өкеп саяды. Фрейд жыныстық түйсікке
ерекше маңыз береді. Жыныстық түйсік, Фрейдтің пікірі бойынша, мінез-
құлықты таңдап алумен байланысты бүкіл күрделі процесті реттейді. Фрейд
адам үшін сыртқы жағдайлардың маңызын теріске шығармайды, бірақ мінез-
құлықты дәлелдеуде оларды негізінен бүтіндей жоқ дегенге саяды.
Фрейд адамның ұмтылыстары мен әсерленулерінің мәңгілігін және
өзгермейтінін негізге алады. Шын мәнінде Фрейдтің дәлелдеу теориясы күңгірт
түсінудің рөлін баса көрсетуімен ғана емес, сонымен бірге жеке адам
дамуының ілгерілеуін теріске шығаруымен байланысты болды. Бұл теория
ниеттіліктің әлеуметтік мәнісін бүтіндей теріске шығарады, сондықтан да
практикалық маңызы болмайды.
Кез келген топтастырудің негізінде белгілі бір пайдакүнемдік ойлар,
практикалық мақсаттар жатуға тиіс, осыларды ескере отырып белгілі бір
топтастыруға арналған сипатты белгілер таңдап алынуға тиіс. Бұл талап кез
келген топтастырудың ең бірінші шарты болып табылады. Ал құбылыс неғүрлым
күрделі, оның топтастыру үшін неғүрлым көп негіздері болса, бұл талаптың
маңызы да соғүрлым үлкен болады.
Қылмыстық құқықта ниеттерді топтастырған кезде таза практикалық
мақсаттар көзделеді, онда шешімге таза практикалық міндеттердің сөйкес
келуі, атап айтқанда қоғамға жат мінез-құлықтың себептерін түсіндіруде,
алдын алу шараларын белгілеуде, сондай-ақ қылмыстық жауапкершілік және жаза
қолдану мәселелерін дұрыс шешуге көмектесуге тиіс.
Одан әрі. Топтастыру құбылыстың мәнін білдіретін топтастыратын
құбылыстың неғүрлым сипатты белгілеріне сәйкес келуге тиіс. Ниет - жеке
адамның өзінің әлеуметтік-психологиялық мазмұнымен, құндылық бағдарларымен,
ұстанымдарымен және жеке-дара ерекшеліктерімен тікелей байланысты
әлеуметтік-психологиялық құбылыс. Демек, ниеттерді топтастырған кезде жалпы
құқықта, атап айтқанда қылмыстық құқықта, дегенмен де, сөз жоқ,
психологиялық мәністің ниеттерді жүйелеуде зор маңызы бола түрса да, осы
ұғымның тек қана таза психологиялық мазмұнын негізге алуға болмайды. Алайда
құқықтық әдебиетте кейде топтастырудың осындай түрімен ұшырасуға тура
келеді.
Топтастыру ниеттің әлеуметтік шарттылығы мен оның жеке адаммен
байланысын атап көрсетуге тиіс.
Бұл тұрғысында қылмыс ниеттерінің таптық-саяси мазмұнының зор маңызы
болады. Бұл жәйт адамның кеңестік мемлекеттік және қоғамдық құрылысқа
көзқарасын көрсетеді, оның қылмыстық-құқықтық үлкен маңызы бар.
Ниет - моралдық категория, ол әманда имандылық-әдептік қатынаастардың
саласында болады, және, әлбетте, ниеттің бұл ерекшелігін қылмыстық құқықта
жүйені құру көзінде назарға алмауға болмайды. Қайсы бір ниеттер мен олардың
негізінде жасалған қылықтар бізде айыптау, жақтырмау, наразылық сезімдерін
туғызады, ал басқаларын, керісінше, біз көтермелейміз, мақұлдаймыз, оларын
артық санаймыз. Сонымен бірге имандылық-әдептік тұрғыда бізде ешқандай да
әсерлі сезім туғыза қоймайтын ниет етулер де болады. Біз оларды ождансыз
себептерге жатқызбаймыз, бірақ сонымен бірге оларды жағымды ниет етулерге
жатқызу қажет деп те есептемейміз: имандылық-әдептік тұрғыда оларды
айыптамаймыз және мақұлдамаймыз.
Ниеттің топтастыру белгісі ретінде имандылық-әдептік мәнісі туралы
айта отырып, мынаны да ескеру керек: ниет имандылық-әдептік бағалауын нақты
есебінде ол байланысты болатын әрекеттен алады. Ниет өзінің негізінде
жасалатын әрекеттердің имандылық-әдептік мазмұнына қарай әр түрлі
белгілерге ие болады. Бірақ, бәлкім, ниеттерді топтастыру көзінде тек қана
олар шартты болатын әрекеттердің сипаты мен мазмұнын негізге алу да дұрыс
болмас еді. Ниет - әрекеттің субъективтік белгісі және ол объективтік
категория ретіндегі әрекет (әрекетсіздік) ие болатын қасиеттерге ие бола
алмайды.
