Шығыс-Қазақстан облысы жайлы ақпарат

Жоспар
Кіріспе

Қатон.Қарағай мемлекеттік ұлттық табиғи паркі
Климаты
Жануарлар мен өсімдіктер әлемі
Көккөл кеніші
Ұлы Жібек жолының солтүстік тармағы
Рахман көздері

Ландшафтық биотүрлілікті, тірі ағзалардың гендік қорын сақтауға, табиғи ресурстарды көбейтуге, ғылыми зерттеулер жүргізуге, рекреацияны, экологиялық туризммен экологиялық ағартуды дамытуға шақыратын ерекше қорғалатын табиғи аумақтар биологиялық әртүрлілікті сақтауда маңызды орынды иеленеді. Осындай ЕҚТА бірі – КМҰТП.
КМҰТП Шығыс Қазақстан облысы Катонқарағай әкімшілік ауданының шекарасының Орталық Алтай мен Оңтүстік Алтай физико-географиялық провинциясында орналасқан.
Қазақстан Республикасының Табиғат ресурстарын және қоршаған ортаны қорғау министрлігінің Орман, балық және аңшылық шаруашылығы комитетімен 2001 жылдың 17 шілдесінде жарық көрген Қазақстан Республикасы Үкіметінің «Катонқарағай мемлекеттік ұлттық табиғи паркін құру туралы» №970 қаулысының жобасы дайындалды. Бұл күн Катонқарағай мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің туған күні болып саналады.
Катонқарағай ауданының аумағында ерекше қорғалатын табиғи аумақ (ұлттық парк) құру идеясы, сонау 80 жылдардың соңына қарай геологиялық түсіру жұмыстары жүргізіліп, нәтижесінде тантал мен литий кен орындарының Ақ-Алахиндік тобы ашылған кезде туындаған.
Қазақстан Республикасы зиялы қауымының алдыңғы қатарлы өкілдері 90 жылдардың соңында газет беттеріне және Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Парламентіне қылқан жапырақтылардың бақылаусыз кесіліп жатқандығы және олардың облыс пен республикадан тыс жерлерге тасылуына байланысты, Катонқарағай ауданында ерекше қорғалатын табиғи аймақ құру (ЕҚТА) қажет екендігі туралы өз пікірлерін әлденеше рет жеткізді.
Бұл аймақтың табиғат кешендерінің антропогендік әсерге көп шалынбай, жақсы сақталуы дәл осы жерде ерекше қорғалатын табиғи аумақ құрудың алғы шарты болып табылды. Сонымен қатар бұл жерде биологиялық әртүрлілік пен генетикалық ресурстардың жоғарғы деңгейде сақталғандығы байқалады. Мұнда Халықаралық Табиғатты Қорғау Одағының (ХТҚО) және Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енгізілген сирек және жойылып бара жатқан өсімдіктер мен жануарлардың мекен ету ортасы бар.

Пән: География
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Шығыс-Қазақстан облысы
Қатон-Қарағай мемлекеттік ұлттық табиғи паркі

Ландшафтық биотүрлілікті, тірі ағзалардың гендік қорын сақтауға,
табиғи ресурстарды көбейтуге, ғылыми зерттеулер жүргізуге, рекреацияны,
экологиялық туризммен экологиялық ағартуды дамытуға шақыратын ерекше
қорғалатын табиғи аумақтар биологиялық әртүрлілікті сақтауда маңызды орынды
иеленеді. Осындай ЕҚТА бірі – КМҰТП.
КМҰТП Шығыс Қазақстан облысы Катонқарағай әкімшілік ауданының
шекарасының Орталық Алтай мен Оңтүстік Алтай физико-географиялық
провинциясында орналасқан.
Қазақстан Республикасының Табиғат ресурстарын және қоршаған ортаны
қорғау министрлігінің Орман, балық және аңшылық шаруашылығы комитетімен
2001 жылдың 17 шілдесінде жарық көрген Қазақстан Республикасы Үкіметінің
Катонқарағай мемлекеттік ұлттық табиғи паркін құру туралы №970 қаулысының
жобасы дайындалды. Бұл күн Катонқарағай мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің
туған күні болып саналады.
Катонқарағай ауданының аумағында ерекше қорғалатын табиғи аумақ
(ұлттық парк) құру идеясы, сонау 80 жылдардың соңына қарай геологиялық
түсіру жұмыстары жүргізіліп, нәтижесінде тантал мен литий кен орындарының
Ақ-Алахиндік тобы ашылған кезде туындаған.
Қазақстан Республикасы зиялы қауымының алдыңғы қатарлы өкілдері 90
жылдардың соңында газет беттеріне және Қазақстан Республикасы Үкіметі мен
Парламентіне қылқан жапырақтылардың бақылаусыз кесіліп жатқандығы және
олардың облыс пен республикадан тыс жерлерге тасылуына байланысты,
Катонқарағай ауданында ерекше қорғалатын табиғи аймақ құру (ЕҚТА) қажет
екендігі туралы өз пікірлерін әлденеше рет жеткізді.
Бұл аймақтың табиғат кешендерінің антропогендік әсерге көп шалынбай,
жақсы сақталуы дәл осы жерде ерекше қорғалатын табиғи аумақ құрудың алғы
шарты болып табылды. Сонымен қатар бұл жерде биологиялық әртүрлілік пен
генетикалық ресурстардың жоғарғы деңгейде сақталғандығы байқалады. Мұнда
Халықаралық Табиғатты Қорғау Одағының (ХТҚО) және Қазақстан Республикасының
Қызыл кітабына енгізілген сирек және жойылып бара жатқан өсімдіктер мен
жануарлардың мекен ету ортасы бар.
Табиғи және тарихи-мәдени объектілердің көп болуы, сонымен бірге өзге
де Ресей, Монғолия және Қытайдың ерекше қорғалатын табиғи аумақтарының
шекаралас орналасуы аумақтың рекреациялық әлеуетін жоғарлатады. Осының
барлығы Катонқарағай ауданында ұлттық табиғи паркті құрудың алғышарты
болды.
Шығыс Қазақстан облысы әкімінің 1998 жылғы 18 маусымдағы Катонқарағай
табиғи паркін ұйымдастыру туралы өкімі Катонқарағай мемлекеттік ұлттық
паркін құру идеясын жүзеге асырудың алғашқы қадамы болып табылады.
Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына сәйкес ЕҚТА құруға
арналған құжаттамалық негізді дайындау паркті құрудың келесі қадамы болды.
Ұлттық парктің бастапқы жоспарланған ауданы 436,7 мың га құрады. Оның
құрамына ормандар мен жануарлар әлемін қорғау жөніндегі Берел мемлекеттік
мекемесі және Шыңғыстай орманшылығы ормандар мен жануарлар әлемін қорғау
жөніндегі Катонқарағай мемлекеттік мекемесінің барлық аумағы енгізілді.
Бірақ Қазақстан Республикасының ғылыми және шығармашылық зиялы қауымы
бастапқы шекаралары мен ерекше қорғалатын табиғи аумаққа ұсынылған
мәртебені қолдамады. Ғалымдардың пікірі бойынша көрсетілген шекараларда
жергілікті маңызы бар паркті құру Қазақстандық Алтайдың ұлттық және
халықаралық мәнділігіне сәйкес келмеді.
Өлкенің теңдесі жоқ бірегей табиғатын сақтау, аймақтың экономикасы мен
шаруашылығын қайта жаңғыртуды қажетсіну, дәстүрлі ұлттық қолөнерді және
ұлттық мәдениетті дамыту бойынша мәселелерді шешу қажеттілігі, оның
аумағының қашықтығына және жету қиындығына қарамастан, Катонқарағай
мемлекеттік ұлттық табиғи паркін құрудың негізі болып табылды.
Қазақстан Республикасы Үкіметіне 2003 жылдың 3 шілдесінде Катонқарағай
мемлекеттік ұлттық табиғи паркін құрғаны үшін Жабайы Табиғаттың
Бүкіләлемдік Қоры Жерге сый сертификатын табыстады. Бұл мемлекеттің және
біздің ғаламшардың биологиялық әртүрлілігін сақтау қызметінде ЕҚТА желісін
құру және кеңейтуге қатысты қазақстандық саясат бағытының дұрыстығын
дәлелдейді.
Жоғарыда аталғандай, ұлттық парк жұмысының мақсаты - ерекше
экологиялық, ғылыми, мәдени және рекреациялық құндылыққа ие Оңтүстік
Алтайдың бірегей табиғи кешендерін сақтау және қалпына келтіру. Мақсатқа
жету үшін мынадай міндеттерді орындау қажет:
- ерекше экологиялық, рекреациялық және ғылыми құндылыққа ие мемлекеттік
табиғи - қорықтық қорды, биологиялық әртүрлілікті, бірегей табиғи және
тарихи - мәдени кешендер мен объектілерді сақтау;
- табиғи жағдайда табиғат үрдістерінің дамуына зерттеу және экологиялық
мониторинг жүргізу;
- ғылымды, мәдениетті, ағартуды және білімді дамыту мақсатында ұлттық
парк аумағын мақсатты және оңтайлы пайдалану;
- ғылыми ұйымдардың ұсыныстарының негізінде бұзылған табиғи және тарихи –
мәдени кешендерді және объектілерді қалпына келтіру;
- халықтың экологиялық түсінігін жетілдіруді ұйымдастыру, мектеп
оқушылары мен студенттерге арналған танымдық серуендер мен сабақтар,
өндірістік іс-тәжірибелер өткізу;
- экологиялық туризмді, рекреацияны, шектеулі шаруашылық қызметтерді осы
мақсаттарға арналған аймақтарда ұйымдастыру және жүзеге асыру.
Климаты
Тау бедерінің күрделі болып келуі климаттық жағдайға әсерін тигізбей
қоймайды, тау баурайынан шыңына қарай жоғарлаған сайын климаттың қатты
өзгергуі байқалады. Алдымен температуралық режим өзгереді, таудың үстіне
көтерілген сайын температура төмендей түседі. Таудағы климат беткейлердің
экспозициясына, сонымен қатар мұздықтардың орналасу жақындығына байланысты
өзгереді. Аймақтың климаты шұғыл континентті, жыл маусымдары кезіндегідей,
тәулік ішінде де температураның ауытқуы жоғары. Қысы ұзақ, әрі суық. Жаздың
ыстық күні суық түнмен ауысады. Жауын-шашын мөлшері жыл маусымдарында тең
түспейді. Ылғалдың көп мөлшері жаз айларына (маусым-шілде) келеді, жауын-
шашынның таралуының минимумы қаңтар-ақпан айларына тән. Жыл маусымының жылы
айларында жауын-шашынның көптеп түсуі, ауа ылғалдығының жоғарлауын туғызып,
биік таулы аймақтың өсімдік жамылғысына қолайлы әсер етеді. Жауын-шашынның
жылдық мөлшері 423 мм. Абсолютті максимум +34 0 С және абсолютті минимум
-44 0С болған кездегі ауаның жылдық орташа температурасы +1,6 0 С құрайды.
Қараша айының басында қар жамылғысы тұрақтанып, сәуір айының басында не
ортасында ери бастайды. Шығыс, оңтүстік - шығыс бағыттағы желдер басым
келген.
Оның территориясында қатаң континентальды ауа райының басым болуына
әсерін тигізеді. Алтай тау жүйесі толығымен моңғолдық дала, шөлейт және
континентальды батыссібір ауа райының түйіскенін көрсетеді. Жер бедерінің
түрлі пішінде болуы, мұздықтардың әсері, температураның қатты өзгеруі,
ылғалдық және басқа да ауа райы жағдайлары ауаның күрделі айналымы мен
инверсионды әсерлерінен жергілікті ауа райының құбылмалы өзгерісте болуына
әкеледі. Жазықтық жерлерде мұндай көрсеткіштер жүздеген, ал кейде тіпті
мыңдаған шақырым қашықтыққа сәйкес болар еді. Жылдық жауын-шашын мөлшері әр
ауданда 600-ден 1800 мм аралығында ауытқиды. Олар шілдеде көп, тамызда өте
аз түседі.
Батыс аймақтық ауа алмасуы нәтижесінде түсетін жауын-шашынның
көп мөлшері едәуір ылғал қоры, күрделі әрі тармақты өзен жүйесі болуына
жағдай жасайды. Бақ жерінің көп бөлігін Бұқтырма өзені алабы алып жатыр, ол
бақ шекарасында 200 шақырымға созылып ағып жатыр (жалпы ұзындығы 405
шақырым).
Бақтың оңтүстік бөлігін Қара-Қаба өзені алабы алып жатыр,
ол Қара Ертістің оң жағалаулық арнасы. Листвяга жотасының солтүстік
беткейлерінде Катун өзенінің арнасы Тихая өзенінің жоғарғы ағысы
орналасқан. Барлық өзендер кәдімгі тау өзендері және ағыстары өзіндік
ерекше. Жаздың бірінші жартысында олардың суы өте көп, ал қыста дерлік
сусыз болады. Мұздықтарға жақын жерде тәулік ішінде су деңгейі қатты
өзгеріп отырады: таңертең өзеннен шәркеймен аяғынды су қылмай өтуге
болады, ал кешке қарай осы жерден мұздықтан шыққан тасқынды ағыстан тіпті
арғы бетке өту туралы ой да болмайды. Барлық өзендердің жоғарғы ағысы өте
биіктен сарқырап ағады, сондықтан ағыс жылдамдығы да жоғары болып келеді.
Үлкен Көккөл өзені сайында сұлулығы мен көлемі жағынан керемет Көккөл
сарқырамасы бар. Мұнда кең су арнасы 80 м биіктіктен құлайды, сөйтіп, үлкен
тастары көп сайға қатты шумен шығады және бірнеше тарамдарға бөлінеді.
Басқа өзендер- Язевка, Арасанка, Қара Берел мен Рахман көлдерінің сарқырама
тармақтары өте әдемі.
Жануарлар мен өсімдіктер әлемі.
Ұлттық парктің фаунасы әртүрлілігімен ерекшеленеді. Мұнда
сүтқоректілердің 68 түрі, құстардың 277 түрі, қосмекенділердің 3 түрі,
бауырмен жорғалаушылардың 6 түрі, сүйекті балықтардың 9 түрі және қоңыздар,
көбелектер, инеліктер, өрмекші тәрізділер кіретін омыртқасыздардың 10
мыңнан астам түрі кездеседі. Ұлттық парктің аумағында мекен ететін
тұяқтылардың 5 түрі: марал, бұғы, елік, күдір, арқар. Орманнан қоңыр аюды,
бұлғынды, қасқыр мен түлкіні кездестіруге болады. Сүтқоректілердің ең көп
тобы — кеміргіштер. Бұлар суыр, тиін, борша тышқан және тоғай
мекендеушілері - тышқандар мен тоқалтістер. Тайгада құстардан меңіреу құр
мен шіл мекендейді. Шыршалы орман белдеуінде тайга зонасының тұрақты
мекендеушісі самырсын құсы ұялайды. Кішігірім бұталардың, қалың өскен
шөптердің арасында сары торғай, сандуғаш, сарықас торғайлар ұя салады. Су
қоймаларының жағалауларынан қоңыр үйрек, сарыайдар үйрек, шүрегейді
кездестіруге болады.
Ұлттық парктің омыртқалыларының арасында қосмекенділер мен бауырмен
жорғалаушылар кішігірім топты құрайды. Қосмекенділердіңішінде сүйір тұмсық
бақа жиі, ал сұр және жасыл құрбақалар сирек кездеседі. Бауырмен
жорғалаушылардың мынадай өкілдері бар: секіргіш және тірі туатын кесіртке,
өрнекті абжылан, кәдімгі сұр жылан.
Парк аумағында Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енгізілген жан-
жануарлар көптеген түрі мекен етеді. Бұл сүтқоректілердің төрт түрі: қар
барысы, Алтай арқары, тас сусары және Иконников жарқанаты; құстардың отыз
түрі, олардың ішінде: дентұмсық тұрпан, лашын, ителгі, балықшы тұйғын,
бүркіт, қарақұс, үкі, сұр тырна, ақбас тырна, алтай ұлары; балықтың бір
түрі — таймен (қызыл балық) ; омыртқасыздардың ішінде жәндіктердің екі түрі
— Михайлов барылдауық қоңызы және керемет барылдауық қоңыз, және де
былқылдақденелілердің екі түрі – монахоидес акулеатасы және Теель
гастрокоптасы.
Ұлттық парктің флоралық құрамы өте бай, онда жоғарғы сатылы
өсімдіктердің 2000 түрінен астамы, мүктер, қыналар, саңырауқұлақтар бар.
Шөптесін өсімдіктердің арасында реликтілер көптеп кездеседі: алтай
желайдары, сібір ушырмауығы, тәтті жапырақты таспа, алтай қоңыроты.
Қорғауды қажет ететін өсімдіктердің сирек түрі ерекше құндылыққа ие,
ал олардың кейбір түрлері (30 түрінен астамы) жоғалу шегінде тұрғандықтан,
Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енгізілген. Бұлар қар дәуаяғы,
алтай рауғашы, алтай, сібір қандығы, ала күлтелі қызғалдақ, ірі гүлді және
кәдімгі шолпанкебістер, алтай суықшөбі, таңдамалы плаун, алтай торсылдағы,
дала шұғылығы, қызғылт семізот, марал түбірі, алтай қасқыржидегі.
Ұлттық парктің негізгі игілігі — бұл тауларды жасыл алқамен
көмкеретін, климатты жұмсартып, реттейтін ормандар. Олар топырақты қорғаушы
және суды реттеуші рөлді атқарады. Жалаңаш таулардың қия беткейлерін
эрозиядан сақтайтын ормандар Бұқтырма өзеніне құятын талай бұлақтардың көзі
болып табылады. Парктің аумағы орман ресурстарына бай аймақта орналасқан.
Бұл жердің ормандары шаруашылық қызметтен болмашы өзгерген және орман
өрттеріне көп шалынбаған.
Тау ормандары теңіз деңгейінен 2200 м — 3200 м дейінгі биіктікте
таралған. Олар аңдар мен құстарға мекен болып, қоректдіреді. Бұл мәңгі
жасыл балқарағай, шырша және самырсын, сонымен қатар өзінің қылқан
жапырақтарынан қыста арылып, көктем келісімен ұлпа да балауса қылқан
жапырақтармен көмкерілетін қарағай. Жалпақ жапырақтылардан тау өзендері мен
бұлақтарының жайылмасындағы батпақты жерлерді алып жататын қайың, терек,
көктерек және талдардың әр түрлері кездеседі. Бұталардың 50 астам түрі бар:
таңқурай, қарақат, итмұрын, тобылғы, тал, бұта қайың және тағы басқалары.
Ұлттық парктің аумағында мынадай табиғи және мәдени ескерткіштер
орналасқан: Мұзтау, Язевое көлі (Қаракөл), Көккөл сарқырамасы, Язевое
сарқырамасы, Арасан сарқырамасы, Рахман көздері, Көккөл кеніші, Берел
қорғандары, Австрия жолдары, Жібек Жолының солтүстік тармағы.
Көккөл кеніші.
Көккөл кеніші – негізгі1938 жылы Көкөл асуында салынған, теңіз
деңгейінен 3000 м биіктікте орналасқан, теңдесі жоқ тау-кен ескерткіші. Бұл
ескерткішке мыналар кіреді: Көккөл кеніші (Жоғарғы Лагерь), Төменгі Лагерь,
ауылдар арасындағы жол, Ақ Берел өзені арқылы өтетін көпір. Мұнда 1938 жылы
вольфрам мен молибден өндіру, тұрғын үйлер және жұмысшы ауылын салу бойынша
жұмыстар басталған болатын. Кеніштің өзінде, (Жоғарғы Лагерь немесе Көккөл
Кеніші) асуында барақтар, кеңсе, клуб, қойма, ұстахана, байыту фабрикасы
салынды. Батысқа қарай 8 км қашықтықта Көккөл сарқырамасы маңындағы орманды
аймақта үйлері, ат ұстайтын ауласы, мектебі, наубайханасы және моншасы бар
ауыл тұрғызылды.
Кеніш 1954 жылға дейін жұмыс істеді.
Берел қорымы.
Берел қорымы – әр түрлі өлшемдегі тас үйінділерінен түзілген жетпіске
жуық қорғандардан тұрады. Олардан скифтік-сақтық дәуірдің (б.э.д. IV ғасыр)
көшпелілер элитасының теңдесі жоқ олжалары табылды. Мәңгі тоңның арқасында
бұзылмай сақталған мумияланған адам мен жылқылардың қалдықтары, аң стилінің
жоғарғы дәстүрінде көркемделген жасау-жабдықтар ежелгі өркениеттің
қаталанбас үлгілері болып табылады. Бұл қорғандардан көптеген заттар мен
әшекейлер, ағашқа ойылып салынған суретті тақтайшалар, теріден жасалған
маталар, өңделген жүн-жұрқа, қамыт-сайманды ат қалдықтары, түрлі заттары
көп жерлеу бөлмесі табылған. Табылған заттардың басымы алтынмен апталған.
Аттардан алтынмен көмкерілген ұзын мүйіз тәрізді әшекейлер табылды.
Олжалар, соның ішінде органикалық материалдар өте жақсы сақталған.
Ғалымдардың қолына көшпенділердің мәдениетін, қолөнерін және тарихын жақсы
тануға мүмкіндік беретін баға жетпес ақпарат түсті. Сондай-ақ, ұлпаларды
генетикалық талдаудан өткізу ерте кезеңдегі аңдар мен адамдардың бейнесін
қалпына келтіруге мүмкіндік береді. Қорғандарды ашу кезінде табылған
олжалар әлемдік маңызға ие.
Орналасқан орны: Берел ауылы маңындағы Сахатушка өзенінің Бұқтырма
өзеніне құяр жеріндегі Бұқтырма өзенінің аңғары. (фото)
Австриялық жол.
Австриялық жол – Теректі ауылы мен (бұрынғы Алексеевка ауылы), Ұранқай
ауылын (Марқакөл көлі), Бұрқат асуын, Бұқтырма өзенінің аңғарын
байланыстырады. Ұзақтығы 50 километрге жуық Австриялық жол өзінің
әсемдігімен әйгілі. Аймақтың дала (шөлді-дала) зонасындағы Теректі ауылынан
басталған жол солтүстікке қарай ақ және сұр мәрмәрлі әк тастармен
қатпарланған, Мәрмәр асуы арқылы өтеді. Бұл арадан Қытай Халық Республикасы
жағында орналасқан Аққұм құмдарының ғажайып шағылдарының көрінісі ашылады.
Бұдан әрі жол теңдесі жоқ Марқакөл көлі, Қара-Қаба тау өзенінің аңғары
арқылы, Қатын жотасы мен Бұқтырма өзені аңғарының көрінісі ашылатын Бұрқат
асуымен (2098 м) өтеді.
Атауы ресіми болып табылмайтын жолдың австриялық деп аталу себебі,
1914 жылдан 1916 жылдар кезеңінде Бірінші Дүниежүзілік соғыстың австриялық
(чех) тұтқындарының ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.