Қазақ дүниетанымының ономастикалық концептілердің дүниенің тілдік бейнесінің этномәдени ерекшеліктерін айқындау
КІРІСПЕ
І ОНОМАСТИКА ЖҮЙЕСІНІҢ ЗЕТТЕУ АСПЕКТІЛЕРІ
1.2 ОНОМАСТИКАНЫҢ ЛИНГВОМӘДЕНИЕТТАНЫМДЫҚ СИПАТЫ
1.3 ОНОМАСТИКАЛЫҚ КЕҢІСТІКТІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ СИПАТЫ
1.4 ҰЛТ ТАНЫМЫНЫҢ ЖАЛҚЫ ЕСІМДЕР ДЕҢГЕЙІНДЕГІ ТІЛДІК КӨРІНІСІ
ІІ ЭТНОМӘДЕНИ КЕҢІСТІКТІҢ ЛИНГВОКОГНИТИВТІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 ТОПОНИМДІК АҚПАРАТ ТҮРЛЕРІНІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ
2.2 ТОПОНИМДІК КЕҢІСТІКТІҢ МӘДЕНИ ҚҰРЫЛЫМЫ
2.3 ТОПОНИМДІК АТАЛЫМНЫҢ ЛИНГВОКОГНИТИВТІК СИПАТЫ
2.4 ҚАЗАҚ ТОПОНИМИЯСЫНЫҢ КОНЦЕПТУАЛДАНУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
І ОНОМАСТИКА ЖҮЙЕСІНІҢ ЗЕТТЕУ АСПЕКТІЛЕРІ
1.2 ОНОМАСТИКАНЫҢ ЛИНГВОМӘДЕНИЕТТАНЫМДЫҚ СИПАТЫ
1.3 ОНОМАСТИКАЛЫҚ КЕҢІСТІКТІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ СИПАТЫ
1.4 ҰЛТ ТАНЫМЫНЫҢ ЖАЛҚЫ ЕСІМДЕР ДЕҢГЕЙІНДЕГІ ТІЛДІК КӨРІНІСІ
ІІ ЭТНОМӘДЕНИ КЕҢІСТІКТІҢ ЛИНГВОКОГНИТИВТІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 ТОПОНИМДІК АҚПАРАТ ТҮРЛЕРІНІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ
2.2 ТОПОНИМДІК КЕҢІСТІКТІҢ МӘДЕНИ ҚҰРЫЛЫМЫ
2.3 ТОПОНИМДІК АТАЛЫМНЫҢ ЛИНГВОКОГНИТИВТІК СИПАТЫ
2.4 ҚАЗАҚ ТОПОНИМИЯСЫНЫҢ КОНЦЕПТУАЛДАНУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Қазақ ономастикасының алғашқы даму кезеңінде қазақ тіліндегі жалқы есімдер тілдік тұрғыдан зерттеліп, қазақ онимдерінің этимологиясы, лексика-семантикалық топтары, мағынасы, топонимикалық жүйелердің регионалдық ерекшеліктері айқындалды. Қазіргі кезеңдегі тіл білімі ғылымының дамуы антропоцентристік бағытта жүргізіліп жатқан зерттеулермен сипатталады.
Антропоцентристік парадигма тілді санамен байланысты қарастырады: тілдік таным процестеріне, тілдік тұлғаға, яғни тілді адам арқылы анықтауға осы бағыт басты назар аударады. Этностың ұлттық таным әлемін өз бойына сіңірген қазақ тіліндегі жалқы есімдерді жаңа ғылыми парадигмаға сәйкес зерттеу қазақ ономастикасының алдына соны мақсаттар, міндеттер, маңызды ұғымдар мен зерттеу тәсілдерін қойып, ономастиканың бұрын соңды болмаған метатілдік теориялық негіздерін қалыптастыруға мүмкіндік береді. Әлемді тіл арқылы танудағы жалқы есімдердің орны мен маңызын ескерсек, ономастикалық тілдік бірліктердің ментальді-когнитивтік сипаттарын айқындай қазақ тіл білімінің қазіргі таңдағы өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Ұлттық мәдениеттегі, жалпы лингвофилософиядағы, тілдегі адам феномені ХХІ ғ. тек лингвистер мен өзге де гуманитарлық ғылымдар өкілдерінің үлесінде қалмай, өнер, жаратылыстану ғылымдары, информатика т.б. көптеген пәндер тоғысында зерттелуде. Адамның биологиялық түр ретінде антропологиялық, нәсілдік, мәдени, интеллектілік, сана, таным, ойлау, қоршаған ортаны түйсіну ерекшеліктері, тілі, діні, іс-әрекеттері, бүкіл тыныс-тіршілігін жүйелі, жан-жақты зерттеуді қамтамасыз ететін когнитивтік ғылым, қазіргі кезде жетекші орынды иемденді деуге болады. Әлемдік ғылым дамуының қазіргі кезеңінде қоғамдық, гуманитарлық ғылымдар саласы кешенді сипатта өрбуде. Заманауи технологиялардың жеделдете дамуы да адамзат тарихындағы бұрынғы парадигмалармен салыстырғанда жаңа жоғары сападағы әдіс-тәсілдердің, жан-жақты кешенділіктің қажеттілігін туындатады. Адамзат танымының көкжиегі кеңейе түсіп монопәндік аядағы зерттеулер көптеген өзге ғылымдардың зерттеу инструментарийлері мен дерек-ақпараттарын қолдану интеграциялану арқылы пәнаралық, полипәндік сипатқа ие болып отыр. Сондықтан қазіргі кезеңнің ғылыми терминологиялық аппаратында пәнаралық, полипәндік, кешенділік ұғымдары өзекті позицияға ие.
Антропоцентристік парадигма тілді санамен байланысты қарастырады: тілдік таным процестеріне, тілдік тұлғаға, яғни тілді адам арқылы анықтауға осы бағыт басты назар аударады. Этностың ұлттық таным әлемін өз бойына сіңірген қазақ тіліндегі жалқы есімдерді жаңа ғылыми парадигмаға сәйкес зерттеу қазақ ономастикасының алдына соны мақсаттар, міндеттер, маңызды ұғымдар мен зерттеу тәсілдерін қойып, ономастиканың бұрын соңды болмаған метатілдік теориялық негіздерін қалыптастыруға мүмкіндік береді. Әлемді тіл арқылы танудағы жалқы есімдердің орны мен маңызын ескерсек, ономастикалық тілдік бірліктердің ментальді-когнитивтік сипаттарын айқындай қазақ тіл білімінің қазіргі таңдағы өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Ұлттық мәдениеттегі, жалпы лингвофилософиядағы, тілдегі адам феномені ХХІ ғ. тек лингвистер мен өзге де гуманитарлық ғылымдар өкілдерінің үлесінде қалмай, өнер, жаратылыстану ғылымдары, информатика т.б. көптеген пәндер тоғысында зерттелуде. Адамның биологиялық түр ретінде антропологиялық, нәсілдік, мәдени, интеллектілік, сана, таным, ойлау, қоршаған ортаны түйсіну ерекшеліктері, тілі, діні, іс-әрекеттері, бүкіл тыныс-тіршілігін жүйелі, жан-жақты зерттеуді қамтамасыз ететін когнитивтік ғылым, қазіргі кезде жетекші орынды иемденді деуге болады. Әлемдік ғылым дамуының қазіргі кезеңінде қоғамдық, гуманитарлық ғылымдар саласы кешенді сипатта өрбуде. Заманауи технологиялардың жеделдете дамуы да адамзат тарихындағы бұрынғы парадигмалармен салыстырғанда жаңа жоғары сападағы әдіс-тәсілдердің, жан-жақты кешенділіктің қажеттілігін туындатады. Адамзат танымының көкжиегі кеңейе түсіп монопәндік аядағы зерттеулер көптеген өзге ғылымдардың зерттеу инструментарийлері мен дерек-ақпараттарын қолдану интеграциялану арқылы пәнаралық, полипәндік сипатқа ие болып отыр. Сондықтан қазіргі кезеңнің ғылыми терминологиялық аппаратында пәнаралық, полипәндік, кешенділік ұғымдары өзекті позицияға ие.
1. Маслова В.А. Когнитивная лингвистика: Учебное пособие. – Минск: Тетра Системе, 2004-255 с.
2. Кубрякова Е.С., Демьянков В.З., Панкрац Ю.Г., Лузина Л.Г. Краткий словарь когнитивных терминов/ Под общей ред. Е.С.Кубряковой. – М:1996-198 с.
3. Керимбаев Е.А. Казахская ономастика в этнокультурном номинативном функциональном аспектах. – Алматы: 1995-248 с.
4. Конкашпаев Г.К. Казахские народный геграфические термины //Известия АН КазССР. Серия географическая. – 1951. - №99, вып№3. с. 46-54.
5. Жанузаков Т. Очерк казахской ономастикм. – Алма-ата: нпука., 1982. -176 с.
6. Ермаченко М.Н.К общей теории имени собственного //Ученые записки Моск. пед. ин-та им. М.Тореза: Вопросы романо-германской филологии. М, 1970. – Т.55.
7. Суперанская А.В. Общая теория имени собственного. М: 1973. – 246 с.
8. Воробьев В.В. Лингвокультурулогия (теория и меторды). М: РУДН, 1997. -331 с.
9. Диваев А. Легенда о Казыкуртовском ковчаге // Сборник материалов для стастистики Сырдарьинской облости. –Ташкент : 1896. – Т.5. – с. 1-11.
10. Никитин М.В. Основы лингвисической теории значения. М: Высшая школа, 1988. – 168 с.
11. Қайдаров Ә.Т. Қазақ тілінің тарихи лексикологиясының мәселелер. – Алматы: Ғылым, 1988. – 7-39 б.
12. Турсунов Е.Жауырыншы: начальный этап сложения жырау// Культура кочевников на рубеже веков (ХІХ-ХХ, ХХ-ХХІ вв.) Алматы: Ғылым., 1995-250 с.
13. Дмитриева Л.М. Онтологическое и ментальное бытие топонимической системы (на материале русской топонимии Алтая): Автореф.дис...д-ра филол.наук – Екатеринбург, 2003. -48 с.
14. Сыздық Р. Сөз құдіреті. – Алматы: Санат., 1997. – 224 б.
15. Қондыбай Серікбол. Арғықазақ мифологиясы. Төртінші кітап. Алматы: Дайк-Пресс., 2004. – 504 б.
16. Колшанский Г.В. Объективная картина мира в пазнании и языке. М: Наука., 1990. – 245 с.
17. Манкеева Ж. Қазақ тілін зерттеудің когнитивтік негіздері // Тілтаным, Алматы. – 2001. - №4. -39-43 б.
18. Қондыбай Серікбол. Арғықазақ мифологиясы. Екінші кітап. – Алматы: Дайк-Пресс., 2004. 516 б.
19. Қондыбай Серікбо. Арғықазақ мифологиясы. Бірінші кітап. Алматы: Дайк-Пресс., 2004. -512 б.
20. Флоренский П.А. Анализ пространственности и времени в художественно-изобразительных произведениях. М., 1993.
21. Қайдар Әбдуәли. Қазақ тілінің өзекті мәселелері: Актуальные вопросы казахского языка. – Алматы: Ана тілі, 1998, 13 б.
22. Красных В. «Свой» среди «чужих»: миф или реальность? М.: «Гнозис», 2003.
23. Уәли Н. Қазақ сөз мәдениетінің теориялық негіздері. Филология ғыл.-ның докторы ...авторефераты. А.: 2007.- 15 б.
24. Авакова Р. Фразеология теориясы. – Алматы: «Қазақ университеті», 2009. – 292 б.
25. Гудков Д., Ковшова М. Телесный код культуры: материалы к словарю..-М.: «Гнозис», 2007.
26. Жанұзақ Т. Қазақ ономастикасы. Казахская ономастика. І том, Алматы, 2006.
27. Теория и методика ономастических иследований. М., Изд. ЛКИ, 2007.-256 с.
28. Голев Н.Д. Мотивационные типы ономастических образований в художественый литературе и публицистике // В сб: Номинация в ономастике. Под.ред. М.Э.Рут. Свердловск: Изд. Урал. ун-та, 1991.- 175 с.
29.Молчанова О.Т. Проприальная номианция в свете когнитивизма//Вопросы ономастики. Екатеринбург. 2006, № 3, с. 7.
30. Величковский Б.М. Когнитивная наука. Основы психологии познания. В.2-х т.М., 2006. -208 с.
31. Кубрякова Е. С. Семантика в когнитивной лингвистике. (О концепте контейнера и формах его объективации в языке.// Известия АН. Серия литературы и языка. 1999. № 5-6, с. 3-6.
32. Тілеубердиев Б. Қазақ ономастикасының лингвокогнитивтік аспектілері. Арыс. А.: 2006.- 280 б.
33. Мечковская Н.Б. Язык и общество //Общее языкознание / Под. ред. А. Е. Супруна. Минск, 1983, с.118.
34. Якобсон Р. Часть и целое а языке// Избран. работы. М., 1985, с. 305.
35. Лакофф Дж., Джонсон М. Метафоры, которыми мы живем // Теория метафоры. М., 1990. с.387-415. Пер. Н.В.Перцова.
36. Сыздық Р. Сөз құдіреті. Алматы., «Санат», 1997, - 224 б.
37. Арутюнова Н.Д. Язык и мир человека. «Языки русской культуры», М.: 1999.
38. Карасик В.И., Папова В.. Базовые характеристики лингвокультурных концептов//Антология концептов. М.: Гнозис, 2007.
39. Карасик В.И. Определение и типология концептов// Этнокультурная концептология. Межвуз. сб.научных трудов. Вып. 1. Элиста, 2006, стр.14-20).
40. Пименова М.В. Методология концептуальных исследований.//Антология концептов./ Под ред. В.И. Карасика, И.А. Стернина. – М.: Гнозис, 2007.
41. Воркачев С.Г. Счастье как лингвокультурный концепт. М.: «Гнозис», 2004.
42. Н.Ә.Назарбаев. Ғасырлар тоғысында. 2006.
43. Ю.В.Бромлей. Современные проблемы этнографии. Очерк теории и истории. М.: 1981.
44. Аязбекова С.Ш. Картина мира этноса: Коркут –ата и философия музыки. казахов. Алматы: 1999.
45. Рысберген Қ. Қ. Историко-лингвистическое исследование топонимов Южного Казахстана. Алматы: Ғылым, 2000.- 152 с.
46 Ермакова О.Н., Земская ЕА. К построению типологии коммуникативных неудач // Русский язык в его функционировании М., 1993.
47 Винокур Г.О. Культура языка М., 1929. С.13
48 Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы Алматы, 1993.
49 Дуанбекова М.А. Қызметтік іскерлік қатынас ерекшеліктері// А.Байтүрсынұлы атындағы Тіл білімі институгында А.Байтүрсынүлының туғанына 130 жыл толуына орай ұйымдастырылған ғылыми-теориялық конференция материалдары. Алматы, 2004 87-89-беттер
50 Дүйсембекова Л. Іскери жазба тілдегі коммуникативті және денотатинті нақтылық // Тілтаным 2006 N 2 85-89-беттер.
51 Ағыбаева А. Іскери сөз мөдениеті және адам //Тілтаным 2004 N4 83-85-беттер.
52 Ағыбаева А. Сөз мағынасын зерттеудің бір жолы // Ізденіс 2002 N3 175-177-беттер.
53 Дуанбекова М.А Тілдік қатынас проблемалары // "Әуезов оқулары-4" халықаралық ғылыми-практикалық және Оңтүсгік аймағы жоғары оқу орындарының III Іылыми ковферешщяларының еңбектері Шымкент, 2004. 61-63-беттер.
54 Айдарбек А.Д. Жоғары оқу орындарында мемлекеттік тілде іс қағаздарын жүргізуді оқытудың әдіс-тәсілдері //"Мемлекеттік тіл және мемлекеттік мүдде ОҚО Тілдерді дамыту жөніндегі басқармасы және өкімдігі. Шымкент, 2005. 31-36-беттер.
55 Қайдар Ә. Халық даналығы (қазақ мақал-мәтелдерінің түсіндірме сөздігі және зерттеу). - Алматы: Тоғанай Т., 2004 - 5б0 б.
56 Сыздық Р. Ясауи «хикметтерінің» тілі.-Алматы: Сөздік, 2004. -552 б.
57 Жанпейісов Е. М.Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясының тілі. - Алматы:
Ғылым, 1976. - 168 б.
58 Постовалова В.И. Язьпс как деятельность. Опыт интерпретации концепции В. Гумбольдта. - М.: Наука, 1982. - 222 с.
59 Әбілқасымов Б. XIX ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдеби тілі. -Алматы: Ғылым, 1982. - 224 б.
60 Нақысбеков О. Қазақ тілінің ауыспалы говоры. - Алматы: Ғылым, 1972. -176.
61 Айтбаев Ө. Қазақ терминологиясының дамуы мен қалыптасуы. - Алматы: Ғылым, 1988.-208 б.
62 Серғалиев М. Ғабит Мүсірепов және тіл мәдениеті. Зерттеу. - Астана: Күлтегін, 2003.-112 б.
63 Сағындықұлы Б. Мүсірбай - Телеу. Ғаламның ғажайып сырлары. «Адам ата мен хауа ана» қиссасы. - Алматы: Ғылым, 1997.
64 Хусаинов К.Ш. Звукоизобразителъность в казахском языке. - Алма-Ата: Наука, 1988.-232 с.
65 Манкеева Ж. Мәдени лексиканың ұлттық сипаты. - Алматы: Ғылым, 1997. -272 б.
66 Сатенова С.К. Қазақ тіліндегі қос тағанды фразеологизмдердің тілдік және поэтикалық табиғаты. - Алматы: Ғылым, 1997. - 184 б.
67 Уәлиев Н. Сөз мәдениеті. - Алматы: Мектеп, 1984. -117 б.
68 Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы. - Алматы: Рауан, 1991. - 216 б.
69 Э.Оразалиева. Танымдық қазақ тілі. - Алматы: Мүрагер, 2005. - 174 б.
70 Тілеубердиев Б.М. Қазақ ономастикасының лингвокогнитивтік аспектілері. Монография. - Алматы: Арыс, 2007. - 280 б.
71 Леонтьев А.А. Язык, речь, речевая деятельность. - М.: ІЖ85, КомКнига, 2005.-216 с.
72 Э.Оразалиева. Когнитивтік лингвистика: қалыптасуы мен дамуы.-Алматы:Арыс, 2006.-312 б.
73 Ерназаров З. Қазақ сөйлеу тілі синтаксистік бірліктерінің прагматикалық негіздері. Филол.ғыл.докт. ... авторефераты.-Алматы, 2002. – 58б.
74 Әмірова Ж. Тұрлаулы мүшелері зат есім сөйлемдердің стильдік қызметі // Қазақстан мектебі. 1979. ғ7. – 76 -78-б
75 Серғалиев М. Стилистика негіздері. – Астана: Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ, 2008. – 273 б.
76 Шалабай Б. Көркем әдебиет стилистикасы. -Алматы: Ы. Алтынсарин атындағы Қазақ білім академиясының Республикалық баспа кабинеті, 1999.-197б.
77 Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы (XV-XIX ғасырлар).-Алматы: Ана тілі, 1993.-320б.
78 Әлісжанов С. Ғылыми прозаның синтаксисі (құрылымдық және коммуникативтік непздері). — Алматы: Арыс, 2007. — 304 б.
79 Қарсақбаева С. Қазіргі қазақ терминологиясының мәселелері. Арнаулы курс бағдарламасы. — Астана: ЕАУ, 2000. — 14 б.
80 Қазакша - орысша - ағылшынша экономика терминдерінің сөздігі.- Астана, 2001. — 100 б. (Құрастырушы авторлардың бipi).
81 Терминология мәселелері. Оқу құралы. -Астана: ЕАГИ. 2004. - 110 6.
82 Русско-казахско-английский терминологический словарь (Тысяча полезных слов и выражений в экономике). — Астана: ЕАГИ, 2004. — 66 б. 83 Англо-казахско-русский терминологический словарь. — Астана: ЕАГИ, 2005. - 63 б. (Құрастырушы авторлардың бipi).
84 Қазақ терминологиясы: теория және тәжірибе. Оқу құралы — Астана, 2005. - 112 6.
85 Жұбанышева Г. Ғылыми проза тілін зерттеудің кейбір аспектілері // Жоғары оқу орнындағы қазақ тіл білімі мәселелері: Республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары. - Астана, 2000. - 23-29-6.
86 Қайырбекова М. Ғылыми жазба мәтіндерді жанрлық топтастыру және олардың тілдік ерекшеліктер) жөнінде // Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия мемлекеттік университетінің Хабарлары. Тіл білімі, әдебиеттану сериясы. 2001, №1. — 19-21-6.
87 Досжанова Р. Анықтауыштық қатынастағы терминологиялық тіркестер туралы // Салалық терминология: бүгіні мен болашағы: Республикалық ғылыми-практикалық семинардың материалдары. — Астана, 2003. — 76-81.
88 Манкеева С. Ғылым тілі және оған қатысты ұғымдар // Терминологиялық Хабаршы. №3 (9). 2004. - 66-69-6.
89 Алимжанова К. Анықтамалы сөйлемдер (ғылыми тіл синтаксисінің материалдары бойынша) //Тілтаным. Языкознание. 2005, №3 (19). — 35-40-6.
90 Әлісжанов С. Ғылыми тіл синтаксисінің кейбір ерекшеліктері (жалпы мәселелері КДКжӘТУ Хабаршысы. Филология сериясы. 2006, №3 (8). - 41-47-б.
91 «Қазақ тілі мен әдебиеті» ғылыми басылым., 2005-2012жж.
92 «Ізденіс» ғылыми басылымы., 2006-2012жж.
2. Кубрякова Е.С., Демьянков В.З., Панкрац Ю.Г., Лузина Л.Г. Краткий словарь когнитивных терминов/ Под общей ред. Е.С.Кубряковой. – М:1996-198 с.
3. Керимбаев Е.А. Казахская ономастика в этнокультурном номинативном функциональном аспектах. – Алматы: 1995-248 с.
4. Конкашпаев Г.К. Казахские народный геграфические термины //Известия АН КазССР. Серия географическая. – 1951. - №99, вып№3. с. 46-54.
5. Жанузаков Т. Очерк казахской ономастикм. – Алма-ата: нпука., 1982. -176 с.
6. Ермаченко М.Н.К общей теории имени собственного //Ученые записки Моск. пед. ин-та им. М.Тореза: Вопросы романо-германской филологии. М, 1970. – Т.55.
7. Суперанская А.В. Общая теория имени собственного. М: 1973. – 246 с.
8. Воробьев В.В. Лингвокультурулогия (теория и меторды). М: РУДН, 1997. -331 с.
9. Диваев А. Легенда о Казыкуртовском ковчаге // Сборник материалов для стастистики Сырдарьинской облости. –Ташкент : 1896. – Т.5. – с. 1-11.
10. Никитин М.В. Основы лингвисической теории значения. М: Высшая школа, 1988. – 168 с.
11. Қайдаров Ә.Т. Қазақ тілінің тарихи лексикологиясының мәселелер. – Алматы: Ғылым, 1988. – 7-39 б.
12. Турсунов Е.Жауырыншы: начальный этап сложения жырау// Культура кочевников на рубеже веков (ХІХ-ХХ, ХХ-ХХІ вв.) Алматы: Ғылым., 1995-250 с.
13. Дмитриева Л.М. Онтологическое и ментальное бытие топонимической системы (на материале русской топонимии Алтая): Автореф.дис...д-ра филол.наук – Екатеринбург, 2003. -48 с.
14. Сыздық Р. Сөз құдіреті. – Алматы: Санат., 1997. – 224 б.
15. Қондыбай Серікбол. Арғықазақ мифологиясы. Төртінші кітап. Алматы: Дайк-Пресс., 2004. – 504 б.
16. Колшанский Г.В. Объективная картина мира в пазнании и языке. М: Наука., 1990. – 245 с.
17. Манкеева Ж. Қазақ тілін зерттеудің когнитивтік негіздері // Тілтаным, Алматы. – 2001. - №4. -39-43 б.
18. Қондыбай Серікбол. Арғықазақ мифологиясы. Екінші кітап. – Алматы: Дайк-Пресс., 2004. 516 б.
19. Қондыбай Серікбо. Арғықазақ мифологиясы. Бірінші кітап. Алматы: Дайк-Пресс., 2004. -512 б.
20. Флоренский П.А. Анализ пространственности и времени в художественно-изобразительных произведениях. М., 1993.
21. Қайдар Әбдуәли. Қазақ тілінің өзекті мәселелері: Актуальные вопросы казахского языка. – Алматы: Ана тілі, 1998, 13 б.
22. Красных В. «Свой» среди «чужих»: миф или реальность? М.: «Гнозис», 2003.
23. Уәли Н. Қазақ сөз мәдениетінің теориялық негіздері. Филология ғыл.-ның докторы ...авторефераты. А.: 2007.- 15 б.
24. Авакова Р. Фразеология теориясы. – Алматы: «Қазақ университеті», 2009. – 292 б.
25. Гудков Д., Ковшова М. Телесный код культуры: материалы к словарю..-М.: «Гнозис», 2007.
26. Жанұзақ Т. Қазақ ономастикасы. Казахская ономастика. І том, Алматы, 2006.
27. Теория и методика ономастических иследований. М., Изд. ЛКИ, 2007.-256 с.
28. Голев Н.Д. Мотивационные типы ономастических образований в художественый литературе и публицистике // В сб: Номинация в ономастике. Под.ред. М.Э.Рут. Свердловск: Изд. Урал. ун-та, 1991.- 175 с.
29.Молчанова О.Т. Проприальная номианция в свете когнитивизма//Вопросы ономастики. Екатеринбург. 2006, № 3, с. 7.
30. Величковский Б.М. Когнитивная наука. Основы психологии познания. В.2-х т.М., 2006. -208 с.
31. Кубрякова Е. С. Семантика в когнитивной лингвистике. (О концепте контейнера и формах его объективации в языке.// Известия АН. Серия литературы и языка. 1999. № 5-6, с. 3-6.
32. Тілеубердиев Б. Қазақ ономастикасының лингвокогнитивтік аспектілері. Арыс. А.: 2006.- 280 б.
33. Мечковская Н.Б. Язык и общество //Общее языкознание / Под. ред. А. Е. Супруна. Минск, 1983, с.118.
34. Якобсон Р. Часть и целое а языке// Избран. работы. М., 1985, с. 305.
35. Лакофф Дж., Джонсон М. Метафоры, которыми мы живем // Теория метафоры. М., 1990. с.387-415. Пер. Н.В.Перцова.
36. Сыздық Р. Сөз құдіреті. Алматы., «Санат», 1997, - 224 б.
37. Арутюнова Н.Д. Язык и мир человека. «Языки русской культуры», М.: 1999.
38. Карасик В.И., Папова В.. Базовые характеристики лингвокультурных концептов//Антология концептов. М.: Гнозис, 2007.
39. Карасик В.И. Определение и типология концептов// Этнокультурная концептология. Межвуз. сб.научных трудов. Вып. 1. Элиста, 2006, стр.14-20).
40. Пименова М.В. Методология концептуальных исследований.//Антология концептов./ Под ред. В.И. Карасика, И.А. Стернина. – М.: Гнозис, 2007.
41. Воркачев С.Г. Счастье как лингвокультурный концепт. М.: «Гнозис», 2004.
42. Н.Ә.Назарбаев. Ғасырлар тоғысында. 2006.
43. Ю.В.Бромлей. Современные проблемы этнографии. Очерк теории и истории. М.: 1981.
44. Аязбекова С.Ш. Картина мира этноса: Коркут –ата и философия музыки. казахов. Алматы: 1999.
45. Рысберген Қ. Қ. Историко-лингвистическое исследование топонимов Южного Казахстана. Алматы: Ғылым, 2000.- 152 с.
46 Ермакова О.Н., Земская ЕА. К построению типологии коммуникативных неудач // Русский язык в его функционировании М., 1993.
47 Винокур Г.О. Культура языка М., 1929. С.13
48 Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы Алматы, 1993.
49 Дуанбекова М.А. Қызметтік іскерлік қатынас ерекшеліктері// А.Байтүрсынұлы атындағы Тіл білімі институгында А.Байтүрсынүлының туғанына 130 жыл толуына орай ұйымдастырылған ғылыми-теориялық конференция материалдары. Алматы, 2004 87-89-беттер
50 Дүйсембекова Л. Іскери жазба тілдегі коммуникативті және денотатинті нақтылық // Тілтаным 2006 N 2 85-89-беттер.
51 Ағыбаева А. Іскери сөз мөдениеті және адам //Тілтаным 2004 N4 83-85-беттер.
52 Ағыбаева А. Сөз мағынасын зерттеудің бір жолы // Ізденіс 2002 N3 175-177-беттер.
53 Дуанбекова М.А Тілдік қатынас проблемалары // "Әуезов оқулары-4" халықаралық ғылыми-практикалық және Оңтүсгік аймағы жоғары оқу орындарының III Іылыми ковферешщяларының еңбектері Шымкент, 2004. 61-63-беттер.
54 Айдарбек А.Д. Жоғары оқу орындарында мемлекеттік тілде іс қағаздарын жүргізуді оқытудың әдіс-тәсілдері //"Мемлекеттік тіл және мемлекеттік мүдде ОҚО Тілдерді дамыту жөніндегі басқармасы және өкімдігі. Шымкент, 2005. 31-36-беттер.
55 Қайдар Ә. Халық даналығы (қазақ мақал-мәтелдерінің түсіндірме сөздігі және зерттеу). - Алматы: Тоғанай Т., 2004 - 5б0 б.
56 Сыздық Р. Ясауи «хикметтерінің» тілі.-Алматы: Сөздік, 2004. -552 б.
57 Жанпейісов Е. М.Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясының тілі. - Алматы:
Ғылым, 1976. - 168 б.
58 Постовалова В.И. Язьпс как деятельность. Опыт интерпретации концепции В. Гумбольдта. - М.: Наука, 1982. - 222 с.
59 Әбілқасымов Б. XIX ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдеби тілі. -Алматы: Ғылым, 1982. - 224 б.
60 Нақысбеков О. Қазақ тілінің ауыспалы говоры. - Алматы: Ғылым, 1972. -176.
61 Айтбаев Ө. Қазақ терминологиясының дамуы мен қалыптасуы. - Алматы: Ғылым, 1988.-208 б.
62 Серғалиев М. Ғабит Мүсірепов және тіл мәдениеті. Зерттеу. - Астана: Күлтегін, 2003.-112 б.
63 Сағындықұлы Б. Мүсірбай - Телеу. Ғаламның ғажайып сырлары. «Адам ата мен хауа ана» қиссасы. - Алматы: Ғылым, 1997.
64 Хусаинов К.Ш. Звукоизобразителъность в казахском языке. - Алма-Ата: Наука, 1988.-232 с.
65 Манкеева Ж. Мәдени лексиканың ұлттық сипаты. - Алматы: Ғылым, 1997. -272 б.
66 Сатенова С.К. Қазақ тіліндегі қос тағанды фразеологизмдердің тілдік және поэтикалық табиғаты. - Алматы: Ғылым, 1997. - 184 б.
67 Уәлиев Н. Сөз мәдениеті. - Алматы: Мектеп, 1984. -117 б.
68 Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы. - Алматы: Рауан, 1991. - 216 б.
69 Э.Оразалиева. Танымдық қазақ тілі. - Алматы: Мүрагер, 2005. - 174 б.
70 Тілеубердиев Б.М. Қазақ ономастикасының лингвокогнитивтік аспектілері. Монография. - Алматы: Арыс, 2007. - 280 б.
71 Леонтьев А.А. Язык, речь, речевая деятельность. - М.: ІЖ85, КомКнига, 2005.-216 с.
72 Э.Оразалиева. Когнитивтік лингвистика: қалыптасуы мен дамуы.-Алматы:Арыс, 2006.-312 б.
73 Ерназаров З. Қазақ сөйлеу тілі синтаксистік бірліктерінің прагматикалық негіздері. Филол.ғыл.докт. ... авторефераты.-Алматы, 2002. – 58б.
74 Әмірова Ж. Тұрлаулы мүшелері зат есім сөйлемдердің стильдік қызметі // Қазақстан мектебі. 1979. ғ7. – 76 -78-б
75 Серғалиев М. Стилистика негіздері. – Астана: Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ, 2008. – 273 б.
76 Шалабай Б. Көркем әдебиет стилистикасы. -Алматы: Ы. Алтынсарин атындағы Қазақ білім академиясының Республикалық баспа кабинеті, 1999.-197б.
77 Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы (XV-XIX ғасырлар).-Алматы: Ана тілі, 1993.-320б.
78 Әлісжанов С. Ғылыми прозаның синтаксисі (құрылымдық және коммуникативтік непздері). — Алматы: Арыс, 2007. — 304 б.
79 Қарсақбаева С. Қазіргі қазақ терминологиясының мәселелері. Арнаулы курс бағдарламасы. — Астана: ЕАУ, 2000. — 14 б.
80 Қазакша - орысша - ағылшынша экономика терминдерінің сөздігі.- Астана, 2001. — 100 б. (Құрастырушы авторлардың бipi).
81 Терминология мәселелері. Оқу құралы. -Астана: ЕАГИ. 2004. - 110 6.
82 Русско-казахско-английский терминологический словарь (Тысяча полезных слов и выражений в экономике). — Астана: ЕАГИ, 2004. — 66 б. 83 Англо-казахско-русский терминологический словарь. — Астана: ЕАГИ, 2005. - 63 б. (Құрастырушы авторлардың бipi).
84 Қазақ терминологиясы: теория және тәжірибе. Оқу құралы — Астана, 2005. - 112 6.
85 Жұбанышева Г. Ғылыми проза тілін зерттеудің кейбір аспектілері // Жоғары оқу орнындағы қазақ тіл білімі мәселелері: Республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары. - Астана, 2000. - 23-29-6.
86 Қайырбекова М. Ғылыми жазба мәтіндерді жанрлық топтастыру және олардың тілдік ерекшеліктер) жөнінде // Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия мемлекеттік университетінің Хабарлары. Тіл білімі, әдебиеттану сериясы. 2001, №1. — 19-21-6.
87 Досжанова Р. Анықтауыштық қатынастағы терминологиялық тіркестер туралы // Салалық терминология: бүгіні мен болашағы: Республикалық ғылыми-практикалық семинардың материалдары. — Астана, 2003. — 76-81.
88 Манкеева С. Ғылым тілі және оған қатысты ұғымдар // Терминологиялық Хабаршы. №3 (9). 2004. - 66-69-6.
89 Алимжанова К. Анықтамалы сөйлемдер (ғылыми тіл синтаксисінің материалдары бойынша) //Тілтаным. Языкознание. 2005, №3 (19). — 35-40-6.
90 Әлісжанов С. Ғылыми тіл синтаксисінің кейбір ерекшеліктері (жалпы мәселелері КДКжӘТУ Хабаршысы. Филология сериясы. 2006, №3 (8). - 41-47-б.
91 «Қазақ тілі мен әдебиеті» ғылыми басылым., 2005-2012жж.
92 «Ізденіс» ғылыми басылымы., 2006-2012жж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
І ОНОМАСТИКА ЖҮЙЕСІНІҢ ЗЕТТЕУ АСПЕКТІЛЕРІ
1.2 ОНОМАСТИКАНЫҢ ЛИНГВОМӘДЕНИЕТТАНЫМДЫҚ СИПАТЫ
1.3 ОНОМАСТИКАЛЫҚ КЕҢІСТІКТІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ СИПАТЫ
1.4 ҰЛТ ТАНЫМЫНЫҢ ЖАЛҚЫ ЕСІМДЕР ДЕҢГЕЙІНДЕГІ ТІЛДІК КӨРІНІСІ
ІІ ЭТНОМӘДЕНИ КЕҢІСТІКТІҢ ЛИНГВОКОГНИТИВТІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 ТОПОНИМДІК АҚПАРАТ ТҮРЛЕРІНІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ
2.2 ТОПОНИМДІК КЕҢІСТІКТІҢ МӘДЕНИ ҚҰРЫЛЫМЫ
2.3 ТОПОНИМДІК АТАЛЫМНЫҢ ЛИНГВОКОГНИТИВТІК СИПАТЫ
2.4 ҚАЗАҚ ТОПОНИМИЯСЫНЫҢ КОНЦЕПТУАЛДАНУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Қазақ ономастикасының алғашқы даму кезеңінде қазақ тіліндегі
жалқы есімдер тілдік тұрғыдан зерттеліп, қазақ онимдерінің этимологиясы,
лексика-семантикалық топтары, мағынасы, топонимикалық жүйелердің
регионалдық ерекшеліктері айқындалды. Қазіргі кезеңдегі тіл білімі
ғылымының дамуы антропоцентристік бағытта жүргізіліп жатқан зерттеулермен
сипатталады.
Антропоцентристік парадигма тілді санамен байланысты қарастырады:
тілдік таным процестеріне, тілдік тұлғаға, яғни тілді адам арқылы анықтауға
осы бағыт басты назар аударады. Этностың ұлттық таным әлемін өз бойына
сіңірген қазақ тіліндегі жалқы есімдерді жаңа ғылыми парадигмаға сәйкес
зерттеу қазақ ономастикасының алдына соны мақсаттар, міндеттер, маңызды
ұғымдар мен зерттеу тәсілдерін қойып, ономастиканың бұрын соңды болмаған
метатілдік теориялық негіздерін қалыптастыруға мүмкіндік береді. Әлемді тіл
арқылы танудағы жалқы есімдердің орны мен маңызын ескерсек, ономастикалық
тілдік бірліктердің ментальді-когнитивтік сипаттарын айқындай қазақ тіл
білімінің қазіргі таңдағы өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Ұлттық мәдениеттегі, жалпы лингвофилософиядағы, тілдегі адам
феномені ХХІ ғ. тек лингвистер мен өзге де гуманитарлық ғылымдар
өкілдерінің үлесінде қалмай, өнер, жаратылыстану ғылымдары, информатика
т.б. көптеген пәндер тоғысында зерттелуде. Адамның биологиялық түр ретінде
антропологиялық, нәсілдік, мәдени, интеллектілік, сана, таным, ойлау,
қоршаған ортаны түйсіну ерекшеліктері, тілі, діні, іс-әрекеттері, бүкіл
тыныс-тіршілігін жүйелі, жан-жақты зерттеуді қамтамасыз ететін когнитивтік
ғылым, қазіргі кезде жетекші орынды иемденді деуге болады. Әлемдік ғылым
дамуының қазіргі кезеңінде қоғамдық, гуманитарлық ғылымдар саласы кешенді
сипатта өрбуде. Заманауи технологиялардың жеделдете дамуы да адамзат
тарихындағы бұрынғы парадигмалармен салыстырғанда жаңа жоғары сападағы әдіс-
тәсілдердің, жан-жақты кешенділіктің қажеттілігін туындатады. Адамзат
танымының көкжиегі кеңейе түсіп монопәндік аядағы зерттеулер көптеген өзге
ғылымдардың зерттеу инструментарийлері мен дерек-ақпараттарын қолдану
интеграциялану арқылы пәнаралық, полипәндік сипатқа ие болып отыр.
Сондықтан қазіргі кезеңнің ғылыми терминологиялық аппаратында пәнаралық,
полипәндік, кешенділік ұғымдары өзекті позицияға ие.
Әлемдік және отандық лингвистиканың қазіргі кезеңде жаңаша
антропоцентристік парадигмада зерттелуі ономастикалық материалдың кешенді
сипатта, пәнаралық байланыста қарастырылу қажеттілігін растап қана қоймай,
күшейтіп, күрделендіре түсетіндігінің куәсі болып отырмыз. Осымен
байланысты, ономастиканы, оның ішінде топонимиканы когнитивтік аспектіде
қарастыру жаңа мүмкіндіктермен тың деректерге жол ашады. Бұл, өз кезегінде,
топонимикадағы бұрынғы теориялық парадигманың осы күнге дейін қол
жеткізілген табыстарын жоққа шығармай, оны жаңа ғылыми парадигмада
толықтыра, жетілдіре түседі.
Когнитивтік лингвистиканың түпкі мақсаты - адам санасының
тереңде жатқан менталдық құрылымдарды зерттеу, салыстыру, интерпретациялау
арқылы тілдік, лингвокогнитологиялық заңдылықтарды көрсетіп қана қоймай,
ұлтқа, адамзатқа тән адами құндылықтар жүйесін айқындау. Нәтижесінде
ұлттың, адамзаттың биологиялық түр болып, ұлт болып сақталып қалу үшін тек
адами құндылықтарды айқындап тізбектеу үшін ғана емес, оның ар жағында
қоғамдық, тұлғааралық қатынастарды, халықтар, ұлттар арасындағы
қатынастарды үйлесімді ету, гуманизациялау, өзара түсіністік тудыру,
рухани, мәдени интеграциялауға қол жеткізілмек.
Топонимдік жүйенің онтологиялық болмысын оның менталды
табиғатынан бөлек қарастыруға болмайды, өйткені онтологиялық болмыс
менталдық жүйе арқылы іске асады, біз оның онтологиялық қалпын қатар танып
жатамыз. Тіл онтологиясы (тіл, тілдік жүйе, мәтін, сөйлеу әрекеті)
барлығы да бірден нәтиже, себеп болып табылатын менталдық болмыспен тұтас
күйде болады. Когнитивтік талдаудың сүйенетін басты негізі топонимдердің
адамның тілдік санасында репрезенттелуі, миымен қабылданып, санада
өңделуі.
