Буылтық құрттар, олардың тіршіліктік бейімделуі және сан алуандылығы
Мазмұны:
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім:
2.1. Буылтық құрттар типіне жалпы сипаттама
2.2. Буылтық құрттардың құрылысы мен физиологиясы
2.3. Буылтық құрттардың тіршіліктік бейімделуі және сан
алуандылығы
ІІІ. Қорытынды
IV.Пайдаланылған әдебиеттер
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім:
2.1. Буылтық құрттар типіне жалпы сипаттама
2.2. Буылтық құрттардың құрылысы мен физиологиясы
2.3. Буылтық құрттардың тіршіліктік бейімделуі және сан
алуандылығы
ІІІ. Қорытынды
IV.Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Аннелидтер (латынша "annulus" - сақина) немесе буылтық құрттар типі - жоғарғы сатыдағы құрттар, целом қуысты (Coelo- mata) жануарлар. Буылтық құрттар төменri сатыдағы құрттардан - морфологиялық жағынан да, биологиялық жагынан да ерекше. Булардыц дснса кезектесіп кайталанып келетш сегменттерден немесе метамерлерден (сақина тәрізді буындардан) құралган. Дене сегмент аралықтары қыналған белдеумен болып тұрады әpi iшкі мүшелері де сегменттелген, яғни сыртқы метамериясы ішкі метамериясына сәйкес. Тағы 6ip ерекшелігі дененің екінші қуысы немесе целом қуысы бар. Ол бірінші қуысты (схизоцель) ығыстырып, өзіндік қабықталған қабаты бар қуыска айналады. Қуыс сегменттелген және сұық затқа толы. Целомның (қуыстың) қалыптасуына байланысты қан айналу жүйесі де дамыған.
Ас қорыту жуйесі алдыңғы, ортаңғы, аналь тесігімен бітетін артқы ішектен құралған.
Зәр шығару жуйесі метанефридиялы.
Нерв жуйесі жұп жұткыншақ үсті ганглиядан, жұткыншақ айналасы коннективадан және ұзынынан орналасқан құрсақ нерв тізбегінен тұрады. Нерв жуйесі дененің әpбip сегментінде жұп нерв ганглиядан құралған.
Жыныс жуйесі көпшілігінде гермафродита, кейбіреулерінде дара жынысты. Жұмыртқалары спиральды және детерминатив жолымен бөлінеді. Tөменгі сатыдағы өкілдерінің дамуы метаморфоз арқылы өтед1. Личинкасы трохофора.
Буылтық құрттардың денесі арқа-құрсақ (дорза-вентральды) бағытына қарай жалпақтау, ұзындығы бірнеше миллиметрден 2,5 метрге дейін.
Буылтық құрттар теңіздерде, тұщы суларда, топырақтарда кездеседі, паразиттік тіршілік ететін өкілдері де бар, 9000-ға жуық түрлері белгілі.
Аннелидтер (латынша "annulus" - сақина) немесе буылтық құрттар типі - жоғарғы сатыдағы құрттар, целом қуысты (Coelo- mata) жануарлар. Буылтық құрттар төменri сатыдағы құрттардан - морфологиялық жағынан да, биологиялық жагынан да ерекше. Булардыц дснса кезектесіп кайталанып келетш сегменттерден немесе метамерлерден (сақина тәрізді буындардан) құралган. Дене сегмент аралықтары қыналған белдеумен болып тұрады әpi iшкі мүшелері де сегменттелген, яғни сыртқы метамериясы ішкі метамериясына сәйкес. Тағы 6ip ерекшелігі дененің екінші қуысы немесе целом қуысы бар. Ол бірінші қуысты (схизоцель) ығыстырып, өзіндік қабықталған қабаты бар қуыска айналады. Қуыс сегменттелген және сұық затқа толы. Целомның (қуыстың) қалыптасуына байланысты қан айналу жүйесі де дамыған.
Ас қорыту жуйесі алдыңғы, ортаңғы, аналь тесігімен бітетін артқы ішектен құралған.
Зәр шығару жуйесі метанефридиялы.
Нерв жуйесі жұп жұткыншақ үсті ганглиядан, жұткыншақ айналасы коннективадан және ұзынынан орналасқан құрсақ нерв тізбегінен тұрады. Нерв жуйесі дененің әpбip сегментінде жұп нерв ганглиядан құралған.
Жыныс жуйесі көпшілігінде гермафродита, кейбіреулерінде дара жынысты. Жұмыртқалары спиральды және детерминатив жолымен бөлінеді. Tөменгі сатыдағы өкілдерінің дамуы метаморфоз арқылы өтед1. Личинкасы трохофора.
Буылтық құрттардың денесі арқа-құрсақ (дорза-вентральды) бағытына қарай жалпақтау, ұзындығы бірнеше миллиметрден 2,5 метрге дейін.
Буылтық құрттар теңіздерде, тұщы суларда, топырақтарда кездеседі, паразиттік тіршілік ететін өкілдері де бар, 9000-ға жуық түрлері белгілі.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Догель В.А. Зоология безпозвоночных. – Москва. – 1981.
2. Хаусман К. Протозоология. – Москва. – 1988.
3. Дәуітбаева К. Омыртқасыздар зоологиясы. 2-томды. 1-ші том. – Алматы. – 2004.
4. Федотов Д.М. Эволюция и филогения беспозвоночных животных. – Москва. – 1994.
5. Биология. – Москва. – 2008.
1. Догель В.А. Зоология безпозвоночных. – Москва. – 1981.
2. Хаусман К. Протозоология. – Москва. – 1988.
3. Дәуітбаева К. Омыртқасыздар зоологиясы. 2-томды. 1-ші том. – Алматы. – 2004.
4. Федотов Д.М. Эволюция и филогения беспозвоночных животных. – Москва. – 1994.
5. Биология. – Москва. – 2008.
Буылтық құртттар, олардың тіршіліктік бейімделуі және сан
алуандылығы
Мазмұны:
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім:
2.1. Буылтық құрттар типіне жалпы сипаттама
2.2. Буылтық құрттардың құрылысы мен физиологиясы
2.3. Буылтық құрттардың тіршіліктік бейімделуі және сан
алуандылығы
ІІІ. Қорытынды
IV.Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Аннелидтер (латынша "annulus" - сақина) немесе буылтық құрттар типі -
жоғарғы сатыдағы құрттар, целом қуысты (Coelo- mata) жануарлар. Буылтық
құрттар төменri сатыдағы құрттардан - морфологиялық жағынан да, биологиялық
жагынан да ерекше. Булардыц дснса кезектесіп кайталанып келетш
сегменттерден немесе метамерлерден (сақина тәрізді буындардан) құралган.
Дене сегмент аралықтары қыналған белдеумен болып тұрады әpi iшкі мүшелері
де сегменттелген, яғни сыртқы метамериясы ішкі метамериясына сәйкес. Тағы
6ip ерекшелігі дененің екінші қуысы немесе целом қуысы бар. Ол бірінші
қуысты (схизоцель) ығыстырып, өзіндік қабықталған қабаты бар қуыска
айналады. Қуыс сегменттелген және сұық затқа толы. Целомның (қуыстың)
қалыптасуына байланысты қан айналу жүйесі де дамыған.
Ас қорыту жуйесі алдыңғы, ортаңғы, аналь тесігімен бітетін артқы ішектен
құралған.
Зәр шығару жуйесі метанефридиялы.