Алайда құқықтық әдебиетте осындай топтастыруға ұмтылушылықтарға да тап
болып жүрміз, Мысалы, П. С. Дагель қылмыстардың барлық ниеттерін үш топқа
бөледі. Бірінші топқа ол қоғамдық қауіпті (ожадансыз) ниеттерді жатқызады:
олар- 1) мемлекетке жат ниеттер, 2) жеке ождансыз ниеттер, 3) діни ниеттер
мен сенім-нанымдардан туындайтын ниеттер. Бұл ниеттердің қылмыстық-құқықтық
сипаты болады. Олар қылмыстық жауапкершілік пен жаза тағайындау көзінде
ескеріледі.
Екінші топқа ол қоғамдық бейтарап ниеттерді жатқызады, оған
жәбірленушінің немесе адамдардың әнтек әрекеттерімен байланысты ренішін,
ұялуын, ождансыз сипатынан айрылған еліктеушілікті, аяушылық пен қамығу,
пайдакүнемдік белгілері жоқ материалдық мүдделілік секілді ниет етулерді
жатқызады. Бұл ниеттер қылмыстық жауапкершілік пен жаза тағайындау
мәселелерін шешуге ықпал етпейді.
Ниеттердің үшінші тобы қоғамдық пайдалы ниеттер ретінде сипатталады.
Бұл себептер жауапкершілікті жеңілдететін мән-жайлар ретінде ескерілуі
мүмкін. П. С. Дагельдің адамдардың қылықтарын бағалауды олардың қоғам үшін
зияндылығы тұрғысынан қылмыстардың ниеттеріне көшіруін де байқау қиынға
соқпайды. Ниет мінез-құлықтың субъективтік белгілері саласына жатады және
мақсат пен нақты мінез-құлықтан тысқары алғанда ол өздігінен қоғамдық
қауіпті де, қоғамдық пайдалы да себеп бола алмайды. Ниет өзінің бағасын
сайып келгенде ол жасайтын немесе жасауға ниеттенетін әрекеттен алады. Ал
осы көзқарас тұрғысынан қылмыстық мінез-құлыққа қатысты қоғамдық пайдалы
ниеттер туралы әсте де айтуға бола қояр ма екен.
Сонымен, әлеуметтік-психологиялық мазмұн мен имандылық-әдептік бағалау
- бұл атап айтқанда кеңестік қылмыстық құқықта қылмыстардың ниеттерін
ескере отырып топтастыру құрылуға тиісті негіздер.
Ниеттердің моралдық-құқықтық сипаттамасында, бұдан бұрын көрсеткендей,
адамның қоғамдағы үстем идеялары мен ұмтылыстарына, мемлекеттік және
қоғамдық құрылысына көзқарасын сипаттайтын олардың идеялық-саяси
мазмұнының, таптық мағынасының белгілі бір маңызы болады. Осы белгіні бөліп
көрсетудің тікелей практикалық маңызы бар, өйткені онымен заң қылмыстарды
топтастыруды байланыстырады.
Әлеуметтік-психологиялық мазмұн мен имандылық-әдептік бағалауды ескере
отырып, қылмыстар ниеттерінің мына топтарын бөліп көрсетуге болады: 1)
таптық, идеялық-саяси сипаттағы ниеттер; 2) өзімшілдіктің әр алуан
көрінісінің нысандары болып табылатын ождансыз ниеттер; 3) ождансыздық
мазмұнынан айырылған ниеттер
Бірінші топтағы ниеттер іс-әрекет етулердің таптық бағытын атап
көрсетеді, адамның мемлекеттік және қоғамдық құрылысқа, қоғамдағы үстем
идеологияға, қоғамдық ұстанымдарға көзқарасын сипаттайды. Олардың сипаты,
мысалы, таптық жеккөрушілік, таптық кекшілдік, кеңестік мемлекеттік және
қоғамдық құрылыстың негіздерін күйретуге немесе әлсіретуге ұмтылу сияқты
таптық сипаты болуы мүмкін. Бұл ниеттер саяси, идеялық және басқа да
адасушылықтардан туындайды, мысалы, ұлттық соқыр сенімдерге негізделген
ниеттер (ұлттық жауыздық пен алауыздық ниеттер), діни ниеттер мен басқалары
болы мүмкін.
Бұл топтың ниеттері Кеңес мемлекеті өмір сүрген алғашқы жылдары
кеңінен таралды. Екінші топтағы - өзімшілдік көріністерінің әр алуан
нысандары болып табылатын ождансыз ниеттердің қылмыстық-құқықтық зор маңызы
бар. Олар жеке адаммен тығыз байланысты болады және оның жеке-дара-
психологиялық қасиеттері мен ерекшеліктерін сипаттайды. Бұлардың қылмыстық-
құқықтық маңызы бірдей болмайды. Бәрінен де бұл ниеттер жауапкершілікті
ауырлататын мән-жайлар ретінде, жиі ретте - негізгі немесе бағалау
белгілері ретінде ескеріледі.
Осы топтағы неғұрлым көбірек тараған ниеттерге пайдакүнемдік,
бұзақылық ниет етулері, кекшілдік, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz