Несие түрлері

ЖОСПАР

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3

І Бөлім. Несие жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.1 Несие жүйесінің ұғымы және оның құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2 Несиелеу объектілері мен субъектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8

ІІ Бөлім. Несие түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2.1 Банктік несие және оның экономикалық мағынасы ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2.2 Банктік несие беру процесі және несиені қайтару кезеңі ... ... ... ... ... ..13
2.3. Несиелік механизм және несиелік процесс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18

ІІІ Бөлім. Әлемдегі банктік несие жүйесі дамуының қазіргі тенденциялары.22
3.1. Қазіргі несиелеу жүйесінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27

Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29

Кіріспе

Шаруашылық құрылымдардың дамуында кәсіпорындар, ұйымдар мен халықты несиелеуді ұйымдастыруда несие жүйесі маңызды рөл атқарады. Ақша-несие механизімінің үздіксіз және нәтижелі жұмыс істеуінен бірлі шаруашылық ұйымдары ғана емес, түгел елдің экономикалық дамуы да тәуелді. Сонымен қатар, несиелеу жүйесінің эволюциясы мемлекеттегі экономикалық жағдаймен, басқарушы формалары мен механизімімен анықталады. Әрбір халық шаруашылығының тарихи-экономикалық даму сатысына жекелеген экономика салаларының қаржы-несие қызмет көрсету қажеттіліктерін қанағаттандыратын өзінің несиелік ұйымдастыру,несиелеу жүйесінің құрылымы тән. Несиелеу операцияларының құқықтық-ұйымдастыру формаларының жүзеге асырылуынан, несиелеудің формалары мен әдістерінің және несиелеу қатынастарының, ұйымдастыру құрылымының өзгеруінен несиелеу жүйесінің жұмыс істеу механизмі әрқашан өзгеріп отырады.
Несиелік жүйелерді жүзеге асыру 1987 жылдан басталды. Несие жүйесінің құрылымын ұйымдастырғанда банк рөлінің жоғарылауы, олардың халық шаруашылығының дамуына оңтайлы әсері, несиенің әрекет ететін “экономикалық тұтқаға” айналуы алдын ала көзделген еді. Гүлдендірудің басты мақсаты банктерді шаруашылыққа жақындату болды. Қайта ұйымдастыру белгілі дәрежеде банктердің жұмысын жақсартты. Бірақ бұл жағдайды түбірімен өзгерте алмады, себебі ол шын мәнінде экономикалық қатынастардан тыс болды. Түп негізінде несиелік қатынастар өзгерген жоқ: жартылай автоматты түрде несиелеу жалғастырылды, несиелік ресурстарды әкімшілік әдістермен бөлу сақталды, банктік жүйенің монополистік құрылымы жойылған жоқ, тек ведомстволық принципке сәйкес маманданған банктердің әсер етуші салаларының бөлінуі байқалды. Бұл олардың арасындағы бәсекелестіктің болдырмауына жол берді.
Банктік реформаның екінші сатысында тек банк құрылымы қайта ұйымдастырылып қана қоймай, несие қатынастар механизмі мен несиелеу қызметтерінің әдістерінде терең өзгерістер орын алды. Нәтижесінде Қазақстанда заңды түрде екі деңгейлі банк жүйесі қалыптасты:
I-деңгейде – Қазақстанның Ұлттық Банкі;
II-деңгейде – коммерциалық банктер және басқа да жекелеген банк операцияларын жүзеге асыратын несие-қаражат ұымдары.
Курстық жұмыс үш үлкен бөлімнен тұрады. Әр бөлімнің өзінің орны ерекше. Несиенің дәл әрі нақты талданып, несиелеу кезеңдері көрсетілген. Несиелік механизм туралы да аз жазылған жоқ. Банктің несие беру процессі, банктің несиесі және де оның экономикалық мағынасы ауқымды түрде жазылды. Үшінші бөлімде әлемдегі банктің несие жүйесін мысал ретінде жаздым.

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1. “Қазақстан Республикасындағы Ұлттық банк туралы” ҚР Президентінің заң күші бар жарлығы (соңғы өзгерістер мен толықтырулары есепке алғандағы). 30.03.95.
2. “Қазақстан Республикаындағы банктер банктік қызмет туралы” ҚР Президентінің заң күші бар жарлығы (соңғы өзгерістер мен толықтырулары есепке алғандағы). 31.08.95.
3. Қазақстан Республикасының экономикасын қысқа мерзімді несиелеу ережесі. 11.02.94. ҚР Ұлттық Банк басқармасы бекіткен (хаттама№4).
4. Программа дальнейшего реформирования банковской системы РК. В 1996-1998 годах.
5. Банова Г.С. Кредитная политика коммерческого банка. В М-97
6. Банковское дело /Под ред. Г.С. Сейткасымова – Алматы: “Қаржы-қаражат”, 1998
7. М.Блауг “Экономическая мысль в ретроспективе” стр.183-184. Валютно-банковская политика. Джон Стюарт Миль 3гла 22и24
8. Информационно – аналитический сборник. Казахстан 91-2001. Султанбеков 408 стр.
9. Ақша. Несие. Банктер: оқулық. Жалпы редакциясын басқарған Ғ.С. Сейтқасымов. Алматы – Экономика, 2001- 466 бет
10. Досқалиев С.Ә. “Қазақстанның халықаралық қатынастар” Алматы, 1997ж
11. Ақше. Несие. Банктер.Валюта қатынастары. Оқу құралы/ Көшенов Б.А. Алматы,- экономика, 2000 – 328бет.
12. Шаров “ Производство потребительских кредитов” //Деньги и кредит, 1990, №10.
13. Мақыш “ Коммерциялық Банктер операцияоары” С.Б. Мақыш – Алматы, Қазақ Университеті. 2007ж – 229б.

Пән: Банк ісі
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3

І Бөлім. Несие
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 4
1. Несие жүйесінің ұғымы және оның
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
2. Несиелеу объектілері мен
субъектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8

ІІ Бөлім. Несие
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 11
2.1 Банктік несие және оның экономикалық
мағынасы ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2.2 Банктік несие беру процесі және несиені қайтару кезеңі
... ... ... ... ... ..13
2.3. Несиелік механизм және несиелік процесс
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18

ІІІ Бөлім. Әлемдегі банктік несие жүйесі дамуының қазіргі тенденциялары.22
3.1. Қазіргі несиелеу жүйесінің ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27

Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..29

Кіріспе

Шаруашылық құрылымдардың дамуында кәсіпорындар, ұйымдар мен халықты
несиелеуді ұйымдастыруда несие жүйесі маңызды рөл атқарады. Ақша-несие
механизімінің үздіксіз және нәтижелі жұмыс істеуінен бірлі шаруашылық
ұйымдары ғана емес, түгел елдің экономикалық дамуы да тәуелді. Сонымен
қатар, несиелеу жүйесінің эволюциясы мемлекеттегі экономикалық жағдаймен,
басқарушы формалары мен механизімімен анықталады. Әрбір халық
шаруашылығының тарихи-экономикалық даму сатысына жекелеген экономика
салаларының қаржы-несие қызмет көрсету қажеттіліктерін қанағаттандыратын
өзінің несиелік ұйымдастыру,несиелеу жүйесінің құрылымы тән. Несиелеу
операцияларының құқықтық-ұйымдастыру формаларының жүзеге асырылуынан,
несиелеудің формалары мен әдістерінің және несиелеу қатынастарының,
ұйымдастыру құрылымының өзгеруінен несиелеу жүйесінің жұмыс істеу механизмі
әрқашан өзгеріп отырады.
Несиелік жүйелерді жүзеге асыру 1987 жылдан басталды. Несие жүйесінің
құрылымын ұйымдастырғанда банк рөлінің жоғарылауы, олардың халық
шаруашылығының дамуына оңтайлы әсері, несиенің әрекет ететін “экономикалық
тұтқаға” айналуы алдын ала көзделген еді. Гүлдендірудің басты мақсаты
банктерді шаруашылыққа жақындату болды. Қайта ұйымдастыру белгілі дәрежеде
банктердің жұмысын жақсартты. Бірақ бұл жағдайды түбірімен өзгерте алмады,
себебі ол шын мәнінде экономикалық қатынастардан тыс болды. Түп негізінде
несиелік қатынастар өзгерген жоқ: жартылай автоматты түрде несиелеу
жалғастырылды, несиелік ресурстарды әкімшілік әдістермен бөлу сақталды,
банктік жүйенің монополистік құрылымы жойылған жоқ, тек ведомстволық
принципке сәйкес маманданған банктердің әсер етуші салаларының бөлінуі
байқалды. Бұл олардың арасындағы бәсекелестіктің болдырмауына жол берді.
Банктік реформаның екінші сатысында тек банк құрылымы қайта
ұйымдастырылып қана қоймай, несие қатынастар механизмі мен несиелеу
қызметтерінің әдістерінде терең өзгерістер орын алды. Нәтижесінде
Қазақстанда заңды түрде екі деңгейлі банк жүйесі қалыптасты:
I-деңгейде – Қазақстанның Ұлттық Банкі;
II-деңгейде – коммерциалық банктер және басқа да жекелеген банк
операцияларын жүзеге асыратын несие-қаражат ұымдары.
Курстық жұмыс үш үлкен бөлімнен тұрады. Әр бөлімнің өзінің орны
ерекше. Несиенің дәл әрі нақты талданып, несиелеу кезеңдері көрсетілген.
Несиелік механизм туралы да аз жазылған жоқ. Банктің несие беру процессі,
банктің несиесі және де оның экономикалық мағынасы ауқымды түрде жазылды.
Үшінші бөлімде әлемдегі банктің несие жүйесін мысал ретінде жаздым.

І Бөлім. Несие жүйесі
1. Несие жүйесінің ұғымы және құрылымы

Нарықтық экономикада несие – банк жүйесі маңызды рөл атқарады. Ол
арқылы кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың ақшалай есеп айырысулар
мен төлемдері жүргізіледі, ол уақытша бос ақшалай қаражаттарды, халықтың
жинақтары мен табыстарын жұмылдырады және белсенді түрде жұмыс жасайтын
капиталға айналдырады, сондай-ақ көптеген түрлі несиелік, сақтандыру,
делдалдық, инвестициялық, сенім, кеңес беру және басқа да операцияларды
орындайды.
Өндіріске қатысты алғанда, екінші кезеқте саналатын несие жүйесі оған
тұрақты және елеулі ықпал етеді. Ол бірнеше дүркін ақшалай қорлардың
ауқымын кеңейтіп, өндіріс тиімділігінің өсуін қолдай отырып ақшалай
қаражаттардың бір саладан екіншісіне қайта құйылуын қамтамасыз етеді.
Несие жүйесінің рөлі мен маңызы келесідей бірқатар көрсеткіштермен
сипатталады: несиелік жұмсалымдардың жалпы көлемі, кәсіпорындар мен
ұйымдардың негізгі және айналым капиталын қалыптастыруға банктегі
қарыздардың үлесі, жалпы төлем айналымы және т.б.
АҚШ несиелік қатынастардың даму дәрежесі бойынша, шаруашылықтың
өндірістік және өндірістік емес саласын банк саласының қамтуы, несиелік
мекемелердің көп түрлілігі мен көп тараптылығы жағынан, қаржы капиталы
талаптарының қуаттылығы бойынша әлемнің басқа да елдерін артқа қалдырады.
Американдық несие жүйесінің ауқымы туралы кейбір мәліметтер төмендегідей
көрсеткіштерді беруі мүмкін. Несиелік мекемелер арқылы қолма-қолсыз ақша
жолымен жүзеге асырылатын жылдық төлем айналымының басым бөлігі 80-
жылдардың басында 60-65 трлн. доллар соммасында бағаланған.
Американдық шаруашылықта пайдалынатын ақшалай капиталдың орта есеппен
¾ бөлігі несие жүйесі арқылы өтеді. Несиелік мекемелер арқылы жұмылдырылған
ақшалай қаражаттардың орташа жылдық саласы 1989 жылы 700 млрд. долларды
құрады.
Несие жуйесінің өз қызметтерін орындауы барысында несиелік қатынастар
туындайды. Уақытша бос ақшалай қаражаттарды жинақтап, оны қайтару және ақы
төлеу шартында қайта бөлуге байланысты несиелік мекемелермен әр түрлі
субьектілер арасындағы экономикалық байланыстар несиелік қатынастардың
мазмұнын анықтайды.
Бірақ, несиелік қатынастар мазмұны тек қана ақшалай капиталды
жинақтап, оны заңды және жеке тұлғаларға уақытша пайдалануға берумен ғана
тұрмайды. Несиелеу процесінде ұлғаймалы ұдайы өндірістік айналымы үшін
төлем құралдарының қосымша массасы құралады. Төлм айналымының аса ауқымды
ағыны төлем төлеушілер мен мекемелер және соңғылары мен алушылар арасында
экономикалық қатынастарды қалыптастырумен қатар, несиелік қатынастар
мазмұнын толықтыра отырып, несие жүйесі арқылы өтеді.
Несие екі формада болады: тауарлық және ақшалай. Тауар несиесі
коммерциялық несиенің бірінші негізін білдіреді. Шаруашылық жүргізуші
субьектілердің бір-біріне қарыз беру барысында, аталған несие формасында
ақшалай формада қайтарылады. Өйткені, алкшы субьект несие беруші тауар
несиесін алғанын куәландыратын вексальді, сондай-ақ салынған мүлік туралы
парқты немесе басқадай құжаттарды береді. Бұл тұста несиелік қатынастар
субьектілеріне- шаруашылық жүргізуші субьектісі және банк жатады. Несиелік
қатынастардың мпзмұнындағы өзгерістер нәтижесінде тауар формасындағы несие
ақшалай формаға қайта ауысады. Сөйтіп, тауар формасы негізінде несиенің
ақшалай, ең бастысы банктік формасы пайда болып дамиды.
Несиелік қатынастар мен несие фрмаларының және несиелік мекемелердің
жиынтығы кең мағынада несие жүйесі ұғымын құрайды.
Ал несие жүйесі тар мағынасында – бұл несиелік есеп айырысу
қатынастарын ұйымдастырушы, елдегі ақша айналысын реттейтін және бақа да
ұаржылай қызмет көрсететін несиелік мекемелер торабы болып табылады.
Басқаша айтқанда, несие жүйесі банктік және басқа да мекемелердің
жиынтығын – несиелік операцияларды жүзеге асыру және олардың құқықтық
формаларын ұйымдастыруы арқылы сипатталады. Несиелік қатынастарды
ұйымдастыруда: банктік жәңе банктік емес институттар шеңберінде екі жүйені
бөліп қарастырады. Соған сәйкес несие жүйесінің екі негізгі буыны
қалыптасады: банктік және мамандырылған несие-қаржы мекемелері.
Бірлескен несие жүйесінің күрделі, көп буынды құрылымы болады. Егер де
несиелік мекемелердің өз клиенттеріне көрсететін қызметтерінің жіктелуін
негізге алатын болсақ, онда қазіргі несие жүйесінің үш маңызды элементін
бөліп қарастыруға болады:
• Орталық (эмиссиялық) банк;
• Коммерциялық банктер;
• Мамандандырылған несиелік мекемелер: (сақтандыру, жинақтық,
ипотекалық, сенімгерлік (трастовый) және т.б).
Қазақстан республикасындағы екінші деңгейдегі банктердің (ЕДБ)
несиелік профелі.
Банктердің несиелері әкономиканы тұрақтандыруда ең маңызды фактор
болып табылады. Сондықтан да, қазіргі таңда банктік несие формасының рөлі
арта түседі. Сонымен 1-кестеде берілген екінші деңгейдегі банктердің
несиелік портфелі құрылымына экономиканың салалары бойынша соңғы үш жылдағы
берген несиелеріне талдау жасайық.
Экономика салалары бойынша берген екінші деңгейдегі банк несиелері*.
1-кесте
Экономика салалары 01.’01 01.’01 01.’01 199897 199998
1997 1998 1999 өсуі (+;-)өсуі (+;-)
барлығы 48040.4 80478.7 85709.2 1.2 1.4
Соның ішінде:қысқа 31718.2 41124.4 50557.5 1.3 -1.2
мерзімді несие
өнеркәсіп 8841.3 13735 11907.1 1.6 -1.2
Ауыл шаруашылығы 1449.7 11604.8 35551.2 8 -3.3
Құрылыс 1299.5 1789.2 1558.9 1.4 -1.1
Көлік 615.5 41.2 1569.9 -15 38.1
Байланыс 38.5 1058.4 750.9 27.5 1.4
Сауда 5691.8 10035.3 17927 1.8 1.8
Басқалары 13781.9 12861 13293.2 -1.1 1
Орта және ұзақ 16331,2 19354,3 35151,7 1,2 1,8
мерзімді несие
Өнеркәсіп 7974,3 9591,2 9840,8 1,2 1
Ауыл шаруашылығы 1272,1 2187,7 5491,3 1,7 2,5
Құрылыс 1117,3 480 400,7 -2,3 -1,2
Көлік 392,4 2231,7 3119,8 5,6 1,4
Байланыс 54,4 441 639,1 8,1 1,4
Сауда 2,3 650,8 4232 282,9 6,5
Басқалары 5518,4 3771,9 11428 -1,5 3

Мақыш “Коммерциялық Банктер операциялары” С.Б Мақыш – Алматы, Қазақ
Униерситеті 2002ж-120бет.
*- ҚР Ұлттық банктің статистикалық бюллетен
**- Мерзімі өткен ссудаларды есепке алғанда.

Келтірілген 1-кесте мәліметтеріне қарап, банктердің экономика
салалары бойынша берілген несиелердің жалпы сомасы 1997 жылдың басында
48049,4 млн теңгені құраса, ал 1998 жылдың басына бұл сома 1,2 есе артып,
60478,7 млн теңгеге жетеді. Жыл бойынша банк несиелерінің көлемі 1,4 есе
ұлғайып, 1999 жылдың қаңтар айына – 85709,2 млн теңгені құрайды.

Берілген несиелердің мерзіміне қарай үлесін анықтасақ, қысқа мерзімді
несиелер:01.01.97 жылы – 66%-ды(31718,2 млн т), 01.01.98жылы – 68%(41124,4
млн т) және 01.01.97жылы – 59% (50557,5 млн т) құрайды. Қысқа мерзімді
несиелер көлемі соңғы жылы азайғандығын көреміз.

Сондай-ақ орта және ұзақ мерзімді несиелер үлесіне: 01.01.97жылы-
34%(16531,2 млн т), 01.01.98ж – 32%(19354,3 млн т) және 01.01.99ж – 41%-
ды(35151,7 млн т) тиеді.Орта және ұзақ мерзімді несиелердің соңғы
жылдардағы динамикасы олардың өсіп отырғандығын көрсетеді.

2-кесте
Н ИерархМекеме Бөлімшелер Мекеменің қызметі
Е ия аты аттары
С деңгі
И
Е
Ж
Ү
Й
Е
С
І
Банк I Ұлттық Орталық аппарат 1.ақша айналысын және
жүйесі банк Ұлттық банктің қолма-қол ақшасыз есеп
облыстық айырысуы.
басқармалары 2.Үкіметке несие-есеп
айырысу қызметін
көрсету.
3.Алтын-валюта резервін
басқару.
4.Ақша-несиелік реттеу
II 1.ЕДБ Орталық аппарт. Клиенттерге несие-есеп
Филиалдары. айырысу қызметін
Өкілдік. кешенді түрде көрсету.
Еншілес банкі.
Бөлімшелері Банк көрсететін
қызметтің жекелеген
түріне ғана маманданған
2.Маман-
данған
банктер
Пара- III Маман-даОрталық Маманданған несие-есеп
банк нды-рылғаппараты. айырысу және қаржылық
жүйесі ан Филиалдары. қызмет көрсету.
арнайы Өкілдік.
несие-қа
ржы
мекеме-л
ері
IV Пошта-жиОрталық аппарат Халыққа несие-есеп
нақ (ААҚ Қазпошта). айырысу қызметін
мекеме-лБөлімшелері көрсету, ұсақ
ері салымдарды тарту

Мақыш “Коммерциялық Банктер операциялары” С.Б Мақыш – Алматы, Қазақ
Униерситеті 2002ж-30бет.

Кесте-3
Екінші деңгейлі банктердің несиелері*

жылдың соңында млн т
1991** 1992** 1993 1994 1995 1996
Кредиттер,барлығы 57095 987672 14564 44683 42985 60953
Қысқа мерзімді 50033 953422 13879 42733 38819 41387
Орта мерзімді 16769
Ұзақ мерзімді 7062 34250 986 1950 4166 2797

*- Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің көрсеткіштері бойынша
**- млн теңге

1997 1998 1999 2000 2001 01.07.2002
Барлығы 71702 93442 148830 276218 489817 552121
Қысқа мерзімді 51208 57927 75426 143195 241135 248438
Орта мерзімді 15313 26978 37194 71592 136112 159507
Ұзақ мерзімді 5180 8537 36210 61430 112569 144177

Информационно-аналитический сборник. Қазақстан 91-2001. Сұлтанбеков 408бет.

1.2 Несиелеу объектілері мен субъектілері

Несие құрылымы несие беруші мен қарыз алушыдан, сондай-ақ қарыз
капиталынан тұрады. Мұндағы несие беруші мен қарыз алушыда несиелік
мәмілеге қатысушы тараптар немесе оларды несиелік қатынастар субъектілері
деп атауға болады. Несие берушіге мемлекет, банктер (орталық және
коммерциялық) , банк типтес мекемелер мен қаржылық ұйымдар, сондай-ақ
халықаралық қаржы ұйымдары да жатады.
Несиелеу объектісі – бұл несиенің пайдаланылған заты, яғни несиенің
іске асырылу аясы деп түсінуге болады.
Несиелеу объектісі материалды құндылықтар, өндіріс және айналыс
шығындары түрінде, сол сияқты, егер несиенің материалдық жағынан қамтамасыз
етілмеген жағдайда, банк шаруашылық ұйымның міндеттемесі ретінде болады.
Материалды қамтамасыз етілген несиелеу объектісіне өндірістік шикізат
қорларын, сатып алады. Жартылай өнімдер, азық – түліктер және өнеркәсіптегі
дайын өнімдердің және сауда ұйымдарындағы тауарлардың маусымды қорлары
жатады.
Ұзақ мерзімді несиелеу объектісіне жататындар мынадай түрлерге
бөлінеді:
• өндіріс объектісінің құрылысы;
• өндіріс объектісін қайта құру, техникалық жағынан қайта
қаруландыру, кеңейту;
• техникалар, құрал-жабдықтар және көлік құралдарын сатып алу;
• жаңа өнімді шығаруды ұйымдастыру.
Несиелеу принциптері негізінен несиелік процесс, яғни банктік несиенің
берілуі, пайдалануы және қайтарылуы жүзеге асырылады. Несиелеу
принциптеріне байланысты банктік несиелердің берілуінің басты шарттары:
несиенің мақсаты және мерзімі, олардың қаражаттар айналымы шеңберінде
қатынасу нәтижесіндегі және т.б. анықталады.
Қазіргі несиелік қатынастарды ұйымдастыру принциптері 2 топқа
бөлінеді:
І – топқа. Жалпы экономикалық тәртіптегі принциптер:
• несиенің мақсаттылығы;
• несиенің дифференциалдығы.
ІІ – топқа. Несиенің мәнін бейнелейтін принциптер.
• Несиенің мерзімділігі;
• Несиенің қайтарымдылығы;
• Несиенің төлемділігі;
• Несиенің қамтамасыз етілуі.
Несиені қамтамасыз етудің келесі бір жолы – несиені сақтандыру.
Несие әдістері – несиенің берілу және қайтарылу ерекшеліктерімен
байланысты болатын, банктік несиенің кәсіпорынның қаражат айналысының
шеңберіне қатынасу тәсілдері.
Реформалауға дейінгі кезеңдегі отандық банктік тәжірибеде несиелеудің
2 әдісі қолданылған:
1. қалдық бойынша
2. айналым бойынша
Қалдық бойынша несиелеу барысында несие қозғалысы (яғни, несиені беру
және қайтару) несиелнетін құндылықтар қалдықтарымен тығыз байланысты болып
келеді. Ондай құндылықтарға: әр түрлі тауарлы – материалды құндылықтар
(шикізат, негізгі және қосымша материалдар, қосалқы бөлшектер, тауарлар
т.б.), аяқталмаған өндіріс, алдағы кезеңдегі шығыстар, дайын өнімдер және
жөнелтілген тауарлар жатады. Мұндай несие әдісіне компенсациялық сипатта
болады, өйткені, компенсациялық несие жай несиелік шоттар бойынша беріледі.
Сондай-ақ бұл несиенің қайтарылуы есеп айырысу шотынан шегеру жолымен
жүзеге асырылады.
Айналым бойынша несиелеу (тауар айналымы) әдісінің ерекшелігі ондағы
несие қозғалысы материалдық құндылықтар айналымымен, яғни олардық түсу және
жұмсалуына байланысты анықталады. Мұнда несие төлемдік сипатқа ие болады,
себебі несиенің берілуі тікелей төлемдегі қатысты және ең бастысы, заемдық
қаражаттарға деген қажеттілік туындаған кезде жүзеге асырылады. Айналым
бойынша несиелеу әдісі төлемдік сипаттағы несиенің көмегімен жүргізіліп,
арнайы несие шарттары бойынша беріліп отырған. Бұл жерде несиенің
қайтарылуы өнімді сатудан түскен ақшалай түсімдер есебінен банктік несиелік
шотқа түсу арқылы жүзеге асқан.
Қазіргі банктік тәжірибеде несиелеу әдісінің үш түрі қарастырылады:
• айналым бойынша несиелеу әдісі;
• қалдық бойынша несиелеу әдісі;
• айналым – қалдықтық.
Айналым бойынша несиелеу барысында несие несиелеу объектісінің
айналысындағы қозғалысын жалғастырып отырады. Несие қарыз алушының
шығындарын оның ресурсы босағанға дейін аванстайды. Несиеге деген
объективті қажеттілікті ұлғайту шараларына байланысты несие мөлшері өсіп,
бұл қажеттіліктің азаюына байланысты несие қайтарылады.
Қалдық бойынша несиелеу барысында несиенің несиеге деген қажеттілік
тауарлы-материалды құндылықтар және шығындар қалдықтары мен өзара байланыс.
Қалдық бойынша несиелерді несиелеу объектісін кішкене бөлігі қамтылса, ал
айналым бойынша несиелерде несиелеу объектісі толығымен қамтылады.
Айналым және қалдық бойынша несиенің іс жүзінде ұштасуының
нәтижесінде айналым-қалдық тық әдісі түзіледі. Мұндағы бірінші кезеңде,
несие деген қажеттіліктің туындалуына байланысты несие берілсе, ал екінші
кезеңде, берілген несие қатаң түрде өтеледі. Бірінші кезеңде несие туарлы-
материалды құндылықтарды кепілге ала отырып, шығындар айналыстың бастапқы
кезеңінде берілсе, ал екінші кезеңде несие клиенттің банкалдындағы мерзімді
міндеттері негізінде өтеледі. Несие берудің мұндай формасын несие желіні
ашу деп атайды.
Несиелік желі – келісілген лимит негізінде белгілі бір мерзім ішінде
қарыз алушыға несие беріп отыратындығы заңдастырылған, яғни банктің
алдыңғы міндеттемесі. Жаңартылған несиелік желі әдісінің сыртқы көрінісі
жағынан отандық, яғни ірі объектінің айналым бойынша несиелеу әдісіне
көбірек ұқсастығы да болады.

ІІ Бөлім. Несие түрлері
2.1 Банктік несие және оның экономикадағы рөлі

Банктік несиенің рөлі оның экономикадағы мемлекеттегі және халықтағы
қолданыс нәтижелерімен және оларды әдістерімен ерекшеленеді. Әдістері
туралы айтатын болсақ, олар әдетте қаражаттың ақылы ұсынылуымен кредиттің
қайтарылымын белгілі дәрежеде шартталады. Бұл несие операциясының
қатысушыларының жауап кершілігі мен қызығушылығын арттырады, олардың қарыз
қаражат (немесе мақсатқа сай) қолдануына себеп болады.
Несиелік қатынастарға қаражатты пайдаланғаны үшін төлеген құнына қоса
қаражаттың қолданылатын қаражат мөлшері мен оларды пайдалану уақытын
үнемдеудің қызығушылығын арттырады.
Берілген несиелік қатынастардың ерекшелігі бюджеттік қаржыландырудың
суммсының кемуінде материалдық қызығушылықтың, оларды пайдалану мүлдем жоқ
болатын қайтарылмайтын бюджеттік қаржыландырумен теңестіргенде байқалады.
Белгіленген ерекшеліктер, әсіресе, қайтарылымдығы, жеделдігі және
ақылығы ресурстардың үнемдеуінде несиенің маңызын арттырыды.
Несиені пайдалану нәтижелері маңызды және алуан түрлі қаражаттың
қайтарылуы үшін қолданылатын несие өндіріс процесіне тауарды өткізу мен
тұтымына және ақша айналымының салаына ықпал етеді.
Несиенің рөлі коммерциялық, банктік, мемлекеттік тұтыну және
ипотекалық несиелерде пайда болатын несиелік қатынастардың алуан түрлерін
іске асыру нәтижесінде анықталады. Әр бағыттағы несиенің әсері неисиелік
қатынастардың қандай да бір түрі басты, яғни доминантты орынды алады.
Несиелік қатынастардың жүйесінде несиелеу операцияларын орындау үшін
қаражатты тарту өте маңызды. Бірақта ондай әрекет әр түрлі несиелік
қатынастар үшін бірдей емес. Мысалы, коммерциялық несие қолданғанда несие
алушының басқа жақтан қаражат тарту керегі жоқ. Өткізіліп жатқан тауардың
төлеу мерзімін ұзарту үшін қарыз қаражатты ұсыну кезінде несие алушының
ресурстары қолданылады. Бұл несие алушының қаржы салымын компенсациялау
үшін банктік несиені қолдануды жоққа шығармайды. Банктердің бұндай іс-
әрекеті маңызды, себебі тартылған қаражаттың бар болуы қаражат
меншіктенушілері оларды тауарды сатып алу үшін жұмсамағанын білдіреді.
Басқаша айтқанда, банктік несиені қолдану – нәтижесінде материалдық
ресурстарды қайта бөлуге әкеліп соғады. Бұндай нәтиже банктік несиені
қолдану – шаруашылықтағы материалды ресурстарды қайта бөлудегі мәнінде
мінездеді:
Негізінде материалдық ресурстарды қайта бөлу мемлекеттік, тұтынушы
және жылжымайтын мүлікті залогқа және тұрғын үй сияқты мүлікті құруда
ипотекалық несиені қолдану кезінде материалдық ресурстарды қайта бөлу
мүмкін болады.
Бұның бәрі несиенің материалдық ресурстарды қайта бөлу кезінде өте
маңызды екенін дәлелдейді. Бірақтан бұл ресурстарды орынды пайдалану
дәрежесіне жететін несиелік қатынастарды керек етеді.
Сонымен қатар, несиенің рөлі тауарды өндіру мен өткізудің
үздіксіздігінде көрініс табады. Кәсіпорынның уақытша ақшалай түсім мен
шығындардың жүйелі түрде сәйкес келмеуінен қажетті тауарлы – материалдардың
құндылықтарды сатып алуға, қаражаттың жетіспеушілігі қызмет көрсетуді төлеу
және осының салдарынан тауарды өндіру мен өткізу процессінің
үздіксіздігінің бұзылуы мүмкін. Қарыз қаражаттарын беру уақытша
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін өндіру процесі, сонымен қатар оның
үздіксіздігі мен жылдамдатуына кедергі әсерін тигізіп отыратын, қарыз
алушыларда қаражаттың үздіксіз қайталанып тұратын “құйылымы” мен “шегіну”
игеріледі.
Несие өндірістің мерзімділігі мен өнімнің белгілі түрлерін өткізумен
шартталған қаражатта уақытша қажеттілігін қанағаттандыруда үлкен роль
атқарады. Қарыз қаражаттарын пайдалану мерзімдік қосалқылардың пайда
болуына және кәсіпорындар мен ұйымдардың шаруашылық мерзімдік салаларының
мерзімдік шығындарды жүзеге асыруына мүмкіндік береді.
Ең маңыздысы несиені пайдалану кезінде кәсіпорынның табысты жұмыс
істеуіне ғана қолайлы жағдайда жасалып қоймай, ресурстарды экономикада
пайдалану үшін де жағдай жасалады, себебі бұл кәсіпорындар мен ұйымдар
жұмысын (әрекетін) өзінің қаражатының менималды көлемінің жұмсалуымен іске
асыра алады және резервтердің азаюы, соның ішінде ақшалы бөлігін де
санағанда.
Сонымен бірге әртүрлі қарызгрлердің арасында қаражаттың қайта бөлудің
арқасында қарызгерге берілетін біркелкі қаражаттың көлемінің азаюы туады.
Мерзімдік қажеттіліктерді қанағаттандыру мүмкіндігі үшін берілетін қарыз
қаражатты беру кезінде керекті алғышарты болып қаражатта қажеттіліктің
көлемі шығында да мезгілдік факторлармен шартталатындығы болып табылады.
Бұндай талаптардың сақталмауы қарыз қаражаттарын шамадан тыс берілуіне
және мезгілсіз қайтарылуына әкеліп соқтырады.
Өндірісті кеңейтуде несиенің рөлі үлкен. Өндірісті кеңейту мен өнімді
өткізу үшін керек. Қарыз қаражаттарды салыстырмалы қосалқылар аз уақытқа
көбейту үшін шығындарды берілуі мүмкін.Сонымен бірге несие негізгі фонды
көбейтудің қайнар көзі ретінде пайдалана алады, бұл ғимараттар, құрылыстар,
құрал-жабдықтарды сатып алу және т.б.
Өндірістің үздіксіздігі мен оның дамуына әсер ететін несиенің тұтқа
ретінде мінездемесі қарама-қарсы бағытта, себебі өндірістің және өнімді
өткізудің жылдамдығының төмендеуіне әсер ете алатын несиені пайдалану
мүмкін.
Қаражат айналым саласында несиенің рөлі маңызды. Бұл барлық қолма-қол
ақша және қолма-қол ақшасыз мемлекеттердің қаржы-несие жүйесінің қатысты.
Қазақстанда Қазақстанның Ұлттық банкі қолма-қол ақшаның әмиссиясы мен
олардың айналымын ұйымдастыруын жүзеге асырады, яғни банктер арқылы.
Соңғысы орындалады, бір жағынан, егер банктер шоттарында қалдықтары бар
болса, банк кассаларынан айналымға оларға қолма-қолақшаны шығару
кәсіпорындар, ұйымдар мен жеке азаматтар қолма-қол ақшаны беру кезінде
мүмкін. Бұндай қалдықтардың бар болуы несиелік қатынастардың бар болуын
білдіреді.

1 Банктегі несие беру процессі

Банктердің тәжірибесінде қолданылатын несиелеу процесінің өзіндік
кезеңдері болады. Несиелік процес несиеге деген өтінішті өңдеуден басталып,
несиенің толық қайтарылуымен аяқталады. Жалпы несиелік процесті 1- сызбамен
көрсетуге болады.

Қарыз алушыларға несие беру барысында банктер “Қазақстан Республикасының
Ұлттық банкі туралы” 31.03.1995жылы және “Қазақстан Республикасындағы
банктер және банктік қызметтр туралы” 30.08.1995ж ҚР Президентінің заң күші
бар Жарлықтарын, №1-ші 11.02.1994ж. “Қазақстан Республикасының
экономикасын қысқа мерзімді несиелеу ережесін” сондай-ақ банктің Жарғысы
мен нұсқауларын басшылыққа алады. Несиелер төлем қабілеті бар қарыз
алушыларға несиені қайтарудың нақты көздерінің және тұрақты қамтамасыз ету
формаларының бар болуына қарай беріледі.

1-сызба. Банктердегі несиелік процесс

Әр кезеңде пайдаланылатын несиелеу механизмнің элементтері несиелік
операциялардың сапалы сипатын бере отырып, олардың жүзеге асырылу
техникасын білдіреді. Несиелеу процесі мынадай кезеңдерді қамтиды:
• несиеге деген өтінішті қарау;
• несиелік қабілетін талдау;
• несиелік келісім-шарт жасау;
• несие беру;
• несиелік мәміленің орындалуына бақылау жасау.
I-кезең. Банкке келіп түскен несиеге деген өтінішті қарау.
Кез келген несиелік операциялар осыдан басталады. Мұндай құжаттарда
қарыз алушы мен сұралатын несие туралы негізгі мәліметтер: мқсаты, мөлшері,
түрі, мерзімі, мүмкін болар қамтамасыз ету мүлкі көрсетіледі. Банктің
қоятын талаптарына байланысты өтінішке қосымша, яғни несиелік операциялар
сипатына байланысты құжаттар беріледі. Клиенттің әр түрлі топтары үшін әр
түрлі құжаттар пакеті әзірленуі мүмкін. Мысалы ретінде құжаттар пакетінің
құрамына жататындар:
1. соңғы екі жылдық қарыз алушының балансы және оған қосымша беттер;
2. несиеленетін шаралардың рентабельдік деңгейін және оның қайтарылу
мерзімін сипаттайтын техникалық-экономикалық есебі;
3. несиеленетін мәмілелерді растайтын келісім-шарттар көшірмелі
(материалдық құндылықтарды жабдықтауға және сатуға арналған
шарттар, тауарлы-материалдық құндылықтар шотының көшірмелі және
т.с.с);
4. басқа банктерден алған несиелер туралы мәліметтер (шоттар бойынша
көшірме);
5. несиені қайтаруға байланысты міндеттемені куәландыратын құжаттар;
Қажет жағдайларда банк қарыз алушыдан несиені қайтаруын қамтамасыз
ететін басқа да құжаттар мен мәліметтерді талап ете алады.Сонымен қатар,
банкпен тұрақты несиелік қатынаста болатын қарыз алушылар үшін кейбір
құжаттар тізімі қысқаруы мүмкін. Қарыз алушы банкке несие алуға өтініш
жасаған уақатта, банк несиелеудегі оның мүмкіндігін алдын ала бағалау үшін
есеп карточкесін толтыруы мүмкін. Онда: фирманың жетекшісі мен қарыз
алушының аты-жөні; қызметі және меншік түрі; клиенттің заңды мекен-жайы;
мекен айырысу және валюталық шот ашқан банктің аты және
реквизиттары;негізгі құрылтайшылары; ол сұрайтын несиенің мақсаты, сомасы
және мерзімі; соңғы есептік күнге берілген баланс құрылымы және басқа да
көрсеткіштер.
Тапсырылған құжаттарды оқып үйрену барысында банк қарыз алушының
алған ссудасын қайтару қабілетін бағалаудың шешім қабылдау үшін аса маңызы