Нерв жуйесі жұп жұткыншақ үсті ганглиядан, жұткыншақ айналасы
коннективадан және ұзынынан орналасқан құрсақ нерв тізбегінен тұрады. Нерв
жуйесі дененің әpбip сегментінде жұп нерв ганглиядан құралған.
Жыныс жуйесі көпшілігінде гермафродита, кейбіреулерінде дара жынысты.
Жұмыртқалары спиральды және детерминатив жолымен бөлінеді. Tөменгі сатыдағы
өкілдерінің дамуы метаморфоз арқылы өтед1. Личинкасы трохофора.
Буылтық құрттардың денесі арқа-құрсақ (дорза-вентральды) бағытына қарай
жалпақтау, ұзындығы бірнеше миллиметрден 2,5 метрге дейін.
Буылтық құрттар теңіздерде, тұщы суларда, топырақтарда кездеседі,
паразиттік тіршілік ететін өкілдері де бар, 9000-ға жуық түрлері белгілі.
ІІ. Негізгі бөлім:
2.1. Буылтық құрттар типіне жалпы сипаттама
Буылтық құрттар типі екі тип тармағына бөлінеді: белдеусіздер -
Aclitellata және белдеулілер - Clitellata.
БУЫЛТЫҚ ҚҰРТТАР ТИПІ- annelida
БЕЛДЕУСІЗДЕР ТИП ТАРМАЕЫ - ACLITELLATA
КӨПҚЫЛТАНДЫЛАР КЛАСЫ - POLYCHAETA
КЕЗБЕШІЛЕР НЕМЕСЕ EPKIH ЖҮЗУШІЛЕР КЛАСС
ТАРМАҒЫ- errantia
ОТЫРҒЫШТАР НЕМЕСЕ БЕКІНІП ТІРШІЛІК ЕТЕТ1НДЕР КЛАСС ТАРМАҒЫ - SEDENTARIA
БЕЛДЕУЛ1ЛЕР ТИП ТАРМАҒЫ - CLITELLATA АЗКЫЛТАНДЫЛАР КЛАСЫ - OLIGOCHAETA
НАЙДОМОРФА ОТРЯДЫ - NAIDOMORPHA ЛЮМБРИКОМОРФА ОТРЯДЫ - LUMBRICOMORPHA
СУЛ1КТЕР КЛАСЫ - HIRUDINEA
ЕЖЕЛГІ СҮЛ1КТЕР КЛАСС ТАРМАҒЫ - ARCHIHIRUDINEA
Қылтанды сүліктер отряды - Acanthobdellida
НАҒЫЗ СҮЛІКТЕР КЛАСС ТАРМАҒЫ - EUHIRUDINEA
Тұмсықты сүліктер отряды -
Rhynchobdellida
Жақты сүліктер отряды - Gnathobdellida
БЕЛДЕУСІ3ДЕР ТИП ТАРМАҒЫ - ACLITELLATA
Белдеусіздер тип тармағына - теңіздерде тіршілік ететін, дара жынысты,
жыныс сегменттерінде белдеулері болмайтын, дамуында трохофора деп аталатын
личинкасы бар құрттар жатады. Бұларга 6ip класс жатады – көпқылтандылар -
Polychaeta.
КӨПҚЫЛТАНДЫЛАР КЛАСЫ - POLYCHAETA
Полихеттердің 5000-нан астам түрі бар, көпшілігi теңіздерде тіршілік
етеді тек Manayukia baicalensis тұщы суларда кездеседі. Денелерінің
ұзындығы бірнеше миллиметрден үш метрге дейін (Eunice gigantea). Басым
көпшілігі жүзіп, ал кейбіреулер бекініп немесе топырақты қазып тіршілік
етеді "үйшіктер", түтікшелер жасайды. Паразиттікк тіршілік ететін түрлері
де кездеседі. Полихеттердің денесі құрт тәрізді, созылыңқы, аздап арқа
құрсақ бағытында сопайған немесе цилиндр пішінді. Бас, тұлға, аналь
(пигидий) бөлімі бар. Тұлга бөлімі біркелкі бөлшектелген гомономды
сегменттерден тұрады, сегменттерінің саны 5-тен 800-ге дейін болады.
Сегменттерінің саны аз болса бұларды аз сегментті немесе олигомерлі
полихеттер деп атайды (Dinophilus, Myzostomum туысынан), ал көп болса – көп
сегментті немесе полимерл1 полихеттер.
Бас бөлімі eкi сегменттен құралган: ауыз алды немесе - простомиум және
ауыз сегмент - перистомиум. Простомиумда көру мушелері кармалағыштары
антенна және пальпалары орналасқан,
1-cypem. Nereis pelagica: A - бас бөлімінің 1 - простомиум, 2 - антенна
(мұртша), 3 - пальпа, 4 – көздер1, 5 - перистомиум, 6 - цирра, 7 -
параподия (тұлға сегментінде); Б - параподия; 1,2 - нотоподия, 3 - арқа
циррасы, 4 - нейроподия, 5 - құрсақ циррасы, 6 - кылтандар, 7 - сүйеніш
қылтан (ацикула)
ал перистомиумда - ауыз тeciri және бірнеше мұртшалары - цирралары (1-
сурет). Тұлға бөлімі біркелкі гомономды сегменттерден тұрады, олардың
әрқайсысының бүйірінде метамерлі және жұптасқан өсінділер немесе параподия
деп аталатын жалғанаяктары орналасады. Параподия eкi мушеленбеген
бұтақшадан тұрады: арқа нотоподия және құрсақ нейроподия. Параподидің
арқа және құрсақ бөліктерінде мұртшалары цирралары және қылтандары
шоғырланган. Мұртшалары сезу қызметін, ал қылтандары жылжу кызметің
атқарады. Қылтандар - жіңішке, хитингте жақын органикалық заттан құралган.
Осылардың арасында ацикула деп аталатын қатты, мьқты ішкі сүйеніш
қылтандары да болады (1-сурет). Қылтандарының көп болатындығынан класс
көпқылтанды құрттар деп аталады (грек тілінде poly – көп, chaeta -
қылтан).
Параподиялардың және қылтандарының көлемі, формасы, саны әр түрлі кейбір
қозғалып өмip сүрет1н полихеттерде параподияларының үстінде тарамдалған
өсінділері бар, олар - желбезектер Eunice тұсында. Бекініп тіршілік
ететін түрлерінде параподиялар денесінің алдыңғы жағында ғана дамыган, ал
денесшщ арткы жагында олар жойылып, тек кылтандары гана сакталған, солар
арқылы құмды қазады. Ал Dinophilus - туысының өкiлдepiндe параподиялары мен
қылтандары жоқ.
Құйрық бөлімінің немесе пигидияның сегменттері 5-6 ғана, олар тұлға
сегменттерінен өзгеше, өте жіңішке, целом қуысы және параподиялары жоқ.
Көпқылтандылардың денесі бip қабатты эпителимен қапталынған. Эпителий
өзінің сыртқы жағына жұқа кутикула бөліп шығарады. Эпителінде без
клеткалары көп. Бекініп тіршілік ететін полихеттерде без клеткаларының
сыртқа шығарған, қатқан сілекейінен хитин тәрізді түтікше пайда болады, ал
Telepus туысының өкілдері шығарған сілекейіне құмның ұнтағын жабыстырып,
мықты түтікше немесе "үйшік" жасап алады.
Эпителидің астында тepi-бұлшықет қапшығы орналасқан. Ол сыртқы сақина
тәрізді және iшкі ұзына бойы бұлшық еттерден құралған. Tepi-бұлшықет
қапшығы ішкі жағынан перитонеальды астаршамен (целотелимен) қапталынған.
Целом. Полихеттердің iшкі мүшелері дененің қуысында жатады, сол қуысты
екінші немесе целом қуысы деп атайды. Целомның бірінші қуыстан ерекшелігі -
арнайы қабаты болуында. Целом кабаты - перитонеальды эпителий немесе
целотелий мезодерма клеткаларынан түзілген. Tepi-бұлшықет қапшығын
астарлайтын қабаты соматоплевра (париеталь), ал iшек пен қан тамырларын
астарлайтын - спланхноплевра (висцеральдык) деп аталады және арқа, құрсақ
мезентериялык перделері болады. Осы арқа құрсақ перделері арқылы целом
(оңжақ және сол жақ) eкi бөліккке бөлінген (целом қапшығына). Дененің iшкі
қуысы көлденең перделер немесе диссепименттер септалар арқылы жеке
камераларға бөлініп тұрады, мұндай камералар сыртқы сегментацияға сәйкес.
Целом қуысы сұйык затқа толы.
Целомның нeгiзгi қызметі - тipeк, зәр шығару, тасымалдаушы және сол
қуыста ұрық клеткалар пiciп жетшеді.
Ас қорыту жүйесі эктодермальды алдыңғы, энтодермальды ортаңғы және
эктодермальды артқы шектен құралған. Ауыз тeciri перистомиум сегментінде
орналасқан, ал аналь тeciri құйрық бөлімінде. Алдыңғы iшек бірнеше
бөлімнен: ауыз қуысы, жұтқыншақ және оның жіңішкерген жері - өңештен
тұрады. Ортаңғы ішегі ұзын, ал артқы iшегі қысқа. Epкін жузетін
көпқылтандылардың жұтқыншағының iшкі қабырғасында хитинді өткір тісшeлеpi
немесе жақ тақталары болады.
Полихеттердің басым көпшілігі- жырткыштар, ұсак жануарлармен қоректенеді,
тіпті ұсақ балықтарды да ұстайды, ал тіркеліп тіршілік ететін полихеттер
лайлы құмдағы түрл1 жәндіктермен және
В - Alciope contrainiu-шц нефромиксиясы; 1 - жыныс воронкасы, 2 - жыныс
түтігі, 3 - нефридия түтігі.
детриттермен өсімдіктер, жануарлар қалдықтарымен қоректенеді. Зәр шығару
жүйесі метанефридиялы. Дeнeciнiң әpбip сегментінде оң және сол жақтарында
зәр шығару түтіктер1 орналасқан, олардың алдыңғы ұшы воронка түрінде
кеңейіп целом қуысына ашылады. Бұл нефростом (грек тіліндеде "нефрос" -
бүйрек, "стома" - ауыз), оның қабырғасы кірпікшелі клеткалардан құралган.
Нефростома жіңішке түтікке жалғасады, ол диссепиментті тесіп өтіп, келесі
сегменттің бүйір жағынан сыртқа қарай зәр шығару тесігімен - не- фропорамен
аяқталады. Сонымен, метанефридияның 6ip ұшы целом қуысымен жалғасады да,
екінши ұшы сыртқа ашылады, осындай жүйені сегменттелген жүйе деп те атайды.
Полихеттердің төменгі сатыдағы түрлерінде зәр шығару жүйені протонефридиялы
құрылысты. Heгізri түтіктің алдьңғы ұшында соленоциттер деп аталатын
кірпікшел1 клеткалар жинағы болады. Соленоциттер - ішінде ұзын кірпікшелі
жіпшесі бар, iiui қуыс, ұзын түтікке айналған дөнгелек денелі клеткалар (2-
сурет). Сонымен, полихеттердің протонефридия жүйесі жалпақ құрттардың
протонефридиясына ұқсас, тек ерекшелігі - соленоциттер целом қуысымен тығыз
байланысты. Зәр шығару жүйесінің тағы бip ерекшелігі нефридия түтіктеріне
жыныс воронкасы немесе жыныс жолдары келіп қосылады, сонымен аралас
нефридия немесе нефромиксиялар пайда болады (2, В-сурет). Нефромиксиялар
жыныс клеткалары мен несеп заттарын сыртқа шығарады.
Нефридиялардан басқа зәр шығару кызметін ipi хлорагогенді клеткалар
атқарады. Олар қан тамырлары мен перитонеальды эпителий қабатында
орналасып, өздерінің бойына зат алмасудың соңғы қалдықтарын жинап, целом
қуысына өтеді де, нефридия арқылы сыртқа шығарылады.
Тыныс алу жүйесі. Полихеттердің басым көпшілігі бүкіл денесімен, кейбір
түрлері параподияларында орналасқан желбезек арқылы тыныс алады, ал
жeлбeзeктepi қан тамырларына бай келеді.
Қан айналу жүйесі тұйық қан тамырларынан тұрады. Ең басты ұзын арка жане
курсак кан тамырлары. Олар келденец сакина тэр1зд1 тамырларымен жалғасқан.
Осы қан тамырлардан ішкі мүшелеріне, желбезектеріне, терісіне ұштасқан
майда қан тамырлары және капил- лярлары тарап отырады. Қан басты
тамырлардан майда тамырларға және капиллярларга өтіп, олардан қайта басты
тамырларға оралып келеді, сондықтан қан айналу жүйесі жабық немесе тұйық.
Арқа қан тамырының және басқа қан тамырларының мезгіл-мезгіл қысқарып
жиырылуы нәтижесінде қан ағып отырады.
Арқа тамырындағы қан денесінің артқы жағынан бас жағына карай ағады, одан
кейін алдыңғы сақиналы тамырлары арқылы құрсақ тамырына өтіп, бұл жерден,
яғни бас жағынан артқы жағына карай ағады. Қан тамырларының қуысы бірінші
қуыстың(схизоцель) қалдығы болып саналады.
Полихеттердің басым көпшілігінің қандары қызыл түст1, плазманың
құрамындағы гемог л об и н д ер д i ң болуына байланысты (Nereis, Arenicola
туыстарыныц), қалғандарының қаны жасыл, ceбeбi плазманың құрамында
гемоглобинге жақын хлороклуорин т. б. заттар болады.
Олигомерлық полихеттерде Dinophilus, Myzostomum туыстарының және
Glyceridae тұқымдасының қан айналу жүйес1 жойылған, оның кызметін қуыстың
сұйық заты орындайды.
Нерв жұйесі жұп жұтқыншақ үсті немесе ми ганглиясынан, жұтқыншақ асты
ганглиясынан, жұтқыншақ маңындағы сақина - коннективадан және құрсақ нерв
тізбегінен құралган. Жұтқыншақ асты ганглиясы құрсақ нерв тізбегінің
бірінші нерв түйіні. Құрсақ тізбегі- метамерлі(әp6ip сегментінде)
орналасқан нерв ганглияларынан тұрады.
3-сурет. Полихеттердің нерв жүйесі: А - Dinophilus taeniatus;
Б - Sabellaria alveolata; В - Nereis virens; 1-ми ганглиясы, 2 - жұтқыншақ
маңындағы сақиналы коннектива, 3 - құрсақ ганглиялары,
4 - құрсақ комиссурасы, 5 - құрсақ нерв тізбегі, 6 - жұтқыншақ асты
ганглия, 7 - құрсақ нерв тізбегінің ганглиялары
.
2.2. Буылтық құрттардың құрылысы мен физиологиясы
Буылтық құрттар (Annelіda) – омыртқасыз жануарлардың ішіндегі үлкен бір
типі. Қазіргі уақытта 9 мыңдай түрі белгілі. Буылтық құрттар 2 тип
тармағына бөлінеді: белдеусіздер және белдеулілер. Белдеусіздердің 1 класы
– көпқылтанды құрттар, ал белдеулілердің 2 класы – азқылтанды құрттар және
сүліктер бар. Буылтық құрттардың денесі ұзын, бірнеше мм-ден 3 м-ге дейін,
біркелкі бөлшектелген сегменттерден тұрады. Эпителий қабатының астында
сақина тәрізді қиғаш бұлшық еттері орналасқан, солардың жиырылуы
нәтижесінде құрттар қозғалады. Буылтық құрттарда екі жақты симметриялы,
сегменттелген, ішкі сұйыққа толы өзіндік қабатының болуымен ерекшеленетін
целом қуысы болады. Буылтық құрттардың жүйке жүйесі жақсы дамыған, ол
жұтқыншақ үсті ганглиядан және ұзынынан орналасқан құрсақ жүйке талшықтары
тізбегінен тұрады. Қан айналу жүйесі көпшілігінде тұйық біткен, ол арқа қан
тамырынан (қан арттан алға қарай ағады) және құрсақ қан тамырынан (қан
алдан артқа қарай ағады) құралады. Терісімен, ал кейбір түрлері желбезек
арқылы тыныс алады. Ас қорыту жүйесі алдыңғы, орта және аналь саңылауымен
аяқталатын артқы ішектен құралады. Зәр шығару жүйесі – метанефридиялы
(әрбір сегментінде орналасқан қос түтікшелер арқылы зәр шығару), кейбір
түрлерінде протонефридиялы (қарапайым немесе тармақталған каналдар арқылы
зәр шығару). Буылтық құрттардың көпшілігі – гермафродитті, ішінде дара
жыныстылары да бар. Төм. сатыдағы өкілдерінің дамуы метаморфоз арқылы
жүреді. Олардың дернәсілін – трохофера деп атайды. Буылтық құрттар теңізде,
тұщы суда, топырақ арасында тіршілік етеді. Олар Қазақстанның барлық
аудандарында кездеседі. Паразиттік тіршілік ететіндері де бар. Көптеген
түрлерімен балықтар қоректенеді. Буылтық құрттарға жататын жауын құрты
топырақты құнарландырады, ал сүлік медицинада қолданылады.
Сүлік
Буылтық құрттардың бұған дейінгі жәндіктерден негізгі ерекшелігі - дене
қуысының екінші рет қайталануы. Сондай-ақ оларда тұңғыш рет тұйық
қанайналым жүйесі пайда болған. Қажетсіз заттарды бөлетін әр буылтықта
зәршығару мүшелері бар. Соңғы қуыс - целом (гр. цейлома - қуыс, ) деп
аталады.
Целом дегеніміз - көпжасушалы жәндік және жануарлар денесінің ішкі
қабырғасы мен ішкі мүшелер арасындағы кеңістік. Бұл қуыс аралық қабаттан
пайда болған. Қуысқа толған сұйықтықты дене қабырғасын құрайтын бұлшықеттер
- мезодерма қоршап тұрады. Жәндіктер бұлшықеттердің көмегімен қозғалып
жүреді. Ал ішек қабырғасындағы бұлшықеттер алма-кезек жиырылып, ішек
ішіндегі асты орнынан жылжытпалы. Құрттар денесіндегі соңғы қуыстың
қызметі:
-қозғалыс кезінде тірек болып, сұйықтық күйдегі қаңқа қызметін атқарады;
ішектің және дене қабырғасының өз алдына жеке жұмыс атқаруына мүмкіндік
жасайды;
-ішкі мүшелердің және дененің мөлшері жағынан едәуір ұлғаюына көмектеседі;
-қуыс ішіндегі сұйықтықтың көмегімен құнарлы заттарды, зат алмасудың соңғы
өнімдері мен газды тасымалдайды;
-зат алмасудың соңғы өнімдері мен сұйықтықтың артық мөлшері жинақталатын
орын бола алады;
-ағзадағы қысымды реттеуге қатысады. Дененің біркелкі буылтықтарға бөлінуі
- буылтық құрттардың сыртқы құрылысындағы ерекшелік. Сақина тәрізді бұл
бунақтар жәндіктің сыртында ғана емес, ішкі жағында да айқын көрінеді. Ішкі
бунақтарда жәндіктің көптеген ішкі мүшелері қайталанады.
Буылтық құрттарда қантарату жүйесі жақсы дамыған. Олардың көпшілігінде
қанның түсі қызыл болады. Қан жәндіктің дене қуысына құйылмай, қан
тамырлары арқылы ағатындықтан, қантарату жүйесі - тұйық жуйе. Қантарату
жүйесі арқа және құрсақ қан тамырларынан құралады. Қанның ағуын арқа және
құрсақ қантамырларын сақина тәрізденіп жалғастыратын жүрекше реттейді.
Қан дененің артқы бөлігінен арқа қантамыры арқылы - алға жылжиды. Сөйтіп
құрсақ қантамыры арқылы кері бағытта қозғалады. Қаны түссіз немесе жасыл
түсті буылтық құрттар да бар. Буылтық құрттардың имек түтікше тәрізді
зәршығару мүшелері эктодермадан түзіледі. Олар буылтықтардың әрқайсысында
екі-екіден орналасады. Имек түтіктер тек соңғы буылтықтарда болмайды.
Буылтық құрттардың жабыны өте жұқа бір қабатты эпителийден тұрады.
Эпителийден серпімді сірқабық бөлініп шығады. Жабында шырыш бөлетін
біржасушалы бездер өте көп орналасады.
Нереида
Теңізде тіршілік ететін құрттар онымен ұяшық қазады. Ал топырақта тіршілік
ететіндері топырақтағы қозғалысы жеңілдетуге пайдаланады. Бездерден
бөлінген шырыш заттарды желімдестіріп, үйкелісті кемітеді. Құрт жабынының
астында - сақиналы бұлшықет, ал оның астында бірыңғай салалы бұлшықет
жатады. Сақиналы бұлшықет жиырылғанда құрт денесі ұзарады. Бірыңғай салалы
бұлшықет жиырылғанда — қысқарады. Соның нәтижесінде құрт бір орыннан екінші
орынға қозғалады. Буылтық құрттардың жүйке жүйесі жұтқыншақ маңындағы
бірімен- бірі жалғасқан екі жұп жүйке түйінінен және қатарласа созылған
құрсақ жүйке тізбегінен тұрады. Үстіңгі екі түйін — жұтқыншақ үсті жүйке
түйіні. Ал астыңғы екеуі жұтқыншақ асты жүйке түйіні деп аталады. Жүйке
түйіндері жұтқыншақ маңында бірімен-бірі сақина тәрізденіп жалғасады.
Құрсақ жүйке тізбекшесі жұтқыншақасты жүйке түйінінен созылып,
буылтықтардың әрқайсысында жүйке түйінін түзеді. Жүйкелер әр буылтықтағы
жүйке түйіндерінен денеге және мүшелерге тармақталып таралады. Құрттың бас
бөлігінде орналасқандықтан, жұтқыншақ үсті жүйке түйіні кейде ми деп те
аталады. Құрттардың тіршілік ететін ортасына байланысты сезім мүшелері әр
түрлі деңгейде дамиды. Өте сезімтал болғанымен де топырақта тіршілік ететін
шұбалшаңның көзі де, қармалауыштары да жоқ. Құрттың жарық сезгіш жасушалары
бүкіл денесінде шашыраңқы орналасқан. Сондықтан денеге жанасқан затты,
жарықтың өзгеруін оңай сезінеді. Су түбінде өмір сүретін және суда еркін
жүзетін көпқылтанды құрттарда жақсы жетілген көздері және қармалауыштары
болады.
Буылтық құрттарға тән ерекшеліктердің бірі - айрықша қозғалыс
мүшелерінің болуы. Мұндай мүшелер құрт денесіндегі буылтықтардың
әрқайсысының екі қапталын бойлай орналасады. Оны параподия (гр. пара+подион-
жуық + кішкене аяқ, яғни аяққа ұқсас) дейді. Денеден бұлтиып шыққан, бір
буда қылтанақтары бар кішкене өскіндер көпқылтанақтылардың жүруге арналған
мүшесі болып табылады. Бұл құрттардың барлығында бола бермейді. Дегенмен
алғашқы буылтық құрттарда және көпқылтанақты құрттарда жақсы дамыған.
Азқылтанақты құрттарда тек қылтанақтары ғана сақталып қалған. Буылтық
құрттар параподияларының көмегімен бір жерден екінші жерге еркін қозғалып
бара алады. Буылтық құрттардың дене құрылымы төмен құрылысты жәндіктерден
күрделі екенін байқадық. Бұларда бас, тұлға және дене соңында аналь тесігі
бар.
Тұлға буылтықтардан құралады. Бұлар жынысты және жыныссыз жолмен
көбейеді. Азқылтанақты буылтық құрттар — қосжынысты (гермафродит). Теңізде
мекендейтін нереида, құмқазар сияқты көпқылтанақты буылтықтар дара жынысты
болып келеді. Бұлардың денесінде қылтанақтар көп болғандықтан,
көпқылтанақты буылтық құрттар деп аталады. Жыныссыз жолмен көбейгенде
бүршіктену немесе бөліну арқылы тікелей дамиды. Жынысты жолмен дамығанда
түрлент, ұрықтан дернәсіл пайда болады. Мұндайда ұрықтану аналық денесінен
тысқары - суда өтеді. Денесінде кірпікшелері бар дернәсіл пайда болады. Ол
трохофора деп аталады. Трохофора (гр. трохос+форос- доңғалақ + алып жүру,
яғни доңғалағы немесе доңғалақтары бар дернәсіл) біраз уақыт судың үстіңгі
қабатында өмір сүріп, кейінірек су түбіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
алуандылығы
Мазмұны:
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім:
2.1. Буылтық құрттар типіне жалпы сипаттама
2.2. Буылтық құрттардың құрылысы мен физиологиясы
2.3. Буылтық құрттардың тіршіліктік бейімделуі және сан
алуандылығы
ІІІ. Қорытынды
IV.Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Аннелидтер (латынша "annulus" - сақина) немесе буылтық құрттар типі -
жоғарғы сатыдағы құрттар, целом қуысты (Coelo- mata) жануарлар. Буылтық
құрттар төменri сатыдағы құрттардан - морфологиялық жағынан да, биологиялық
жагынан да ерекше. Булардыц дснса кезектесіп кайталанып келетш
сегменттерден немесе метамерлерден (сақина тәрізді буындардан) құралган.
Дене сегмент аралықтары қыналған белдеумен болып тұрады әpi iшкі мүшелері
де сегменттелген, яғни сыртқы метамериясы ішкі метамериясына сәйкес. Тағы
6ip ерекшелігі дененің екінші қуысы немесе целом қуысы бар. Ол бірінші
қуысты (схизоцель) ығыстырып, өзіндік қабықталған қабаты бар қуыска
айналады. Қуыс сегменттелген және сұық затқа толы. Целомның (қуыстың)
қалыптасуына байланысты қан айналу жүйесі де дамыған.
Ас қорыту жуйесі алдыңғы, ортаңғы, аналь тесігімен бітетін артқы ішектен
құралған.
Зәр шығару жуйесі метанефридиялы.
Нерв жуйесі жұп жұткыншақ үсті ганглиядан, жұткыншақ айналасы
коннективадан және ұзынынан орналасқан құрсақ нерв тізбегінен тұрады. Нерв
жуйесі дененің әpбip сегментінде жұп нерв ганглиядан құралған.
Жыныс жуйесі көпшілігінде гермафродита, кейбіреулерінде дара жынысты.
Жұмыртқалары спиральды және детерминатив жолымен бөлінеді. Tөменгі сатыдағы
өкілдерінің дамуы метаморфоз арқылы өтед1. Личинкасы трохофора.
Буылтық құрттардың денесі арқа-құрсақ (дорза-вентральды) бағытына қарай
жалпақтау, ұзындығы бірнеше миллиметрден 2,5 метрге дейін.
Буылтық құрттар теңіздерде, тұщы суларда, топырақтарда кездеседі,
паразиттік тіршілік ететін өкілдері де бар, 9000-ға жуық түрлері белгілі.
ІІ. Негізгі бөлім:
2.1. Буылтық құрттар типіне жалпы сипаттама
Буылтық құрттар типі екі тип тармағына бөлінеді: белдеусіздер -
Aclitellata және белдеулілер - Clitellata.
БУЫЛТЫҚ ҚҰРТТАР ТИПІ- annelida
БЕЛДЕУСІЗДЕР ТИП ТАРМАЕЫ - ACLITELLATA
КӨПҚЫЛТАНДЫЛАР КЛАСЫ - POLYCHAETA
КЕЗБЕШІЛЕР НЕМЕСЕ EPKIH ЖҮЗУШІЛЕР КЛАСС
ТАРМАҒЫ- errantia
ОТЫРҒЫШТАР НЕМЕСЕ БЕКІНІП ТІРШІЛІК ЕТЕТ1НДЕР КЛАСС ТАРМАҒЫ - SEDENTARIA
БЕЛДЕУЛ1ЛЕР ТИП ТАРМАҒЫ - CLITELLATA АЗКЫЛТАНДЫЛАР КЛАСЫ - OLIGOCHAETA
НАЙДОМОРФА ОТРЯДЫ - NAIDOMORPHA ЛЮМБРИКОМОРФА ОТРЯДЫ - LUMBRICOMORPHA
СУЛ1КТЕР КЛАСЫ - HIRUDINEA
ЕЖЕЛГІ СҮЛ1КТЕР КЛАСС ТАРМАҒЫ - ARCHIHIRUDINEA
Қылтанды сүліктер отряды - Acanthobdellida
НАҒЫЗ СҮЛІКТЕР КЛАСС ТАРМАҒЫ - EUHIRUDINEA
Тұмсықты сүліктер отряды -
Rhynchobdellida
Жақты сүліктер отряды - Gnathobdellida
БЕЛДЕУСІ3ДЕР ТИП ТАРМАҒЫ - ACLITELLATA
Белдеусіздер тип тармағына - теңіздерде тіршілік ететін, дара жынысты,
жыныс сегменттерінде белдеулері болмайтын, дамуында трохофора деп аталатын
личинкасы бар құрттар жатады. Бұларга 6ip класс жатады – көпқылтандылар -
Polychaeta.
КӨПҚЫЛТАНДЫЛАР КЛАСЫ - POLYCHAETA
Полихеттердің 5000-нан астам түрі бар, көпшілігi теңіздерде тіршілік
етеді тек Manayukia baicalensis тұщы суларда кездеседі. Денелерінің
ұзындығы бірнеше миллиметрден үш метрге дейін (Eunice gigantea). Басым
көпшілігі жүзіп, ал кейбіреулер бекініп немесе топырақты қазып тіршілік
етеді "үйшіктер", түтікшелер жасайды. Паразиттікк тіршілік ететін түрлері
де кездеседі. Полихеттердің денесі құрт тәрізді, созылыңқы, аздап арқа
құрсақ бағытында сопайған немесе цилиндр пішінді. Бас, тұлға, аналь
(пигидий) бөлімі бар. Тұлга бөлімі біркелкі бөлшектелген гомономды
сегменттерден тұрады, сегменттерінің саны 5-тен 800-ге дейін болады.
Сегменттерінің саны аз болса бұларды аз сегментті немесе олигомерлі
полихеттер деп атайды (Dinophilus, Myzostomum туысынан), ал көп болса – көп
сегментті немесе полимерл1 полихеттер.
Бас бөлімі eкi сегменттен құралган: ауыз алды немесе - простомиум және
ауыз сегмент - перистомиум. Простомиумда көру мушелері кармалағыштары
антенна және пальпалары орналасқан,
1-cypem. Nereis pelagica: A - бас бөлімінің 1 - простомиум, 2 - антенна
(мұртша), 3 - пальпа, 4 – көздер1, 5 - перистомиум, 6 - цирра, 7 -
параподия (тұлға сегментінде); Б - параподия; 1,2 - нотоподия, 3 - арқа
циррасы, 4 - нейроподия, 5 - құрсақ циррасы, 6 - кылтандар, 7 - сүйеніш
қылтан (ацикула)
ал перистомиумда - ауыз тeciri және бірнеше мұртшалары - цирралары (1-
сурет). Тұлға бөлімі біркелкі гомономды сегменттерден тұрады, олардың
әрқайсысының бүйірінде метамерлі және жұптасқан өсінділер немесе параподия
деп аталатын жалғанаяктары орналасады. Параподия eкi мушеленбеген
бұтақшадан тұрады: арқа нотоподия және құрсақ нейроподия. Параподидің
арқа және құрсақ бөліктерінде мұртшалары цирралары және қылтандары
шоғырланган. Мұртшалары сезу қызметін, ал қылтандары жылжу кызметің
атқарады. Қылтандар - жіңішке, хитингте жақын органикалық заттан құралган.
Осылардың арасында ацикула деп аталатын қатты, мьқты ішкі сүйеніш
қылтандары да болады (1-сурет). Қылтандарының көп болатындығынан класс
көпқылтанды құрттар деп аталады (грек тілінде poly – көп, chaeta -
қылтан).
Параподиялардың және қылтандарының көлемі, формасы, саны әр түрлі кейбір
қозғалып өмip сүрет1н полихеттерде параподияларының үстінде тарамдалған
өсінділері бар, олар - желбезектер Eunice тұсында. Бекініп тіршілік
ететін түрлерінде параподиялар денесінің алдыңғы жағында ғана дамыган, ал
денесшщ арткы жагында олар жойылып, тек кылтандары гана сакталған, солар
арқылы құмды қазады. Ал Dinophilus - туысының өкiлдepiндe параподиялары мен
қылтандары жоқ.
Құйрық бөлімінің немесе пигидияның сегменттері 5-6 ғана, олар тұлға
сегменттерінен өзгеше, өте жіңішке, целом қуысы және параподиялары жоқ.
Көпқылтандылардың денесі бip қабатты эпителимен қапталынған. Эпителий
өзінің сыртқы жағына жұқа кутикула бөліп шығарады. Эпителінде без
клеткалары көп. Бекініп тіршілік ететін полихеттерде без клеткаларының
сыртқа шығарған, қатқан сілекейінен хитин тәрізді түтікше пайда болады, ал
Telepus туысының өкілдері шығарған сілекейіне құмның ұнтағын жабыстырып,
мықты түтікше немесе "үйшік" жасап алады.
Эпителидің астында тepi-бұлшықет қапшығы орналасқан. Ол сыртқы сақина
тәрізді және iшкі ұзына бойы бұлшық еттерден құралған. Tepi-бұлшықет
қапшығы ішкі жағынан перитонеальды астаршамен (целотелимен) қапталынған.
Целом. Полихеттердің iшкі мүшелері дененің қуысында жатады, сол қуысты
екінші немесе целом қуысы деп атайды. Целомның бірінші қуыстан ерекшелігі -
арнайы қабаты болуында. Целом кабаты - перитонеальды эпителий немесе
целотелий мезодерма клеткаларынан түзілген. Tepi-бұлшықет қапшығын
астарлайтын қабаты соматоплевра (париеталь), ал iшек пен қан тамырларын
астарлайтын - спланхноплевра (висцеральдык) деп аталады және арқа, құрсақ
мезентериялык перделері болады. Осы арқа құрсақ перделері арқылы целом
(оңжақ және сол жақ) eкi бөліккке бөлінген (целом қапшығына). Дененің iшкі
қуысы көлденең перделер немесе диссепименттер септалар арқылы жеке
камераларға бөлініп тұрады, мұндай камералар сыртқы сегментацияға сәйкес.
Целом қуысы сұйык затқа толы.
Целомның нeгiзгi қызметі - тipeк, зәр шығару, тасымалдаушы және сол
қуыста ұрық клеткалар пiciп жетшеді.
Ас қорыту жүйесі эктодермальды алдыңғы, энтодермальды ортаңғы және
эктодермальды артқы шектен құралған. Ауыз тeciri перистомиум сегментінде
орналасқан, ал аналь тeciri құйрық бөлімінде. Алдыңғы iшек бірнеше
бөлімнен: ауыз қуысы, жұтқыншақ және оның жіңішкерген жері - өңештен
тұрады. Ортаңғы ішегі ұзын, ал артқы iшегі қысқа. Epкін жузетін
көпқылтандылардың жұтқыншағының iшкі қабырғасында хитинді өткір тісшeлеpi
немесе жақ тақталары болады.
Полихеттердің басым көпшілігі- жырткыштар, ұсак жануарлармен қоректенеді,
тіпті ұсақ балықтарды да ұстайды, ал тіркеліп тіршілік ететін полихеттер
лайлы құмдағы түрл1 жәндіктермен және
В - Alciope contrainiu-шц нефромиксиясы; 1 - жыныс воронкасы, 2 - жыныс
түтігі, 3 - нефридия түтігі.
детриттермен өсімдіктер, жануарлар қалдықтарымен қоректенеді. Зәр шығару
жүйесі метанефридиялы. Дeнeciнiң әpбip сегментінде оң және сол жақтарында
зәр шығару түтіктер1 орналасқан, олардың алдыңғы ұшы воронка түрінде
кеңейіп целом қуысына ашылады. Бұл нефростом (грек тіліндеде "нефрос" -
бүйрек, "стома" - ауыз), оның қабырғасы кірпікшелі клеткалардан құралган.
Нефростома жіңішке түтікке жалғасады, ол диссепиментті тесіп өтіп, келесі
сегменттің бүйір жағынан сыртқа қарай зәр шығару тесігімен - не- фропорамен
аяқталады. Сонымен, метанефридияның 6ip ұшы целом қуысымен жалғасады да,
екінши ұшы сыртқа ашылады, осындай жүйені сегменттелген жүйе деп те атайды.
Полихеттердің төменгі сатыдағы түрлерінде зәр шығару жүйені протонефридиялы
құрылысты. Heгізri түтіктің алдьңғы ұшында соленоциттер деп аталатын
кірпікшел1 клеткалар жинағы болады. Соленоциттер - ішінде ұзын кірпікшелі
жіпшесі бар, iiui қуыс, ұзын түтікке айналған дөнгелек денелі клеткалар (2-
сурет). Сонымен, полихеттердің протонефридия жүйесі жалпақ құрттардың
протонефридиясына ұқсас, тек ерекшелігі - соленоциттер целом қуысымен тығыз
байланысты. Зәр шығару жүйесінің тағы бip ерекшелігі нефридия түтіктеріне
жыныс воронкасы немесе жыныс жолдары келіп қосылады, сонымен аралас
нефридия немесе нефромиксиялар пайда болады (2, В-сурет). Нефромиксиялар
жыныс клеткалары мен несеп заттарын сыртқа шығарады.
Нефридиялардан басқа зәр шығару кызметін ipi хлорагогенді клеткалар
атқарады. Олар қан тамырлары мен перитонеальды эпителий қабатында
орналасып, өздерінің бойына зат алмасудың соңғы қалдықтарын жинап, целом
қуысына өтеді де, нефридия арқылы сыртқа шығарылады.
Тыныс алу жүйесі. Полихеттердің басым көпшілігі бүкіл денесімен, кейбір
түрлері параподияларында орналасқан желбезек арқылы тыныс алады, ал
жeлбeзeктepi қан тамырларына бай келеді.
Қан айналу жүйесі тұйық қан тамырларынан тұрады. Ең басты ұзын арка жане
курсак кан тамырлары. Олар келденец сакина тэр1зд1 тамырларымен жалғасқан.
Осы қан тамырлардан ішкі мүшелеріне, желбезектеріне, терісіне ұштасқан
майда қан тамырлары және капил- лярлары тарап отырады. Қан басты
тамырлардан майда тамырларға және капиллярларга өтіп, олардан қайта басты
тамырларға оралып келеді, сондықтан қан айналу жүйесі жабық немесе тұйық.
Арқа қан тамырының және басқа қан тамырларының мезгіл-мезгіл қысқарып
жиырылуы нәтижесінде қан ағып отырады.
Арқа тамырындағы қан денесінің артқы жағынан бас жағына карай ағады, одан
кейін алдыңғы сақиналы тамырлары арқылы құрсақ тамырына өтіп, бұл жерден,
яғни бас жағынан артқы жағына карай ағады. Қан тамырларының қуысы бірінші
қуыстың(схизоцель) қалдығы болып саналады.
Полихеттердің басым көпшілігінің қандары қызыл түст1, плазманың
құрамындағы гемог л об и н д ер д i ң болуына байланысты (Nereis, Arenicola
туыстарыныц), қалғандарының қаны жасыл, ceбeбi плазманың құрамында
гемоглобинге жақын хлороклуорин т. б. заттар болады.
Олигомерлық полихеттерде Dinophilus, Myzostomum туыстарының және
Glyceridae тұқымдасының қан айналу жүйес1 жойылған, оның кызметін қуыстың
сұйық заты орындайды.
Нерв жұйесі жұп жұтқыншақ үсті немесе ми ганглиясынан, жұтқыншақ асты
ганглиясынан, жұтқыншақ маңындағы сақина - коннективадан және құрсақ нерв
тізбегінен құралган. Жұтқыншақ асты ганглиясы құрсақ нерв тізбегінің
бірінші нерв түйіні. Құрсақ тізбегі- метамерлі(әp6ip сегментінде)
орналасқан нерв ганглияларынан тұрады.
3-сурет. Полихеттердің нерв жүйесі: А - Dinophilus taeniatus;
Б - Sabellaria alveolata; В - Nereis virens; 1-ми ганглиясы, 2 - жұтқыншақ
маңындағы сақиналы коннектива, 3 - құрсақ ганглиялары,
4 - құрсақ комиссурасы, 5 - құрсақ нерв тізбегі, 6 - жұтқыншақ асты
ганглия, 7 - құрсақ нерв тізбегінің ганглиялары
.
2.2. Буылтық құрттардың құрылысы мен физиологиясы
Буылтық құрттар (Annelіda) – омыртқасыз жануарлардың ішіндегі үлкен бір
типі. Қазіргі уақытта 9 мыңдай түрі белгілі. Буылтық құрттар 2 тип
тармағына бөлінеді: белдеусіздер және белдеулілер. Белдеусіздердің 1 класы
– көпқылтанды құрттар, ал белдеулілердің 2 класы – азқылтанды құрттар және
сүліктер бар. Буылтық құрттардың денесі ұзын, бірнеше мм-ден 3 м-ге дейін,
біркелкі бөлшектелген сегменттерден тұрады. Эпителий қабатының астында
сақина тәрізді қиғаш бұлшық еттері орналасқан, солардың жиырылуы
нәтижесінде құрттар қозғалады. Буылтық құрттарда екі жақты симметриялы,
сегменттелген, ішкі сұйыққа толы өзіндік қабатының болуымен ерекшеленетін
целом қуысы болады. Буылтық құрттардың жүйке жүйесі жақсы дамыған, ол
жұтқыншақ үсті ганглиядан және ұзынынан орналасқан құрсақ жүйке талшықтары
тізбегінен тұрады. Қан айналу жүйесі көпшілігінде тұйық біткен, ол арқа қан
тамырынан (қан арттан алға қарай ағады) және құрсақ қан тамырынан (қан
алдан артқа қарай ағады) құралады. Терісімен, ал кейбір түрлері желбезек
арқылы тыныс алады. Ас қорыту жүйесі алдыңғы, орта және аналь саңылауымен
аяқталатын артқы ішектен құралады. Зәр шығару жүйесі – метанефридиялы
(әрбір сегментінде орналасқан қос түтікшелер арқылы зәр шығару), кейбір
түрлерінде протонефридиялы (қарапайым немесе тармақталған каналдар арқылы
зәр шығару). Буылтық құрттардың көпшілігі – гермафродитті, ішінде дара
жыныстылары да бар. Төм. сатыдағы өкілдерінің дамуы метаморфоз арқылы
жүреді. Олардың дернәсілін – трохофера деп атайды. Буылтық құрттар теңізде,
тұщы суда, топырақ арасында тіршілік етеді. Олар Қазақстанның барлық
аудандарында кездеседі. Паразиттік тіршілік ететіндері де бар. Көптеген
түрлерімен балықтар қоректенеді. Буылтық құрттарға жататын жауын құрты
топырақты құнарландырады, ал сүлік медицинада қолданылады.
Сүлік
Буылтық құрттардың бұған дейінгі жәндіктерден негізгі ерекшелігі - дене
қуысының екінші рет қайталануы. Сондай-ақ оларда тұңғыш рет тұйық
қанайналым жүйесі пайда болған. Қажетсіз заттарды бөлетін әр буылтықта
зәршығару мүшелері бар. Соңғы қуыс - целом (гр. цейлома - қуыс, ) деп
аталады.
