Қазақтың халық аспабтары

Жоспар
Кіріспе

1 Домбыра
2 Қобыз
3 Адырна
4 Аса таяқ
5 Дауылпаз
6 Жетіген
7 Қыл қобыз
8 Сақпан
9 Шаң қобыз

Домбыра – қазақ халқының әрбір үйінде болуы міндетті және қажетті аспап болып есептелген. Бұл музыкалық аспаптың пайда болу тарихы ғасырлар қойнауына кетеді. Ежелгі Хорезм қаласының қазбаларынан археологтар екі шекті құралдарда ойнап тұрған музыкантардың терракотты бейнелерін тапқан. Ғалымдар бұның Хорезмдік аспаптардың бұдан екі мың жыл бұрын өмір сүрген көшпелі сақ тайпаларының музыкалық аспабы екенін белгіленген. Бұл ежелгі екі шекті аспаптардың қазақ домбырасымен ұқсастығы көп және оның прототипі болып табылады. Осылайша, археология арқылы домбыраның ерте кезде пайда болғандығы анықталды. Домбыраның екі түрі бар – батыстық және шығыстық. Бұл орындалу дәстүрінің екі түрлілігімен ерекшеленеді. Орындалуы тез, виртуозды төкпе күйлерді орындау үшін сол қол домбыра жалымен еркін жылжуы керек. Сондықтан, батыстық домбыра жалы жіңішке және ұзынша болып келеді. Шығыстық жуан және қысқа жалды домбыраларда мұндай техникалық әдіс қолданылмайды. Аспаптар көлемі мен қалыбының түрі дыбысталу күшіне әсер етеді: көлемі үлкен болса, дыбысталуы да сондай болады. Дыбысталу сипатына оң қол техникасының әсері бар: төкпе күйлерде дыбыс қол білезігін күшті сілку арқылы екі ішекті қағумен алынса, шертпе үйлерде дыбыс жекелеген қолсаусақтарымен шектерді шерту арқылы берілген.
Осылайша, домбыра мен үйдің,олардың орындалуы арасында тығыз байланыс бар. Домбыра тек екі шекті ғана емес, үш шекті де болып келеді. Өткен кезенде үш шекті домбыра Қазақстанның әр түрлі аймақтарында кездескен, қазіргі кезде бұл аспап түрі тек Семей облысында сақталған.

Пән: Өнер, музыка
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Домбыра    –    қазақтың  халық аспабы. Домбыра – қазақ  халқының  әрбір
үйінде болуы міндетті және қажетті аспап болып есептелген. Бұл
музыкалық аспаптың пайда болу тарихы ғасырлар қойнауына кетеді.
Ежелгі  Хорезм қаласының  қазбаларынан
археологтар  екі  шекті  құралдарда   ойнап тұрған музыкантардың терракотты
бейнелерін тапқан. Ғалымдар бұның  Хорезмдік аспаптардың бұдан екі мың жыл
бұрын өмір сүрген көшпелі сақ тайпаларының музыкалық аспабы екенін
белгіленген. Бұл ежелгі екі шекті аспаптардың қазақ домбырасымен ұқсастығы
көп және оның прототипі болып табылады. Осылайша, археология арқылы
домбыраның ерте кезде пайда болғандығы анықталды. Домбыраның екі түрі
бар – батыстық және шығыстық.  Бұл  орындалу  дәстүріні ң  екі түрлілігімен
ерекшеленеді. Орындалуы тез, виртуозды төкпе күйлерді орындау үшін сол қол
домбыра жалымен еркін жылжуы керек. Сондықтан, батыстық домбыра жалы
жіңішке және ұзынша болып келеді. Шығыстық жуан және қысқа жалды
домбыраларда мұндай техникалық әдіс қолданылмайды. Аспаптар көлемі мен
қалыбының түрі дыбысталу күшіне әсер етеді: көлемі үлкен болса, дыбысталуы
да сондай болады. Дыбысталу сипатына оң қол техникасының әсері бар: төкпе
күйлерде дыбыс қол білезігін күшті сілку арқылы екі
ішекті қағумен алынса, шертпе үйлерде дыбыс жекелеген қолсаусақта рымен
шектерді шерту арқылы берілген.
Осылайша, домбыра мен үйдің,олардың орындалуы арасында тығыз байланыс бар.
Домбыра тек екі шекті ғана емес, үш   шекті де болып
келеді.  Өткен кезенде үш  шекті домбыра Қазақстанның әр түрлі аймақтарында
кездескен, қазіргі кезде бұл аспап түрі тек Семей облысында сақталған.

Қобыз — таңқаларлық пішінді және ғажайып сазды, бай тембрлі аспап.
Қобыз екі шекті 40-қа тарта аттың ұзын қылы керілген ысқышы бар аспап.
Қылқобыз аталуы да осыдан болар. Қобыз үнінің төмендеп қайта жоғарылап
дыбыс шығаруы — шектеріне саусақтың ұшын ғана тигізіп, сәл ғана басып
шертіп, керілген қылды ысқышпен үйкеп ысқылап тарту арқылы ысқышты аспапқа
іліп қойғандай етіп көлденең ұстап ысқылап сүйкеп-сүйкеп көсеп-көсеп
жібергенде флажолетті обертонды қою-қошқыл сазды мұңлы болып шығады.
Біреулер оны құс даусына ұқсатады: — Оның даусы аспаптың шегін аттың
жалынан керілген қылдан тартылған еспе ысқышпен үйкелегенде аққудың үніне
ұқсас дауыс шығады — дейді (П. Паллас). Енді біреулер қобыз үнін адам
даусына ұқсатады (Б. Сарыбаев) ащы, зарлы, өксікті үн шығарады деген де
пікір айтады (И. Гмелин).
Қобыздың саз аспабы ретінде тағдыры тайғақ, жолы тар, қиын-қыстау болды.
Бұл аспап қазақ халқының тарихи-этникалық мәдениетінің көне көзі, рухани
қазына мүлкі, эпостық және аспаптық музыкалық өнерін күні бүгінге дейін
сақтап жеткізуші ұлттық мұра бола тұра, ол өзіне деген кертартпа ескілікті
көзқарастан арылмай ақталмай-ақ қойды. Әу бастан-ақ қобыз бақсының,
бақсылық жасаудың құралы деген пікір қалыптасқан болатын. Сондай бір
түсінбеушіліктің кесірінен қобыз жаңа заман көшіне ілесе алмай ескіліктің
қалдығы саналып жоғалып, жойылып кетудің алдында қалды дейді А. Затаевич.
Осының салдарынан 20 ғ. басында қобыз аспабына арналып шығармалар жазылмай
сиреп ұмытыла бастады. Әкеден балаға мұра болып келе жатқан қасиетті
өнеріміз, ұлттық салт-санамыз, отбасылық қобызшылық дәстүріміз үзіліп
қалды. Классикалық қобыз музыкасының аты аңызға айналған ең соңғы хас
шебері 19 ғ. ортасында дүниеге келген Ықылас Дүкенұлы.

Қобыз
Дегенмен жоғалып жойылып құрып кетуге жақын қалған қобыз ойнау өнерін
өмірге қайта оралтып шаң басқан уақыт пернесін ашуға жасалған шаралармен
ізденістер, талпыныстар болмай қалмады. Осындай істің басында бірегей ірі
қобызшылар зор тұлғалы музыканттары болып Жаппас Қаламбаевпен (1909—1970)
Дәулет Мықтыбаев (1904—1976) тұрды. Шын мәнінде осы екеуінің арқасында
музыкалық қобыз аспабының барлық құпиясымен қасиетінің қыры мен сыры
сақталып өткеніміздің баға жетпес асыл мұрасын шашау шығармай жоғалтпай
бізге жеткізіп жаздырып қалдырып кеткеніне шүкір дейміз.
Қобызда ойнап ең алғаш рет концерттік эстрадаға шыққан, 1968 жылы Алматы
консерваториясында ашылған қылқобыз класына бірінші сабақ берген де осы екі
тарлан.

Адырна - қазақ халқының өте ерте заманнан келе жатқан көп ішекті
музыка аспабының бірі. Ежелгі заманда бұл аспапты аңшылар ұстаған. Садақ
атып, жебе тартып, аң- құстарды аулаған. Әуелде адырна садақ пішінді болды.
Кейін бұл аспапты бұғы, марал, арқар тұрпатты аңдардың тұлғасына ұқсастырып
жасады. Әуелі ағаштан құрап шанақ, мүйіз жасалынып, шанақтың асты- үсті
терімен қапталады.Мүйізге жағалай құлақтар бекітіліп, ішіктер байланады.
Сөйтіп, аспапты екі тізенің үстіне қойып, оң қол, сол қол саусақтарымен
іліп тартып ойнайды.

Аса таяқ
Аса таяқ - сілку ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.