бар. Бағалау техникалық-экономикалық есеп негізінде жасалады.
II-кезең. Қарыз алушының несиелік қабілетін талдау кезеңі.
Қарыз алушының несиелік қабілеті – қарыз алушының алған ссудасы
бойынша қарызды уақтылы және толық көлемде қайтаруқабілетін бағалау
сипатталады. Несиені қайтара алмау тәуекелі көптеген факторлардың әсерінен
болуы мүмкін, сондықтан да, банк клиентке несие беруге шешім қабылдаудан
бұрын оның несиелік қабілетін талдайды. Бұл көрсеткіш банктің өтімділігіне
ықпал етеді.
Қарыз алушының несиелік қабілетіне талдау жасау барысында мынадай
факторлар есепке алынады:
1. Ссудаға қатысты қабілеттігі. Қарыз алушыға ссуданы бере отырып,
қарыз алушының атынан шығатын тұлғаның құқықтық қуатын
анықтайтын Жарғысы және нұсқаумен танысуға тиіс;
2. Қарыз алушының іскерлік беделі. Несиелік мәмілеге тиісті беделі
деп қарыз алушының қарызды қайтаруға дайындығын ғана
түсінбейді, сондай-ақ келісім-шартқа байланысты барлық
міндеттемелерді оындауы түсіндіріледі;
3. Табыс алу қабілеті. Банк қарыз алушының ссуданы қайтаруға
жеткілікті қаражатты табу қабілетіне баға беруі қажет.
Қарыз алушының табыс алу қабілетін анықтау барысында сату көлеміне,
баға шығындарына, шығыстарға әсер ететін факторлар есепке алынады. Бұл
факторларға: қарыз алушы кәсіпорынның орналасқан жері, оның тауарлары мен
қызметтерінің сапасы, шикізат құны, қызметкерлердің біліктілігі жатады.
Неиселеудегі шетелдік тәжірибеде бұл факторларға қоса жарнамалау тиіділігі,
бәсеке сияқты факторлар есептеледі.
III-кезең. Несиелік келісім-шарт жасау.
Қазіргі несиелеудің басты ерекшелігі бойынша банк қарыз алушының
несиелік қабілетін тексеріп болғаннан кейін, несиелік шарт жасау үшін
несиелеу субьектісімен қатынсқа түседі. Несиелеуге байланысты барлық
сұрақтарда банк пен қарыз алушы келісім-шарт негізінде шешеді.
Несиелік келісім- шарт екі жақтың өзара міндеттемелерін және
жауапкершіліктерін анықтайды. Онда: несиелеу мақсаты және обьектісі,
несиенің мөлшері, ссуданы беру мерзімі және қайтару шарттары; несиені
қамтамасыз ету формасы; несие үшін төленетін сыйақы мөлшерлемесі; несиенің
қозғалысын және клиенттің қаржылық жағдайын бақылау үшін қарыз алушының
беретін құжаттарының тізімі; олардың берілу мерзімдері, сондай-ақ несиелеу
процесіндегі банктің бақылау қызметі көрсетіледі.
Несиелік келісім-шарттың мазмұны елісуші жақтардың өздері анықтайды.
Бұл жерде отандық банктер, оның типтік формаларын пайдаланады.
Несиелік клісім-шарттың мазмұнында несиелу механизмі, оның негізгі
элементтері (несие түрлері және обьектілері, сомасы, несиенің бағасы,
несиелеу әдістері және ссудалық шоттар түрлері, ссуданың қамтамасыз етілу
және қайтарылу тәсілдері, банк бақылауы) және банк ссудаларының қозғалысы
қарастырылады. Несиелеу тиімділігі осы элементтердің банктік жұмысына қалай
іске асырылуына және өзара үйлесетіндігіне тікелей байланысты болып келеді.
IV-кезең. Несие беру кезеңі.
Бұл кезең ссудалықшот формасын, ссуданы беруді құжаттау тәртібін
(қосымша құжаттар толтырылуы мүмкін), ссуданы беру тәсілін анықтайтын
несиелеуді ұйымдастыру және техникалық шарттарын қамтиды.
Несие беруді құжаттау тәртібі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.