Алайда қазақ ономастикасында жаңа бағыт бойынша атқарылған
жұмыстар ұлттық ономастиканың лингвокогнитивтік, психолингвистикалық,
этнокогнитивтік проблемаларын толық шешіп берді деуге ертерек. Топонимдік
бірліктерді ұлттық когнитивтік базаның өзегінен орын алатын аксиологиялық-
танымдық маңызы зор элемент ретінде қарастыру, осымен байланысты халықтың
топонимдік білімдерін репрезенттеу проблемалары кешенді полипәндік
тұрғыдан зерттеуді қажет етеді.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақ ономастикасында онимдік
бірліктердің прецеденттілік сипаты, мәдени кодтар арқылы репрезенттелу
проблемалары, аталым теориясы, оның ішінде метафоралық аталым проблемалары
ғылыми тұрғыдан жан-жақты зерделене қоймағандығынан туындайды. Қазіргі
қазақ тіл білімінде аталым теориясында аталым механизмі, аталым негізіндегі
тілдік, когнитивтік механизмдер қабылдау, категориялау, субкатегориялау,
яғни ақиқат болмыстың жеке фрагменттерін бір-бірімен салыстыру, сәйкесетін
нақты аталым белгісін таңдап, таңбалаумен аяқталатын процедуралық
ойшаралармен түсіндіріліп келеді. Сол аталым үдерісі қабылдаудан бұрын,
қабылдау сәтінде, одан кейінгі - психоменталды деңгейде,
нейролингвистикалық деңгейде қалай өтеді, когнитивтік әрекеттердің сипаты
қандай, олар қандай тізбек құрайды - деген сауалдарға жауап іздеу
қажеттілігі де жұмысымыздың өзектілігін айқындай түседі. Қазақ
ономастикасында метафоралық номинация проблемасының әлі күнге қолға
алынбай келе жатқандығы да диссертациялық зерттеудің негізгі проблемалары
санатынан орын алады. Сонымен қатар бұрын қолға алынбаған ономастикалық,
оның ішінде ұлттық топонимдік концептінің когнитивтік құрылымын модельдеу
мәселесі, ұлттық топонимикон мен ұлттық сананың шарттылығы, өзара
байланысының мәдени парадигмада қарастырылып келуі, алайда топонимдік
бірліктер мен деректердің этнобірегейлік, ұлттық бірегейлік маркерлері,
оларды айқындаушы тілдік таңба ретінде осы жұмыс шеңберінде алғаш рет
проблема ретінде қойылуы Зерттеу жұмысының өзектілігін айқындай түседі.
Қазақ ономастикасы тарихындағы екінші кезеңде жалқы есімдердің
этнолингвистикалық, лингвомәдени сипаттары, көркем мәтіндердегі қызметі,
кумулятивтік функциялары зерделене бастады. Бүгінгі таңда қарқындап дамып
келе жатқан когнитивтік лингвистика тұрғысынан қазақ онимиясын бағамдай
келсек, жалқы есімдердің тек тілдік сипаттарын қарастыру жеткіліксіз болып
көрінеді. Жалқы есімдердің бойындағы рухани және материалдық мәдениетті
ұлттың танымдық тәжірибесімен сабақтастыра отырып, ментальді-когнитивтік
түрде таңбаланғанын қарастырумен ерекшеленеді.
Жоғарыда атап өткеніміздей, ұлттық мүддеге негізделген таным мен
түсінікті жеке ономастикалық бірліктер арқылы айшықтап суреттейтін дүниенің
тілдік бейнесін кең когнитивтік арнада, тұтастықта зертеудің мәні зор.
Қазақ тіліндегі ономастикалық жүйе тілдік құрылым ретінде өзіне тән
концептуалдық жүйеге де сәйкес келеді. Осындай сәйкестікке орай қоршаған
болмысты ментальді түрде сипаттайтын ономастикалық концептілер тіл-сана-
ұлт ауқымында жинақталған таным тәжірибесін мейлінше нақтылайды.
Қазақ жалқы есімдерінің табиғатын, сипатын, қызметін тіл-сана-
ұлт үштік тұтастықта жан-жақты қарастыру бүгінгі таңда қазақ
ономастикасының өзекті мәселесі болып саналады, себебі қазақ этносының
танымдық, когнитивтік болмысы қазақ ономастикасының материалдары негізінде
әлі зерттелмеген. Мәдени, рухани мәнділік пен құндылыққа ие жалқы есімдерді
қазақ этносының ішкі және айнала қоршаған болмысы туралы ғасырдан ғасырға
жинақталған білім тәжірибелерінің, қоры ретінде арнайы зерттеу аса қажет
деп тілеміз. Когнитивтік лингвистика мен лингвоканцептология арналарында
қарастырылған жалық есімдер ұлттық рухани әлемді суреттейтін, терең
мағыналық этномәдени мазмұнға ие мәдениет кеңістігінің ерекше құрылымы
екеін көрсету, сондай-ақ диссертацияда қарастырылатын мәселелер мемлекеттік
Мәдени мұра бағдарламасына сәйкес келетіндігі тақырыптың өзектілігін
көрсетеді.
Зерттеу нысаны. Қазақ топонимдері мен жалқы есімдерінің халықтық
географиялық атауларда, аңыздарда, батырлық эпостарда, көркем
шығармалардағы тілдік көріністері, халық танымында орын алған ментальді-
когнитивтік, концептілік құрылымдарына сәйкес тілдік көріністері. Ұлттық
топонимдік кеңістікті құрылымдайтын концептілер мен тілдік бірліктер
алынды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты – қазақ
дүниетанымының ономастикалық концептілердің дүниенің тілдік бейнесінің
этномәдени ерекшеліктерін айқындаушы құрылымдар ретіндегі орнын анықтау,
ұлттық когнитивтік базадағы және оның өзегіндегі құрылымдық элементі -
топонимдік кеңістіктегі қазақ халқының жер-су атаулары жөніндегі білімдері
мен түсініктерін жүйелеу.
Осы мақсаттарға жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу
көзделеді: Зерттеуге тиянақ болатын теориялық, әдістемелік
қағидалардщы айқындау және негіздеу; ономастикалық тілдік бірліктердің
когнитивтік, лингвомәдени, семиотикалық аспектілерін көрсету, ономастикалық
концептілердің негізгі ерекшеліктерін анықтау, қазақ ономастикалық
концептілер жиынтығындағы ономастикалық бірліктерге сипаттама жасау;
Ономастикалық конецептілердің лингвомәдени, әлеуметтік таңбалар
ретінде семиотикалық қасиеттеріне назар аудару, қазақ топонимдерінің
мәдениетаралық қарым-қатынас жасау барысында ішкі таным (репрезентация)
ерекшеліктерін айқындау, дүниенің ономастикалық бейнесіндегі фрагменттер
түрінде берілген антропонимиялық, топонимиялық, мифонимиялық көріністерді
нақты дәйектеу, қазақ ономастикалық концептілердегі көшпелі, отырықшы
мәдениет типтерінің көрінісіне этномәдени сипаттама беру.
Қазақ топонимдерінің топонимиялық аңыздарда, фольклорда, көркем
мәтіндердегі қолданылу ерекшеліктері негізінде лингвоконцептологиялық
жүйесін зерттеу, ұлттық топонимдік кеңістіктің категориалды аймақтарын,
идеографиялық мазмұнын айқындау, топонимдік ақпараттардың жіктемесін жасау,
қазақ тіліндегі топонимдік бірліктерді ұлттық мәдени кодтың
репрезентанттары ретінде қарастыру, ұлттық онимдердің прецеденттілік
деңгейлерін, негізгі айырымдық белгілерін айқындау, топонимдік
номинацияның лингвокогнитивтік негіздері мен психолингвистикалық
механизмдерін анықтау, қазақ топонимдеріндегі түр-түс атрибуттарының
терминдік атаулармен тіркесу жиілігін және репрезенттелу ерекшеліктерін
айқындау.
Зерттеудің ғылымилығы мен жаңашылдығы. Қазақ тіліндегі жалқы
есімдер алғаш рет когнитивтік лингвистика мен лингвоконцептология
тұрғысынан арнайы зерттелді, ономастикалық концептіге когнитивтік категория
ретінде сипаттама берілді, қазақ оноастикалық концептілік өрісінің құрылымы
мен сипаты айқындалды, қазақ жалқы есімдерін концептілік жүйе түріндегі
зерттеудің когнитивтік, лингвомәдени, семиотикалық аспектілері
қарастырылды, ономастикалық концептілердің лингвомәдени, таңбалық
қасиеттеріне байланысты түрлі ментальді қабаттары анықталды.
Зерттеу барысында когнитивтік ономастика теориясының негіздеріне
қатысты теориялық тұжырымдар жасалды, зерттеудің барысы мен нәтижесі
ретінде когнитивтік ономастиканы дәйектеп дәлелдейтін ономастикалық
лингвоконцептология негіздері анықталды, ғылыми негізде тұжырымдалды.
Ұлттық топонимдік кеңістіктегі атаулар когнитивтік базаның халықтың
топонимдік білімдер жүйесін құраушы, сақтаушы, таратушы элементі ретінде
кешенді сипатта қарастырылды, қазақ ономастикасында топонимдік ақпарат
түрлерінің жіктемесі жасалды, қазақ онимдік атауларының прецеденттілік
мәртебесі, олардың тілдік, танымдық әлеуетін білдіретін параметрлер мен
белгілер айқындалды.
Қазақ тілі топонимиконы мен ұлттық сана байланысы атаулар жүйесінің
ұлттық бірегейлік көрсеткіші ретінде қарастырылды, отаршылдық, тоталитарлық
мазмұндағы топонимдерде орын алған бұрмалаулардың түрлі тілдік
деңгейлердегі фонетикалық бұрмалаулар, орфографиялық бұрмалаулар,
семантикалық ауытқуға әкелетін бұрмалаулар, сөзжасамдық бұрмалаулар
типтері сипатталды.
Зерттеу материалдары. Қазақ жалқы есімдерінің когнитивтік,
лингвомәдени, семиотикалық аспектілерін ономастикалық лингво-концептология
мен когнитивтік ономастика арналарында қарастыру үшін ақын-жыраулардың
шығармаларынан, ауыз әдебиеті үлгілерінен, қазақ шежірелерінен, қазақ халық
композиторлары әндерінен, көркем әдебиеттерден, Мемлекеттік ономастикалық
комиссияның құжаттары мен шешімдерінен, мерзімді баспасөзден, ғылыми
дереккөздерде жиі қолданылатын жалқы мен жалпы атауларға қатысты тілдік
деректер пайдаланылды. Зерттеу барысында негізгі дереккөздер ретінде ең
алдымен, лингвистикалық деректемелер алынды. Лингвистикалық, топонимдік,
энциклопедиялық сөздіктер, анықтамалықтар мен ғылыми-көпшілік әдебиеттер,
фразеологиялық сөздіктер, Қазақ әдеби тілінің сөздігі, Қазақ тілінің
сөздігі. Сонымен қатар тарихи дерекнамалар, анықтамалықтары пайдаланылды.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы. Қазақ тіліндегі ономастикалық
жүйе осы зерттеуде қазақ когнитивтік ономастикасы мен ономастикалық
лингвоконцептология арналарынада зерделеніп, соған сәйкес теорилық
тұжырымдар жасалды. Зерттеу барысында қол жеткен ғылыми нәтижелер мен
тұжырымдар когнитивтік лингвистика, жалпы лингвоконцептология, салыстырмалы
лингвоконцептология, этнолингвистика, лингвомәдениеттану, ономастикалық
семиотика ғылыми пәндерінің нысанасындағы өзекті мәселелерді айқындауға
және теориялық тұрғыдан ары қарай дамытуға жәрдемін тигізеді. Соның
нәтижесінде қазақ топонимдерінің қолданыстық және әлеуметтік маңыздылығы
сөйлеушілердің тілдік санасы мен этнотілдік қауымның әлеуметтік-тарихи
танымы арқылы зерделенеді.
Қазақ тіл білімінің жалпы аталым теориясын, оның ішінде
ономастикалық, метафоралық аталым теориясының әрі қарай қалыптасуына,
дамуына, ғылыми-эмпирикалық базасының кеңеюіне өз дәрежесінде ықпал ете
алады. Лингвокогнитивтік, лингвоконцептуалдық зерттеулердің
метааспектологиясы мен ұлттық концепті құрылымын модельдеудің әдістемесін
жетілдіре түсуге өзіндік үлесін қосады. Алынған нәтижелер келешекте қазақ
тіл білімінде лингвоконцептология, этнокогнитология, лингвогеография т.б.
сынды жаңадан бедерлене бастаған салалардың теориялық негіздерін
айқындауға септігін тигізеді.
Зерттеудің практикалық құндылығы. Зерттеу барысында алынған нәтижелерді
ұлттық топонимдік концептосфераны құрылымдауда және ұлттық мәдени
кеңістіктің базалық концептуарийін жасауда қолдануға болады. Зерттеу
жұмысының негізгі материалдары мен теориялық тұжырымдарын жоғары оқу
орындарында когнитивтік ономастика, когнитивтік лингвистика, аталым
теориясы, психолингвистика, биолингвистика салаларынан дәрістер оқуда,
арнайы семинарлар мен курстар жүргізуде, оқулықтар мен оқу құралдарын
жасауда пайдалануға болады. Зерттеудің нәтижелері, теориялық тұжырымдары
мен қағидалары қазақ ономастикасы жөніндегі зерттеулерде жаңа деңгейдегі
пайымдаулар жасауға мүмкіндік береді. Зерттеу тұжырымдары мен нәтижелерін
жаңа ғылыми пән – когнитивтік ономастика мен ономастикалық
лингвоконцептологияның теориялық және практикалық мәселелерін әрі қарай
зерттеуде, оқытуда монографиялар, жоғары оқу орындарына арналған оқу
құралдарын дайындауда, сонымен бірге ономастика, топонимика,
лингвомәдениеттану, когнитивтік лингвистика, әлеуметтік лингвистика пәндері
бойынша өткізілетін арнайы курстар мен семинарларда қолдануға болады.
Зерттеудің әдістері мен тәсілдері. Зерттеу барысында таза
лингвистикалық зерттеу әдістерімен қатар өзге ғылымдардың зерттеу тәсілдері
де қолданылды, олар: сипаттама жасау, жүйелеп салғастыру, түйіндеу, жіктеу,
концептілік талдау, компоненттік талдау әдістері. Сонымен бірге концептінің
когнитивтік матрицасын модельдеу барысында концепт фреймдеріндегі
топонимдік, мәдени ақпараттар мен деректерді мәтінді талдау әдіс-тәсілдері,
статистикалық-жиілік әдістері қолданылды.
Зерттеуде қолданылған сипаттама жасау, жүйелеу, бақылау,
салғастыру, түйіндеу, жіктеу, талдау әдістері, талданатын материалдың
когнитивтік - лингвистикалық, лингвоконцептологиялық,
лингвомәдениеттанымдық, семиотикалық сипаттамалар беруге көмектесті.
Зерттеу жұмысының талқылануы мен жариялануы. Зерттеу жұмысының
негізгі мазмұны мен нәтижелері бойынша Қазақ ономастикасын зерттеудің
жаңа бағыттары мен ерекшеліктері атты халықаралық ғылыми-практикалық
конференцияда (Тараз, 2011ж) мақала жарық көрді.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар. Когнитивтік ономастика тұрғысынан
зерттеліп отырған қазақ жалқы есімдерінде ұлттың ұжымдық тәжірибесі,
дүниетанымы, шаруашылығы, тіршілігі, рухани және материалдық мәдениеті
ономастикалық концептілер түрінде жинақталды.
Тілдік сананың лингвоментальді құрылымы ретінде тілдік жүйеде
объективтендіріліп, жалқы есімдер қалпында вербалданады, қазақ тіліндегі
жалқы есімдер дүниенің тілдік бейнесінде лингвомәдени бірліктер ретін де
ұлттың мәдени ерекшеліктерін, мәнділіктерін, құндылықтарын айқындайды.
Қазақ онимдері тіл мен мәдениеттің өзара байланысын; көшпелі, отырықшы
мәдениет типтерінің көрінісін лингвоментальді (ономастикалық концептілер)
кеңістігінде таңбалайды.
Қазақ онимдері өздерінің кумулятивтік қызметі негізінде
суггестиялық сипатта өзекті мәдени концептілердің ментальді құрылымдарын
құрайды. Ономастикалық концептілер өз кезегінде дүниенің ұлттық
ономастикалық бейнесін сомдайды. Жалқы есімдер өздерінің таңбалық
қасиетінің негізінде өз бойына этномәдени ақпараттарды жинақтаған
лингвомәдени таңба, ал кейбір онимдердің әлеуметтік ақпарлары ментальді
құрылымдарына сіңіп әлеуметтік таңба ретінде танылады.
Қазақ ұлттық таным кеңістігінде концептілер жиынтығы шеңберінде
этномәдени мазмұнды адам, табиғат, кеңістік, жануар, өсімдік
сынды іргелі концептілер және солардан өрбіген түртұрпаттық әйел,
еркек, мерген, батыр, тазша, кенже бала, су, жер, тау,
бәйтерек, жайылым т.б. концептілер жіктеледі. Ономастикалық концептілік
өрісте басқа да көптеген концептілер арқылы дүниенің ономастикалық бейнесі
өз көрінісін табады. Кеңестік ономастикалық концептінің түрлі ментальді
қабаттары тілдік сананың белгілі бір көріністерін, дүниенің тілдік бейнесін
сипаттайтын қазақ халқының тіршілігі, дүниетанымы, рухани әлеміне қатысты
топонимдер арқылы беріледі.
Жалқы есімдердің семиотикалық, яғни таңбалық табиғатына байланысты
жануар концептісінің түрлі деңгейлеріндегі лингвоментальді құрылымдар
этнологиялық, тілдік, мифологиялық аспектілерде өз көріністерін сақтаған,
дүниенің ономастикалық ұлттық бейнесі – ономастикалық концептілердің жүйелі
де кешенді жиынтығы және ұлт танымының жалқы есімдер деңгейіндегі тілдік
көрінісі болып табылады. Тілдік көркем мәтіндердегі ономастикалық
концептілердің қолданысы, вербалдануы мәтіннің дискурстық сипаттарына
байлансты және дискурсты құрылымдайтын маңызды құрал болып табылады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспе, 2 тарау, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ОНОМАСТИКА ЖҮЙЕСІНІҢ ЗЕТТЕУ АСПЕКТІЛЕРІ
Қазақ тіл білімінде соңғы жылдары қорғалған, ономастиканы жаңа
антропоцентристік парадигмада зерттеу, аталым теориясының негіздерін
зерделеуге қатысты мынадай еңбектерді атауға болады: Г.Б. Мадиеваның Имя
собственное в контексте познания (2005), Б. М. Тілеубердиевтің Қазақ
ономастикасының лингвоконцептологиялық негіздері (2006), Қ.Ж.
Айдарбекованың Қазақ терминологиялық аталымының ономасиологиялық
аспектісі (2009) атты докторлық диссертациялары. Бұл жұмыстарда қазақ
ономастикасы мен терминологиялық аталым теориясының бірқатар іргелі
проблемалары қарастырылып, оң нәтижелерге қол жеткізілді.
Г. Мадиева Қазақстан ономастикалық ғылымында қалыптасқан ғылыми-
теориялық пайымдауларды жүйелеп, реттестіріп, зерттеу аспектілеріне жан-
жақты тоқталды. Сонымен қатар, зерттеуші алғашқы болып қазіргі
ономастикалық жүйенің метадиалектісі мен концептуалды-терминологиялық
аппаратын, қазіргі Қазақстанның ономастикалық кеңістігіндегі онимдік
бірліктерді леммалау проблемасын алғаш рет зерделеп, жүйелеп, тереңдете
қарастыру арқылы, бірқатар тың теориялық нәтижелерге қол жеткізді.
Б. Тілеубердиев қазақ жалқы есімдерінің номинативтік қызметіндегі
линговмәдениеттанымдық аспектілерді, жалқы есімдердің семиотикалық
қырларын қарастырып, ономастикалық концептіні кеңістік, адам, жан-
жануарлар, өсімдіктер сынды әмбебап концептілер құрылымында қарастырып,
олардың концептуалдану ерекшеліктерін айқындап берді. Сондай-ақ зерттеуші
өз жұмысында алғаш рет ғаламның ұлттық ономастикалық бейнесін мифонимиялық,
антропонимиялық, топонимиялық тұрғыдан сипаттап, белгілеп, бедерлеп берді
деуге болады.
Ономастикалық бірліктер аса күрделі тілдік таңба болғандықтан оларды
дәстүрлі тілдік зерттеу тұрғысынан ғана қарастыру жеткіліксіз болады,
себебі жалқы есімдердің мазмұны көптеген сыртқы факторлармен байланысты
болып келеді де адам санасында тілдік және тілдік емес білімдер жүйесін
құрайды: ұлттың, халықтың тәжірибесін, қоғамдағы адамдардың бір-бірімен
байланысын, шаруашылығын, рухани, материалдық мәдениетін т.б. концептілік
білім кешенінде өз бойына жинақтайды. Сол себепті жалқы есімдер
антропоцентристік бағытта қарқындап дамып келе жатқан когнитивтік
лингвистиканың жаңа саласы ретіндегі когнитивтік ономастика, ономастикалық
лингвоконцептология арнасында зерттелуі тиіс.
1.1 КОГНИТИВТІК ЛИНГВИСТИКАДАҒЫ ДҮНИЕНІҢ ТІЛДІК БЕЙНЕСІ
Әлемдік және отандық тіл білімінің қазіргі таңдағы дамуы
лингвистикалық зерттеулердің антропоцентристік бағытталуымен сипатталады,
тілді ішкі жүйелік талдаудан антропоцентристік талдауға көшу ХХ ғасырдың
аяғы мен ХХІ ғасырдың басындағы тіл білімінің есте қаларлықтай
ерекшеліктерінің бірі болып табылады, өйткені тілдік құбылыстарды зерттеуде
лингвистика адамдардың бір-бірімен қатынас жасауы дыбыс, сөз құрамы және
грамматикалық тәсіл жүйесімен шектеліп қала алмайды.
В.А.Маслованың пікірінше: Абай және тіл когнитивтік
лингвистиканың өзекті мәселесіне айналып отыр. Когнитивтік лингвистика
лингвистикалық зерттеулердің шеңберін кеңейте түсетін қазіргі
антропоцентристік парадигмалар шегіндегі когнитивизм негізінде туындайды
[1,9].
Антропоцентристік парагдима өз шеңберінде этнолингвистика,
лингвомәдениеттану, когнитивтік лингвистика, лингвопсихология тәрізді жаңа
бағыттарға жол ашады. Антропоцентристік бағыттағы 2зерттеулер ең алдымен
қабылдау (восприятие), ойлау (мышление), тіл (язык), есте сақтау (память),
әрекет ету (действие) тәрізді адамның когнитивтік құрылымына ерекше мән
беріп, ден қоя бастады.
Когнитивтік лингвистика – адамның танымы мен білімі, дүниені
қабылдау және ұғыну механизмі туралы ғылым. Когнитивизм – адамның ойлау
әрекетін тереңінен танытатын, трансформациялауда маңызды рөл атқаратын
таңбалар жүйесі ретінде қарастырылатын лингвистикалқ бағыт [2,53].
Когнитивтік лингвистика когнитивтік құрылымдарды қарастырумен қатар
адам санасында тілдік және тілдік емес ақпараттарды игеру, өңдеу, қолдану
тәрізді әрекетттердің жүзеге асуын қарастырады. Сондай-ақ тілдік таңба
арқылы қодқа салынған ақпараттарды ашу немес ақпараттарды кодқа салу
тәрізді әрекеттер когнитивтік лингвистиканың құзыретіне жатады.
Когнитивтік лингвистика жалқы есімдерді зерттеуде жаңа бағыттарға жол
ашады, бұл дегеніміз бұған дейінгі этнолингвистикалық, дәстүрлі, жүйелі-
құрылымдық, лингвомәдени, әлеуметтік лингвистикалық парадигмалары жоққа
шығармайды, қайта керісінше ономастикалық процестерді жаңа тұрғыдан көрсету
мен ұғынуға ұмтылыс жасалады. Когнитивтік лингвистика жеке лингвистиканың
аумағынан шыға отырып логика, психология, әлеуметтану, философия пәндерімен
байланыс жасауға мүдделі болмақ, ал мұның өзі осы саладағы ғылымның ауқымын
кеңейтеді.
Қазақ дәстүрі ономастикасында қазақ тілінің жалқы есімдері негізінен
семантикалық, құрылымдық әдіс тұрғысынан жүйелі түрде зерттелді, мұнда
ономастикадағы семантикалықжәне құрылымдық қатынастардың типологиясына
назар аударылды. Қазақ ономастикасында, сондай-ақ бүкіл тіл білімінде таным
шарттары мен құралдары ретінде тілдің рөлі мен трансформациялаудағы тілдің
таңбалау жүйесі екенін айқындауға көп көңіл бөлінді. Дегенмен, қазақ
онимдерін номинациялау мен функциялауда адамның танымдық және ментальдік
қызметі толық шамада лингвистикалық зерттеу пәні болып қалыптаса қойған
жоқ.
Е.Ә.Керімбаев қазақ ономастикасының белгілері мен қасиеттерін
когнитивтік сипатта төмендегіше көрсетелді: Қазақ халқының түсінігінде
дүние моделі болып анықталатын қазақ онимиясы тілдік қызметте, өзінің
тілдік функциясында іске асырылады; Тілдік тұлғаның жеке ономастиканының
(жалқы есімдер сөзқорының) функциялану сипатын айқындау қажет, ол
лингвокогнитивтік, уәждік деңгейлеріне тәуелді болады, тұлғаның тезаурусы
тілдік таңбаларды қолдану деңгейлерінің бейнесі мен көрінісі болып
табылады [3,176].
Г.А.Брутян, Р.И.Павиленис т.б. философтар, Ю.Н.Караулов,
Г.В.Колшанский, В.И.Постолова, Г.В.Рамишвили, Б.А.еребренников, В.Н.Телия
сияқты лингвистер тарапынан дүниенің концептілік және тілдік бейнесі
ажыратылып көрсетіледі. Тілдік формада берілген дүние туралы білімдердің
жиынтығы түрлі тілдік концепцияларда бірде дүниенің тілдік көрінісі,
бірде дүниенің тілдік моделі, бірде дүниенің тілдік бейнесі, бірде тіл
аралық дүние деп көрсетіліп жүр. Егер дүниенің тілдік бейнесі түрлі
деңгейдегі тілдік бірліктерде дүниенің ұлттық бейнесін көрсетсе, онда
ономастикалық деңгейдегі жалқы есімдер дүниенің ұлттық, тілдік бейнесінің
фрагменті болып табылады да, дүниенің ономастикалық ұлттық бейнесін құрай
алады деп қисынды түрде айтуға болады.
Осыған орай қазақ ономастикасының ұлттық болмыс концептілерін жасауға
қатысты тіл мен таным процестерінің ара қатынасын көрсету тіл қолданысының
когнитивтік жүйесіне сүйенеді деуге болады. Дүниенің тілдік бейнесі, ұлттық
болмысы әр этноста әр түрлі болуы этностың тәжірибесі, білімімен
байланысты. Өйткені тілдік таңбаның таңбалаушы қызметі сыртқыдүниемен
байланысында ғана емес, адамның өмірден көрген-білгені, көңілге түйгені
білімінің негізі болып табылады. Оның тілдік бейнесі, ұлттық рухани болмысы
әр халықта әр түрлі.
Дүниенің ономастикалық бейнесін, дүние туралы білімдердің жиынтығын,
тілдің дара бірліктерінде нақты тілдік қауымдастықтың ұлттық тарихи-мәдени
және әлеуметтік тәжірибесі ретінде елестетуге болады. Адамдардың қандай да
бір лингвомәдени қауымдастығының құнды тәжірибесі, дүниені тануы мен
түсінуі итілде жалпы есімдер арқылы ғана емес, сондай-ақ жалқы есімджер
арқылы да беріледі. Жалқы есімдер мәдениеттің басты концептілерін
суггестивтік формада бере отырып, айқын түрдегі кумулятивтік функцияға ие.
Жалқы есімдер онимдер арқылы тілдік таңбаларға, тілдік бірліктерге айнала
отырып, дүниенің ономастикалық моделі немесе бейнесі адамның дүние туралы
түсініктерін және дүниені тану қасиеттерін бейнелейді, сол себепті болса
керек, адам тілінің антропоцентристігі сияқты олар да антропоцентристік
қасиетке ие.
Ұлттық дүниетанымды, мәдени-тарихи әлеуметтік құндылықтарды түсіну
үшін жалқы есімдердің антропоним, топоним, зооним, этноним т.б. түрлі
категорияларына сүйену арқылы антропонимиялық, топонимиялық, этнонимиялық,
дүниенің басқа да бейнелері құрылады. Дүниенің антропонимиялық бейнесі
дегенді қазақ халқының этникалық құрамына енген рулар мен тайпалардың
саяси, экономикалық және мәдени бірлестігі, әл-ауқаты, хал-жайы, тіршілік
тұрмысы жайындағы ақпаратты алу, оны қайта өңдеп халыққа беру деп түсіну
керек. Ал, дүниенің топонимиялық бейнесі адам өмір сүріп, тіршілік еткен
шаруашылығы мен танымдық қызметі іске асатын географиялық орта туралы
ойлау, сөйлеу ақпаратын бекітеді.
Қазақ топонимиясы – георафиялық жалқы атаулардың жай ғана жиынтығы
емес, ол ментальдік факторларды көрсететін ономастикалық деңгейдің
лексикалық бірліктерінің жүйесі. Мәселен, көшпелі қазақ пен малшы табиғатқа
және географиялық ортаға өзінің шаруашылық қажеттігіне орай қалыптасады,
сондықтан да топонимдерде тек табиғат пен географиялық объектілер ғана
емес, осы табиғат пен оның объектілерінің қабылдануы бейнеленеді.
Қазақ халық терминологиясын зерттеуші Г.К.Қонқашпаев ...өмірдің
өзі оны (малшыны) қандай да бір жайылымның ерекшелігін жан-жақты білуді
ғана мәжбүрлеп қойған жоқ, (әсіресе жер бедерін, ауа райы, өсімдіктер, су
және бұлақ көздерін, оларды пайдалану мерзімдерін, әр түрлі малдарға
пайдалануға жарамдылығы т.б.) сонымен қатар малды ыңғайсыз ауа райынан
қорғау үшін көшіп бара жатқанда бағыт-бағдар алуға қызмет ете алатын
ландшафтың барлық ұсақ ерекшеліктерін де белгілеп отыруға тәуелді етті
[4,39]ғ – деп нақты түрде атап өтті.
Когнитивтік лингвистикада да дүниенің тілдік бейнесі
концептілерді бөлу мен ішкі танымдық коды (репрезентация) негізінде
зерттеледі, концептіге ұғым енгенімен, ол ұғыммен шектеліп қалмайды,
концепт қайта сөзге қатысты барлық ақпараттарды қамтып отырады. Сөзде
сөздің алуан түрлі ассоцациялық байланыстарын бейнелейтін денотативті және
коннотативті мазмұн болмақ, олар өз ішіне көптеген лексикалық бірліктердің
мағыналарын жинақтайды. Концептіде әрбәр тәілдік тұлғаның мәдени деңгейі
іске асады, концептінің көрінісі сөзде ғана емес, сондай-ақ сөз
тіркестерінде, дискурста сөйлеуде, мәтіндерде де жүзеге асырылады.
Жалқы есімдер жүйесі ономастикалық деңгейде қазақ мәдениетінің
негізгі концептілерін тілдік тұрғыда жаңғыртып көрсетуге қабілетті. Қазақ
мәдениетінің инегізгі концептілерінде бекітілген тілден тыс аялық
білімдерді тіл арқылы көрсетуді жалқы есімдердің материалдары негізінде
ғана емес, сондай-ақ фразеологизмдер, дискуртар, мәтіндер матералдары
негізінде де байқауға болады. Біз жұмысымызда негізінен концептілдердің
ономастикалық тұрғыдан вербалдануын қарастырамыз. Концептілердің ментальдік
құрылымдарының мән-жайын ашып көрсету үшін ономастикалық мәтіндер:
фольклорлық мәтіндер мен ритуалдар, жалпыға бірдей қалыптасқан қоғамдық
дәстүр, әдет-ғұрып, түрлі формадағы адамның іс-әрекеттері, әлеуметтік
институттар, материалдық мәдениет ескерткіштері, дүниенің таңбалық моделін
іске асыру ретінде ұғынылатын басқа да семиотикалық мәдени мәтіндер
пайдаланылатын болады.
Қазақ жалқы есімдерінің жүйесін зерттеуге арналған концептологиялық
бағыт қазақ ономастика бойынша жинақталған бай иллюстрациялық және
теориялық материалдарға жаңа тұрғыдан қарауға мүмкіндік береді, мұның өзі
қазақ ономастикасындағы когнитивтік зерттеулердің ауқымын кеңейтіп, әрмен
қарай жалғасын табуға негіз болады.
1.2 ОНОМАСТИКАНЫҢ ЛИНГВОМӘДЕНИЕТТАНЫМДЫҚ СИПАТЫ
Егер қазақ жалқы есімдерін зерттеудегі когнитивтік әдісте жалқы
есім және ойлау, білім қатынастары негізге алынатын болса, қазақ
онимдерін зерттеудегі лингвомәдениеттанымдық әдісте мәдени-ұлттық сана мен
оның таңбалық белгісі аралығында жалқы есімдер мен мәдениеттің қатынасы,
өзара әрекеті басты назарға алынады. Кез-келген тілдік, соның ішінде
ономастикалық құбылыстың табиғатын тек тілдік заңдылықтарына сүйеніп қана
қоймай, сонымен қатар халықтың дүниетанымына, салт-дәстүріне, ұлттық
болмысына назар сала қарау лингвомәдениеттану пәнінің үлесіне тимек.
Қазақ есімдерінің осындай лингвомәдени типтері семантикалық маңызға
ие белгілі бір әдет-ғұрып және ритуалдармен байланысты болып келеді.
Анторпонимдердің мұндай типтерінің лингвомәдени семантикасына белгілі қазақ
ономасты, профессор Т.Жанұзақов жан-жақты сипаттама береді: Мұндай
түрдегі есімдер барлық түркі тілдерінде келесі нұсқаларда кең тараған: ...
қазақша Тоқтасын, Тұрсын, Тоқтар, Тоқтамыс, Ұлтуар; түркіменше Турсун,
Турды, Иектер, (жетер); өзбекше Турсун, Тохта; құм. Олмес, Қалсын. Егер
отбасында бірнеше қыз дүниеге келіп, бр де бір ұл тумаса, ең соңғы қызына
ендігіде қыз туылмауы үшін Қызтумас деген есім беретін. құм. Қыстаман –
қызтумау немесе Улангерек – ұл керек; қырғ. Бурулгу-бұрылшы, Тоқтобубу –
тоқта бибі [5,9-10].
Қазақ жалқы есмдерін мәдениетпен байланыстыра зерттеу ономастикадағы
басты бағыттардың біріне айналуы мүмкін. Қазақ жалқы есімдерін этномәдени
аспектіде зерттеу қазақ ономастикасының қазақ этнографиясымен, материалдық
және рухани мәдениетімен кең әрі алуан түрлі байланыстарн ашып көрсетеді.
Жалқы есімдерде халықтардың жайғасқан орны мен этникалық құрамы туралы
ақпарат, материалдық және рухани мәдениеті жөнінде деректер, діни
дүниетаным мен сенімдер, әдет-ғұрыптар мен салттар және халықтың рухани әрі
әлеуметтік өмірінің басқа ба салалары туралы мәліметтер бар [3,9].
Қазақстанның территориясы мен табиғаты алуан түрлі екендігі белгілі,
мұнда суармалы және егіншілікке жарамды кең аймақтар бар, бұл аймақтар ерте
орта ғасырлық және орта ғасырлық қазақ қалаларының пайда болуы мен дамуына
байланысты диқаншылық дақылдарын өсіруге ықпал етті. Мәселен, көптеген
археологиялық деректер мен тарихи жазба ескерткштердің көрсетуінше,
Оңтүстік Қазақсатн (негзінен Отырар – Арыс аймағы) ілгеріден бастап
Қазақстанның ірі отырықшы жер шаруашылығы базистерінің бірі болған, мұнда
диқаншылық дәстүрлері, қала құрылысы мен мәдениеті орын алды.
Әрине, осындай қуатты диқаншылық мәдениет Оңтүстік Қазақстанның тарихи
топонимикасына және қазақ географиялық (диқаншылық) терминологиясында әсер
ерпей қоймайды. Географиялық жалқы есім атауларын зерттеудегі
лингвомәдениеттанымдық әдіс мәдениет көріністерімен тікелей байланысы бар
барлық тілдік құбылыстарды есепке алуда қарастырады, өйткені тілдік
таңбалардың мәдени ақпараттан артықшылығы жасырын (имплицитный) сипатқа ие,
ол тілдік мағыналар арқылы жасырынатын сияқты. Тіптен қайсыбі географиялық
апеллятивтің төл сөз немесе шеттен енген сөз екендігіне қарамай
мәдениеттанымдық ақпараттылыққа ие болуы мүмкін, өйткені тілдік енгізулер
көп жағдайда мәдени енгізілімнің лингвистикалық ізі болып табылады. Бұл
заңдылықты кәріз, керіз сияқты ирригациялық термин мысалынан көруге болады.
Адамның шындық объективтік дүниесіне рухани және материалдық мәдениеті:
мал шаруашалығы, қала салу ісі, диқаншылық, ұлттық салт-дәстүрі,
мәдениеттің басқа да түрлері жатады. Тілдің бейнелеу және кумулятивтіу
қызметі тілдің сөздік құрамында жалпы және жалқы есімдер деңгейінде мал
шаруашылығының (көшпелі), диқаншылықтың, қала шаруашылығы басқа да мәдениет
түрлерінің түрлі көріністерін беруге, жинақтауға және бекітуге қабілетті.
Мысалы, Қазақстан территориясында және оның өткен тарихында қалалар
мен қала мәдениетінің болғандығын археологиялық ескерткіштер мен қолдан
жасалған бұйымдар (артефактілер) ғана емес, сондай-ақ топонимдер мен
географиялық терминдер де дәлелдей түседі. Өйткені тілде, әсіресе топоним
мен географиялық терминологияда түрлі сипаттағытарихи-мәдени
деректерсақталып қалған.
Қазіргі лингвистикада көркем мәтін түзудің маңызды мәселелерінің бірі
көркем шығарманың ономастикалық кеңістігін қалыптастыру болып табылады.
Осыған орай, көркем мәтін онимдерін зерттеу нысаны ретінде алған еңбектер
санының артуы – заңды құбылыс. Жалқы есімдердің көркем мәтін түзудегі
қызметін зерттеуде автордың ойын және мәтіндегі ақпаратты жеткізу
мақсатында онимдік бірліктерді қолдануда автордың құқығы басты назарда
ұсталады.
Көркем мәтін авторларының шығармашылық шеберлігін онимдерді мәтін түзу
заңдылығына бейімдеп, олардың мәтін ішіндегі эстетикалық маңыздылығын аша
түсуінен, қажетті ақпаратты жеткізуде, әртүрлі қызметте орынды пайдалана
алуынан байқаймыз. Сонымен қатар жалқы есімдерді лингвистикалық және
экстралингвистикалық факторлармен байланысты қарастырылатын тілдік құрал
ретінде зерттеу онимдердің ерекше мәдени құндылық екендігін таныта түседі.
Поэтикалық ономастика – қазақ тіл білімінде көп зерттелмеген, тың
саланың бірі. Осы бағыттағы зерттеулер түркі, соның ішінде қазақ тіл
біліміндегі онимдердің құрылымдық таптастырылуын айқындауға;
антропонимдердің, топонимдердің шығу тегін зерделеуге, олардың көркем
шығармадағы алатын орнын анықтауға мүмкіндік береді. Осыған байланысты
тарихи ескерткіштердегі ономастикалық кеңістікті зерттеу тіл біліміндегі
көркем мәтін ономастикасын жаңа қырынан талдап, жалпы көркем шығарма
ономастикасымен салыстыра қарастырып, нақты тұжырым жасауда, ерекшеліктерін
анықтауда маңызды. Орта ғасырда өмір сүрген философ, ақындар Ж. Баласағұн,
Қ.А. Ясауи, А. Йүгінеки, Хорезми шығармалары – қазақ халқының тарихи-мәдени
өмірінен ақпарат беретін құнды дүниелер. Олардың тілдік бірліктерді (соның
ішінде онимдерді) шеберлікпен қолдануларынан Құтты білік, Диуани
хикмет, Ақиқат сыйы, Мұхаббат-наме шығармаларын қарастыра отырып, сол
кездегі қоғамдық құрылым, мәдени құндылықтарды, қоршаған ортаны, аспан
әлемін, өзіндік көзқарастарын т.б. авторлардың танымы арқылы анықтауға
болады.
Ж. Баласағұн, Қ.А. Ясауи, А. Йүгінеки, Хорезмидің ономастикалық
поэтикасының көркемдік ерекшелігін ашу ақынның көркем-бейнелік ойлау
қабілетін толық анықтау, оның адамзаттың дамуына, көркеюіне қосқан құнды
үлесін айқындау дегенді білдіреді.
Онимдердің көркем мәтінді байытуда маңызы зор десек, сонымен бірге
онимдерді байытуда көркем мәтіннің де маңызы орасан. Халық антропонимиясын
тануда әсіресе фольклордың орны аса ерекше. Ондағы кейіпкерлердің есімдері
мен образдары бүгінгі ұрпақтарға жетіп, өмірде, күнделікті тұрмыста қазірге
дейін кеңінен қолданылып келеді.
Көркем шығармадағы онимдер жанр түріне қарай әртүрлі болып келеді.
Оларды ойдан шығарылған кейіпкерлер, тарихи тұлғалар, прототипі бар есімдер
деп бөлуге болады. Көркем шығармада ономастикалық лексика ерекше орын
алады. Әр жазушы оны ерекше көзге түсетін, стильдік экспрессивті құрал,
стильдің ерекше көрсеткіші ретінде қолданады.
Көркем шығармалардағы онимдердің зерттелуі. Қазақ ономастикасында
көркем шығармадағы онимдер мәселесіне көп уақыттан бері назар аударылып
келеді. Поэтонимдер көптеген еңбектердің зерттеу нысанына айналған.
Мәселен, Қозы Көрпеш – Баян сұлу дастанындағы онимдерді қарастыруда үш
мәселе көтеріледі: 1) поэманың дүниеге келу дәуірі; 2) таралу
географиясы; 3) оларды жалпы түркі ономастикасының тарихи даму кезеңдері
мен тілдік ерекшеліктеріне сәйкес топтастыру (Ә. Қайдаров,
А. Мұқатаева), М. Әуезовтің Абай жолы эпопеясындағы онимдерге толық
талдау жүргізіліп (Т. Жанұзақ), көне тарихи ескерткіштердегі онимдік
бірліктер зерттелген (В.У. Махпиров). Сондай-ақ Абай жолы эпопеясының
тілі арнайы зерттеліп, ономастикалық материалдары анықталып, ондағы тікелей
кейіпкерлерге статистикалық талдау жүргізілген (Е. Жанпейісов),
Ш. Уәлихановтың Манас қырғыз эпосын талдауы жөнінде мысал келтіріліп,
қазақ халқының эпикалық жырларының бірі Қобыланды батыр ономастикасы
қарастырылған (А. Жұбанова, Е. Жұбанов). Сонымен бірге жалқы есімдердің
қызметі (К.З. Жаппар), прозадағы түркі тіліндегі топонимдер (Г.
Оразғалиева), жалқы есімдердің құрамы мен лингвостилистикалық қызметі (Д.М.
Керімбаев), эпопея онимдерінің лексика-семантикалық, құрылымдық сипаты (К.
Еспаева), топонимдер мен этнонимдердің таралу ареалы анықталып (С.
Сәкенов), орыс тіліндегі шығармалардағы онимдердің қазақ тілінде берілуі
(Г.Е. Исабекова), басты кейіпкер есімдерінің уәжі мен стильдік қызметі
(С.У. Тәукеев) анықталған.
Көркем мәтін ономастикасы бойынша көптеген мақалалар мен еңбектердің
жарық көруі оларды зерттеу заңдылықтары мен жаңа бағыттарын ашуға және
зерттеу бойынша теориялық концепциялар жасауға мүмкіндік береді.
А.В. Суперанская: Әр дәуірдің өзіндік фактілері мен шындық болмысы
бар, олармен кейіпкерлердің сөздері мен есімдері, әдеби шығарманың мәтіні
байланысты болады. Аталмыш фактілер авторлардың замандас оқырмандарына
белгілі, бірақ олар дәуір өзгеруіне, жаңа ұрпақ келуіне байланысты
ұмытылады. Сондықтан шығарманы дұрыс қабылдау үшін сол кезеңге байланысты
экстралингвистикалық факторларды анықтау керек, – деп атап көрсеткен.
Демек, Құтты білік, Диуани хикмет, Ақиқат сыйы, Мұхаббат-наме
шығармаларын дұрыс қабылдап оқып, онимдерін анықтау үшін тарихи жағдайларды
сараптау қажет.
Құтты білік – түркілердің саяси, рухани, өмірлік құндылықтарының
өтпелі кезеңді басынан кешіріп отырған кезінде дүниеге келген шығарма,
Өгдүлміш пен Одғұрмыштың пікірсайысынан біз екі дін – ислам мен будданың
түркі жерінде орнығу сипатын аңғарамыз, сонымен бірге автор түркілердің
рухы мен қуатының әлсіреуіне және де осы әлемнен қашыратын, әлемде болып
жатқан оқиғаларға бейқам қарататын діннің таралуына деген қаупін
білдірген. Бұл ескерткіш – моралдық құндылықтарға көңіл бөліп, жалпыадами
сипатты жоғалтпауға шақыратын шығарма. Ж. Баласағұн, Қ.А. Ясауи, А.
Йүгінеки, Хорезми өз шығармаларының басты мақсаты – Алланы дәріптеу
болғандықтан, дидактикалық шығарма ретінде теонимдерді көп қолданған,
сонымен бірге онимдерді шығарма ішінде тірек сөздер ретінде мәтінтүзушілік
қызметте қолдана отырып, оқырмандарға өз ойын жеткізе білген.
Құтты білік ескерткішінің ономастикалық жүйесі.
Ж. Баласағұнның Құтты білік тарихи ескерткішінің ономастикалық
кеңістігі топонимдер, антропонимдер, теонимдер, космонимдер, этнонимдер,
библионимдерден тұрады.
а) топонимдер: Автор тұтас шығарма кеңістігінде қысқа бір бөлігі
ретінде ақиқат өмір және ақиқаттан тыс болмыстағы топонимдерді қолданған,
нәтижесінде олар автордың шығармашылық түйсігі арқылы нақты перцептивті
және эмотивті сипатқа ие болған. Топонимдер арқылы берілген кеңістік
бейнесін бірегейлендіруде мынадай критерийлер тірек ретінде ескерілген:
жиі қолданысы: Шын Машын, Рұми;
онимнің мәтіндегі алатын орны – синергетикасы;
поэтонимдік ақпарат (автордың өмірбаяны, мәтіннің жазылған жері
т.б.).
Осы критерийлердің ішінде біздің үлкен қызығушылығымызды тудырғаны
соңғысы:
1) автор мәтін ішінде өзінің туған мекенін көрсеткен:
Құзорда елі оның туған мекені,
Түп нәсілі анық, тілді екені ...
Құзорда (Баласағұн) – Қарахан мемлекетінің астаналарының бірі болған
ортағасырлық қала атауы. Жазба деректерде Х ғасырдан бастап белгілі. Әл-
Мақдисидің мәлімдеуінше, ол игілікке бай, үлкен қала болған. Ал М.
Қашқари Баласағұнның Күз-Ұлыс немесе Күз-Орда (Құз-Орда) деген басқа да
аттары болғанын айтады. Зерттеушілердің пікірінше: 1) Баласағұн алғашқыда
(VІІІ ғ.) түрікше – Беклік (Бекініс – бекініс), соғдыша Семекке деп
аталған.
2) автор мәтін ішінде ескерткіштің қайда жазылып, аяқталғанын берген:
Хаттап-қаттап барын жазды көңілде,
Тәмәмдады жырымен Қашқар елінде.
3) автор шығарманың кімге арналғанын көрсетеді:
Шығыс ханы, Машындардың бектері,
Даналары жердің, асыл тектері.
4) Шығарманы қайда, кімдердің бағалағанын аңғартады:
Машын-Шынның хәкімдері жарасып;
Мадақтастып таң-тамаша қалысып.
Ақиқат болмыста бар топонимдер арқылы Ж. Баласағұнның шығармаға қатысты
мәліметін біз былайша бере аламыз: Құзорда – автордың туған жері; Машын –
шығарма арналған ханның жері; Шын – Солтүстік, Машын – Оңтүстік Қытай –
шығарма бағаланған жер; Қашқар – шығарма жазылып аяқталған жер; Қытай –
сауда дамыған жер; Руми, Үнді – бұл дүниенің кереметі салыстырылған жер.
Сонымен қоса, Құтты білік – негізінен дидактикалық шығарма, тәрбиелік
мәні зор. Адамзаттың неге асық, неден қашық болу керегін үйретеді. Өзі
тойса да, көзі тоймау:
Дүние таңсығы Руми, Үнді жібегін.
Ескерткіште бөліп көрсететін төртінші критерий:
қанағат етуге шақыру:
Қытай керуені жүрмегенде жосылған
Қайдан келер еді мың-мың асылдар.
Тарихи ескерткіште сонымен бірге ақиқат емес дүниелер мен бағыт-
бағдарды білдіретін терминдер қолданылған. Мәселен:
Ізгілік – оң, Ессіздік – сол: Жүгің – ар ...
Оңың – ұжмақ, солың – тамұқ, біліп ал!
Бар халыққа екі үйді жаратты,
Бірі тозақ, бірі ұжмақ жәннаты.
Бір күншілік рахатқа малданба,
О дүние жәннатын бақ арманда ...
Қазақ тіліндегі бағыт-бағдарды білдіретін атаулардың этимологиясы
туралы мәселені зерттеп; құбыла, батыс, шығыс, оң, сол, арқа атауларына
тоқталған: әлемнің бағыт бағдарын анықтаудың ең көне тәсілі күннің шығуы,
батуы, тал түс, түнді білдіретін сөздер арқылы. Қазақ тілінде күншығыс,
күннің шығуын білдіретін, яғни шығыс сөзі, күнбатыс, күннің ұясына батуын
білдіретін, яғни батыс сөзі бар, бұл көне түркілік бағыт бағдарға сәйкес
(Р.Б. Иманалиева).
Бір өрлем жер Туар Батар арасы,
Күшті, опалы болса бірлік, шамасы!
Ж. Баласағұн салыстырмалы түрде қос жаһан, яғни осы дүние мен о дүниені
салыстыра берген:
Ей, жолыңды, пейіліңді түзегей,
Қос жаһанда төрден орын тілегей!
Мұндағы ой: осы дүниеде жасалған тірліктерінің бәрі таразыланып, о
дүниеде оңың – жұмақ, солың – тамұқ болып алдыңнан шығады, қайсысы басым
болса, жасаған тірлігіңе қарай, сол жерден орын аласың, яғни қос жаһан осы
дүние мен о дүниенің байланысы күшті.
ә) антропонимдер: Тарихи ойдан шығарылған шығарманың ономастикалық
кеңістігінде бізге таныс, ақиқат ономастиконынан белгілі әдеби немесе
мәдени кейіпкер есімдері де кездеседі. Бұл ойдан шығарылған әлем мен ақиқат
өмірдің, болмыстың жақындауына иллюзия жасайды, бізге белгілі кісі
есімдерімен салыстыра отырып, кейіпкерлерді жақсы білуге мүмкіндік береді.
Ж. Баласағұн Құтты білік ескерткішіндегі антропонимдерді мынадай
топтарға бөлуге болады: а) ойдан шығарылған кісі есімдері: Күнтуды,
Айтолды, Өгдүлміш, Одғұрмыш, Ерсік, Көсәміш; ә) хан, патша есімдері: Тавғаш
Қара Буғра, Афрасийаб, Алып Тоңға Ер, Нушин рауан, Хұсрау, Қайсар,
Нұшырбан; б) ғұлама, ғалымдардың есімдері: Лұқман, Ұқлидис (Евклид); в)
жаулап алушы: Ескендір Зұлқарнайын; г) аңыздарда, шығармаларда кездесетін
кейіпкерлер: Шаддад, Намруд, Фарун, Қарын, Рүстем; ғ) пайғамбарлар есімі:
Мұса, Сүлеймен, Иса, Мұхаммет; д) халиф есімі: Қайдар (Әзірет Әлінің лақап
аты): Атық (араб) – азат етуші, бостандық әперуші. Әбубәкірдің лақап аты.
Фарұқ (араб) – қайырымдылық пен зұлымдықты айырушы, Әділ деген мағынада
Омарға берілген лақап ат. Зақ пен нахақты айырып беруші; е) автор есімі:
Жүсіп.
Автор басты кейіпкерлердің диалогы, теңеулер арқылы есім тағылу уәжін
ашады. Мысалы:
–Уа, Елік, – деді Айтолды, – рахымды,
Күнтуды деп неге қойған атыңды?
Елік айтты: – Атымды есті ер беріпті,
Қылығымды көріп, танып, сеніпті.
Айтолды айтты: – Уа, Елік, құрметті,
Жер-жаһанға мәлім атың күн текті.
Сөзін кесті, Айтолды айдай жантайып,
Кетті үйіне, көңілі өсіп, марқайып.
Айтолды атым, толған айдай толы едім,
Орталандым, сөніп барам, өлемін...
Автор шығармада адресанттардың аялық біліміне сүйене отырып, кейбір
антропонимдерді сөзжұмбақ түрінде берген.
Көптеген ғалымдардың пікірінше, аспан культімен, жұлдыздармен
байланысты антропонимдер ең көне болып есептеледі. Ай және күн компоненті
бар есімдер түркілерде кеңінен таралған есімдер болып саналады. Құтты
біліктегі басты кейіпкерлердің есімдері Айтолды және Күнтуды, олардың
есімдері дәулетпен (бақытпен) және әділдікпен байланысты. Аспан культі мен
жұлдыздарға қатысты қазақ есімдері аспанға, суға, жерге табынған көне
түркілердің наным-сенімімен байланыстырылады (Т. Жанұзақов). Отбасында ұзақ
уақыт бойы сәбидің дүниеге келмеуі немесе тек қыз баланың туылуы ата-ана
қуанышына дүниеге келген ұл баланың есімінде көрініс табатыны белгілі.
Мұндай есім Құтты білікте де кездеседі. Көсеміш – қалаулы, тілеулі.
Адамның қандай да бір мінез-құлқы есімінде көрініс табады: Өгдүлміш –
мақтаулы, Оғдұрмыш – оятушы.
б) теонимдер:
Ескерткіште Жаратушы ұғымын білдіру үшін Алла, Құдай, Тәңір, Хақ
теонимдері қолданылған:
Алла атымен үшбу хатты бастайын
Тәңірімнің бұйрығынан аспайын.
Бір Алланың рахымы ма тілерің?
Мұсылманға өзің рахым тілегін.
Берді Құдай ақыр маған тілекті
Есендікпен қауыштырдың білекті.
Құдай жалғыз – мен жалғызбын, бауырым.
Құдай берді ақыл, білім, еңбекті.
Осы жолдардан біз оларды атап қана қоймай, қолданыстағы тіркес арқылы
ерекшелігін анықтағанын байқаймыз, осы үдеріс қазіргі кезге дейін жеткен,
яғни Алла рахымы, Тәңір бұйрығы, жалғыз – Құдай тіркестері сақталған.
в) космонимдер: Ж.Баласағұн Құтты білік дидактикалық шығармасында
жасанды антропонимдермен қатар космонимдерді де дінді тәрбиелік мәнде
уағыздау мақсатында қолдана білген. Шығармада Қозы, Үд, Әрәндір, Қушық,
Арыстан, Бұғдай басы, Үлгі, Чадан, Иа, Оғлақ, Көнәк, Балық, Күн, ай, Руми
қызы, Миррах, Үркер, Қарақұс, Иылдырық, айғыр, Иәтікен, Саратан, Сәбит,
Арзу, Иалчық, Оңай, Күрүд космонимдері қолданылған. Сонымен бірге
Ж.Баласағұн күнді қызыл қалқан және Руми қызы деп атайды. Мәселен:
Руми қызы жүзін жерге жасырды,
Бар әлемді зәңгі-түнек басынды.
Руми қызы жүзін жерге жасырып,
Жаһан жүзі тұнжырады, басылып.
Қызыл қалқан найза бойын асқанда
Сарайға кеп, кірді тура жасқанбай.
Автор мұнда күннің түсі мен пішінін басшылыққа ала отырып, қызыл қалқан
деген теңеу қолданған. Руми қызы атауын қолдануының себебі, біздің
ойымызша, Рүм – Византия, яғни Византия қызы, қазіргі татар тілінде Рүмия
деген антропоним бар, оның түсінігін – византиялық қыз деп береді.
Ж.Баласағұн ғаламшарлардың орналасу (мезгілі бойынша орын алу) тәртібін
көрсеткен. Автор оларға қысқаша анықтама беріп, ерекшеліктеріне тоқталған,
сонымен бірге анықтамалары адамзатқа қатысты берілген. Мәселен, Арзу, Сәбит
ғаламшарлары нұрын шашқан, тілек орындаушылар ретінде қолданылған.
г) этнонимдер: Белгілі ономаст-ғалым В.У. Махпиров Құтты білік пен
Диуан лұғат ат-түрк шығармаларын салыстыра зерттей отырып, мынадай
ақпарат береді: Халықтардың этногенетикалық және этносаяси тарихы өзінің
мәдени салт-дәстүрлері ғана емес, басқа да көрші елдердің мәдениетіне
қатысты әртүрлі дереккөздерде сақталады. Басқа этнос емес сол халықтың
тарихына қатысты мәліметтер мен фактілерді анықтауда аталмыш дереккөздерде
белгілі бір этнос жиынтығын атайтын нақты терминнің қолданысы ең басты
критерий болып келеді, яғни этноним.
Ж. Баласағұнның этика-дидактикалық поэмасында этнонимдер көп емес. А.
Валитова Құтты біліктегі этностық атаулардың екі түрін берген: 1) этноним
мағынасын айқын беретін термин ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
І ОНОМАСТИКА ЖҮЙЕСІНІҢ ЗЕТТЕУ АСПЕКТІЛЕРІ
1.2 ОНОМАСТИКАНЫҢ ЛИНГВОМӘДЕНИЕТТАНЫМДЫҚ СИПАТЫ
1.3 ОНОМАСТИКАЛЫҚ КЕҢІСТІКТІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ СИПАТЫ
1.4 ҰЛТ ТАНЫМЫНЫҢ ЖАЛҚЫ ЕСІМДЕР ДЕҢГЕЙІНДЕГІ ТІЛДІК КӨРІНІСІ
ІІ ЭТНОМӘДЕНИ КЕҢІСТІКТІҢ ЛИНГВОКОГНИТИВТІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 ТОПОНИМДІК АҚПАРАТ ТҮРЛЕРІНІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ
2.2 ТОПОНИМДІК КЕҢІСТІКТІҢ МӘДЕНИ ҚҰРЫЛЫМЫ
2.3 ТОПОНИМДІК АТАЛЫМНЫҢ ЛИНГВОКОГНИТИВТІК СИПАТЫ
2.4 ҚАЗАҚ ТОПОНИМИЯСЫНЫҢ КОНЦЕПТУАЛДАНУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Қазақ ономастикасының алғашқы даму кезеңінде қазақ тіліндегі
жалқы есімдер тілдік тұрғыдан зерттеліп, қазақ онимдерінің этимологиясы,
лексика-семантикалық топтары, мағынасы, топонимикалық жүйелердің
регионалдық ерекшеліктері айқындалды. Қазіргі кезеңдегі тіл білімі
ғылымының дамуы антропоцентристік бағытта жүргізіліп жатқан зерттеулермен
сипатталады.
Антропоцентристік парадигма тілді санамен байланысты қарастырады:
тілдік таным процестеріне, тілдік тұлғаға, яғни тілді адам арқылы анықтауға
осы бағыт басты назар аударады. Этностың ұлттық таным әлемін өз бойына
сіңірген қазақ тіліндегі жалқы есімдерді жаңа ғылыми парадигмаға сәйкес
зерттеу қазақ ономастикасының алдына соны мақсаттар, міндеттер, маңызды
ұғымдар мен зерттеу тәсілдерін қойып, ономастиканың бұрын соңды болмаған
метатілдік теориялық негіздерін қалыптастыруға мүмкіндік береді. Әлемді тіл
арқылы танудағы жалқы есімдердің орны мен маңызын ескерсек, ономастикалық
тілдік бірліктердің ментальді-когнитивтік сипаттарын айқындай қазақ тіл
білімінің қазіргі таңдағы өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Ұлттық мәдениеттегі, жалпы лингвофилософиядағы, тілдегі адам
феномені ХХІ ғ. тек лингвистер мен өзге де гуманитарлық ғылымдар
өкілдерінің үлесінде қалмай, өнер, жаратылыстану ғылымдары, информатика
т.б. көптеген пәндер тоғысында зерттелуде. Адамның биологиялық түр ретінде
антропологиялық, нәсілдік, мәдени, интеллектілік, сана, таным, ойлау,
қоршаған ортаны түйсіну ерекшеліктері, тілі, діні, іс-әрекеттері, бүкіл
тыныс-тіршілігін жүйелі, жан-жақты зерттеуді қамтамасыз ететін когнитивтік
ғылым, қазіргі кезде жетекші орынды иемденді деуге болады. Әлемдік ғылым
дамуының қазіргі кезеңінде қоғамдық, гуманитарлық ғылымдар саласы кешенді
сипатта өрбуде. Заманауи технологиялардың жеделдете дамуы да адамзат
тарихындағы бұрынғы парадигмалармен салыстырғанда жаңа жоғары сападағы әдіс-
тәсілдердің, жан-жақты кешенділіктің қажеттілігін туындатады. Адамзат
танымының көкжиегі кеңейе түсіп монопәндік аядағы зерттеулер көптеген өзге
ғылымдардың зерттеу инструментарийлері мен дерек-ақпараттарын қолдану
интеграциялану арқылы пәнаралық, полипәндік сипатқа ие болып отыр.
Сондықтан қазіргі кезеңнің ғылыми терминологиялық аппаратында пәнаралық,
полипәндік, кешенділік ұғымдары өзекті позицияға ие.
Әлемдік және отандық лингвистиканың қазіргі кезеңде жаңаша
антропоцентристік парадигмада зерттелуі ономастикалық материалдың кешенді
сипатта, пәнаралық байланыста қарастырылу қажеттілігін растап қана қоймай,
күшейтіп, күрделендіре түсетіндігінің куәсі болып отырмыз. Осымен
байланысты, ономастиканы, оның ішінде топонимиканы когнитивтік аспектіде
қарастыру жаңа мүмкіндіктермен тың деректерге жол ашады. Бұл, өз кезегінде,
топонимикадағы бұрынғы теориялық парадигманың осы күнге дейін қол
жеткізілген табыстарын жоққа шығармай, оны жаңа ғылыми парадигмада
толықтыра, жетілдіре түседі.
Когнитивтік лингвистиканың түпкі мақсаты - адам санасының
тереңде жатқан менталдық құрылымдарды зерттеу, салыстыру, интерпретациялау
арқылы тілдік, лингвокогнитологиялық заңдылықтарды көрсетіп қана қоймай,
ұлтқа, адамзатқа тән адами құндылықтар жүйесін айқындау. Нәтижесінде
ұлттың, адамзаттың биологиялық түр болып, ұлт болып сақталып қалу үшін тек
адами құндылықтарды айқындап тізбектеу үшін ғана емес, оның ар жағында
қоғамдық, тұлғааралық қатынастарды, халықтар, ұлттар арасындағы
қатынастарды үйлесімді ету, гуманизациялау, өзара түсіністік тудыру,
рухани, мәдени интеграциялауға қол жеткізілмек.
Топонимдік жүйенің онтологиялық болмысын оның менталды
табиғатынан бөлек қарастыруға болмайды, өйткені онтологиялық болмыс
менталдық жүйе арқылы іске асады, біз оның онтологиялық қалпын қатар танып
жатамыз. Тіл онтологиясы (тіл, тілдік жүйе, мәтін, сөйлеу әрекеті)
барлығы да бірден нәтиже, себеп болып табылатын менталдық болмыспен тұтас
күйде болады. Когнитивтік талдаудың сүйенетін басты негізі топонимдердің
адамның тілдік санасында репрезенттелуі, миымен қабылданып, санада
өңделуі.
Алайда қазақ ономастикасында жаңа бағыт бойынша атқарылған
жұмыстар ұлттық ономастиканың лингвокогнитивтік, психолингвистикалық,
этнокогнитивтік проблемаларын толық шешіп берді деуге ертерек. Топонимдік
бірліктерді ұлттық когнитивтік базаның өзегінен орын алатын аксиологиялық-
танымдық маңызы зор элемент ретінде қарастыру, осымен байланысты халықтың
топонимдік білімдерін репрезенттеу проблемалары кешенді полипәндік
тұрғыдан зерттеуді қажет етеді.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақ ономастикасында онимдік
бірліктердің прецеденттілік сипаты, мәдени кодтар арқылы репрезенттелу
проблемалары, аталым теориясы, оның ішінде метафоралық аталым проблемалары
ғылыми тұрғыдан жан-жақты зерделене қоймағандығынан туындайды. Қазіргі
қазақ тіл білімінде аталым теориясында аталым механизмі, аталым негізіндегі
тілдік, когнитивтік механизмдер қабылдау, категориялау, субкатегориялау,
яғни ақиқат болмыстың жеке фрагменттерін бір-бірімен салыстыру, сәйкесетін
нақты аталым белгісін таңдап, таңбалаумен аяқталатын процедуралық
ойшаралармен түсіндіріліп келеді. Сол аталым үдерісі қабылдаудан бұрын,
қабылдау сәтінде, одан кейінгі - психоменталды деңгейде,
нейролингвистикалық деңгейде қалай өтеді, когнитивтік әрекеттердің сипаты
қандай, олар қандай тізбек құрайды - деген сауалдарға жауап іздеу
қажеттілігі де жұмысымыздың өзектілігін айқындай түседі. Қазақ
ономастикасында метафоралық номинация проблемасының әлі күнге қолға
алынбай келе жатқандығы да диссертациялық зерттеудің негізгі проблемалары
санатынан орын алады. Сонымен қатар бұрын қолға алынбаған ономастикалық,
оның ішінде ұлттық топонимдік концептінің когнитивтік құрылымын модельдеу
мәселесі, ұлттық топонимикон мен ұлттық сананың шарттылығы, өзара
байланысының мәдени парадигмада қарастырылып келуі, алайда топонимдік
бірліктер мен деректердің этнобірегейлік, ұлттық бірегейлік маркерлері,
оларды айқындаушы тілдік таңба ретінде осы жұмыс шеңберінде алғаш рет
проблема ретінде қойылуы Зерттеу жұмысының өзектілігін айқындай түседі.
Қазақ ономастикасы тарихындағы екінші кезеңде жалқы есімдердің
этнолингвистикалық, лингвомәдени сипаттары, көркем мәтіндердегі қызметі,
кумулятивтік функциялары зерделене бастады. Бүгінгі таңда қарқындап дамып
келе жатқан когнитивтік лингвистика тұрғысынан қазақ онимиясын бағамдай
келсек, жалқы есімдердің тек тілдік сипаттарын қарастыру жеткіліксіз болып
көрінеді. Жалқы есімдердің бойындағы рухани және материалдық мәдениетті
ұлттың танымдық тәжірибесімен сабақтастыра отырып, ментальді-когнитивтік
түрде таңбаланғанын қарастырумен ерекшеленеді.
Жоғарыда атап өткеніміздей, ұлттық мүддеге негізделген таным мен
түсінікті жеке ономастикалық бірліктер арқылы айшықтап суреттейтін дүниенің
тілдік бейнесін кең когнитивтік арнада, тұтастықта зертеудің мәні зор.
Қазақ тіліндегі ономастикалық жүйе тілдік құрылым ретінде өзіне тән
концептуалдық жүйеге де сәйкес келеді. Осындай сәйкестікке орай қоршаған
болмысты ментальді түрде сипаттайтын ономастикалық концептілер тіл-сана-
ұлт ауқымында жинақталған таным тәжірибесін мейлінше нақтылайды.
Қазақ жалқы есімдерінің табиғатын, сипатын, қызметін тіл-сана-
ұлт үштік тұтастықта жан-жақты қарастыру бүгінгі таңда қазақ
ономастикасының өзекті мәселесі болып саналады, себебі қазақ этносының
танымдық, когнитивтік болмысы қазақ ономастикасының материалдары негізінде
әлі зерттелмеген. Мәдени, рухани мәнділік пен құндылыққа ие жалқы есімдерді
қазақ этносының ішкі және айнала қоршаған болмысы туралы ғасырдан ғасырға
жинақталған білім тәжірибелерінің, қоры ретінде арнайы зерттеу аса қажет
деп тілеміз. Когнитивтік лингвистика мен лингвоканцептология арналарында
қарастырылған жалық есімдер ұлттық рухани әлемді суреттейтін, терең
мағыналық этномәдени мазмұнға ие мәдениет кеңістігінің ерекше құрылымы
екеін көрсету, сондай-ақ диссертацияда қарастырылатын мәселелер мемлекеттік
Мәдени мұра бағдарламасына сәйкес келетіндігі тақырыптың өзектілігін
көрсетеді.
Зерттеу нысаны. Қазақ топонимдері мен жалқы есімдерінің халықтық
географиялық атауларда, аңыздарда, батырлық эпостарда, көркем
шығармалардағы тілдік көріністері, халық танымында орын алған ментальді-
когнитивтік, концептілік құрылымдарына сәйкес тілдік көріністері. Ұлттық
топонимдік кеңістікті құрылымдайтын концептілер мен тілдік бірліктер
алынды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты – қазақ
дүниетанымының ономастикалық концептілердің дүниенің тілдік бейнесінің
этномәдени ерекшеліктерін айқындаушы құрылымдар ретіндегі орнын анықтау,
ұлттық когнитивтік базадағы және оның өзегіндегі құрылымдық элементі -
топонимдік кеңістіктегі қазақ халқының жер-су атаулары жөніндегі білімдері
мен түсініктерін жүйелеу.
Осы мақсаттарға жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу
көзделеді: Зерттеуге тиянақ болатын теориялық, әдістемелік
қағидалардщы айқындау және негіздеу; ономастикалық тілдік бірліктердің
когнитивтік, лингвомәдени, семиотикалық аспектілерін көрсету, ономастикалық
концептілердің негізгі ерекшеліктерін анықтау, қазақ ономастикалық
концептілер жиынтығындағы ономастикалық бірліктерге сипаттама жасау;
Ономастикалық конецептілердің лингвомәдени, әлеуметтік таңбалар
ретінде семиотикалық қасиеттеріне назар аудару, қазақ топонимдерінің
мәдениетаралық қарым-қатынас жасау барысында ішкі таным (репрезентация)
ерекшеліктерін айқындау, дүниенің ономастикалық бейнесіндегі фрагменттер
түрінде берілген антропонимиялық, топонимиялық, мифонимиялық көріністерді
нақты дәйектеу, қазақ ономастикалық концептілердегі көшпелі, отырықшы
мәдениет типтерінің көрінісіне этномәдени сипаттама беру.
Қазақ топонимдерінің топонимиялық аңыздарда, фольклорда, көркем
мәтіндердегі қолданылу ерекшеліктері негізінде лингвоконцептологиялық
жүйесін зерттеу, ұлттық топонимдік кеңістіктің категориалды аймақтарын,
идеографиялық мазмұнын айқындау, топонимдік ақпараттардың жіктемесін жасау,
қазақ тіліндегі топонимдік бірліктерді ұлттық мәдени кодтың
репрезентанттары ретінде қарастыру, ұлттық онимдердің прецеденттілік
деңгейлерін, негізгі айырымдық белгілерін айқындау, топонимдік
номинацияның лингвокогнитивтік негіздері мен психолингвистикалық
механизмдерін анықтау, қазақ топонимдеріндегі түр-түс атрибуттарының
терминдік атаулармен тіркесу жиілігін және репрезенттелу ерекшеліктерін
айқындау.
Зерттеудің ғылымилығы мен жаңашылдығы. Қазақ тіліндегі жалқы
есімдер алғаш рет когнитивтік лингвистика мен лингвоконцептология
тұрғысынан арнайы зерттелді, ономастикалық концептіге когнитивтік категория
ретінде сипаттама берілді, қазақ оноастикалық концептілік өрісінің құрылымы
мен сипаты айқындалды, қазақ жалқы есімдерін концептілік жүйе түріндегі
зерттеудің когнитивтік, лингвомәдени, семиотикалық аспектілері
қарастырылды, ономастикалық концептілердің лингвомәдени, таңбалық
қасиеттеріне байланысты түрлі ментальді қабаттары анықталды.
Зерттеу барысында когнитивтік ономастика теориясының негіздеріне
қатысты теориялық тұжырымдар жасалды, зерттеудің барысы мен нәтижесі
ретінде когнитивтік ономастиканы дәйектеп дәлелдейтін ономастикалық
лингвоконцептология негіздері анықталды, ғылыми негізде тұжырымдалды.
Ұлттық топонимдік кеңістіктегі атаулар когнитивтік базаның халықтың
топонимдік білімдер жүйесін құраушы, сақтаушы, таратушы элементі ретінде
кешенді сипатта қарастырылды, қазақ ономастикасында топонимдік ақпарат
түрлерінің жіктемесі жасалды, қазақ онимдік атауларының прецеденттілік
мәртебесі, олардың тілдік, танымдық әлеуетін білдіретін параметрлер мен
белгілер айқындалды.
Қазақ тілі топонимиконы мен ұлттық сана байланысы атаулар жүйесінің
ұлттық бірегейлік көрсеткіші ретінде қарастырылды, отаршылдық, тоталитарлық
мазмұндағы топонимдерде орын алған бұрмалаулардың түрлі тілдік
деңгейлердегі фонетикалық бұрмалаулар, орфографиялық бұрмалаулар,
семантикалық ауытқуға әкелетін бұрмалаулар, сөзжасамдық бұрмалаулар
типтері сипатталды.
Зерттеу материалдары. Қазақ жалқы есімдерінің когнитивтік,
лингвомәдени, семиотикалық аспектілерін ономастикалық лингво-концептология
мен когнитивтік ономастика арналарында қарастыру үшін ақын-жыраулардың
шығармаларынан, ауыз әдебиеті үлгілерінен, қазақ шежірелерінен, қазақ халық
композиторлары әндерінен, көркем әдебиеттерден, Мемлекеттік ономастикалық
комиссияның құжаттары мен шешімдерінен, мерзімді баспасөзден, ғылыми
дереккөздерде жиі қолданылатын жалқы мен жалпы атауларға қатысты тілдік
деректер пайдаланылды. Зерттеу барысында негізгі дереккөздер ретінде ең
алдымен, лингвистикалық деректемелер алынды. Лингвистикалық, топонимдік,
энциклопедиялық сөздіктер, анықтамалықтар мен ғылыми-көпшілік әдебиеттер,
фразеологиялық сөздіктер, Қазақ әдеби тілінің сөздігі, Қазақ тілінің
сөздігі. Сонымен қатар тарихи дерекнамалар, анықтамалықтары пайдаланылды.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы. Қазақ тіліндегі ономастикалық
жүйе осы зерттеуде қазақ когнитивтік ономастикасы мен ономастикалық
лингвоконцептология арналарынада зерделеніп, соған сәйкес теорилық
тұжырымдар жасалды. Зерттеу барысында қол жеткен ғылыми нәтижелер мен
тұжырымдар когнитивтік лингвистика, жалпы лингвоконцептология, салыстырмалы
лингвоконцептология, этнолингвистика, лингвомәдениеттану, ономастикалық
семиотика ғылыми пәндерінің нысанасындағы өзекті мәселелерді айқындауға
және теориялық тұрғыдан ары қарай дамытуға жәрдемін тигізеді. Соның
нәтижесінде қазақ топонимдерінің қолданыстық және әлеуметтік маңыздылығы
сөйлеушілердің тілдік санасы мен этнотілдік қауымның әлеуметтік-тарихи
танымы арқылы зерделенеді.
Қазақ тіл білімінің жалпы аталым теориясын, оның ішінде
ономастикалық, метафоралық аталым теориясының әрі қарай қалыптасуына,
дамуына, ғылыми-эмпирикалық базасының кеңеюіне өз дәрежесінде ықпал ете
алады. Лингвокогнитивтік, лингвоконцептуалдық зерттеулердің
метааспектологиясы мен ұлттық концепті құрылымын модельдеудің әдістемесін
жетілдіре түсуге өзіндік үлесін қосады. Алынған нәтижелер келешекте қазақ
тіл білімінде лингвоконцептология, этнокогнитология, лингвогеография т.б.
сынды жаңадан бедерлене бастаған салалардың теориялық негіздерін
айқындауға септігін тигізеді.
Зерттеудің практикалық құндылығы. Зерттеу барысында алынған нәтижелерді
ұлттық топонимдік концептосфераны құрылымдауда және ұлттық мәдени
кеңістіктің базалық концептуарийін жасауда қолдануға болады. Зерттеу
жұмысының негізгі материалдары мен теориялық тұжырымдарын жоғары оқу
орындарында когнитивтік ономастика, когнитивтік лингвистика, аталым
теориясы, психолингвистика, биолингвистика салаларынан дәрістер оқуда,
арнайы семинарлар мен курстар жүргізуде, оқулықтар мен оқу құралдарын
жасауда пайдалануға болады. Зерттеудің нәтижелері, теориялық тұжырымдары
мен қағидалары қазақ ономастикасы жөніндегі зерттеулерде жаңа деңгейдегі
пайымдаулар жасауға мүмкіндік береді. Зерттеу тұжырымдары мен нәтижелерін
жаңа ғылыми пән – когнитивтік ономастика мен ономастикалық
лингвоконцептологияның теориялық және практикалық мәселелерін әрі қарай
зерттеуде, оқытуда монографиялар, жоғары оқу орындарына арналған оқу
құралдарын дайындауда, сонымен бірге ономастика, топонимика,
лингвомәдениеттану, когнитивтік лингвистика, әлеуметтік лингвистика пәндері
бойынша өткізілетін арнайы курстар мен семинарларда қолдануға болады.
Зерттеудің әдістері мен тәсілдері. Зерттеу барысында таза
лингвистикалық зерттеу әдістерімен қатар өзге ғылымдардың зерттеу тәсілдері
де қолданылды, олар: сипаттама жасау, жүйелеп салғастыру, түйіндеу, жіктеу,
концептілік талдау, компоненттік талдау әдістері. Сонымен бірге концептінің
когнитивтік матрицасын модельдеу барысында концепт фреймдеріндегі
топонимдік, мәдени ақпараттар мен деректерді мәтінді талдау әдіс-тәсілдері,
статистикалық-жиілік әдістері қолданылды.
Зерттеуде қолданылған сипаттама жасау, жүйелеу, бақылау,
салғастыру, түйіндеу, жіктеу, талдау әдістері, талданатын материалдың
когнитивтік - лингвистикалық, лингвоконцептологиялық,
лингвомәдениеттанымдық, семиотикалық сипаттамалар беруге көмектесті.
Зерттеу жұмысының талқылануы мен жариялануы. Зерттеу жұмысының
негізгі мазмұны мен нәтижелері бойынша Қазақ ономастикасын зерттеудің
жаңа бағыттары мен ерекшеліктері атты халықаралық ғылыми-практикалық
конференцияда (Тараз, 2011ж) мақала жарық көрді.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар. Когнитивтік ономастика тұрғысынан
зерттеліп отырған қазақ жалқы есімдерінде ұлттың ұжымдық тәжірибесі,
дүниетанымы, шаруашылығы, тіршілігі, рухани және материалдық мәдениеті
ономастикалық концептілер түрінде жинақталды.
Тілдік сананың лингвоментальді құрылымы ретінде тілдік жүйеде
объективтендіріліп, жалқы есімдер қалпында вербалданады, қазақ тіліндегі
жалқы есімдер дүниенің тілдік бейнесінде лингвомәдени бірліктер ретін де
ұлттың мәдени ерекшеліктерін, мәнділіктерін, құндылықтарын айқындайды.
Қазақ онимдері тіл мен мәдениеттің өзара байланысын; көшпелі, отырықшы
мәдениет типтерінің көрінісін лингвоментальді (ономастикалық концептілер)
кеңістігінде таңбалайды.
Қазақ онимдері өздерінің кумулятивтік қызметі негізінде
суггестиялық сипатта өзекті мәдени концептілердің ментальді құрылымдарын
құрайды. Ономастикалық концептілер өз кезегінде дүниенің ұлттық
ономастикалық бейнесін сомдайды. Жалқы есімдер өздерінің таңбалық
қасиетінің негізінде өз бойына этномәдени ақпараттарды жинақтаған
лингвомәдени таңба, ал кейбір онимдердің әлеуметтік ақпарлары ментальді
құрылымдарына сіңіп әлеуметтік таңба ретінде танылады.
Қазақ ұлттық таным кеңістігінде концептілер жиынтығы шеңберінде
этномәдени мазмұнды адам, табиғат, кеңістік, жануар, өсімдік
сынды іргелі концептілер және солардан өрбіген түртұрпаттық әйел,
еркек, мерген, батыр, тазша, кенже бала, су, жер, тау,
бәйтерек, жайылым т.б. концептілер жіктеледі. Ономастикалық концептілік
өрісте басқа да көптеген концептілер арқылы дүниенің ономастикалық бейнесі
өз көрінісін табады. Кеңестік ономастикалық концептінің түрлі ментальді
қабаттары тілдік сананың белгілі бір көріністерін, дүниенің тілдік бейнесін
сипаттайтын қазақ халқының тіршілігі, дүниетанымы, рухани әлеміне қатысты
топонимдер арқылы беріледі.
Жалқы есімдердің семиотикалық, яғни таңбалық табиғатына байланысты
жануар концептісінің түрлі деңгейлеріндегі лингвоментальді құрылымдар
этнологиялық, тілдік, мифологиялық аспектілерде өз көріністерін сақтаған,
дүниенің ономастикалық ұлттық бейнесі – ономастикалық концептілердің жүйелі
де кешенді жиынтығы және ұлт танымының жалқы есімдер деңгейіндегі тілдік
көрінісі болып табылады. Тілдік көркем мәтіндердегі ономастикалық
концептілердің қолданысы, вербалдануы мәтіннің дискурстық сипаттарына
байлансты және дискурсты құрылымдайтын маңызды құрал болып табылады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспе, 2 тарау, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ОНОМАСТИКА ЖҮЙЕСІНІҢ ЗЕТТЕУ АСПЕКТІЛЕРІ
Қазақ тіл білімінде соңғы жылдары қорғалған, ономастиканы жаңа
антропоцентристік парадигмада зерттеу, аталым теориясының негіздерін
зерделеуге қатысты мынадай еңбектерді атауға болады: Г.Б. Мадиеваның Имя
собственное в контексте познания (2005), Б. М. Тілеубердиевтің Қазақ
ономастикасының лингвоконцептологиялық негіздері (2006), Қ.Ж.
Айдарбекованың Қазақ терминологиялық аталымының ономасиологиялық
аспектісі (2009) атты докторлық диссертациялары. Бұл жұмыстарда қазақ
ономастикасы мен терминологиялық аталым теориясының бірқатар іргелі
проблемалары қарастырылып, оң нәтижелерге қол жеткізілді.
Г. Мадиева Қазақстан ономастикалық ғылымында қалыптасқан ғылыми-
теориялық пайымдауларды жүйелеп, реттестіріп, зерттеу аспектілеріне жан-
жақты тоқталды. Сонымен қатар, зерттеуші алғашқы болып қазіргі
ономастикалық жүйенің метадиалектісі мен концептуалды-терминологиялық
аппаратын, қазіргі Қазақстанның ономастикалық кеңістігіндегі онимдік
бірліктерді леммалау проблемасын алғаш рет зерделеп, жүйелеп, тереңдете
қарастыру арқылы, бірқатар тың теориялық нәтижелерге қол жеткізді.
Б. Тілеубердиев қазақ жалқы есімдерінің номинативтік қызметіндегі
линговмәдениеттанымдық аспектілерді, жалқы есімдердің семиотикалық
қырларын қарастырып, ономастикалық концептіні кеңістік, адам, жан-
жануарлар, өсімдіктер сынды әмбебап концептілер құрылымында қарастырып,
олардың концептуалдану ерекшеліктерін айқындап берді. Сондай-ақ зерттеуші
өз жұмысында алғаш рет ғаламның ұлттық ономастикалық бейнесін мифонимиялық,
антропонимиялық, топонимиялық тұрғыдан сипаттап, белгілеп, бедерлеп берді
деуге болады.
Ономастикалық бірліктер аса күрделі тілдік таңба болғандықтан оларды
дәстүрлі тілдік зерттеу тұрғысынан ғана қарастыру жеткіліксіз болады,
себебі жалқы есімдердің мазмұны көптеген сыртқы факторлармен байланысты
болып келеді де адам санасында тілдік және тілдік емес білімдер жүйесін
құрайды: ұлттың, халықтың тәжірибесін, қоғамдағы адамдардың бір-бірімен
байланысын, шаруашылығын, рухани, материалдық мәдениетін т.б. концептілік
білім кешенінде өз бойына жинақтайды. Сол себепті жалқы есімдер
антропоцентристік бағытта қарқындап дамып келе жатқан когнитивтік
лингвистиканың жаңа саласы ретіндегі когнитивтік ономастика, ономастикалық
лингвоконцептология арнасында зерттелуі тиіс.
1.1 КОГНИТИВТІК ЛИНГВИСТИКАДАҒЫ ДҮНИЕНІҢ ТІЛДІК БЕЙНЕСІ
Әлемдік және отандық тіл білімінің қазіргі таңдағы дамуы
лингвистикалық зерттеулердің антропоцентристік бағытталуымен сипатталады,
тілді ішкі жүйелік талдаудан антропоцентристік талдауға көшу ХХ ғасырдың
аяғы мен ХХІ ғасырдың басындағы тіл білімінің есте қаларлықтай
ерекшеліктерінің бірі болып табылады, өйткені тілдік құбылыстарды зерттеуде
лингвистика адамдардың бір-бірімен қатынас жасауы дыбыс, сөз құрамы және
грамматикалық тәсіл жүйесімен шектеліп қала алмайды.
В.А.Маслованың пікірінше: Абай және тіл когнитивтік
лингвистиканың өзекті мәселесіне айналып отыр. Когнитивтік лингвистика
лингвистикалық зерттеулердің шеңберін кеңейте түсетін қазіргі
антропоцентристік парадигмалар шегіндегі когнитивизм негізінде туындайды
[1,9].
Антропоцентристік парагдима өз шеңберінде этнолингвистика,
лингвомәдениеттану, когнитивтік лингвистика, лингвопсихология тәрізді жаңа
бағыттарға жол ашады. Антропоцентристік бағыттағы 2зерттеулер ең алдымен
қабылдау (восприятие), ойлау (мышление), тіл (язык), есте сақтау (память),
әрекет ету (действие) тәрізді адамның когнитивтік құрылымына ерекше мән
беріп, ден қоя бастады.
Когнитивтік лингвистика – адамның танымы мен білімі, дүниені
қабылдау және ұғыну механизмі туралы ғылым. Когнитивизм – адамның ойлау
әрекетін тереңінен танытатын, трансформациялауда маңызды рөл атқаратын
таңбалар жүйесі ретінде қарастырылатын лингвистикалқ бағыт [2,53].
Когнитивтік лингвистика когнитивтік құрылымдарды қарастырумен қатар
адам санасында тілдік және тілдік емес ақпараттарды игеру, өңдеу, қолдану
тәрізді әрекетттердің жүзеге асуын қарастырады. Сондай-ақ тілдік таңба
арқылы қодқа салынған ақпараттарды ашу немес ақпараттарды кодқа салу
тәрізді әрекеттер когнитивтік лингвистиканың құзыретіне жатады.
Когнитивтік лингвистика жалқы есімдерді зерттеуде жаңа бағыттарға жол
ашады, бұл дегеніміз бұған дейінгі этнолингвистикалық, дәстүрлі, жүйелі-
құрылымдық, лингвомәдени, әлеуметтік лингвистикалық парадигмалары жоққа
шығармайды, қайта керісінше ономастикалық процестерді жаңа тұрғыдан көрсету
мен ұғынуға ұмтылыс жасалады. Когнитивтік лингвистика жеке лингвистиканың
аумағынан шыға отырып логика, психология, әлеуметтану, философия пәндерімен
байланыс жасауға мүдделі болмақ, ал мұның өзі осы саладағы ғылымның ауқымын
кеңейтеді.
Қазақ дәстүрі ономастикасында қазақ тілінің жалқы есімдері негізінен
семантикалық, құрылымдық әдіс тұрғысынан жүйелі түрде зерттелді, мұнда
ономастикадағы семантикалықжәне құрылымдық қатынастардың типологиясына
назар аударылды. Қазақ ономастикасында, сондай-ақ бүкіл тіл білімінде таным
шарттары мен құралдары ретінде тілдің рөлі мен трансформациялаудағы тілдің
таңбалау жүйесі екенін айқындауға көп көңіл бөлінді. Дегенмен, қазақ
онимдерін номинациялау мен функциялауда адамның танымдық және ментальдік
қызметі толық шамада лингвистикалық зерттеу пәні болып қалыптаса қойған
жоқ.
Е.Ә.Керімбаев қазақ ономастикасының белгілері мен қасиеттерін
когнитивтік сипатта төмендегіше көрсетелді: Қазақ халқының түсінігінде
дүние моделі болып анықталатын қазақ онимиясы тілдік қызметте, өзінің
тілдік функциясында іске асырылады; Тілдік тұлғаның жеке ономастиканының
(жалқы есімдер сөзқорының) функциялану сипатын айқындау қажет, ол
лингвокогнитивтік, уәждік деңгейлеріне тәуелді болады, тұлғаның тезаурусы
тілдік таңбаларды қолдану деңгейлерінің бейнесі мен көрінісі болып
табылады [3,176].
Г.А.Брутян, Р.И.Павиленис т.б. философтар, Ю.Н.Караулов,
Г.В.Колшанский, В.И.Постолова, Г.В.Рамишвили, Б.А.еребренников, В.Н.Телия
сияқты лингвистер тарапынан дүниенің концептілік және тілдік бейнесі
ажыратылып көрсетіледі. Тілдік формада берілген дүние туралы білімдердің
жиынтығы түрлі тілдік концепцияларда бірде дүниенің тілдік көрінісі,
бірде дүниенің тілдік моделі, бірде дүниенің тілдік бейнесі, бірде тіл
аралық дүние деп көрсетіліп жүр. Егер дүниенің тілдік бейнесі түрлі
деңгейдегі тілдік бірліктерде дүниенің ұлттық бейнесін көрсетсе, онда
ономастикалық деңгейдегі жалқы есімдер дүниенің ұлттық, тілдік бейнесінің
фрагменті болып табылады да, дүниенің ономастикалық ұлттық бейнесін құрай
алады деп қисынды түрде айтуға болады.
Осыған орай қазақ ономастикасының ұлттық болмыс концептілерін жасауға
қатысты тіл мен таным процестерінің ара қатынасын көрсету тіл қолданысының
когнитивтік жүйесіне сүйенеді деуге болады. Дүниенің тілдік бейнесі, ұлттық
болмысы әр этноста әр түрлі болуы этностың тәжірибесі, білімімен
байланысты. Өйткені тілдік таңбаның таңбалаушы қызметі сыртқыдүниемен
байланысында ғана емес, адамның өмірден көрген-білгені, көңілге түйгені
білімінің негізі болып табылады. Оның тілдік бейнесі, ұлттық рухани болмысы
әр халықта әр түрлі.
Дүниенің ономастикалық бейнесін, дүние туралы білімдердің жиынтығын,
тілдің дара бірліктерінде нақты тілдік қауымдастықтың ұлттық тарихи-мәдени
және әлеуметтік тәжірибесі ретінде елестетуге болады. Адамдардың қандай да
бір лингвомәдени қауымдастығының құнды тәжірибесі, дүниені тануы мен
түсінуі итілде жалпы есімдер арқылы ғана емес, сондай-ақ жалқы есімджер
арқылы да беріледі. Жалқы есімдер мәдениеттің басты концептілерін
суггестивтік формада бере отырып, айқын түрдегі кумулятивтік функцияға ие.
Жалқы есімдер онимдер арқылы тілдік таңбаларға, тілдік бірліктерге айнала
отырып, дүниенің ономастикалық моделі немесе бейнесі адамның дүние туралы
түсініктерін және дүниені тану қасиеттерін бейнелейді, сол себепті болса
керек, адам тілінің антропоцентристігі сияқты олар да антропоцентристік
қасиетке ие.
Ұлттық дүниетанымды, мәдени-тарихи әлеуметтік құндылықтарды түсіну
үшін жалқы есімдердің антропоним, топоним, зооним, этноним т.б. түрлі
категорияларына сүйену арқылы антропонимиялық, топонимиялық, этнонимиялық,
дүниенің басқа да бейнелері құрылады. Дүниенің антропонимиялық бейнесі
дегенді қазақ халқының этникалық құрамына енген рулар мен тайпалардың
саяси, экономикалық және мәдени бірлестігі, әл-ауқаты, хал-жайы, тіршілік
тұрмысы жайындағы ақпаратты алу, оны қайта өңдеп халыққа беру деп түсіну
керек. Ал, дүниенің топонимиялық бейнесі адам өмір сүріп, тіршілік еткен
шаруашылығы мен танымдық қызметі іске асатын географиялық орта туралы
ойлау, сөйлеу ақпаратын бекітеді.
Қазақ топонимиясы – георафиялық жалқы атаулардың жай ғана жиынтығы
емес, ол ментальдік факторларды көрсететін ономастикалық деңгейдің
лексикалық бірліктерінің жүйесі. Мәселен, көшпелі қазақ пен малшы табиғатқа
және географиялық ортаға өзінің шаруашылық қажеттігіне орай қалыптасады,
сондықтан да топонимдерде тек табиғат пен географиялық объектілер ғана
емес, осы табиғат пен оның объектілерінің қабылдануы бейнеленеді.
Қазақ халық терминологиясын зерттеуші Г.К.Қонқашпаев ...өмірдің
өзі оны (малшыны) қандай да бір жайылымның ерекшелігін жан-жақты білуді
ғана мәжбүрлеп қойған жоқ, (әсіресе жер бедерін, ауа райы, өсімдіктер, су
және бұлақ көздерін, оларды пайдалану мерзімдерін, әр түрлі малдарға
пайдалануға жарамдылығы т.б.) сонымен қатар малды ыңғайсыз ауа райынан
қорғау үшін көшіп бара жатқанда бағыт-бағдар алуға қызмет ете алатын
ландшафтың барлық ұсақ ерекшеліктерін де белгілеп отыруға тәуелді етті
[4,39]ғ – деп нақты түрде атап өтті.
Когнитивтік лингвистикада да дүниенің тілдік бейнесі
концептілерді бөлу мен ішкі танымдық коды (репрезентация) негізінде
зерттеледі, концептіге ұғым енгенімен, ол ұғыммен шектеліп қалмайды,
концепт қайта сөзге қатысты барлық ақпараттарды қамтып отырады. Сөзде
сөздің алуан түрлі ассоцациялық байланыстарын бейнелейтін денотативті және
коннотативті мазмұн болмақ, олар өз ішіне көптеген лексикалық бірліктердің
мағыналарын жинақтайды. Концептіде әрбәр тәілдік тұлғаның мәдени деңгейі
іске асады, концептінің көрінісі сөзде ғана емес, сондай-ақ сөз
тіркестерінде, дискурста сөйлеуде, мәтіндерде де жүзеге асырылады.
Жалқы есімдер жүйесі ономастикалық деңгейде қазақ мәдениетінің
негізгі концептілерін тілдік тұрғыда жаңғыртып көрсетуге қабілетті. Қазақ
мәдениетінің инегізгі концептілерінде бекітілген тілден тыс аялық
білімдерді тіл арқылы көрсетуді жалқы есімдердің материалдары негізінде
ғана емес, сондай-ақ фразеологизмдер, дискуртар, мәтіндер матералдары
негізінде де байқауға болады. Біз жұмысымызда негізінен концептілдердің
ономастикалық тұрғыдан вербалдануын қарастырамыз. Концептілердің ментальдік
құрылымдарының мән-жайын ашып көрсету үшін ономастикалық мәтіндер:
фольклорлық мәтіндер мен ритуалдар, жалпыға бірдей қалыптасқан қоғамдық
дәстүр, әдет-ғұрып, түрлі формадағы адамның іс-әрекеттері, әлеуметтік
институттар, материалдық мәдениет ескерткіштері, дүниенің таңбалық моделін
іске асыру ретінде ұғынылатын басқа да семиотикалық мәдени мәтіндер
пайдаланылатын болады.
Қазақ жалқы есімдерінің жүйесін зерттеуге арналған концептологиялық
бағыт қазақ ономастика бойынша жинақталған бай иллюстрациялық және
теориялық материалдарға жаңа тұрғыдан қарауға мүмкіндік береді, мұның өзі
қазақ ономастикасындағы когнитивтік зерттеулердің ауқымын кеңейтіп, әрмен
қарай жалғасын табуға негіз болады.
1.2 ОНОМАСТИКАНЫҢ ЛИНГВОМӘДЕНИЕТТАНЫМДЫҚ СИПАТЫ
Егер қазақ жалқы есімдерін зерттеудегі когнитивтік әдісте жалқы
есім және ойлау, білім қатынастары негізге алынатын болса, қазақ
онимдерін зерттеудегі лингвомәдениеттанымдық әдісте мәдени-ұлттық сана мен
оның таңбалық белгісі аралығында жалқы есімдер мен мәдениеттің қатынасы,
өзара әрекеті басты назарға алынады. Кез-келген тілдік, соның ішінде
ономастикалық құбылыстың табиғатын тек тілдік заңдылықтарына сүйеніп қана
қоймай, сонымен қатар халықтың дүниетанымына, салт-дәстүріне, ұлттық
болмысына назар сала қарау лингвомәдениеттану пәнінің үлесіне тимек.
Қазақ есімдерінің осындай лингвомәдени типтері семантикалық маңызға
ие белгілі бір әдет-ғұрып және ритуалдармен байланысты болып келеді.
Анторпонимдердің мұндай типтерінің лингвомәдени семантикасына белгілі қазақ
ономасты, профессор Т.Жанұзақов жан-жақты сипаттама береді: Мұндай
түрдегі есімдер барлық түркі тілдерінде келесі нұсқаларда кең тараған: ...
қазақша Тоқтасын, Тұрсын, Тоқтар, Тоқтамыс, Ұлтуар; түркіменше Турсун,
Турды, Иектер, (жетер); өзбекше Турсун, Тохта; құм. Олмес, Қалсын. Егер
отбасында бірнеше қыз дүниеге келіп, бр де бір ұл тумаса, ең соңғы қызына
ендігіде қыз туылмауы үшін Қызтумас деген есім беретін. құм. Қыстаман –
қызтумау немесе Улангерек – ұл керек; қырғ. Бурулгу-бұрылшы, Тоқтобубу –
тоқта бибі [5,9-10].
Қазақ жалқы есмдерін мәдениетпен байланыстыра зерттеу ономастикадағы
басты бағыттардың біріне айналуы мүмкін. Қазақ жалқы есімдерін этномәдени
аспектіде зерттеу қазақ ономастикасының қазақ этнографиясымен, материалдық
және рухани мәдениетімен кең әрі алуан түрлі байланыстарн ашып көрсетеді.
Жалқы есімдерде халықтардың жайғасқан орны мен этникалық құрамы туралы
ақпарат, материалдық және рухани мәдениеті жөнінде деректер, діни
дүниетаным мен сенімдер, әдет-ғұрыптар мен салттар және халықтың рухани әрі
әлеуметтік өмірінің басқа ба салалары туралы мәліметтер бар [3,9].
Қазақстанның территориясы мен табиғаты алуан түрлі екендігі белгілі,
мұнда суармалы және егіншілікке жарамды кең аймақтар бар, бұл аймақтар ерте
орта ғасырлық және орта ғасырлық қазақ қалаларының пайда болуы мен дамуына
байланысты диқаншылық дақылдарын өсіруге ықпал етті. Мәселен, көптеген
археологиялық деректер мен тарихи жазба ескерткштердің көрсетуінше,
Оңтүстік Қазақсатн (негзінен Отырар – Арыс аймағы) ілгеріден бастап
Қазақстанның ірі отырықшы жер шаруашылығы базистерінің бірі болған, мұнда
диқаншылық дәстүрлері, қала құрылысы мен мәдениеті орын алды.
Әрине, осындай қуатты диқаншылық мәдениет Оңтүстік Қазақстанның тарихи
топонимикасына және қазақ географиялық (диқаншылық) терминологиясында әсер
ерпей қоймайды. Географиялық жалқы есім атауларын зерттеудегі
лингвомәдениеттанымдық әдіс мәдениет көріністерімен тікелей байланысы бар
барлық тілдік құбылыстарды есепке алуда қарастырады, өйткені тілдік
таңбалардың мәдени ақпараттан артықшылығы жасырын (имплицитный) сипатқа ие,
ол тілдік мағыналар арқылы жасырынатын сияқты. Тіптен қайсыбі географиялық
апеллятивтің төл сөз немесе шеттен енген сөз екендігіне қарамай
мәдениеттанымдық ақпараттылыққа ие болуы мүмкін, өйткені тілдік енгізулер
көп жағдайда мәдени енгізілімнің лингвистикалық ізі болып табылады. Бұл
заңдылықты кәріз, керіз сияқты ирригациялық термин мысалынан көруге болады.
Адамның шындық объективтік дүниесіне рухани және материалдық мәдениеті:
мал шаруашалығы, қала салу ісі, диқаншылық, ұлттық салт-дәстүрі,
мәдениеттің басқа да түрлері жатады. Тілдің бейнелеу және кумулятивтіу
қызметі тілдің сөздік құрамында жалпы және жалқы есімдер деңгейінде мал
шаруашылығының (көшпелі), диқаншылықтың, қала шаруашылығы басқа да мәдениет
түрлерінің түрлі көріністерін беруге, жинақтауға және бекітуге қабілетті.
Мысалы, Қазақстан территориясында және оның өткен тарихында қалалар
мен қала мәдениетінің болғандығын археологиялық ескерткіштер мен қолдан
жасалған бұйымдар (артефактілер) ғана емес, сондай-ақ топонимдер мен
географиялық терминдер де дәлелдей түседі. Өйткені тілде, әсіресе топоним
мен географиялық терминологияда түрлі сипаттағытарихи-мәдени
деректерсақталып қалған.
Қазіргі лингвистикада көркем мәтін түзудің маңызды мәселелерінің бірі
көркем шығарманың ономастикалық кеңістігін қалыптастыру болып табылады.
Осыған орай, көркем мәтін онимдерін зерттеу нысаны ретінде алған еңбектер
санының артуы – заңды құбылыс. Жалқы есімдердің көркем мәтін түзудегі
қызметін зерттеуде автордың ойын және мәтіндегі ақпаратты жеткізу
мақсатында онимдік бірліктерді қолдануда автордың құқығы басты назарда
ұсталады.
Көркем мәтін авторларының шығармашылық шеберлігін онимдерді мәтін түзу
заңдылығына бейімдеп, олардың мәтін ішіндегі эстетикалық маңыздылығын аша
түсуінен, қажетті ақпаратты жеткізуде, әртүрлі қызметте орынды пайдалана
алуынан байқаймыз. Сонымен қатар жалқы есімдерді лингвистикалық және
экстралингвистикалық факторлармен байланысты қарастырылатын тілдік құрал
ретінде зерттеу онимдердің ерекше мәдени құндылық екендігін таныта түседі.
Поэтикалық ономастика – қазақ тіл білімінде көп зерттелмеген, тың
саланың бірі. Осы бағыттағы зерттеулер түркі, соның ішінде қазақ тіл
біліміндегі онимдердің құрылымдық таптастырылуын айқындауға;
антропонимдердің, топонимдердің шығу тегін зерделеуге, олардың көркем
шығармадағы алатын орнын анықтауға мүмкіндік береді. Осыған байланысты
тарихи ескерткіштердегі ономастикалық кеңістікті зерттеу тіл біліміндегі
көркем мәтін ономастикасын жаңа қырынан талдап, жалпы көркем шығарма
ономастикасымен салыстыра қарастырып, нақты тұжырым жасауда, ерекшеліктерін
анықтауда маңызды. Орта ғасырда өмір сүрген философ, ақындар Ж. Баласағұн,
Қ.А. Ясауи, А. Йүгінеки, Хорезми шығармалары – қазақ халқының тарихи-мәдени
өмірінен ақпарат беретін құнды дүниелер. Олардың тілдік бірліктерді (соның
ішінде онимдерді) шеберлікпен қолдануларынан Құтты білік, Диуани
хикмет, Ақиқат сыйы, Мұхаббат-наме шығармаларын қарастыра отырып, сол
кездегі қоғамдық құрылым, мәдени құндылықтарды, қоршаған ортаны, аспан
әлемін, өзіндік көзқарастарын т.б. авторлардың танымы арқылы анықтауға
болады.
Ж. Баласағұн, Қ.А. Ясауи, А. Йүгінеки, Хорезмидің ономастикалық
поэтикасының көркемдік ерекшелігін ашу ақынның көркем-бейнелік ойлау
қабілетін толық анықтау, оның адамзаттың дамуына, көркеюіне қосқан құнды
үлесін айқындау дегенді білдіреді.
Онимдердің көркем мәтінді байытуда маңызы зор десек, сонымен бірге
онимдерді байытуда көркем мәтіннің де маңызы орасан. Халық антропонимиясын
тануда әсіресе фольклордың орны аса ерекше. Ондағы кейіпкерлердің есімдері
мен образдары бүгінгі ұрпақтарға жетіп, өмірде, күнделікті тұрмыста қазірге
дейін кеңінен қолданылып келеді.
Көркем шығармадағы онимдер жанр түріне қарай әртүрлі болып келеді.
Оларды ойдан шығарылған кейіпкерлер, тарихи тұлғалар, прототипі бар есімдер
деп бөлуге болады. Көркем шығармада ономастикалық лексика ерекше орын
алады. Әр жазушы оны ерекше көзге түсетін, стильдік экспрессивті құрал,
стильдің ерекше көрсеткіші ретінде қолданады.
Көркем шығармалардағы онимдердің зерттелуі. Қазақ ономастикасында
көркем шығармадағы онимдер мәселесіне көп уақыттан бері назар аударылып
келеді. Поэтонимдер көптеген еңбектердің зерттеу нысанына айналған.
Мәселен, Қозы Көрпеш – Баян сұлу дастанындағы онимдерді қарастыруда үш
мәселе көтеріледі: 1) поэманың дүниеге келу дәуірі; 2) таралу
географиясы; 3) оларды жалпы түркі ономастикасының тарихи даму кезеңдері
мен тілдік ерекшеліктеріне сәйкес топтастыру (Ә. Қайдаров,
А. Мұқатаева), М. Әуезовтің Абай жолы эпопеясындағы онимдерге толық
талдау жүргізіліп (Т. Жанұзақ), көне тарихи ескерткіштердегі онимдік
бірліктер зерттелген (В.У. Махпиров). Сондай-ақ Абай жолы эпопеясының
тілі арнайы зерттеліп, ономастикалық материалдары анықталып, ондағы тікелей
кейіпкерлерге статистикалық талдау жүргізілген (Е. Жанпейісов),
Ш. Уәлихановтың Манас қырғыз эпосын талдауы жөнінде мысал келтіріліп,
қазақ халқының эпикалық жырларының бірі Қобыланды батыр ономастикасы
қарастырылған (А. Жұбанова, Е. Жұбанов). Сонымен бірге жалқы есімдердің
қызметі (К.З. Жаппар), прозадағы түркі тіліндегі топонимдер (Г.
Оразғалиева), жалқы есімдердің құрамы мен лингвостилистикалық қызметі (Д.М.
Керімбаев), эпопея онимдерінің лексика-семантикалық, құрылымдық сипаты (К.
Еспаева), топонимдер мен этнонимдердің таралу ареалы анықталып (С.
Сәкенов), орыс тіліндегі шығармалардағы онимдердің қазақ тілінде берілуі
(Г.Е. Исабекова), басты кейіпкер есімдерінің уәжі мен стильдік қызметі
(С.У. Тәукеев) анықталған.
Көркем мәтін ономастикасы бойынша көптеген мақалалар мен еңбектердің
жарық көруі оларды зерттеу заңдылықтары мен жаңа бағыттарын ашуға және
зерттеу бойынша теориялық концепциялар жасауға мүмкіндік береді.
А.В. Суперанская: Әр дәуірдің өзіндік фактілері мен шындық болмысы
бар, олармен кейіпкерлердің сөздері мен есімдері, әдеби шығарманың мәтіні
байланысты болады. Аталмыш фактілер авторлардың замандас оқырмандарына
белгілі, бірақ олар дәуір өзгеруіне, жаңа ұрпақ келуіне байланысты
ұмытылады. Сондықтан шығарманы дұрыс қабылдау үшін сол кезеңге байланысты
экстралингвистикалық факторларды анықтау керек, – деп атап көрсеткен.
Демек, Құтты білік, Диуани хикмет, Ақиқат сыйы, Мұхаббат-наме
шығармаларын дұрыс қабылдап оқып, онимдерін анықтау үшін тарихи жағдайларды
сараптау қажет.
Құтты білік – түркілердің саяси, рухани, өмірлік құндылықтарының
өтпелі кезеңді басынан кешіріп отырған кезінде дүниеге келген шығарма,
Өгдүлміш пен Одғұрмыштың пікірсайысынан біз екі дін – ислам мен будданың
түркі жерінде орнығу сипатын аңғарамыз, сонымен бірге автор түркілердің
рухы мен қуатының әлсіреуіне және де осы әлемнен қашыратын, әлемде болып
жатқан оқиғаларға бейқам қарататын діннің таралуына деген қаупін
білдірген. Бұл ескерткіш – моралдық құндылықтарға көңіл бөліп, жалпыадами
сипатты жоғалтпауға шақыратын шығарма. Ж. Баласағұн, Қ.А. Ясауи, А.
Йүгінеки, Хорезми өз шығармаларының басты мақсаты – Алланы дәріптеу
болғандықтан, дидактикалық шығарма ретінде теонимдерді көп қолданған,
сонымен бірге онимдерді шығарма ішінде тірек сөздер ретінде мәтінтүзушілік
қызметте қолдана отырып, оқырмандарға өз ойын жеткізе білген.
Құтты білік ескерткішінің ономастикалық жүйесі.
Ж. Баласағұнның Құтты білік тарихи ескерткішінің ономастикалық
кеңістігі топонимдер, антропонимдер, теонимдер, космонимдер, этнонимдер,
библионимдерден тұрады.
а) топонимдер: Автор тұтас шығарма кеңістігінде қысқа бір бөлігі
ретінде ақиқат өмір және ақиқаттан тыс болмыстағы топонимдерді қолданған,
нәтижесінде олар автордың шығармашылық түйсігі арқылы нақты перцептивті
және эмотивті сипатқа ие болған. Топонимдер арқылы берілген кеңістік
бейнесін бірегейлендіруде мынадай критерийлер тірек ретінде ескерілген:
жиі қолданысы: Шын Машын, Рұми;
онимнің мәтіндегі алатын орны – синергетикасы;
поэтонимдік ақпарат (автордың өмірбаяны, мәтіннің жазылған жері
т.б.).
Осы критерийлердің ішінде біздің үлкен қызығушылығымызды тудырғаны
соңғысы:
1) автор мәтін ішінде өзінің туған мекенін көрсеткен:
Құзорда елі оның туған мекені,
Түп нәсілі анық, тілді екені ...
Құзорда (Баласағұн) – Қарахан мемлекетінің астаналарының бірі болған
ортағасырлық қала атауы. Жазба деректерде Х ғасырдан бастап белгілі. Әл-
Мақдисидің мәлімдеуінше, ол игілікке бай, үлкен қала болған. Ал М.
Қашқари Баласағұнның Күз-Ұлыс немесе Күз-Орда (Құз-Орда) деген басқа да
аттары болғанын айтады. Зерттеушілердің пікірінше: 1) Баласағұн алғашқыда
(VІІІ ғ.) түрікше – Беклік (Бекініс – бекініс), соғдыша Семекке деп
аталған.
2) автор мәтін ішінде ескерткіштің қайда жазылып, аяқталғанын берген:
Хаттап-қаттап барын жазды көңілде,
Тәмәмдады жырымен Қашқар елінде.
3) автор шығарманың кімге арналғанын көрсетеді:
Шығыс ханы, Машындардың бектері,
Даналары жердің, асыл тектері.
4) Шығарманы қайда, кімдердің бағалағанын аңғартады:
Машын-Шынның хәкімдері жарасып;
Мадақтастып таң-тамаша қалысып.
Ақиқат болмыста бар топонимдер арқылы Ж. Баласағұнның шығармаға қатысты
мәліметін біз былайша бере аламыз: Құзорда – автордың туған жері; Машын –
шығарма арналған ханның жері; Шын – Солтүстік, Машын – Оңтүстік Қытай –
шығарма бағаланған жер; Қашқар – шығарма жазылып аяқталған жер; Қытай –
сауда дамыған жер; Руми, Үнді – бұл дүниенің кереметі салыстырылған жер.
Сонымен қоса, Құтты білік – негізінен дидактикалық шығарма, тәрбиелік
мәні зор. Адамзаттың неге асық, неден қашық болу керегін үйретеді. Өзі
тойса да, көзі тоймау:
Дүние таңсығы Руми, Үнді жібегін.
Ескерткіште бөліп көрсететін төртінші критерий:
қанағат етуге шақыру:
Қытай керуені жүрмегенде жосылған
Қайдан келер еді мың-мың асылдар.
Тарихи ескерткіште сонымен бірге ақиқат емес дүниелер мен бағыт-
бағдарды білдіретін терминдер қолданылған. Мәселен:
Ізгілік – оң, Ессіздік – сол: Жүгің – ар ...
Оңың – ұжмақ, солың – тамұқ, біліп ал!
Бар халыққа екі үйді жаратты,
Бірі тозақ, бірі ұжмақ жәннаты.
Бір күншілік рахатқа малданба,
О дүние жәннатын бақ арманда ...
Қазақ тіліндегі бағыт-бағдарды білдіретін атаулардың этимологиясы
туралы мәселені зерттеп; құбыла, батыс, шығыс, оң, сол, арқа атауларына
тоқталған: әлемнің бағыт бағдарын анықтаудың ең көне тәсілі күннің шығуы,
батуы, тал түс, түнді білдіретін сөздер арқылы. Қазақ тілінде күншығыс,
күннің шығуын білдіретін, яғни шығыс сөзі, күнбатыс, күннің ұясына батуын
білдіретін, яғни батыс сөзі бар, бұл көне түркілік бағыт бағдарға сәйкес
(Р.Б. Иманалиева).
Бір өрлем жер Туар Батар арасы,
Күшті, опалы болса бірлік, шамасы!
Ж. Баласағұн салыстырмалы түрде қос жаһан, яғни осы дүние мен о дүниені
салыстыра берген:
Ей, жолыңды, пейіліңді түзегей,
Қос жаһанда төрден орын тілегей!
Мұндағы ой: осы дүниеде жасалған тірліктерінің бәрі таразыланып, о
дүниеде оңың – жұмақ, солың – тамұқ болып алдыңнан шығады, қайсысы басым
болса, жасаған тірлігіңе қарай, сол жерден орын аласың, яғни қос жаһан осы
дүние мен о дүниенің байланысы күшті.
ә) антропонимдер: Тарихи ойдан шығарылған шығарманың ономастикалық
кеңістігінде бізге таныс, ақиқат ономастиконынан белгілі әдеби немесе
мәдени кейіпкер есімдері де кездеседі. Бұл ойдан шығарылған әлем мен ақиқат
өмірдің, болмыстың жақындауына иллюзия жасайды, бізге белгілі кісі
есімдерімен салыстыра отырып, кейіпкерлерді жақсы білуге мүмкіндік береді.
Ж. Баласағұн Құтты білік ескерткішіндегі антропонимдерді мынадай
топтарға бөлуге болады: а) ойдан шығарылған кісі есімдері: Күнтуды,
Айтолды, Өгдүлміш, Одғұрмыш, Ерсік, Көсәміш; ә) хан, патша есімдері: Тавғаш
Қара Буғра, Афрасийаб, Алып Тоңға Ер, Нушин рауан, Хұсрау, Қайсар,
Нұшырбан; б) ғұлама, ғалымдардың есімдері: Лұқман, Ұқлидис (Евклид); в)
жаулап алушы: Ескендір Зұлқарнайын; г) аңыздарда, шығармаларда кездесетін
кейіпкерлер: Шаддад, Намруд, Фарун, Қарын, Рүстем; ғ) пайғамбарлар есімі:
Мұса, Сүлеймен, Иса, Мұхаммет; д) халиф есімі: Қайдар (Әзірет Әлінің лақап
аты): Атық (араб) – азат етуші, бостандық әперуші. Әбубәкірдің лақап аты.
Фарұқ (араб) – қайырымдылық пен зұлымдықты айырушы, Әділ деген мағынада
Омарға берілген лақап ат. Зақ пен нахақты айырып беруші; е) автор есімі:
Жүсіп.
Автор басты кейіпкерлердің диалогы, теңеулер арқылы есім тағылу уәжін
ашады. Мысалы:
–Уа, Елік, – деді Айтолды, – рахымды,
Күнтуды деп неге қойған атыңды?
Елік айтты: – Атымды есті ер беріпті,
Қылығымды көріп, танып, сеніпті.
Айтолды айтты: – Уа, Елік, құрметті,
Жер-жаһанға мәлім атың күн текті.
Сөзін кесті, Айтолды айдай жантайып,
Кетті үйіне, көңілі өсіп, марқайып.
Айтолды атым, толған айдай толы едім,
Орталандым, сөніп барам, өлемін...
Автор шығармада адресанттардың аялық біліміне сүйене отырып, кейбір
антропонимдерді сөзжұмбақ түрінде берген.
Көптеген ғалымдардың пікірінше, аспан культімен, жұлдыздармен
байланысты антропонимдер ең көне болып есептеледі. Ай және күн компоненті
бар есімдер түркілерде кеңінен таралған есімдер болып саналады. Құтты
біліктегі басты кейіпкерлердің есімдері Айтолды және Күнтуды, олардың
есімдері дәулетпен (бақытпен) және әділдікпен байланысты. Аспан культі мен
жұлдыздарға қатысты қазақ есімдері аспанға, суға, жерге табынған көне
түркілердің наным-сенімімен байланыстырылады (Т. Жанұзақов). Отбасында ұзақ
уақыт бойы сәбидің дүниеге келмеуі немесе тек қыз баланың туылуы ата-ана
қуанышына дүниеге келген ұл баланың есімінде көрініс табатыны белгілі.
Мұндай есім Құтты білікте де кездеседі. Көсеміш – қалаулы, тілеулі.
Адамның қандай да бір мінез-құлқы есімінде көрініс табады: Өгдүлміш –
мақтаулы, Оғдұрмыш – оятушы.
б) теонимдер:
Ескерткіште Жаратушы ұғымын білдіру үшін Алла, Құдай, Тәңір, Хақ
теонимдері қолданылған:
Алла атымен үшбу хатты бастайын
Тәңірімнің бұйрығынан аспайын.
Бір Алланың рахымы ма тілерің?
Мұсылманға өзің рахым тілегін.
Берді Құдай ақыр маған тілекті
Есендікпен қауыштырдың білекті.
Құдай жалғыз – мен жалғызбын, бауырым.
Құдай берді ақыл, білім, еңбекті.
Осы жолдардан біз оларды атап қана қоймай, қолданыстағы тіркес арқылы
ерекшелігін анықтағанын байқаймыз, осы үдеріс қазіргі кезге дейін жеткен,
яғни Алла рахымы, Тәңір бұйрығы, жалғыз – Құдай тіркестері сақталған.
в) космонимдер: Ж.Баласағұн Құтты білік дидактикалық шығармасында
жасанды антропонимдермен қатар космонимдерді де дінді тәрбиелік мәнде
уағыздау мақсатында қолдана білген. Шығармада Қозы, Үд, Әрәндір, Қушық,
Арыстан, Бұғдай басы, Үлгі, Чадан, Иа, Оғлақ, Көнәк, Балық, Күн, ай, Руми
қызы, Миррах, Үркер, Қарақұс, Иылдырық, айғыр, Иәтікен, Саратан, Сәбит,
Арзу, Иалчық, Оңай, Күрүд космонимдері қолданылған. Сонымен бірге
Ж.Баласағұн күнді қызыл қалқан және Руми қызы деп атайды. Мәселен:
Руми қызы жүзін жерге жасырды,
Бар әлемді зәңгі-түнек басынды.
Руми қызы жүзін жерге жасырып,
Жаһан жүзі тұнжырады, басылып.
Қызыл қалқан найза бойын асқанда
Сарайға кеп, кірді тура жасқанбай.
Автор мұнда күннің түсі мен пішінін басшылыққа ала отырып, қызыл қалқан
деген теңеу қолданған. Руми қызы атауын қолдануының себебі, біздің
ойымызша, Рүм – Византия, яғни Византия қызы, қазіргі татар тілінде Рүмия
деген антропоним бар, оның түсінігін – византиялық қыз деп береді.
Ж.Баласағұн ғаламшарлардың орналасу (мезгілі бойынша орын алу) тәртібін
көрсеткен. Автор оларға қысқаша анықтама беріп, ерекшеліктеріне тоқталған,
сонымен бірге анықтамалары адамзатқа қатысты берілген. Мәселен, Арзу, Сәбит
ғаламшарлары нұрын шашқан, тілек орындаушылар ретінде қолданылған.
г) этнонимдер: Белгілі ономаст-ғалым В.У. Махпиров Құтты білік пен
Диуан лұғат ат-түрк шығармаларын салыстыра зерттей отырып, мынадай
ақпарат береді: Халықтардың этногенетикалық және этносаяси тарихы өзінің
мәдени салт-дәстүрлері ғана емес, басқа да көрші елдердің мәдениетіне
қатысты әртүрлі дереккөздерде сақталады. Басқа этнос емес сол халықтың
тарихына қатысты мәліметтер мен фактілерді анықтауда аталмыш дереккөздерде
белгілі бір этнос жиынтығын атайтын нақты терминнің қолданысы ең басты
критерий болып келеді, яғни этноним.
Ж. Баласағұнның этика-дидактикалық поэмасында этнонимдер көп емес. А.
Валитова Құтты біліктегі этностық атаулардың екі түрін берген: 1) этноним
мағынасын айқын беретін термин ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz