Төрт түлік

Жоспар
Кіріспе

ТӨРТ ТҮЛІК . мал:
түйе,
жылқы,
қой,
сиыр
Төрт түлік малға арналған аңыз әңгімелер

Бабаларымыз төрт түлікке ерекше көңіл бөлген. Әрі ас-ауқаты, әрі киімі, әрі көлігі, қымызы – ем, әрі жегжат-жұратымен жасайтын алыс-берісінің көзі, байлығы болғандықтан, қазақ үшін осы төрт түлік мал аса қымбатты дүние болғаны белгілі. Қайда болмасын, бірін-бірі танысын-танымасын, кездесе қалған қазақ «мал-жан аман ба?» деп амандық-саулық сұрасқан. Қазақтар малды тек пайдаланып қана қоймаған, олардың бабын тауып бағып-күтудің де жай-жапсарын, қасиетін, ерекшелігін жақсы білген, сынаған. Төрт түлік малдың ішіндегі ең қасиеттісі түйе болып есептелген. Ол қырық күн шөлге шыдамды, жүк артса – көлік, жесе – ет, ал жүні киімге жараған. Қазақтар түйенің жүнінен түйе жүн шекпендер киген, ол жеңіл әрі жұмсақ сырт киім болған. Түйенің күштілігі, жүйріктігі, шыдамдылығы сияқты түрлі қасиеттері бар, соған орай оны түрліше атайды (желмая, нар, аруана, жампоз, үлек, нарқоспақ т.б.). Асанқайғының шапқанда құстай ұшатын желмаясы естеріңізде болар. Ал түйе өзінің өсу жолында бота, тайлақ, буыршын, буырлыш, науша, бұзбаша, інген, атан, бура деп аталады. Қазақтың қасиетті малдарының бірі – жылқы. Оны құлын, жабағы, тай, құнан, байтал, дөнен, бесті, бие, ат, сәурік (суйрік), айғыр деп атайды. Ал оның жүйріктігіне, тағы да басқа қасиеттеріне қарай әсіресе батырлар жырларында жорға, сужорға, жүйрік, тұлпар, қазанат, сәйгүлік, дүлдүл арғымақ деп атаған. Жылқы малын аса жоғары бағалаған қазақтар оны үлкен ас-тойларда жарысқа салып, бас бәйгесіне мол дүние беретін болған. Ер азаматтарға жасалатын сыйдың да үлкені ат мінгізіп, шапан жабу болған. Жылқының жүрісіне дейін атаулары болған.

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:

ТӨРТ ТҮЛІК Бабаларымыз төрт түлікке ерекше көңіл бөлген. Әрі ас-ауқаты, әрі
киімі, әрі көлігі, қымызы – ем, әрі жегжат-жұратымен жасайтын алыс-
берісінің көзі, байлығы болғандықтан, қазақ үшін осы төрт түлік мал аса
қымбатты дүние болғаны белгілі. Қайда болмасын, бірін-бірі танысын-
танымасын, кездесе қалған қазақ мал-жан аман ба? деп амандық-саулық
сұрасқан. Қазақтар малды тек пайдаланып қана қоймаған, олардың бабын тауып
бағып-күтудің де жай-жапсарын, қасиетін, ерекшелігін жақсы білген, сынаған.
Төрт түлік малдың ішіндегі ең қасиеттісі түйе болып есептелген. Ол қырық
күн шөлге шыдамды, жүк артса – көлік, жесе – ет, ал жүні киімге жараған.
Қазақтар түйенің жүнінен түйе жүн шекпендер киген, ол жеңіл әрі жұмсақ сырт
киім болған. Түйенің күштілігі, жүйріктігі, шыдамдылығы сияқты түрлі
қасиеттері бар, соған орай оны түрліше атайды (желмая, нар, аруана, жампоз,
үлек, нарқоспақ т.б.). Асанқайғының шапқанда құстай ұшатын желмаясы
естеріңізде болар. Ал түйе өзінің өсу жолында бота, тайлақ, буыршын,
буырлыш, науша, бұзбаша, інген, атан, бура деп аталады. Қазақтың қасиетті
малдарының бірі – жылқы. Оны құлын, жабағы, тай, құнан, байтал, дөнен,
бесті, бие, ат, сәурік (суйрік), айғыр деп атайды. Ал оның жүйріктігіне,
тағы да басқа қасиеттеріне қарай әсіресе батырлар жырларында жорға,
сужорға, жүйрік, тұлпар, қазанат, сәйгүлік, дүлдүл арғымақ деп атаған.
Жылқы малын аса жоғары бағалаған қазақтар оны үлкен ас-тойларда жарысқа
салып, бас бәйгесіне мол дүние беретін болған. Ер азаматтарға жасалатын
сыйдың да үлкені ат мінгізіп, шапан жабу болған. Жылқының жүрісіне дейін
атаулары болған. Мысалы, аяң жүріс, жорға жүріс, жортақ жүріс, бүлкек
желіс, бөкен желіс, шоқыта жүру, шабыс. Оның түсі де әртүрлі теңеулермен
сипатталған: торы, күрең, жирен, ақбоз, боз, көк, шұбар т.б. Сиыр малы
момақан, қазақтар үшін көбінесе тамаққа жараған, ет, сүт, айран, қаймақ,
май, құрт, ірімшік т.б. осы сиырдың берген берекесі болған. Сиырды кейде
көшке де, егіске де пайдаланып отырған. Жалпы, қазақтар сиырды киімге
жаратпаған, қонаққа сыйға тартпаған, тіпті түске кірсе де ауыртпалық деп
жорыған, тіпті қазақта епетейсіз, икемсіз әрі денелі адамды сиырдай деп,
сөйлемейтін адамды аузын буған өгіздей, мыңқиған бұзау сияқты деп
мазақтайтын тіркестер қолданылады. Дегенмен, сиыр да үйдің берекесі, айран-
сүттің көзі, балаларының асыраушысы ретінде қадірлі мал болған. Сиыры жоқ
үй ас-ауқаты жұтаң үй болып есептелген. Сиырды жасына қарай бұзау, торпақ,
тана, тайыншща, қашар, құнажын, дөнежін, сиыр, өгіз, бұқа деп атаған. Түйе
мен жылқыны, өгізді көлік ретінде пайдаланады, шанаға, арбаға, малға
жегеді, салт та мінеді. Қой – төрт түлік малдың ішіндегі қазақтың ең
сүйіктісі десе де болады. Қойдың сүті – қорғасын, қойды құртқан оңбасын
дейтін қазақтың қой өсіруге ынта-ықыласы мол-ақ. Өзі майда, өсімтал,
момақан, тез ет алып, қонақ кәдеге жарап отыратын, сүті майлы әрі жұғымды
қой малын ата-бабамыз ерекше қастерлеген. Қой өсу жасына орай қозы, марқа,
тоқты, бағылан, тұсақ, азбан, ісек, қошқар, саулық деп аталады. Ешкі де
қазақтар үшін өсімтал малдың бірі болғандықтан, қадірлі. Ешкінің еті жеңіл
әрі сіңімді, сүті аса құнарлы болады. Ешкінің сүттісін арнайы ұстап, ана
сүтіне жарымаған баланы ешкі сүтімен асырайды. Ешкінің серкесін әрдайым
қойдың отарына қосып отырады, оның бүкіл отарды бастап, жайылымға апарып,
әкелетін қасиеті бар. Дегенмен ешкіні қонаққа соймайды. Ешкі жеңілтек мал
деп есептеледі де, мінезі ұшқалақ, шыдамсыз баланы (әсіресе қыз баланы)
ешкі құсап селтеңдеп деп, ешкіге теңеп отыратыны бар. Ешкіні жасына қарай
лақ, туша, бөрте, шыбыш, серке деп бөледі. Төрт түлік малдың өзі
қадірлейтін басын қазақтар басқаға бермеген, онда жұтаңдық орнап қалады деп
есептеген. Әрбір рудың өз малына салатын таңбасы болған. Оны олар малдың
құлағына, мүйізіне, жамбасына салатын болған. Еңбекқор қазақ халқы мал
өнімдерін өте орынды пайдаланып отырған. Шаруашылықта қолданылатын заттар –
жылқының жалынан, құйрығынан жасалатын арқан, сиыр мүйізінен жасалатын
тарақ, қой жүнінен жасалатын киіз, текемет, тоқылған сырт киім, түйе
жүнінен тоқылған шекпен т.б. аса жоғары бағаланған. Тіпті түйенің шудасын
да, қайнатып, емге пайдаланған. Кедей қазақтар қойдың жабағы жүніне жаңа
туған нәрестені де орап, қыстан аман алып шыққан. Осындай аса құнды мал
болғандықтан, қазақтар өз перзенттерін де құлыным, қозым, қошақаным,
ботам деп, айналып-үйірілген, еркелетіп отырған.
ТӨРТ ТҮЛІК – мал: түйе, жылқы, қой, сиыр. Қазақ халқы осы төртеуін төрт
түлік деп атаған. Ауыз әдебиетінде “төрт түлік малды құрадың” деген тіркес
жиі кездеседі. Бұл дәулетіне сәулеті сай адамдарға арналып айтылған.
Мысалы, “Байбөрі деген бар екен, Байбөрі малға бай екен, Төрт түлігі сай
екен...” (“Алпамыс батыр” жырынан). Халық төрт түліктің әрқайсысының
сақтаушы иесі бар деп ұғынып, оларды ойсылқара, қамбар ата, жылқышы
ата, шопан ата, зеңгі баба деп атаған. Төрт түлікті кейде жұп (аша, айыр)
тұяқ, тақ (тік) тұяқдеп те атайды. Қазақ төрт түліктің ішінде түйе малын
байлық ретінде де, көлік ретінде де, азық ретінде де қатты қастерлеген.
“Нар жолында жүк қалмас” деген мәтел осының айғағы. “Ат – ердің қанаты”,
“Мінсең – көлік, жесең – ет” деп жылқы малын да аса жоғары бағалаған.
Сондай-ақ қой мен ешкі, сиыр малының да өзіне тән ерекше қасиеттері
болатынын ұмытпаған.
Толығырақ...[1] Көшпелілердің, оның ішінде қазақтың төрт түлік малдың
ішіндегі қастерлеп, пір тұтатыны – жылқы. Жылқы көшіп-қонуға төзімді әрі
ыңғайлы, қысы-жазы жем-шөп тілемей жайылады.Оның азығы (жемі, шөбі) өзге
малдан әлдеқайда асыл.Сол себепті де оның еті де,сүті де денсаулыққа шипалы
екендігі ерте кезден – ақ белгілі. Жылқы бетегелі, көделі, селеулі,
қауданды жерде жақсы өскен.Қазақ даласының батысында Мұғалжар тауынан
басталып, Сарыарқаны қуалай отырып, аяғы Батыс Сібірге тірелетін кең
өлкесінде жылқы малы көп өсірілген. Қазақтың жылқымен қатар ұстаған малы –
түйе.Қазақта Түйелі бай қонады сортаңды алып деп басталатын өлең
бар.Бұлай деудің себебі, ертедегі түйелер байлар суы тұзды көлдердің,
теңіздердің, өзендердің бойларына, өсімдігі ащы, сортаң жерлерге қонатын
болған. Түйе-жүк көлігі.Көшпелілердің, солардың ішінде қазақтың, ғасырлар
бойы көбінесе жүгін көтерген мал-түйе.Оның ішінде ең төзімдісі әрі мықтысы
– жалғыз өркешті нар.қазақтың Нар жолында жүк қалмайдыдеуі содан.Түйе
жолға да шыдамды.Оның жейтін ащыларының ішінде тұз да бар. Түйенің етін бұл
түлікті бақпайтын ел ұнатпайды, ал бағытындары оған құмар.Түйенің түбіті
мен шудасы қымбат саналады:түбіттен иіріп тоқыған киім ең жылы, ең төзімді
болады;шудадан жіп, арқан еседі. Түйенің сүті де асыл. Одан ашытатын
қышқылтым сусынды Батыс Қазақстанда шұбат, Түркістан жағында қымыран
деп атайды.Ғылымның дәлелдеуінше, шұбаттың дәрілік қасиеті қымыздан да
артық саналады. Қой да көшпелі елдердің ерте заманнан малданған түлігінің
бірі.Ол әрі киім, әрі тамақ.Киім дегенде, оның жүнінен гөрі ертедегі
көшпелі халыққа терісі қымбат болған. Өйткені қыс, күз айларында жылы киім
керек.Оған илеген қой терісінен тігілген ішік, тон, тұлыптан жылы киім
табылмайды.Қазіргі кездегі дубленкааталатын сәнді тон да осы қой
терісінен жасалады. Ал жүнінен неше түрлі асыл жүн маталар тоқылады.Ол үшін
биязы жүнді қойлар өсіріледі.Қазақ қойының жүні киіз басуға, кілем тоқуға,
байпақ, пима дайындауға жұмсалады.Негізінен қойдың азықтық және киімдік
пайдасы жылқы мен түйе түліктерінен артық.Онымен бірге қой малы көшіп-қону
кезінде ұзақ жол жүрістеріне шыдамды болып келеді.Жеп-шөпті онша
талғамайды.Тіпті өсімдігі ащылы болып келетін құм мен шөлде де қойдың теріп
жейтін азығы көп. Ешкі де сондай.Қой мен ешкі көне заманнан бері бірге
жайылып, бірге жусап келеді.Қойды отты-сулы жерлерге ешкінің серкесі
бастайды. Ешкі мен қойдың сүтінен ұйытқан айран да, қайнатқан құрт пен
ірімшік те қазақтың сүйікті асы. Ешкінің түбітінен ең жақсы шәлі
тоқылады,оның қылшығынан есілген жіп пен арқан жылқы қылынан соң ең берігі
саналады. Ангор ешкісі деп аталатын асыл тұқымды ешкілердің жүні өте
құнды. Мал шаруашылығындағы тағы бір түлік-сиыр.Ертедегі көшпелі қазақтар
сиырды аз малданған.Өйткені сиыр малы қөшіп-қонудың талабына сай келмей,
отырықшылыққа ауысқаннан кейін ғана көбейген... Сиыр малы айрықша бағуды
тілемейді, өріске өзі кетіп,мезгілінде өзі қайтып келеді.Қыс айларында сиыр
тек қорада ғана күтіледі.Сондықтан басқа малдарға қарағанда ол күтімді
көбірек керек етеді.
ТӨРТ ТҮЛІК туралы
Бабаларымыз төрт түлікке ерекше көңіл бөлген. Әрі ас-ауқаты, әрі киімі, әрі
көлігі, қымызы – ем, әрі жегжат-жұратымен жасайтын алыс-берісінің көзі,
байлығы болғандықтан, қазақ үшін осы төрт түлік мал аса қымбатты дүние
болғаны белгілі. Қайда болмасын, бірін-бірі танысын-танымасын, кездесе
қалған қазақ мал-жан аман ба? деп амандық-саулық сұрасқан. Қазақтар малды
тек пайдаланып қана қоймаған, олардың бабын тауып бағып-күтудің де жай-
жапсарын, қасиетін, ерекшелігін жақсы білген, сынаған. Төрт түлік малдың
ішіндегі ең қасиеттісі түйе болып есептелген. Ол қырық күн шөлге шыдамды,
жүк артса – көлік, жесе – ет, ал жүні киімге жараған. Қазақтар түйенің
жүнінен түйе жүн шекпендер киген, ол жеңіл әрі жұмсақ сырт киім болған.
Түйенің күштілігі, жүйріктігі, шыдамдылығы сияқты түрлі қасиеттері бар,
соған орай оны түрліше атайды (желмая, нар, аруана, жампоз, үлек, нарқоспақ
т.б.). Асанқайғының шапқанда құстай ұшатын желмаясы естеріңізде болар. Ал
түйе өзінің өсу жолында бота, тайлақ, буыршын, буырлыш, науша, бұзбаша,
інген, атан, бура деп аталады. Қазақтың қасиетті малдарының бірі – жылқы.
Оны құлын, жабағы, тай, құнан, байтал, дөнен, бесті, бие, ат, сәурік
(суйрік), айғыр деп атайды. Ал оның жүйріктігіне, тағы да басқа
қасиеттеріне қарай әсіресе батырлар жырларында жорға, сужорға, жүйрік,
тұлпар, қазанат, сәйгүлік, дүлдүл арғымақ деп атаған. Жылқы малын аса
жоғары бағалаған қазақтар оны үлкен ас-тойларда жарысқа салып, бас
бәйгесіне мол дүние беретін болған. Ер азаматтарға жасалатын сыйдың да
үлкені ат мінгізіп, шапан жабу болған. Жылқының жүрісіне дейін атаулары
болған. Мысалы, аяң жүріс, жорға жүріс, жортақ жүріс, бүлкек желіс, бөкен
желіс, шоқыта жүру, шабыс. Оның түсі де әртүрлі теңеулермен сипатталған:
торы, күрең, жирен, ақбоз, боз, көк, шұбар т.б.
Қазақша реферат: Төрт түлік мал Бабаларымыз төрт түлікке ерекше көңіл
бөлген. Әрі ас-ауқаты, әрі киімі, әрі көлігі, қымызы – ем, әрі жегжат-
жұратымен жасайтын алыс-берісінің көзі, байлығы болғандықтан, қазақ үшін
осы төрт түлік мал аса қымбатты дүние болғаны белгілі. Қайда болмасын,
бірін-бірі танысын-танымасын, кездесе қалған қазақ мал-жан аман ба? деп
амандық-саулық сұрасқан. Қазақтар малды тек пайдаланып қана қоймаған,
олардың бабын тауып бағып-күтудің де жай-жапсарын, қасиетін, ерекшелігін
жақсы білген, сынаған. Төрт түлік малдың ішіндегі ең қасиеттісі түйе болып
есептелген. Ол қырық күн шөлге шыдамды, жүк артса – көлік, жесе – ет, ал
жүні киімге жараған. Қазақтар түйенің жүнінен түйе жүн шекпендер киген, ол
жеңіл әрі жұмсақ сырт киім болған. Түйенің күштілігі, жүйріктігі,
шыдамдылығы сияқты түрлі қасиеттері бар, соған орай оны түрліше атайды
(желмая, нар, аруана, жампоз, үлек, нарқоспақ т.б.). Асанқайғының шапқанда
құстай ұшатын желмаясы естеріңізде болар. Ал түйе өзінің өсу жолында бота,
тайлақ, буыршын, буырлыш, науша, бұзбаша, інген, атан, бура деп аталады.
Қазақтың қасиетті малдарының бірі – жылқы. Оны құлын, жабағы, тай, құнан,
байтал, дөнен, бесті, бие, ат, сәурік (суйрік), айғыр деп атайды. Ал оның
жүйріктігіне, тағы да басқа қасиеттеріне қарай әсіресе батырлар жырларында
жорға, сужорға, жүйрік, тұлпар, қазанат, сәйгүлік, дүлдүл арғымақ деп
атаған. Жылқы малын аса жоғары бағалаған қазақтар оны үлкен ас-тойларда
жарысқа салып, бас бәйгесіне мол дүние беретін болған. Ер азаматтарға
жасалатын сыйдың да үлкені ат мінгізіп, шапан жабу болған. Жылқының
жүрісіне дейін атаулары болған. Мысалы, аяң жүріс, жорға жүріс, жортақ
жүріс, бүлкек желіс, бөкен желіс, шоқыта жүру, шабыс. Оның түсі де әртүрлі
теңеулермен сипатталған: торы, күрең, жирен, ақбоз, боз, көк, шұбар т.б.
Сиыр малы момақан, қазақтар үшін көбінесе тамаққа жараған, ет, сүт, айран,
қаймақ, май, құрт, ірімшік т.б. осы сиырдың берген берекесі болған. Сиырды
кейде көшке де, егіске де пайдаланып отырған. Жалпы, қазақтар сиырды киімге
жаратпаған, қонаққа сыйға тартпаған, тіпті түске кірсе де ауыртпалық деп
жорыған, тіпті қазақта епетейсіз, икемсіз әрі денелі адамды сиырдай деп,
сөйлемейтін адамды аузын буған өгіздей, мыңқиған бұзау сияқты деп
мазақтайтын тіркестер қолданылады. Дегенмен, сиыр да үйдің берекесі, айран-
сүттің көзі, балаларының асыраушысы ретінде қадірлі мал болған. Сиыры жоқ
үй ас-ауқаты жұтаң үй болып есептелген. Сиырды жасына қарай бұзау, торпақ,
тана, тайыншща, қашар, құнажын, дөнежін, сиыр, өгіз, бұқа деп атаған. Түйе
мен жылқыны, өгізді көлік ретінде пайдаланады, шанаға, арбаға, малға
жегеді, салт та мінеді. Қой – төрт түлік малдың ішіндегі қазақтың ең
сүйіктісі десе де болады. Қойдың сүті – қорғасын, қойды құртқан оңбасын
дейтін қазақтың қой өсіруге ынта-ықыласы мол-ақ. Өзі майда, өсімтал,
момақан, тез ет алып, қонақ кәдеге жарап отыратын, сүті майлы әрі жұғымды
қой малын ата-бабамыз ерекше қастерлеген. Қой өсу жасына орай қозы, марқа,
тоқты, бағылан, тұсақ, азбан, ісек, қошқар, саулық деп аталады. Ешкі де
қазақтар үшін өсімтал малдың бірі болғандықтан, қадірлі. Ешкінің еті жеңіл
әрі сіңімді, сүті аса құнарлы болады. Ешкінің сүттісін арнайы ұстап, ана
сүтіне жарымаған баланы ешкі сүтімен асырайды. Ешкінің серкесін әрдайым
қойдың отарына қосып отырады, оның бүкіл отарды бастап, жайылымға апарып,
әкелетін қасиеті бар. Дегенмен ешкіні қонаққа соймайды. Ешкі жеңілтек мал
деп есептеледі де, мінезі ұшқалақ, шыдамсыз баланы (әсіресе қыз баланы)
ешкі құсап селтеңдеп деп, ешкіге теңеп отыратыны бар. Ешкіні жасына қарай
лақ, туша, бөрте, шыбыш, серке деп бөледі. Төрт түлік малдың өзі
қадірлейтін басын қазақтар басқаға бермеген, онда жұтаңдық орнап қалады деп
есептеген. Әрбір рудың өз малына салатын таңбасы болған. Оны олар малдың
құлағына, мүйізіне, жамбасына салатын болған. Еңбекқор қазақ халқы мал
өнімдерін өте орынды пайдаланып отырған. Шаруашылықта қолданылатын заттар –
жылқының жалынан, құйрығынан жасалатын арқан, сиыр мүйізінен жасалатын
тарақ, қой жүнінен жасалатын киіз, текемет, тоқылған сырт киім, түйе
жүнінен тоқылған шекпен т.б. аса жоғары бағаланған. Тіпті түйенің шудасын
да, қайнатып, емге пайдаланған. Кедей қазақтар қойдың жабағы жүніне жаңа
туған нәрестені де орап, қыстан аман алып шыққан. Осындай аса құнды мал
болғандықтан, қазақтар өз перзенттерін де құлыным, қозым, қошақаным,
ботам деп, айналып-үйірілген, еркелетіп отырған.

пағы.
Ләкір – таза қанды бура мен аруанадан туған ұрпақ.
Әле нар – таза қанды үлек пен аруананың ұрпағы.
Қоспақ – інген мен үлектен туған будан. Өркешінің ұшы ғана айыр.
Балқоспақ – мая мен бурадан туған будан. Айыр түйеге ұқсас.
Арақоспақ – таза тұқымды бура мен мырзақоспақ не балқоспақ інгеннің тұқымы.
Мырзақоспақ – балқоспақ пен бурадан туған будан.
Нар қоспақ – аруана мен бураның буданы.
Қырысты қоспақ – үлек пен мырзақоспақтың буданы.
Жарбай – мая мен үлектен туған екінші ұрпақтың буданы.
Жөң – мая мен үлектен туған буданның екінші ұрпағы.
Жөңбай – жөңнің ақта етілмеген бурасы.
Күрт – жөң мая мен үлектен туған будан.
Кердері – біртума мая мен үлектің екінші ұрпағы, жөңмая мен үлектің үшінші
ұрпағы.
Кезнар – қоспақ інген мен үлектің ұрпағы.
Қылағай – қоспақ інген мен бурадан туған әлсіз осал тұқым.
Қылқи – жампоз мая мен таза тұқымды үлектің төртінші ұрпағы.
Қалбағай – қылағай інген мен үлектің буданы.
Оқбақ – таза тұқымды үлек пен қалбағай інгеннің буданы.
Бекбатша – бура мен аруанадан туған будан.
Қолбатша – үлек пен інгеннен туған будан.
Жөнек – бекбатша не қолбатша бура мен аруананың не жампоз інгеннің ұрпағы.
Шау түйе – қартайған, күші қайтқан, мініс пен жүк көтеруден қалған кәрі
түйе.
Желмая – жалғыз өркешті жүйрік түйе. Асан қайғы баба мінген деген аңыз бар.
Ала көпен - әле түйе, шалқұйрық.

Түйенің түстері

Ақ (атан), боз (інген), сары (тайлақ), қызыл (нар), қараша (қоспақ), қара
(бура), қоңыр (мая).
Түйе боздайды, айбат шеккенде жынын шашады – құсады. Бура мен үлек жарауы
түскенде күркірейді, аузынан көбік шашады. Адамды шайнап, таптап тастауы
мүмкін.
Түйе Көс-көс! - деп шақырады, Шөк-шөк! - деп тізерлетеді, шөгеріледі.
Сорап-сорап! - деп суарылады.
Інген мен маянның шағылыстан өткені қайыды, төлдегені боталады
делінеді. Тьүйені қырықпайды, жүндейді.

Жылқы атаулары
Жылқының иесі, пірі – Қамбар ата
(Жылқышы
ата)

Шаруаның бір пірі – Жылқышы ата,
Тілегенде өзің бер ақтан бата.
Үйір-үйір жылықыны шұрқыратып,
Ойдан, қырдан арқынсыз әкеп мата.
(Ел аузынан).

Жылқы малының жалпы атауы – Қылқұйрық

Құлын – жылқының алты айға дейінгі төлі.
Жабағы – алты ай мен бір жас аралығындағы жылқы төлі.
Тай – бір жастан асқан, екі жасқа толмаған (еркек, ұрғашы) жылқы.
Арда – енесін екі жасқа дейін емген жылқы төлі.
Құнан – екі жасқа толып, үш жасқа аяқ басқан еркек жылқы.
Құнажын – екі жас пен үш жас аралығындағы ұрғашы жылқы.
Байтал – үш жас пен төрт жас аралығындағы құлындамаған ұрғашы жылқы.
Дөнен – төрт жасар еркек жылқы.
Сойтал – төрт жасқа шығар ұрғашы жылқы.
Бесті – бес жасар еркек жылқы.
Айғыр – үйірге түсетін аталық жылқы.
Сәурік – жаңадан үйір алған жас айғыр.
Саяқ – піштірілген тай, құнан, дөнен; үйірге қосылмай өз алдына бөлек
жүретін тусыған бойдақ жылқылар; үйірден бөлініп, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.