Целом дегеніміз - көпжасушалы жәндік және жануарлар денесінің ішкі
қабырғасы мен ішкі мүшелер арасындағы кеңістік. Бұл қуыс аралық қабаттан
пайда болған. Қуысқа толған сұйықтықты дене қабырғасын құрайтын бұлшықеттер
- мезодерма қоршап тұрады. Жәндіктер бұлшықеттердің көмегімен қозғалып
жүреді. Ал ішек қабырғасындағы бұлшықеттер алма-кезек жиырылып, ішек
ішіндегі асты орнынан жылжытпалы. Құрттар денесіндегі соңғы қуыстың
қызметі:
-қозғалыс кезінде тірек болып, сұйықтық күйдегі қаңқа қызметін атқарады;
ішектің және дене қабырғасының өз алдына жеке жұмыс атқаруына мүмкіндік
жасайды;
-ішкі мүшелердің және дененің мөлшері жағынан едәуір ұлғаюына көмектеседі;
-қуыс ішіндегі сұйықтықтың көмегімен құнарлы заттарды, зат алмасудың соңғы
өнімдері мен газды тасымалдайды;
-зат алмасудың соңғы өнімдері мен сұйықтықтың артық мөлшері жинақталатын
орын бола алады;
-ағзадағы қысымды реттеуге қатысады. Дененің біркелкі буылтықтарға бөлінуі
- буылтық құрттардың сыртқы құрылысындағы ерекшелік. Сақина тәрізді бұл
бунақтар жәндіктің сыртында ғана емес, ішкі жағында да айқын көрінеді. Ішкі
бунақтарда жәндіктің көптеген ішкі мүшелері қайталанады.
Буылтық құрттарда қантарату жүйесі жақсы дамыған. Олардың көпшілігінде
қанның түсі қызыл болады. Қан жәндіктің дене қуысына құйылмай, қан
тамырлары арқылы ағатындықтан, қантарату жүйесі - тұйық жуйе. Қантарату
жүйесі арқа және құрсақ қан тамырларынан құралады. Қанның ағуын арқа және
құрсақ қантамырларын сақина тәрізденіп жалғастыратын жүрекше реттейді.
Қан дененің артқы бөлігінен арқа қантамыры арқылы - алға жылжиды. Сөйтіп
құрсақ қантамыры арқылы кері бағытта қозғалады. Қаны түссіз немесе жасыл
түсті буылтық құрттар да бар. Буылтық құрттардың имек түтікше тәрізді
зәршығару мүшелері эктодермадан түзіледі. Олар буылтықтардың әрқайсысында
екі-екіден орналасады. Имек түтіктер тек соңғы буылтықтарда болмайды.
Буылтық құрттардың жабыны өте жұқа бір қабатты эпителийден тұрады.
Эпителийден серпімді сірқабық бөлініп шығады. Жабында шырыш бөлетін
біржасушалы бездер өте көп орналасады.
Нереида
Теңізде тіршілік ететін құрттар онымен ұяшық қазады. Ал топырақта тіршілік
ететіндері топырақтағы қозғалысы жеңілдетуге пайдаланады. Бездерден
бөлінген шырыш заттарды желімдестіріп, үйкелісті кемітеді. Құрт жабынының
астында - сақиналы бұлшықет, ал оның астында бірыңғай салалы бұлшықет
жатады. Сақиналы бұлшықет жиырылғанда құрт денесі ұзарады. Бірыңғай салалы
бұлшықет жиырылғанда — қысқарады. Соның нәтижесінде құрт бір орыннан екінші
орынға қозғалады. Буылтық құрттардың жүйке жүйесі жұтқыншақ маңындағы
бірімен- бірі жалғасқан екі жұп жүйке түйінінен және қатарласа созылған
құрсақ жүйке тізбегінен тұрады. Үстіңгі екі түйін — жұтқыншақ үсті жүйке
түйіні. Ал астыңғы екеуі жұтқыншақ асты жүйке түйіні деп аталады. Жүйке
түйіндері жұтқыншақ маңында бірімен-бірі сақина тәрізденіп жалғасады.
Құрсақ жүйке тізбекшесі жұтқыншақасты жүйке түйінінен созылып,
буылтықтардың әрқайсысында жүйке түйінін түзеді. Жүйкелер әр буылтықтағы
жүйке түйіндерінен денеге және мүшелерге тармақталып таралады. Құрттың бас
бөлігінде орналасқандықтан, жұтқыншақ үсті жүйке түйіні кейде ми деп те
аталады. Құрттардың тіршілік ететін ортасына байланысты сезім мүшелері әр
түрлі деңгейде дамиды. Өте сезімтал болғанымен де топырақта тіршілік ететін
шұбалшаңның көзі де, қармалауыштары да жоқ. Құрттың жарық сезгіш жасушалары
бүкіл денесінде шашыраңқы орналасқан. Сондықтан денеге жанасқан затты,
жарықтың өзгеруін оңай сезінеді. Су түбінде өмір сүретін және суда еркін
жүзетін көпқылтанды құрттарда жақсы жетілген көздері және қармалауыштары
болады.
Буылтық құрттарға тән ерекшеліктердің бірі - айрықша қозғалыс
мүшелерінің болуы. Мұндай мүшелер құрт денесіндегі буылтықтардың
әрқайсысының екі қапталын бойлай орналасады. Оны параподия (гр. пара+подион-
жуық + кішкене аяқ, яғни аяққа ұқсас) дейді. Денеден бұлтиып шыққан, бір
буда қылтанақтары бар кішкене өскіндер көпқылтанақтылардың жүруге арналған
мүшесі болып табылады. Бұл құрттардың барлығында бола бермейді. Дегенмен
алғашқы буылтық құрттарда және көпқылтанақты құрттарда жақсы дамыған.
Азқылтанақты құрттарда тек қылтанақтары ғана сақталып қалған. Буылтық
құрттар параподияларының көмегімен бір жерден екінші жерге еркін қозғалып
бара алады. Буылтық құрттардың дене құрылымы төмен құрылысты жәндіктерден
күрделі екенін байқадық. Бұларда бас, тұлға және дене соңында аналь тесігі
бар.
Тұлға буылтықтардан құралады. Бұлар жынысты және жыныссыз жолмен
көбейеді. Азқылтанақты буылтық құрттар — қосжынысты (гермафродит). Теңізде
мекендейтін нереида, құмқазар сияқты көпқылтанақты буылтықтар дара жынысты
болып келеді. Бұлардың денесінде қылтанақтар көп болғандықтан,
көпқылтанақты буылтық құрттар деп аталады. Жыныссыз жолмен көбейгенде
бүршіктену немесе бөліну арқылы тікелей дамиды. Жынысты жолмен дамығанда
түрлент, ұрықтан дернәсіл пайда болады. Мұндайда ұрықтану аналық денесінен
тысқары - суда өтеді. Денесінде кірпікшелері бар дернәсіл пайда болады. Ол
трохофора деп аталады. Трохофора (гр. трохос+форос- доңғалақ + алып жүру,
яғни доңғалағы немесе доңғалақтары бар дернәсіл) біраз уақыт судың үстіңгі
қабатында өмір сүріп, кейінірек су түбіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz