ТаразЭнергоОрталыққа насостың өнімділігін басқаратын СЭН-ге энергоблоктарды, тартпаның айналу жиілігін өзгерту жолдары арқылы енгізу ұсыныстарын өңдеу
Кіріспе
5
1. Кәсіпорынның өндірістік мүмкіндіктерін арттыру жолдары 8
1.1 Кәсіпорын мен кәсіпорынның басқару.ұйымдастыру құрылымы туралы негізгі түсініктер 8
1.2 Кәсіпорынның өндірістік қызметін жоспарлаудың негізгі бағыттары 12
1.3 Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасын және өндіріс қуаттылығын қалыптастыру 17
1.4 Кәсіпорынның өндірістік тиімділігін арттырудың негізігі жолдары 22
2. «ТАРАЗЭНЕРГООРТАЛЫҚ» АҚ.НЫҢ ШАРУАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНЕ ТАЛДАУ 31
2.1 «Таразэнергоорталық» АҚ.ның жалпы сипаттамасы және ұйымдық құрылымы 31
2.2 «Таразэнергоорталық» АҚ.ның технико.экономикалық көрсеткіштері 34
2.3 Өнім және қызмет түрлерін өндіру және өткізуін талдау 35
2.4 Кәсіпорынның еңбек ресурстарын және еңбек ақы қорларын қолдануын талдау 37
2.5 Өнімнің және қызметтің өзіндік құнын талдау 41
2.6 Кәсіпорынның негізгі қорды пайдалануын талдау 45
2.7. Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін талдау 48
2.8 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау 53
2.9 Кәсіпорынның табыстылығын талдау 58
2.10 Кәсіпорын қызметінің іскерлік белсенділігін талдау 62
3. КӘСІПОРЫН ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ЖОЛДАРЫ ЖӘНЕ ІС ШАРАЛАРЫ 66
3.1 Кәсіпорын өндірістік потенциалын артыру бойынша іс.шарасы 66
3.2 «Таразэнергоорталық» АҚ.ның тиімділігін артыру үшін іс.шаралар 72
Қорытынды 75
Қолданылған әдебиеттер 77
5
1. Кәсіпорынның өндірістік мүмкіндіктерін арттыру жолдары 8
1.1 Кәсіпорын мен кәсіпорынның басқару.ұйымдастыру құрылымы туралы негізгі түсініктер 8
1.2 Кәсіпорынның өндірістік қызметін жоспарлаудың негізгі бағыттары 12
1.3 Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасын және өндіріс қуаттылығын қалыптастыру 17
1.4 Кәсіпорынның өндірістік тиімділігін арттырудың негізігі жолдары 22
2. «ТАРАЗЭНЕРГООРТАЛЫҚ» АҚ.НЫҢ ШАРУАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНЕ ТАЛДАУ 31
2.1 «Таразэнергоорталық» АҚ.ның жалпы сипаттамасы және ұйымдық құрылымы 31
2.2 «Таразэнергоорталық» АҚ.ның технико.экономикалық көрсеткіштері 34
2.3 Өнім және қызмет түрлерін өндіру және өткізуін талдау 35
2.4 Кәсіпорынның еңбек ресурстарын және еңбек ақы қорларын қолдануын талдау 37
2.5 Өнімнің және қызметтің өзіндік құнын талдау 41
2.6 Кәсіпорынның негізгі қорды пайдалануын талдау 45
2.7. Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін талдау 48
2.8 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау 53
2.9 Кәсіпорынның табыстылығын талдау 58
2.10 Кәсіпорын қызметінің іскерлік белсенділігін талдау 62
3. КӘСІПОРЫН ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ЖОЛДАРЫ ЖӘНЕ ІС ШАРАЛАРЫ 66
3.1 Кәсіпорын өндірістік потенциалын артыру бойынша іс.шарасы 66
3.2 «Таразэнергоорталық» АҚ.ның тиімділігін артыру үшін іс.шаралар 72
Қорытынды 75
Қолданылған әдебиеттер 77
Қазіргі кездегі өнеркәсіп кәсіпорындарының даму негізі болып жалпы инфроқұрылымдағы барлық субъектілерге тұрақты тәуелді болуы табылады. Өндірістік-шаруашылық қызметте кәсіпорын әрқашан шикізат тасымалдаушылармен тікелей және жанама қарым-қатынасқа түседі, сонымен қатар дайын өнім тұтынушылармен және бәсекелестермен де қарым-қатынаста болады. Кез-келген кәсіпорын мақсатынан шыға, өз тұтынушысын жасау, нарықта өзінің жағдайын тұрақтандыруға тырысады, осыдан кәсіпорын басқада кәсіпорын жағдайын төмендетеді. Барлық сферадағы өндірістік кәсіпорындар бұрынғыдай, негізінде, әрқашан өздерінің жеке мәселелерімен жалғыз қалады.
Әрине, бұндай жағдайда олардың қызметін қажет емес сілкулерден қорғау мүмкін емес. Сондықтан, кәсіпорынның қызметін сыртқы ортаның кері әсерінен қорғау мәселелері туындайды, сонымен қатар түрлі қауіптерді тез құрту немесе кәсіпорын қызметіне кері әсерін тигізбейтін қазіргі кездегі жағдайға бейімделу. Осы сұрақтарды шешу өзімен бірге кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігін ұсынады. Бұл түсініктің мағынасы өзіне тұрақты бәсекелестікті және экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ететін шаралар жүйесін қосады.
Сонымен бірге кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының шегін анықтау нарықтық жағдайда экономикалық мәселенің маңызды бөлігі, өйткені жеткіліксіз қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның өндірісті дамытуда құралдарының жоқ болуына, төлем қабілетсіздігіне және соңғы кезекте банкротқа ұшырауына әкелу мүмкін, ал «артық» тұрақтылық артық қорлармен кәсіпорын шығындарына ауыртпалық салып, дамуға кедергі келтіреді.
Қоғамда қаржылық талдау біреудің орынсыз тілегінен емес, өмірлік аса қажеттілік салдарынан туыңдады: салмақ, ұзындық өлшемін және есептеу жүргізбей, шаруашылық субъектінің мүліктік жағдайы мен оған әсер ететін себептерді білмей, табыс пен шығынды өзара салыстырмай, біріншісінің екіншісінен артық болуына қол жеткізбей шаруашылықты ойдағыдай жүргізу мүмкін емес.
Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсіпорындардың шаруашылықты жүргізуші субъект ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып, олардың көптеген өндірістік және қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне мол мүмкіншілік ашты. Атап айтқанда, ішкі және сыртқы рынокта білікті серікті таңдауға қол жетті, өйткені болашақтағы бірлескен іс-әрекеттің тиімділігі көбінесе осыған байланысты болады. Кәсіпорындар бұрынғыдай жоғарғы жақтың жөн сілтеуімен емес, контрагенттерді (жабдықтаушы, сатып алушы, мердігер, банк және т.б.) қазіргі кезде өз қалауы бойынша алады. Яғни осы мәселеге менің дипломдық жұмысым арналады.
Бүгінгі экономикамыздың даму шағында мемлекет басшысы барлық экономика салаларынд энергоүнемдеу бойынша кең масштабты жұмыс жасау керек екендігін мақсат етіп отыр. ҚР Президентінің Қазақстан халқына 2008 жылғы Жолдауында Үкіметке өз күштерін энергоүнемдеу және экологиялық таза технологияларды енгізуге жұмсау тапсырылды. Энергоүнемдеудің мақсаты мен мүддесі – бұл энергетикалық ресурстарды тиімді қолдануды жоғарлату.
Әрине, бұндай жағдайда олардың қызметін қажет емес сілкулерден қорғау мүмкін емес. Сондықтан, кәсіпорынның қызметін сыртқы ортаның кері әсерінен қорғау мәселелері туындайды, сонымен қатар түрлі қауіптерді тез құрту немесе кәсіпорын қызметіне кері әсерін тигізбейтін қазіргі кездегі жағдайға бейімделу. Осы сұрақтарды шешу өзімен бірге кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігін ұсынады. Бұл түсініктің мағынасы өзіне тұрақты бәсекелестікті және экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ететін шаралар жүйесін қосады.
Сонымен бірге кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының шегін анықтау нарықтық жағдайда экономикалық мәселенің маңызды бөлігі, өйткені жеткіліксіз қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның өндірісті дамытуда құралдарының жоқ болуына, төлем қабілетсіздігіне және соңғы кезекте банкротқа ұшырауына әкелу мүмкін, ал «артық» тұрақтылық артық қорлармен кәсіпорын шығындарына ауыртпалық салып, дамуға кедергі келтіреді.
Қоғамда қаржылық талдау біреудің орынсыз тілегінен емес, өмірлік аса қажеттілік салдарынан туыңдады: салмақ, ұзындық өлшемін және есептеу жүргізбей, шаруашылық субъектінің мүліктік жағдайы мен оған әсер ететін себептерді білмей, табыс пен шығынды өзара салыстырмай, біріншісінің екіншісінен артық болуына қол жеткізбей шаруашылықты ойдағыдай жүргізу мүмкін емес.
Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсіпорындардың шаруашылықты жүргізуші субъект ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып, олардың көптеген өндірістік және қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне мол мүмкіншілік ашты. Атап айтқанда, ішкі және сыртқы рынокта білікті серікті таңдауға қол жетті, өйткені болашақтағы бірлескен іс-әрекеттің тиімділігі көбінесе осыған байланысты болады. Кәсіпорындар бұрынғыдай жоғарғы жақтың жөн сілтеуімен емес, контрагенттерді (жабдықтаушы, сатып алушы, мердігер, банк және т.б.) қазіргі кезде өз қалауы бойынша алады. Яғни осы мәселеге менің дипломдық жұмысым арналады.
Бүгінгі экономикамыздың даму шағында мемлекет басшысы барлық экономика салаларынд энергоүнемдеу бойынша кең масштабты жұмыс жасау керек екендігін мақсат етіп отыр. ҚР Президентінің Қазақстан халқына 2008 жылғы Жолдауында Үкіметке өз күштерін энергоүнемдеу және экологиялық таза технологияларды енгізуге жұмсау тапсырылды. Энергоүнемдеудің мақсаты мен мүддесі – бұл энергетикалық ресурстарды тиімді қолдануды жоғарлату.
1. Сумин В. А. Устойчивость системы управления предприятием в условиях экономической безопасности “Материалы международной научно-практической конференции” г. Донецк, 23-24 ноября 2001 г.
2. Борисов А. Б. Большой экономический словарь М., 1999
3. Грузинов В. П., Грибов В. Д. Экономика предпрития: Учеб. пособие.-2-е изд., доп.-М.: Финансы и статистика, 2002.-208с.
4. Бланк И. А. Финансовый мненджмент: Учебный курс. - К.: Ника-Центр, Эльга, 2001.-528с.
5. Стратегия и тактика атиккризисного управления фирмой / Под общ. ред. Градова А. П., С.-П., 1996
6. Экономическая стратегия фирмы: Учеб. пособие Под ред. Градова А. П.,С.-П., 1995. -411с.
7. Баканов М.И., Шеремет А.Д. Экономический анализ: ситуации, тесты, примеры, задачи, финансовое прогнозирование. М.: «Финансы и статистика», 2005.
8. Ефимова 0. В. Как анализировать финансовое положение предприятия. - М. : 2001
9. Русак Н.А. Анализ финансового положения предприятия. В учебнике «Анализ хозяйственной деятельности в промышленности». Под общ. ред. В.И. Стражева - Минск: Высшая школа, 1995.
10. Радионова В.М., Федотова М.А. Финансовая устойчивость предприятия в условиях инфляции. — М.: Изд-во «Перспектива», 1995.
11. Крейнина М.Н. Анализ финансового состояния и инвестиционной привлекательности акционерных обществ в промышленности, строительстве и торговле. - М.: АО «ДИС», «МВ-Центр», 1994.
12. Ковалев А.И., Привалов В.П. Анализ финансового состояния предприятия. - М.: Центр экономики и маркетинга, 1995.
13. Балабанов И.Т. Анализ и планирование финансов хозяйствующего субъекта: Учебн. пособие. - М.: Финансы и статистика, 1994.
14. Бухгалтерско-аудиторский портфель. ( Книга предпринимателя. Книга бухгалтера. Книга аудитора ) / Отв.ред. Рубин Ю.Б., Сол-даткин В.И. - М.: «ОМИНТЭК», 1994.
15. Артеменко В.Г., Беллендир М.В. Финансовый анализ: Учебное пособие. — Издательство «ДИС», НГАЭ и У, 1997.
16. Маркарьян Э.А., Герасименко Г.П. Финансовый анализ -М.: «ПРИОР», 1996.
17. Анализ хозяйственной деятельности в промышленности: Учебник ІИ.А. Богдановская, Г.Г. Виноградов, О.Ф. Моргун и др:. Под.общ. ред. В.И. Стражева. - Минск: Высшая школа, 1995.
18. Лоханина И.М., Золкина З.К. Основы анализа финансового состояния предприятия. Учебное пособие. - Ярославль, 1993.
19. Андреев В.А. Практический аудит. /Справочное пособие/.- М.: Экономика, 1994.
20. Ковалев В.В. Финансовый анализ: Управление капиталом. Вы-бор инвестиций. Анализ отчетности. — М.: Финансы и статистика, 1995.
21. Адамов В.Е., Ильенкова С.Д., Сиротина Т.П., и др. Экономика и статистика фирм - М.: Финансы и статистика, 2000.
22. Аташов В., Уварова Г. Экономический советник менеджера. Минск: Финансы, учет, аудит. 2002.
23. Бакаев А.С., Шнейдман Л.З. Учетная политика предприятия. М.: 2000.
24. Баканов М. И., Шеремет А. Д. Теория экономического анализа. - М.: Финансы и статистика, 2005.
25. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау / Оқу құралы. – Алматы: Экономика. 2001 ж.
26. Мұсабаев Ғ.Ғ. Орысша – қазақша сөздік, Алматы-1978 жыл.
27. Савицкая Г.В. «Анализ хозяйственной деятельности предприятия». - Москва, Инфра-М, 2006.
28. 2. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау / Оқу құралы. – Алматы: Экономика. 2001 ж.
29. Кубышкин И. «Использование финансового анализа для управления компанией».// Финансовый директор. - 2005. - №4.
30. Шеремет А.Д. «Теория экономического анализа». - Москва, Инфра-М, 2006
31. Дүйсенбаев К.Ш. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау.Алматы 2001.
32. Меирбеков А.К., Алимбетов К.Б.Кәсіпорын экономикасы.Алматы 2003.
33. Трохина С.Д., Ильина В.А., Морозова Т.Ф. «Управление финансовым состоянием предприятия».//Финансовый менеджмент. - 2004. - №1.
34. Кәсіпорынның соңғы екі жылғы есебі.
2. Борисов А. Б. Большой экономический словарь М., 1999
3. Грузинов В. П., Грибов В. Д. Экономика предпрития: Учеб. пособие.-2-е изд., доп.-М.: Финансы и статистика, 2002.-208с.
4. Бланк И. А. Финансовый мненджмент: Учебный курс. - К.: Ника-Центр, Эльга, 2001.-528с.
5. Стратегия и тактика атиккризисного управления фирмой / Под общ. ред. Градова А. П., С.-П., 1996
6. Экономическая стратегия фирмы: Учеб. пособие Под ред. Градова А. П.,С.-П., 1995. -411с.
7. Баканов М.И., Шеремет А.Д. Экономический анализ: ситуации, тесты, примеры, задачи, финансовое прогнозирование. М.: «Финансы и статистика», 2005.
8. Ефимова 0. В. Как анализировать финансовое положение предприятия. - М. : 2001
9. Русак Н.А. Анализ финансового положения предприятия. В учебнике «Анализ хозяйственной деятельности в промышленности». Под общ. ред. В.И. Стражева - Минск: Высшая школа, 1995.
10. Радионова В.М., Федотова М.А. Финансовая устойчивость предприятия в условиях инфляции. — М.: Изд-во «Перспектива», 1995.
11. Крейнина М.Н. Анализ финансового состояния и инвестиционной привлекательности акционерных обществ в промышленности, строительстве и торговле. - М.: АО «ДИС», «МВ-Центр», 1994.
12. Ковалев А.И., Привалов В.П. Анализ финансового состояния предприятия. - М.: Центр экономики и маркетинга, 1995.
13. Балабанов И.Т. Анализ и планирование финансов хозяйствующего субъекта: Учебн. пособие. - М.: Финансы и статистика, 1994.
14. Бухгалтерско-аудиторский портфель. ( Книга предпринимателя. Книга бухгалтера. Книга аудитора ) / Отв.ред. Рубин Ю.Б., Сол-даткин В.И. - М.: «ОМИНТЭК», 1994.
15. Артеменко В.Г., Беллендир М.В. Финансовый анализ: Учебное пособие. — Издательство «ДИС», НГАЭ и У, 1997.
16. Маркарьян Э.А., Герасименко Г.П. Финансовый анализ -М.: «ПРИОР», 1996.
17. Анализ хозяйственной деятельности в промышленности: Учебник ІИ.А. Богдановская, Г.Г. Виноградов, О.Ф. Моргун и др:. Под.общ. ред. В.И. Стражева. - Минск: Высшая школа, 1995.
18. Лоханина И.М., Золкина З.К. Основы анализа финансового состояния предприятия. Учебное пособие. - Ярославль, 1993.
19. Андреев В.А. Практический аудит. /Справочное пособие/.- М.: Экономика, 1994.
20. Ковалев В.В. Финансовый анализ: Управление капиталом. Вы-бор инвестиций. Анализ отчетности. — М.: Финансы и статистика, 1995.
21. Адамов В.Е., Ильенкова С.Д., Сиротина Т.П., и др. Экономика и статистика фирм - М.: Финансы и статистика, 2000.
22. Аташов В., Уварова Г. Экономический советник менеджера. Минск: Финансы, учет, аудит. 2002.
23. Бакаев А.С., Шнейдман Л.З. Учетная политика предприятия. М.: 2000.
24. Баканов М. И., Шеремет А. Д. Теория экономического анализа. - М.: Финансы и статистика, 2005.
25. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау / Оқу құралы. – Алматы: Экономика. 2001 ж.
26. Мұсабаев Ғ.Ғ. Орысша – қазақша сөздік, Алматы-1978 жыл.
27. Савицкая Г.В. «Анализ хозяйственной деятельности предприятия». - Москва, Инфра-М, 2006.
28. 2. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау / Оқу құралы. – Алматы: Экономика. 2001 ж.
29. Кубышкин И. «Использование финансового анализа для управления компанией».// Финансовый директор. - 2005. - №4.
30. Шеремет А.Д. «Теория экономического анализа». - Москва, Инфра-М, 2006
31. Дүйсенбаев К.Ш. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау.Алматы 2001.
32. Меирбеков А.К., Алимбетов К.Б.Кәсіпорын экономикасы.Алматы 2003.
33. Трохина С.Д., Ильина В.А., Морозова Т.Ф. «Управление финансовым состоянием предприятия».//Финансовый менеджмент. - 2004. - №1.
34. Кәсіпорынның соңғы екі жылғы есебі.
Мазмұны
Кіріспе 5
1. Кәсіпорынның өндірістік мүмкіндіктерін арттыру жолдары 8
1.1 Кәсіпорын мен кәсіпорынның басқару-ұйымдастыру құрылымы 8
туралы негізгі түсініктер
1.2 Кәсіпорынның өндірістік қызметін жоспарлаудың негізгі 12
бағыттары
1.3 Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасын және өндіріс қуаттылығын17
қалыптастыру
1.4 Кәсіпорынның өндірістік тиімділігін арттырудың негізігі 22
жолдары
2. ТАРАЗЭНЕРГООРТАЛЫҚ АҚ-НЫҢ ШАРУАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНЕ ТАЛДАУ 31
2.1 Таразэнергоорталық АҚ-ның жалпы сипаттамасы және ұйымдық 31
құрылымы
2.2 Таразэнергоорталық АҚ-ның технико-экономикалық көрсеткіштері34
2.3 Өнім және қызмет түрлерін өндіру және өткізуін талдау 35
2.4 Кәсіпорынның еңбек ресурстарын және еңбек ақы қорларын 37
қолдануын талдау
2.5 Өнімнің және қызметтің өзіндік құнын талдау 41
2.6 Кәсіпорынның негізгі қорды пайдалануын талдау 45
2.7.Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін талдау 48
2.8 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау 53
2.9 Кәсіпорынның табыстылығын талдау 58
2.10Кәсіпорын қызметінің іскерлік белсенділігін талдау 62
3. КӘСІПОРЫН ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ЖОЛДАРЫ ЖӘНЕ ІС ШАРАЛАРЫ66
3.1 Кәсіпорын өндірістік потенциалын артыру бойынша іс-шарасы 66
3.2 Таразэнергоорталық АҚ-ның тиімділігін артыру үшін іс-шаралар72
Қорытынды 75
Қолданылған әдебиеттер 77
КІРІСПЕ
Қазіргі кездегі өнеркәсіп кәсіпорындарының даму негізі болып жалпы
инфроқұрылымдағы барлық субъектілерге тұрақты тәуелді болуы табылады.
Өндірістік-шаруашылық қызметте кәсіпорын әрқашан шикізат тасымалдаушылармен
тікелей және жанама қарым-қатынасқа түседі, сонымен қатар дайын өнім
тұтынушылармен және бәсекелестермен де қарым-қатынаста болады. Кез-келген
кәсіпорын мақсатынан шыға, өз тұтынушысын жасау, нарықта өзінің жағдайын
тұрақтандыруға тырысады, осыдан кәсіпорын басқада кәсіпорын жағдайын
төмендетеді. Барлық сферадағы өндірістік кәсіпорындар бұрынғыдай,
негізінде, әрқашан өздерінің жеке мәселелерімен жалғыз қалады.
Әрине, бұндай жағдайда олардың қызметін қажет емес сілкулерден қорғау
мүмкін емес. Сондықтан, кәсіпорынның қызметін сыртқы ортаның кері әсерінен
қорғау мәселелері туындайды, сонымен қатар түрлі қауіптерді тез құрту
немесе кәсіпорын қызметіне кері әсерін тигізбейтін қазіргі кездегі жағдайға
бейімделу. Осы сұрақтарды шешу өзімен бірге кәсіпорынның экономикалық
қауіпсіздігін ұсынады. Бұл түсініктің мағынасы өзіне тұрақты бәсекелестікті
және экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ететін шаралар жүйесін қосады.
Сонымен бірге кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының шегін анықтау
нарықтық жағдайда экономикалық мәселенің маңызды бөлігі, өйткені
жеткіліксіз қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның өндірісті дамытуда
құралдарының жоқ болуына, төлем қабілетсіздігіне және соңғы кезекте
банкротқа ұшырауына әкелу мүмкін, ал артық тұрақтылық артық қорлармен
кәсіпорын шығындарына ауыртпалық салып, дамуға кедергі келтіреді.
Қоғамда қаржылық талдау біреудің орынсыз тілегінен емес, өмірлік аса
қажеттілік салдарынан туыңдады: салмақ, ұзындық өлшемін және есептеу
жүргізбей, шаруашылық субъектінің мүліктік жағдайы мен оған әсер ететін
себептерді білмей, табыс пен шығынды өзара салыстырмай, біріншісінің
екіншісінен артық болуына қол жеткізбей шаруашылықты ойдағыдай жүргізу
мүмкін емес.
Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсіпорындардың
шаруашылықты жүргізуші субъект ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып,
олардың көптеген өндірістік және қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне
мол мүмкіншілік ашты. Атап айтқанда, ішкі және сыртқы рынокта білікті
серікті таңдауға қол жетті, өйткені болашақтағы бірлескен іс-әрекеттің
тиімділігі көбінесе осыған байланысты болады. Кәсіпорындар бұрынғыдай
жоғарғы жақтың жөн сілтеуімен емес, контрагенттерді (жабдықтаушы, сатып
алушы, мердігер, банк және т.б.) қазіргі кезде өз қалауы бойынша алады.
Яғни осы мәселеге менің дипломдық жұмысым арналады.
Бүгінгі экономикамыздың даму шағында мемлекет басшысы барлық экономика
салаларынд энергоүнемдеу бойынша кең масштабты жұмыс жасау керек екендігін
мақсат етіп отыр. ҚР Президентінің Қазақстан халқына 2008 жылғы Жолдауында
Үкіметке өз күштерін энергоүнемдеу және экологиялық таза технологияларды
енгізуге жұмсау тапсырылды. Энергоүнемдеудің мақсаты мен мүддесі – бұл
энергетикалық ресурстарды тиімді қолдануды жоғарлату.
Бүгінгі даму кезінде Қазақстан әлемдік энергетикалық нарықта
энергетикалық ресурстарды экспорттаушылардың қатарында тұр, сондықтан өз
қызметін экономиканың мына секторында келесі стратегиялық бағыттарымен
жоспарлау керек:
1. Әлемдік нарыққа энерготасымалдаушыларды мұнай-газ проектілеріне
әлемдік мұнай монополияларын, шетелдік іскерлер шеңберін, ірі
инвестицияларды тарту арқылы шығару.
2. Әлемдік мемлекеттер қауымдастығының Қазақстанға энергетикалық
шикізат тасымалдаушы ретінде қызуғышылығын тудыруды жоғарлату үшін барлық
жағдайды жасау
3. Шетел капиталын мемлекеттік қауіпсіздігін қамтамасыз еті үшін
тарту.
4. Мемлекеттің электроэнергетикалық және жылумен қамтамасыз ету
энергетика салаларын дамыту, яғни энергоүнемдеу, энерготиімділік және
энергоқауіпсіздікті әлемнің жетекші мемлекеттер қауымдастығының деңгейіне
дейін жеткізу.
Экономиканың өскелең қажеттіліктерін қамтамасыз ететін елдің
энергетикалық әлеуетін арттырудың:
Міндеттері:
1. Жинақтағыш қуаттар мен электр желілік объектілерді жаңғырту және
озық дамыту.
2. Атом энергетикасының негіздерін жасау.
3. Энергияның жаңартылатын көздерін дамыту.
4. Энергия үнемдейтін технологияларға көшуді ынталандыру.
Шешу жолдары:
Елдің электр энергиясына деген өскелең қажеттілігін қамтамасыз ету
үшін қазіргі электр станцияларын қайта жаңарту және кеңейту әрі жаңаларын
салу жөніндегі бірқатар жобаларды іске асыруға кірісуді жоспарланады.
Қазақстанның оңтүстігін энергиямен жабдықтау мәселелерін шешу
мақсатында Самұрық холдингі жаңа ірі жылу электр станциясын салудың әр
түрлі нұсқаларын қарастыратын болады.
Үкімет шектес мемлекеттермен кешенді энергетикалық жүйе құру
мәселелерін зерделейтін болады.
Энергетикалық қуаттарды дамыту мен қалпына келтірудің инвестициялық
тартымдылығын арттыру үшін шаралар кешені әзірленетін болады.
Республиканың жинақтағыш қуаттарын ұлғайтуға бағытталған жобаларды
іске асыру кезінде энергия теңгеріміне жаңартылатын энергия көздерін
тартуға ерекше назар аударылатын болады. Ең алдымен, бұл – су энергетикасы,
жел энергиясы мен күн энергиясын пайдалану. Осыған байланысты елдің әрбір
өңірінде жаңартылатын энергия көздерін пайдалану әлеуетін анықтау жөніндегі
мақсатқа бағытталған жұмыс жүргізілетін болады. Энергетиканың осы секторына
инвестицияларды ынталандыру шаралары әзірленетін болады.
Энергияны тиімді пайдалануды ынталандыруға, сондай-ақ энергетика
саласына ғылымды қажетсінетін энергия үнемдеу технологияларын және тәжірибе-
конструкторлық жұмыстардың нәтижелерін енгізу тетіктерін әзірлеуге
бағытталған энергия үнемдеу туралы заң жобасының жаңа редакциясы
әзірленетін болады.
Нәтижелері:
2009 жылы электр энергиясын өндіру шамамен 84 млрд. кВтсағатты, көмір
өндіру 96 млн. тоннаны құрайды.
Электр энергетикасында Солтүстік-Оңтүстік транзитінің ЖВЖ-500 кВ
екінші желісін, Солтүстік Қазақстан – Ақтөбе облысы өңіраралық электр
беру желісін және Қандыағаш ҚЖЭС салу жөніндегі жұмыс аяқталатын болады.
Ұлттық энергетика желісін жаңғырту аяқталатын болады
Ал облысымызға келетін болсақ, оның әлеуметтік-экономикалық дамуы
облыстық мәслихаттың сессияларында бекітілген 30 аймақтық бағдарламалардың
негізінде жүзеге асырылуда.
Өнеркәсіп кәсіпорындары бірінші жартыжылдықта 61,1 млрд.теңгенің
өнімін өндірді, бұл өткен жылдың тиісті кезеңіне қарағанда 11,1 пайызға
артық.
2008 жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда химия, металлургия, тамақ,
электр энергиясы, мұнай өнімдері, дайын металл бұйымдары, баспа ісі, ағаш
бұйымдары өндірісінде өндіріс көлемдері өсті.
Әрине, электр энергиясын өндіретін Таразэнергоорталық АҚ-да өз
үлесін көптеп қосып отыр. Дипломдық жұмысымның объектісі АҚ
Таразэнергоорталық болып табылады. Оның қызметіне: өнім шығару, жылу және
электр энергиясын беру және іске асыру, ол жылу энергияны іске асыраттын
және өндіру саласында монополист болып табылады, яғни Тараз қаласы бойынша
негізгі жылу тасымалдаушысы. Дипломдық жұмысымда ТаразЭнергоОрталық АҚ-
ның соңғы 3 жылғы бухгалтерлік балансы, 1-Ө нысаны Кәсіпорынның өнім
өндіру туралы есебі, 1-Е нысаны Негізгі жұмыс топтары бойынша
қызметкерлердің орташа жылдық саны және жалақы қоры туралы деректер,
кәсіпорынның өнімінің өзіндік құнының калькуляциясы қолданылды.
1. Кәсіпорынның өндірістік мүмкіндіктерін арттыру жолдары
1.1 Кәсіпорын мен кәсіпорынның басқару-ұйымдастыру құрылымы туралы
негізгі түсініктер
Әр – түрлі белгілеріне байланысты кәсіпкерлік іс - әрекеттері
келесі түрлерге жіктелінеді:
а) іс - әрекеттерінің түрлеріне байланысты;
б) жекешелендіру формалары бойынша;
в) жекеменшілер сандарына байланысты;
г) ұйымдастыру – құқықтың түрлеріне байланысты;
д) ұйымдастыру – экономикалық формаларына байланысты;
е) жұмысшыларды жалға алу дәрежелеріне байланысты.
Жоғарыдағы айтылған түрлерінің кейбіреуін қарастырайық:
1) Кәсіпорындар өз іс - әрекеттерінің түрлеріне байланысты келесі
түрлерге бөлінеді:
- өндірістік кәсіпорындар;
- коммерциялық кәсіпорындар;
- қаржылық кәсіпорындар;
- консультативті кәсіпорындар;
- сақтандыру кәсіпорындары.
2) Кәсіпорындар өздерінің жекешелендіру формалары бойынша, яғни
мүліктері-жекеменшілікті, мемлекеттік және – муницикальдық (селолық,
қалалық, аймақтық) сонымен қатар қоғамдық бірлестіктерде (ұйымдарында)
болуы мүмкін.
3) Жекеменшілер сандарына байланысты кәсіпкерлік іс-әрекеттер – жеке
кәсіпорындар немесе ұжымдық кәсіпорындары болуы мүмкін.
Кәсіпорындар жеке болған жағдайда оның барлық мүліктері бір ғана жеке
тұлғаның қарамағында болады, ал ұжымдық кәсіпорында, барлық мүлік бірнеше
субъектілердің қарамағында болуы мүмкін. Әр субъектілердің қосу үлесіне
байланысты меншікті мүліктер екі түрде кездеседі:
а) – үлесті меншік;
б) бірлесті немесе ортақ меншік.
Жалпы барлық кәсіпкерлік формаларды жеке-жеке қарастырсақ, онда оларды
төменгі екі топқа бөлуге болады:
I) ұйымдастыру-экономикалық формалары бойынша және ұйымдастыру-
құқықтық формалары бойынша:
Бірінші топқа – ұйымдастыру-экономикалық формалары бойынша
кәсіпкерлікке төменгілерді жатқызуға болады: 1) –концерналарды, 2) –
ассоциацияларды, 3) – консорциумдарды, 4) синдикаттарды, 5) картельдерді
және 6) – қаржы-өнеркәсіпті топтарды. Енді әр-қайсына түсініктеме берейік:
1) Концерналар дегеніміз – бұл көпсалалы акционерлік қоғамдарды
айтамыз. Әр-түрлі кіші-кірім компаниялардың контрольды пакет акцияларына
еге болуына мүмкіндігі бар кәсіпорындар. Басқа сөзбен айтқанда, концерн –
бұл басты (головной) қоғам, ал - әр түрлі кіші-шағын компаниялар, соның
филиалдары болып келеді. Сонымен қатар шағын компаниялар немесе филиалдар
басқа елде орналасқан шағын компаниялардың пакет акцияларынада еге бола
алады.
2) Ассоциация дегеніміз– бұл жеңіл формадағы өз бетінше, өз еркімен
ұйымдасқан экономикалық кәсіпорындарды айтамыз. Ассоциация құрамына, көбіне
бір белгілі аймақтарда орналасқан бір бағытта мамандандырылған кәсіпорындар
мен мекемелердің кіруін айтамыз. Ассоциацияның ұйымдастыруының негізгі
мақсаты – барлық кәсіпорындардың ғылыми-техникалық, өндірістік,
экономикалық және әлеуметтік міндеттерді бірігіп шешуінде.
3) Консорциум дегеніміз – бұл күрделі қаржы операцияларын жүргізу
мақсатында ұйымдастырылған ұйымдарды айтамыз. Бұндай ұйымға кірген
кәсіпкерлердің өз қаржы құралдарын күрделі жобаға жұмсауына мүмкіндігі бар.
Бұндай салымдардың тәуекелге бел-байлау дәрежесі төмен, өйткені
жауапкершілік бір адамға емес, ал ұйым мүшесіндей барлық кәсіпкерліктер
мойына алады.
4) Синдикат дегеніміз, бір салада еңбек етіп жүрген кәсіпкерлердің
өнімдерінің өнімін қамтамасыз етуді ұйымдастырып отыратын ұйымдарды
айтамыз. Бұндай әркеттер кәсіпорындар арасындағы бәсекелестік әрекеттердің
болмауына мүмкіндік береді.
5) Картель дегеніміз – бұл бір салада әрекет етіп жүрген кәсіпкерлердің
жалпы өндіріс көлеміндегі өнімдерін бағаны белгілеу және оны тұтынушыларға
жеткізуге дейінгі мәселелер бойынша келісімге келуді білдіреді.
6) Қаржы-өнеркәсіптік тобы дегеніміз, өнеркәсіптік, несие беруші
(банктік), сақтандыру және сауда капиталдарын біріктіретін ұйымдарды
айтамыз.
II) Келесі кәсіпорындардың ұйымдастыру-құқықтық формаларына төменгі
кәсіпорындарды жатқызамыз:
I II
III
Сурет 1- Кәсіпорынның ұйымдастыру-құқықтық формасы
I – шаруашылық серіктестіктері мен қоғамдарға келесі кәсіпорындарды
жатқызуға болады:
1.1 – толық серіктестерді;
1.2 – жауапкершілігі шектеулі серіктестерді;
1.3 – қосымша шектеуліктері бар адамдар;
1.4 – акционерлік қоғамдар (ашық және жабық АҚ)
1.5 – күрделі кәсіпорындарға тәуелді шаруашылық қоғамдар;
1.6 - өндірістік кооперативтері;
II – мемлекеттік және муниципалды кәсіпорындарға төменгілерді жатқызуға
болады:
2.1 – шаруашылық жүргізуге құқы бар унитарлы немесе бірыңғай
кәсіпорындар;
2.2 – оперативті басқаруға құқы бар унитарлы немесе бірыңғай
кәсіпорындар.
III – Коммерциялық емес ұйымдарға төменгілерді жатқызуға болады:
3.1 – қоғамдық және дін ұйымдары мен бірлестіктерді;
3.2 - әр түрлі қорларды (зейнет-ақы қоры, ана мен баланы әлеуметтік
қорғау қоры және т.б.).
3.3 – заңды тұлғалардың ұйымдарын, одақтарын.
1.Кәсіпорындардың ойдағыдай қызметтерін (іс -әрекеттерін) жүргізу үшін,
ең қажетті мәселелердің бірі - бұл өздерінің өндірістік және ұйымдастыру
құрылымдарын тиімді де және ұтымды жасау алулары керек.
Кәсіпорындар құрылымы дегеніміз – кәсіпорынның дұрыс қызмет істеуіне
және дамуына әсер ететін бір – бірімен тығыз байланыста болатын
элементтердің жиынтығын айтамыз. Әуелі өндірісті дұрыс жүргізу үшін
кәсіпорындар, ұтымды өндіріс процесін тізбектеп қалыптастырып алулары
қажет.
Өндірістік құрылым дегеніміз – кәсіпорындарды өнімді өндіру процесінде
тікелей қатысатын цехтардың, бөлімдердің, қызмет орындарының және т.б.
элементтерінің бір құрамда болып, бір – бірімен байланыста болатындығын
сипаттайтын мағына. Өндірістік құрылым кәсіпорындардың негізгі экономикалық
көрсеткіштеріне әсер етеді де, сонымен қатар кәсіпорын бөлімдеріндегі
еңбектің бөлінуін сипаттайды (бірінші көрсеткіштерді атап кетуге болады).
• өнімнің сапасын
• еңбек өнімділігінің өсімшесін
• өндіріс шығындарының көлемін
• кәсіпорын қорларының қолдануының тиімділігін
Өндіріс құрылымының негізгі элементтері болып кәсіпорынның цехы,
бөлімдері және жұмысшылар орнын айтуға болады. Цех дегеніміз –
кәсіпорындағы негізгі құрылым болып есептелінеді – мұнда өндірістік
функциялар орындалады. Цехтар екі топқа бөлінеді:
1. негізгі
2. қосымша
Негізгі бөлімге төмендегілерді жатқызуға болады:
• дайындық (заготовительные)
• өңдеу (обрабатывающий)
• жинақтау (сборные)
Қосымша бөлімге төмендегілерді жатқызуға болады:
• ремонттау
• (энергиямен қамтамасыз ету)
Өндірісті ұйымдастыру кездегі басты звено болып – жұмысшылардың орнын
айтамыз. Әрбір кәсіпорынның жұмысының корытындысы көбіне жұмысшылар орнының
ұйымының жағдайына байланысты, сонымен қатар жұмыс уақытының жұмысшылар
үшін ұтымды, ыңғайлы болуына байланысты.
Өндіріс құрылымы тұрақты болуы мүмкін емес, техника мен технологияның,
өндіріс, еңбек және кәсіпорынның басқаруының ұйымдастыруы өзгерген сайын,
өзгеріп отырады. Өндіріс құрылымының өзгеруіне әсер ететін факторлерге
төмендегілерді жатқызуға болады:
• кәсіпорынның кәсіптік саласын
• өнім түрін және оны дайындау әдісін
• өндірісті мамандандыру деңгейі
• өнімді өндіруге қолданылатын құрал – жабдықтардың, шикізатпен
материалдардың ерекшеліктері
2. Кәсіпорынның ұйымдастыру құрылымы. Ұйымдастыру құрылымы деп –
кәсіпорындағы барлық жұмысшының бөлімдер бойынша байланыста болып
бөлінетіндігін айтамыз. Ұйымдастыру құрылымының бірнеше типтері кездеседі.
• сызықтық
• функционалдық
• сызықты функционалды
• дивизиональды
• бейімделу
Сызықтық құрылым дегеніміз - әр бөлімнің басында бір басшы болып барлық
функцияны басқаруды өз билігіне алатындығын білдіретін құрылым. Бұл
құрылымның мәні басшы шешімі тізбекпен жоғарыдан – төмен орындалуы
міндетті. Бұл құрылым көбіне шағын кәсіпорындарда қолданылады.
Функционалды құрылым дегеніміз – көбіне күрделі кәсіпорындарда әр түрлі
функция орындау кезінде қолданылады.
Сызықтық функциональды құрылым дегеніміз – көбіне өндірістік және
басқару шешімдірін орындау кезінде қолайлы. Сонымен қатар жоғарыдағы екі
құрылымдағы кемшіліктерді жою кезінде қолданылады. Нарық жағдайында көп
кәсіпорындар осы құрылымды жиі қолданады.
Девизионды құрылымның мәні – кәсіпорындар өздерінің өндірісін, өңдеуін,
өтімін (өз өнімдеріне) қарасты мәселелеріне байланысты шешімдеріне жауап
тауып отыратындығын білдіретін құрылым. Соңғы жылдары көптеген кәсіпорындар
сыртқы фактордың жиі өзгеруіне байланысты икемді ұйымдастыру құрылымын
қолдануды көздейді, мұндай құрылымды бейімделу құрылым деп аталады.,
өйткені сыртқы ортаның және кәсіпорынның өз қажеттілігіне байланысты
ұйымдастыру құрылымының түрін өзгертіп отыруын айтамыз. Соңғы кезде
бейімделу құрылымының екі типі кездеседі:
1. жобалау
2. матрицалық
Жобалау құрылымы дегеніміз – уақытша басқару органдарын айтамыз, олар
нақтылы міндеттерді шешу үшін топ жинауды білдіреді. Ал сол күрделі (жоба)
жұмыс бекіткеннен кейін бұл топ қайтадан таралып кетеді.
Матрицальды құрылым дегеніміз – бір жобаны орындауға іріктелген
мүшелер. Сол топтың жетекшісіне тікелей бағынатындығы бір жағынан және
екінші жағынан тұрақты жұмысының жетекшісіне бағынуын айтамыз. Қандай
басқару құрылымын таңдау үшін әуелі кәсіпорынның мақсатына байланысты
болады.
3. Кәсіпорынның инфрақұрылымы. Кәсіпорынның инфрақұрылымы дегеніміз –
негізгі өндірісті қамтамасыз етіп отыратын бөлімдерді айтамыз. Кәсіпорынның
өндірістік және өндірістік емес инфрақұрылымы болып бөлінеді:
Өндірістік инфрақұрылымы – бұл өндіріс процесінің тиімді, үздіксіз
жұмыс істеуін қамтамасыз етіп отырады.
Кәсіпорынның өндірістік емес инфрақұрылымы дегеніміз – жұмысшылардың
әлеуметтік жағдайын қамтамсыз етіп отыратындығын айтамыз. (Бұларға
коммуналдық жағдайын, балабақша, денсаулық жөндеу, емханаларды, санатория,
демалу орталықтарын, спорт комплекстерін, тамақтану орталығы, оқу
орталықтары және т.б.)
Өндірістік емес инфрақұрылымы кәсіпорын ұжымы үшін өте маңызды орындары
болып есептелінеді, өйткені жұмысшылардың көңіл-күйі жақсы болған жағдайда
ғана өндіріс процесі ойдағыдай жүруі мүмкін, сонда ғана кәсіпорын сапалы
өнім шығарып тұтынушылар көңілінен шығатын өнімді өндіруге ұмтылады.
1.2 Кәсіпорынның өндірістік қызметін жоспарлаудың негізгі бағыттары
Кәсіпорынның алдына қойылған мақсатқа жету жолында реттілігі схема
бойынша орындалатын жұмыстарды – жоспар деп атайды, ал кәсіпорынның
мүмкіншілігін қолдана отырып мақсатты әрекеттердің орындалуын іс жүзіне
енгізу үшін жаңа жолдар мен әдістерді оптимизациялау үзздіксіз процесте
орындалу – бұл жоспарлану деп аталады.
Әрбір кәсіпкер, әр-дайым ізденісте болып ең-тиімді жолдарды тауып
отыруы тиісті, яғни (өндірістік өнімнің көлемін, өнімнің сату бағасының
оптималды деңгейін, несие алу мен инвестицияны тарту) мәселелері бойына
оптималды шешім қабылдап отыруы тиісті.
Іс-әрекетті жоспарлап отыру төменгідей ұтымды әрекеттерінің болуына
мүмкіндік береді.
1) кәсіпкерге жұмысының болашағын ойлауына;
2) өндірістегі ізденіс пен әрекеттерінің бір бағытқа бұруына ықпал
етеді;
3) іс-әрекетті қадалау үшін бір қатар көрсеткіш жүйесін қалыптасуына;
4) нарықтағы өзгерістерге ыңғайлануына;
5) негізгі қызмет ететін еңбекшілердің міндеттерінің өзара
байланыстылығына.
Сонымен сыртқы ортаның жиі өзгеруімен қатар фирманың ішкі ортасының
өзгеруіне байланысты жоспардың алдын-ала (өңделініп) жасалынып және сол
өзгерістерге сай жоспарғада өзгеріс еңгізіліп отырылуы тиісті. Жоспарды
өзгертіп отыру мүмкіншілігі қажетті бейімделіну мен байланыстырылып отыру
қажет.
Бейімделу дегеніміз – кәсіпорынның өзгеріліп отырған жағдайларға
икемделінуін айтамыз – бұл жоспарланудың өзекті мәселелері болып
есептелінеді.
Жоспарды бір нақты адамдар мен жасалынатын болғандығынан, ол адамдардың
білімінң және жоспарды жетік білуінің және олардың ұйымдастыру.
Жоспарлау басқару функцияларының ең бастысы болып табылады. Шетелдік
мамандардың анықтауы бойынша фирманың ішкі жұмыстарын жоспарлау жүйесінде
шешім қабылдау фирманың тиімді жұмыс істеуін және болашақта дамуын
қамтамасыз етеді. 20-шы жылдары ірі концерндер фирманың ішкі жұмыстарын
жоспарлауға аса зор көңіл бөлді. Бұл кезеңде ірі монополистік бірлестіктер
бірыңғай жоспарсыз өмір сүре алмай қалды. Екінші дүниежүзілік соғыстан
кейін де мұндай қажеттілік одан әрі қатты сезіле бастады. Мұның негізгі
себебі ғылым мен техника жаңалықтарына және басқа да проблемаларға тығыз
байланысты болады. Ғылыми-техникалық процесс кезеңінде өндірістің қаулап
дами бастағандықтан, электрондық есептеуіш машиналардың пайда болуы
фирманың ішкі жұмыстарын жоспарлауға үлкен өзгерістер енгізе
бастады.Электронды-техникалық машинамен бірге жаңаша математикалық әдістер
қолданыла бастады. Мұның бәрің жоспарлауды жоғары деңгейге көтереді.
Шетелдік кәсіпорындар өз жұмыстарын жоспарлау үшін арнаулы машиналар,
техникалар, ақпараттар қолданады. Қазіргі кезеңде ірі өндірістік
кәсіпорындар өз жұмыстарын ұзақ мерзімге жоспарлайтын болды. Фирманың ішкі
жұмыстарын жоспарлаудың мәні оның негізгімақсаттарымен анықталады:
- өзгертулер мен анықсыздықты болдырмау;
- негізгі міндеттерге ерекше назар аудару;
- экономикалық тиімділікке жету және бақылауды күшейту;
Әрине, қандай бір жақсы жасалған жоспар болса да оның құрамында
түсініксіз элементтер мен қателіктер болуы мүмкін.
Сондықтан жоспар өндірістік жағдайларға икемді болуы қажет. Жоспардың
икемді болуы күтілмеген жағдайлардағы жоғалтулар мен кері факторлардың
әсерін төмендетеді. Бейімділік қағидасы деп жоспардың бағытын өндірістік
жағдайларға байланысты өзгерте алу мүмкіндігін айтады. Мұндай жағдайда
тәуекелдікке байланысты шығындар да аз болады. Икемділік қағидасы белгілі
бір оның шектеріне байланысты жүзеге асырылады:
1) жоспарға толық сенімділік болмай шешім қабылдау көзжұмбайлылық деп
атауға болады;
2) жоспар өте қымбат болса шығындарды азайту үшін икемді жоспарға өтуді
қамтамасыз етуге болады;
3) жоспарды орындау кезінде оның икемді болуы көп қиыншылықтарға әкеліп
соғатын болса, онда икемділік қағидасы өз мағынасын жояды;
Өндірісте кездесетін өзгерістерге жоспарға түзетулер мен молықтырулар
енгізіледі.
Жоспардың ұтымды варианттарын анықтау қағидасы үш бағытта жүргізіледі:
1) күрделі қаржының ең тиімді варианттарын анықтау, перспективалы
жоспардың негізгі көрсеткішіне күрделі қаржының құрылымы мен көлемі жататын
жағдайда;
2) өндіріс үшін тиімді құрал-жабдықтардың ұтымды варианттарын анықтап
алу;
3) сатылы алынатын шикізат пен материалдардың көлемі кәсіпорынның өнім
көлемін арттыратын жағдайда;
Жоспарлаудың үш түрі бар;
1) ұзақ мерзімдік жоспарлау;
2) орташа мерзімдік жоспарлау;
3, қысқа мерзімдік жоспарлау;
Жоспарлаудың негізгі мақсаттарына мынадай көрсеткіштерді анықтау
жатады:
1) сату көлемі;
2) тауарлық масса;
3) табыс;
4) кәсіпорынның нарықтағы үлесі;
Әлемдік тәжірибеде ұзақ мерзімдік жоспарлау кең қолданылады және оның
құрамына орташа және қысқа мерзімдік жоспарлар кіреді. Жапонияда
кампаниялардың 70-80% ұзақ мерзімдік жоспарлаумен айналысады. Ұзақ
мерзімдік жоспар үш жылдық және бес жылдық мерзімге жасалады. Ұзақ
мерзімдік жоспарда компанияның, кәсіпорынның ұзақ уақыттағы стратегиялық
мақсаттары анықталады және оны компанияның басшылары дайындайды. Бұл
жоспарда өндірістің кеңею варианттары, шығындардың азаюы, табысты арттыру
жолдары қарастырылады.
Орта мерзімдік жоспар ұзақ мерзімдік жоспарға қарағанда нақты мақсаттар
мен сандық сипаттамлар берумен ерекшеленеді. Бұл жоспар екі немесе үш жылға
жалғасады. Орта мерзімдік жоспарда ресурстарды бөлу негізгі орын алады.
Орта мерзімдік жоспар 3 кезеңнен тұрады.
1-кезеңде әрбір бөлімше өзінің мәліметтері негізінде дамудың болжамын
жасайды.
2-кезеңде болжамдар салыстырылады және олардың арасындағы
айырмашылықтар анықталынады.
3-кезеңде дамудың жалпы сценарийі дайындалып, ал жоғары басшыларға
ұсынылады.
Қысқа мерзімдік жоспар бір жылға, жарты жылға, бір айға әзірленеді. Бір
жылдық жоспар мынадай бөлімдерден тұрады:
а) өнім өндіру мен өткізуді жоспарлау;
ә) материалдық-техникалық жабдықтау жоспары;
б) күрделі қаржыны жоспарлау;
в) еңбек ақы мен мамандарды жоспарлау;
г) толық өзіндік құн, табыс пен табыстықты жоспарлау;
д) қаржыны жоспарлау;
Өндіріс жоспары – барлық өндірістік процестің бейнесі.
Негізгі міндеті – кәсіпорынның жағдайына қарай, қажет кезінде қажетті
тауарды нақты өндіру, оның жоғары сапалығын қамтамасыз ету.
Қаржылық жоспар, бұған кіретіндер:
• қаражат көздерін анықтау;
• ұйымның қызметіне қажетті сату көлемін болжау;
• ақшалай шығындар мен түсімдердің балансы;
• табыс және шығындардың кестесі;
• кәсіпорынның актив және пассив балансының жиынтығы;
• шығынды аз жұмсауға қол жеткізу жолдары;
Қысқы мерзімдік жоспарда серіктестіктер мен жабдықтаушылардың
арасындағы байланысты нығайту жөніндегі мәселелер кесіледі.
Кәсіпорынның ішкі жұмыстарын жоспарлаудың негізгі элементтеріне мыналар
жатады:
1) болжау;
2) мақсатты анықтау;
3) жоспарға түзету енгізу;
4) бюджетті құрау;
5) жоспарды нақтылау;
Болжау. Болжаудың құрамына жеке салалардағы экономиканы, жеке
аймақтардың даму перспективасын оқып үйрену жатады. Соның негізінде
компаниялар мен жеке бөлімшелер өзінің міндеттері мен мақсаттарын
анықтайды. Болжау – фирманың нарықтық стратегиясы мен маркетинг жұмыстарына
тығыз байланысты болады.
Міндеттерді қоя білу. Болжау жасаудың негізінде жалпы міндеттер
анықталады. Олардың жуық уақыттары белгіленеді. Ресурстармен қамтамасыз ету
мүмкіншіліктері анықталады.
Жоспарды түзету. Жоспардың бағдарламасы жасалу кезінде оның орындалу
мерзімдеріне түзетулер енгізіледі. Бағдарламаның жеке сатылары бойынша
шикізат пен материалдармен жабдықтанушылардың, өндірістік және өнім өткізу
операцияларының арасындағы байланыс анықталады.
Бюджетті құрау. Бюджет дегеніміз – ақшамен есептелінген жоспар,
кірістер мен шығыстар балансы және натуралдық шамадағы кәсіпорынның дүние-
мүлкі жатады. Бюджеттің негізгі түрлеріне мыналар жатады: кірістер мен
шығыстар сметасы, материал шығындарының сметасы, күрделі қаржы сметасы,
кассалық бюджет және тағы басқа.
Жоспарға түзету енгізу және оны нақтылау. Жоспарға түзетулер енгізу
және жоспарды нақтылау жүргізілгеннен кейін жосарды жүзеге асыру басталады.
Түзетулер кәсіпорында болатын отын, энергия, шикізат пен материалдардың
уақытылы келіп түсуіне байланысты енгізіледі. Түзетулер енгізуде негізінен
әкімшілік жүргізеді. Түзетулер мен жоспарды нақтылау табыстың мөлшеріне де
байланысты болады.
Жоспарлаудың кезеңдері: Жоспарлау үрдісі үш кезеңнен тұрады:
1) стратегиялық мәселелерді талау;
2) кәсіпорын болашағын болжау және міндеттерді анықтау;
3) дамудың ұтымды вариантын таңдау;
Бірінші кезеңде кәсіпорын жұмыс істейтін нарық талданады. Талдау екі
жақты болады:
1) нарықтық ортада кәсіпорын қызметінің оңтайлы сәттерін ойластыруы
керек.
2) нарықтыұ ортадағы кәсіпорын қызметінің оңтайлы сәттерін ойластыруы
керек.
Кәсіпорын нарықта өз орнын табу кезінде әр түрлі кездейсоқ
проблемеларды кездестіруі мүмкін: тұтынушылардың талабының өзгеруі, ғылым
мен техниканың жаңа жетістіктерінің енгізілуі, нарықтың өзгеруі және
бәсекелестердің стратегиясының өзгеруі, қаржы қиыншылықтар тууы мүмкін. Осы
мәселелерді шешкеннен кейін келесі кезеңге өтуге болады.
Екінші кезеңде кәсіпорынның күшті және әлсіз жақтары жөнінде қаталап
жасалынады. Бұл каталогқа нарықтық орта жөніндегі өзгерістер енгізіледі.
Осы каталогтың көмегімен қол жеткізуге болатын мақсаттар анықталынады.
Үшінші кезеңде жасалынған каталогтың негізінде кәсіпорынның дамуының
барлық материалдық және ұйымдастырушылық құралдары анықталып, сөйтіп үш
негізгі көрсеткіш талданады:
1) кәсіпорынның нарықтағы орны;
2) кәсіпорынның қайсы сала мен шаруашылық секторына жататындығы;
3) өндірістік бағдарламаның ассортменттік құрылымы.
Бұл кезең ең күрделі кезеңге жатады. Себебі алдыңғы екі кезеңнің
ақпараттары негізінде талдау жасалынып, кәсіпорынның дамуының ұтымды
варианты анықталады.
Жоспарлаудың негізгі құралына бюджет жатады. Бюджет жалпы түрінде
кірістер мен шығыстардың жоспарын жасау арқылы анықталады. Бюджет ақшалай
және натуралды шамамен есептеледі. Бюджет жоспардың жалпы статьяларын және
компаниялық толық жұмысын қамтиды.
Бюджеттің беріктілігі бюджет мезгілінің аяғындағы жоспарланған және
нәтижелі көрсеткіштерді салыстыру мүмкіндігімен анықталады. Бюджет
көрсеткіштері және оның орындалуы бюджет мезгілінде қайта-қайта
толықтырылып отырады. Кейде бюджетті жаңа ситуацияларға байланысты өзгертіп
отыруға болады. Бюджеттің негізгі екі түрі бар:
1) күрделі қаржы бюджеті;
2) ағымдағы операциялар бюджеті;
Күрделі қаржы бюджеті ұзақ уақыттық жоспарлауды орындауға көп қаржылар
қажет етілетін болса қолданылады.
Жалпы бюджеттің құрамдас бөліктері. Табыс табу жөніндегі тапсырма және
болашақта табатын табыстың шамасын анықтау.
Ағымдағы операциялар бюджеті күнделікті өндірістік және өнім өткізуді
бақылау және жоспарлау кезінде қажетті қаржылардың қолданылуын айтады. Бұл
бюджет уақыттың қысқа мезгіліне – 1 жылға, жарты жылға, кварталға, айға,
аптаға жасалады. Бюджет мерзімінің ұзақтығы жоспарлаудың мазмұнына сәйкес
өзгеріп отырады. Кәсіпорындардың жұмысын жоспарлауда үздіксіз бюджет құрау
әдісі қолданылады. Мысалы, айталық сіз кварталға үздіксіз бюджет жасауыңыз
керек. Бұл үшін қаңтар айынан наурыз айына дейін бюджет жасалады. Қаңтардың
соңында бюджет қайта қарастырылады.
Бизнес жоспар бәсекелестердің мүмкіндіктерін анықтауға арналады.
Маркетингтің басты формуласы Не өндірілетінде емес, не сатылатын нені
өндіру керек.
Ұйымдық жоспар. Мұнда әркімнің өз ісін кіммен бірге ұйымдастыратын
айқын көрсетіледі және оның үздіксіз, табысты атқарымдылығын ретке келтіру
жолдары нақтылы қарастырылып жоспарланады.
Кәсіпорын нарықта өз орнын табу кезінде әр түрлі кездейсоқ
проблемаларды кездестіруі мүмкін: тұтынушылардың талабының өзгеруі, ғылым
мен техниканың жаңа жетістіктерінің енгізілуі, нарықтың өзгеруі және
бәсекелестердің стратегиясының өзгеруі, қаржы қиыншылықтары туады.
Әрине, қандай бір жақсы жасалған жоспар болса да оның құрамында
түсініксіз элементтер мен қателіктер болуы мүмкін. Сондықтан жоспар
өндірістік жағдайларға икемді болуы қажет.
1.3 Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасын және өндіріс қуаттылығын
қалыптастыру
Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасы белгілі бір өнімге деген сұранысты
және өндірістің бұл сұранысты қанағаттандыру жөніндегі нақты мүмкіндіктерді
сол өнімнің көлемі мен түрлерінен тұрады.
Өндірістік, Бағдарлама арқылы қоғамдық сұраныстарды қанағаттандыру және
табыс табуды мақсатындағы өнім өндіру, жұмыстар орындау және қызмет
көрсетуден тұратын кез – келген кәсіпорынның өмір сүруінің негізгі міндеті
жүзеге асырылады.
Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасы бүгінде маркетингтік зерттеулер
негізінде қалыптасады. Маркетинг дегеніміз кәсіпорының өзара байланысты
және жоспарлауды, баға түзілуін, нақты немесе мүмкін болатын тұтынушыларға
сатылатын, жеткізіліп берілетін тауарлар мен көрсетілетін қызметін қамтитын
іс-әрекеттің жүйесі. Бұл айтылғаннан маркетингтің қызметі тұтынушыға
бағытталған әрекетінің жүйесі. Бұл айтылғаннан маркетингтің қызметі
тұтынушыға бағытталған ерекше тұлғадағы менеджер – кәсіпкердің ғана қолынан
келетін іс екенін көреміз.
Маркетингтің кәсіпорынның барлық қызметіне қатысы бар. Маркетингтің
жүру процесі сан қырлы: ол тұтынушының белгілі бір өнімге деген сұранысын
орындаудан және оны шығаруды ұйымдастырудан басталады. Өнім шығарған соң
оны рынокқа тұтынушының назары аударылатындай етіп жеткізу қажет. Бұл үшін
жақсы сервис пен сатылған соң көрсетілетін кепілді қызмет қажет.
Маркетингтік жоспарлаудың түрлері мен кәсіпорынның мүмкін болатын
қызметін анықтау уақытша факторды ескере отырып қоғамдық өндірістің барлық
деңгейінде жүзеге асырылады. Алдыңғы кездегі уақытша мүмкіндік жоспарлаудың
стратегиялық немесе оперативтік болуын анықтайды.
Маркетингтің стратегиясы дегенімізкәсіпорынның әртүрлі тауар
рыноктарында әріптестерімен өзара үйлесімді жұмыс істеу және
бәсекелестеріне қарсы әрекеттер жасау жөніндегі іс-әрекеттерінің ұзақ
мерзімдік негізгі жоспары.
Маркетингтік стратегияны қалыптастыру үшін жоспарлар, немесе маркетинг
бағдарламаларын жасау қажет.
Маркетингтің бағдарламасы, немесе жоспары дегеніміз, ол – белгілі бір
мерзім ішінде өндіріске қолданылуы жоспарланып отырған құралдардың бағалану
сипаттамасы. Оның барысында сонымен қатар оған негіздеме беріліп, күтілетін
нәтижелер көрсетіледі.
Маркетингтік жоспарлау ірілендірілген түрінде төмендегі салаларды
қамтиды: рынок (рынолктың географиясы және бөлшектенуі), бәсекелестің қыры
немесе сыйпаты (өнім сапасын, баға деңгейін және ақпарат құралдарын
таңдау), өткеру (бөлу жоспарын таңдау), тауар таңдау (номенклатураны,
ассортиментті, марқаны және қораптауды таңдау).
Рынок таңдау жөніндегі шешім қабылдар алдында төмендегі жайларды ескеру
керек:
- мүмкін болатын клиенттердің географиялық орналасуы;
- шығарылатын тауар түріне сұранысты анықтау;
- түрлі саудагерлердің тауар таңдауына болжам жасау;
- клиенттердің бұл тауарға деген жалпы сұранысы;
- сатып алушының әлеуметтік, экономикалық және демографиялық портреті;
Кәсіпорын мынадай екі бағытта маркетингтік зерттеу жүргізуге тиіс:
шығарылатын белгілі бір тауар үшін рынок бөлігін іздеу және ол тауарды
шығару мүмкіндіктеріне баға беру.
Рыноктық сұранысқа бағыттау төмендегі мәселелердің шешімін қажет етеді:
- клиент қызығушылық білдіріп отырған тауарлар ассортименті;
- кәсіпорын шығара алатын және табыспен өткере алатын тауарлар
ассортименті;
- тауар өткеру кезіндегі нақты жағдай;
- рыноктың түрлі тауарларға деген сұранысының көлемі.
- Тиісті тауарларды өндіру (сату) үшін қажетті ресурстар көлемі.
Өнімнің номенклатурасы мен ассортименті кәсіпорынның өндірістік
бағдарламасының негізгі көрсеткіштерінің бірі болып табылады.
Өнімнің номенклатурасы дегеніміз жоспарлау мен есепке қабылданған нақты
түрдегі өнім түрлерінің (топтарының, позицияларының) жүйелендірілген
тізімі. Мысалға: өнім түрі: аяқ киім, соның ішінде - әйелдердікі,
еркектердікі, балалардікі.
Өнім ассортименті – бұл өнімнің бөлек түрлерінің көлем, сорт, профель,
артикуль және т.б. бойынша сандық қатынасы (мыс: ерлер аяқ киімі, өлшемі
38, 39, 42, 45).
Өнімді шығару жоспарында сұранысқа ие ассортиментті дұрыс анықтау
кәсіпорынның нарықтағы тұрақты жағдайын қамтамасыз етеді.
Маркетингтік өңдеу негізінде кәсіпорын менеджерлері өндірістік
бағдарламаның құрылуына келесі бірізділікпен кіріседі: рынокта нені және
қандай көлемде сатуға болады деген.
1) Маркетологтардың ұсыныстары негізінде өнімнің нақты бірліктері
наменкулатурасы мен ассортименті анықталады. Бұл таңдау қолдағы бар құрал
жабдықты, технологияны, шикізат пен материалдармен, транспорттық
байланыспен қамтамасыз етуді ескере отырып жүргізіледі;
2) өткізу көлемінің есебі және жоспарлы кезеңнің басы мен аяғына
өткізілмеген дайын өнім қалдықтарының өзгеруі негізінде календарлық
бөлумен нақты бірліктегі әрбір бұйымның өндіру көлемі анықталады;
3) өнімнің әрбір түрі бойынша өндіру көлемі өндірістік қуаттарға
негізделеді;
4) өнімді өндірудің нақты көлемі негізінде құндық көрсеткіштер анықталады;
Өндірістік бағдарламаны құру мақсатында отандық кәсіпорындар өз
қызметінің тәжірибесіндеөнімге деген сұранысты зерттеу бойынша шетелдік
кәсіпорындардың дағдысын ескереді.
Кәсіпорынның өніміне деген сұранысының деңгейі туралы емулі ақпаратты
арнайы жүргізілетін көрмелер береді.
Өндірістік бағдарламаны кәсіпорын қызметінің қаржы көрсеткіштерімен
байланыстыру үшін өткізілетін өнім (жұмыс, қызмет) құны деген негізгі
құндық көрсеткіш анықталады. Өнімді шығару көлемінің басқа да көрсеткіштері
тауарлы, жалпы өнім, жалпы айналым болып табылады.
Жоспарлау тәжірибесінде ең алдымен тауарлы өнім есептелінеді.
Тауарлы өнімге (Т.Ө.) жоспарлы кезеңде шығарылатын және өткізуге дайын
өнімнің құны жатады. Тауарлы өнім және өткізілетін өнім құрамы бойынша
біртекті. Санды түрде олар, жоспарлы жылдың басы мен аяғына өткізілмей
қалған өнім қалдықтарының өзгеру көлемімен ажыратылады.
Егер қалдықтар өзгермесе, онда тауарлы өнім көлемі қабылданған сәйкес
бағалардағы өнімнің өткізу көлеміне тең болады.
Тауарлы және өткізілетін өнім құрамына өткізуге арналған дайын өнімнің
барлық түрлері мен өзінің жасаған жартылай фабрикаттары; басқа жаққа
орындалатын өндірістік сипаттағы жұмыстар мен қызметтер; басқа жаққа
өткізуге арналған қосымша шаруашылықтардың өнімі кіреді.
Кәсіпорынның өткізілетін өнімі (Ө.Ө.) жоспарлы кезеңде сатып алушыларға
(тапсырыс берушілерге) көрсетілетін және олармен төленетін өнімдердің
(қызметкердің, жұмыстардың) құны болып табылады.
Ө.Ө. = ТО + Зжб - Зжа + Пжб - Пжа;
мұндағы: Зжб,Зжа – жоспарлы кезеңнің басы мен аяғына қоймада қалған
құндық бірліктегі өнім запасы;
Пжб,Пжа – жоспарлы кезеңнің басы мен аяғына тиелген,
бірақ төленбеген өнім құны;
Жалпы өнім (Ж.Ө.) – бұл өнімнің дайындық дәрежесіне тәуелсіз
кәсіпорынның барлық өндірістік өнімдерінің құны. Жалпы өнімге тауарлы өнім,
аяқталмаған өнім қалдықтарының өзгеруі, сондай-ақ жартылай фабрикаттар
запасы, технологиялық жабдықтардың және жабдықтарды жөндеу үшін өзі
өндірген қосалқы бөлшектердің запасы кіреді.
Жалпы айналым – кәсіпорынның барлық цехтары өндіретін жалпы өнім
құнының соммасы ретінде анықталады. Бұл жерде, берілген өнім кәсіпорын
ішінде әрі қарай өңдеуден өтуге қолданылуы немесе басқа жаққа өткізілуі
ескерілмейді.
Кәсіпорынның өндірістік қуаты деп жұмыс тәртібін орнатуды, алдыңғы
қатарлы технологияны және өндіріс пен еңбекті рационалды ұйымдастыруды
қолдану шартында өндірістік құрал-жабдықтар мен ауданды толық ескере отырып
есептелген жоспарлы ассортименттегі өнімнің барынша мүмкін болатын дайын
шығысын түсінеді.
Жалпы түрде өндірістік қуат келесі түрде көрінеді:
Монд = Проб * Ф немесе Монд =
мұндағы: Проб – жабдықтың уақыт бірлігіндегі данамен берілген өнімділіг;
Ф – жабдықтың жұмыс уақыт қоры;
Тр – берілген жабдықта өндірілетін детальдардың
еңбек сиымдылығы, норма – сағ;
Жоғарыда келтірілген формулалардан көріп отырғанымыздай, қуат көлемі
кәсіпорын жұмысының тіртібімен анықталатын уақыт қорына байланысты.
Уақыт жоғалуларын есептеуді, сонымен қатар жұмыс істемеген кезеңдерді
ескере отырып үш уақыт қорын ажыратады:
- календарлы (Фк);
- тәртіпті (Фтәр) (номинальды, бастапқы);
- тиімді (Фтиімді) (нақты);
Календарлық қор есепті кезеңдегі календарлық күндер санын 24 сағатқа
көбейту арқылы анықталады. Үздіксіз жұмыс істейтін жабдық бірлігі үшін:
Фк = 365*24 = 8760 сағат
мұндағы: Проб – жабдықтың уақыт бірлігіндегі данамен берілген өнімділігі;
Фк – жабдықтың жұмыс уақыт қоры;
Тр – берілген жабдықта өндірілетін детальдардың еңбек
сиымдылығы, норма – сағ;
Тәртіпті (режимді) қор есепті кезеңдегі жұмыс күндер санын барынша
мүмкін болатын уақытан жөндеу операцияларын орындау мен жөндеу аралық
қызмет көрсету уақытын шегеру арқылы есептеледі. Бұл уақыт тәртіп қорына
қатысты процентпен бекітіледі (процент 212 шегінде өзгере алады).
Фтимд = Фтр
мұндағы: а – жоспарлы жөндеуге жұмыс уақытының жоғалу проценті.
Өндірілетін өнім көлемі мен өндірістік қуат арасындағы байланыстырушы
көрсеткіш өндірістік қуатты пайдалану коэффициенті болп табылады.
Өндірістік өнім пайдалану коэффициенті бір жылғы өнімнің жоспарлы
немесе бір фактілі шығысының өндірістік қуаттың орта жылдық көлеміне
қатынасы ретінде есептеледі:
Кк = ;
мұндағы: V – жоспар немесе нақтылы бойынша бір жылғы өнім өндіру
көлемі.
Өндірістік қуатты пайдалану коэффициенті өндірістік потенциалды тиімді
пайдалану деңгейін, негізгі өндірістік қорлардың жұмыс істеуін сипаттайды.
Өндірістік қуатты анықтау бойынша есепті формулаларда сала ерекшелігі,
өндіріс түрі, өнім ерекшелігі ескеріледі. Ағынды – жалпы өндіріс
жағдайында, жұмыс орындарының тар мамандануы кезінде өндірістік қуат немесе
формула бойынша анықталады:
М = ;
Мұндағы: Nоб – берілген операцияны орындайтын жабдық бірлігінің саны;
tм – деталь – операцияны орындаудың
техникалық есептелген уақыт нормасы;
Синхрондалмаған ағынды желілерде құрастыруды ұйымдастыру тән ірі
сериялы және жалпы өндірістерде өндірістік қуатты есептеу ағымды желінің
барлық посттары мен жұмыс орындарының соммалық қабілеттері бойынша
жүргізіледі:
М = ;
мұндағы: n – ағымды желінің барлық посттарының жалпы саны;
Фэ – жыл ішінде ағымды желіні қолдану уақыт қоры;
Ц – бір бұйымды құрастырудың технологиялық циклының ұзақтығы;
А – жоспарлы кезеңдегі бағдарламаға бұйымдар саны;
Заттық – мамандандырылған агрегаттар (тоқыма машиналары, тоқыма
станоктары) үшін қуатты агрегат өнімділігінің нормасы негізінде есептейді:
М = Фэ * Н;
мұндағы:
Н – болашақтағы (жобалық) агрегаттардың өнімділік нормасы сағат;
Фэ – жоспарлы кезең ішінде агрегат жұмысының пайдалықоры;
Өндірістік қуат көлеміне өндірістің техникалық және ұйымдастырушылық
деңгейі, кадрлардың квалификациялық деңгейі, өндірістің мамандандырылуы
жабдықтың физикалық және технологиялық процестердің прогрессивтілік
дәрежесі әсер етеді. Демек, өндірістік қуат техникалық – экономикалық
факторлардың әсерінен өзгеріп тұратын айнымалы көлем болып табылады.
1.4 Кәсіпорынның өндірістік тиімділігін арттырудың негізігі жолдары
Таза пайда экономикалық санатының маңызды және кез келген коммерциялық
мекемелері қызметінің негізгі мақсаты болып табылады. нарықтық қатынастарда
пайда экономикалық санаты ретінде құрылған материалдың өндіріс саласының
таза пайдасын қамтиды.
Сурет 2 -Кәсіпорын пайдасын үлестіру және қалыптастыру
Әрбір кәсіпорынның жиынтық көрсеткіші пайда түсімі болып табылады.
Пайда дегеніміз – тауар өткізуден және қызмет көрсетуден алынған ақшалай
кіріс пен оны өндіруге және сатуға жұмсалған шығындардың айырмасы. Былайша
айтқанда, пайда – бұл өндірістің айналымының қаржылық қорытындысын
білдіретін орын қызметінің дәрежелі экономикалық көрсеткіші кез келген
кәсіпорында жалақы ұжымға оның жұмсаған еңбегінің тек бір бөлігінің ғана
орын толтыратыны, ал оның басым бөлігі – қосымша еңбек өнімі немесе құн
жағынан алғанда, пайда құрайтыны осыдан келіп шығады. Мұнсыз жалпы тауар
өндірісінің болуы мүмкін емес. Шыныңда да, сатқанда бұйым тек жұмсалған
шығында ғана өтеп, ешқандай пайда келтірмесе, кәсіпорынға бұйым шығарудың
қажет не?
Шынында да, кәсіпорын қорлануының мөлшері неге байланысты? Егер белгілі
бір кезеңде ұжым қажет болып отырған өнім өндіруді арттырып, оның сапасын
жақсартатын ассортиментін кеңейтсе, егер еңбек өнімділігі артып, өндірістің
шығыны азайтылса, пайда мөлшері де өседі. Демек, бұл кәсіпорын өндіріс
тиімділігін арттырды деген сөз.
Пайда баланстық және есептеулік болып бөлінеді. Жалпы баланстық пайда
мынадан құралады:
– Тауарлы өнімді сатудан түскен пайда;
– Тауарлы өнімнің құрамына жатпайтын басқа өнімдерден және
қызмет көрсетуден түскен пайда немесе зиян;
– Сатылатыннан тыс операцияларды жоспарлаудан айыппұлдар,
сыйлықтар және т.б.
Есептеулік пайда – бұл негізгі өндірістік және айналмалы нормативтік
қорларды және банктерден алынған несиелерді шегергендегі бюджеттке түсетін
жалпы баланстық пайда.
Пайда жоспары бағалар мен келісім-шарттар, салыстырмалы және қазіргі
қолданылып жүрген бағалар негізінде жасалады. Пайда көлемін анықтау тікелей
есептеу немесе талдау әдістерімен жүргізіледі. Пайданы тікелей есептеу
әдісңмен анықтау - өнімнің әрбір жеке түрлері көтерме бағамен
есептелгендегі сатудан түсетін ақшалай түсім және оның өзіндік құнының
арасындағы айырмасы болып табылады.
Пайда белгілі бір нысандарда орындайды.
Біріншіден, кәсіпорын қызметінің нәтижесіне жетуде экономикалық
тиімділікті сипаттайды.
Екіншіден, пайдалану ынталандыру нысанына ие болады. Оның мазмұны, ол
бір жолға қаржы нәтижесі және кәсіпорынның қаржы ресурстарының негізгі
элементтері болып табылады.
Үшіншіден, пайда бюджеттің түрлі деңгейін қалыптастырудың бірден-бір
көзі. Ол бюджетке салық түрінде түседі және басқа да табыс түсімдерімен
қатар қоғамдық қажеттілікті қанағаттандыру үшін қаржыландыруға пайдаланады.
Нарықтық экономика жағдайында пайданың маңызы орасан зор. Оны алуға
ұмтылу тауар өндірушілерді өнім өткізудің көлемін арттыруға, оған кететін
шығындарды азайтуға бағыт көрсетеді.
Кәсіпорынның пайдасы әр түрлі қызмет есебінен алуы мүмкін. Барлық
пайданың жиынтық деңгейі – кәсіпорынның жалпы пайдасы. Жалпы пайданың
негізгі жиынтық элементтері болатындар:
– өнімді сатудан, қызмет атқарудан, қызмет көрсетуден
түсетін пайда;
– негізгі қорларды, сол сияқты басқа да кәсіпорынның
мүліктерін сатудан түсетін пайда;
– өткізуден тыс операциялардың қаржы нәтижелері.
Кәсіпорынның пайдасы екі көрсеткішке байланысты: Өнім бағасы және оны
өндіруге кететін шығындар. Нарықтағы өнім бағасы – сұраныс пен ұсыныстың
өзара қимылының нәтижесі. Еркін бәсеке жағдайында нарық баға құрылымы
заңының әсерінен өнім бағасы жоғары, не төмен болуы өндірушінің немесе
сатып алушының қалауынша болуы мүмкін емес, ол автоматты түрде теңеседі.
Сурет 3 – Кәсіпорын пайдасының пайдалану бағыты
Кесте 1- Пайда түрлері
Пайданың түрлері жән оны есептеудің әдісі
Жалпы пайды = жалпы табыс - өндіріс шығындары
Экономикалық пайда = жалпы табыс – барлық ресурстардың экономикалық
шығындары
Бухгалтерлік пайда = жалпы табыс – оның шығындары
Таза экономикалық пайда = бухгалтерлік пайда - өндірістің шығындары
Таза пайда = жалпы пайда – салық, міндетті төлемдер
Қалыпты пайда = капиталға нормативті қайтарым – кәсіпкерлік табыстың мөлшері
Шаруашылық пайласы = қалыпты пайда – экономикалық пайда
Шекті пайда = шекті табыс – шекті шығындар
Өндірістік бөлімшелер жиынтығы, кәсіпорынның ұйымдастыруы бойынша
басқаруы және жұмысшылардың саны, өзара қарым–қатынастары кәсіпорынның,
фирманың жалпы құрылымын көрсетеді.
Кәсіпорынның өндірістік бөлімшелері – цехтар, учаскелер, қызмет
көрсететін шаруашылықтар және қызметтер (өндірістік процеске тікелей немесе
жанама қатысатын) бірігіп кәсіпорынның өндірістік құрылымын құрайды.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 5
1. Кәсіпорынның өндірістік мүмкіндіктерін арттыру жолдары 8
1.1 Кәсіпорын мен кәсіпорынның басқару-ұйымдастыру құрылымы 8
туралы негізгі түсініктер
1.2 Кәсіпорынның өндірістік қызметін жоспарлаудың негізгі 12
бағыттары
1.3 Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасын және өндіріс қуаттылығын17
қалыптастыру
1.4 Кәсіпорынның өндірістік тиімділігін арттырудың негізігі 22
жолдары
2. ТАРАЗЭНЕРГООРТАЛЫҚ АҚ-НЫҢ ШАРУАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНЕ ТАЛДАУ 31
2.1 Таразэнергоорталық АҚ-ның жалпы сипаттамасы және ұйымдық 31
құрылымы
2.2 Таразэнергоорталық АҚ-ның технико-экономикалық көрсеткіштері34
2.3 Өнім және қызмет түрлерін өндіру және өткізуін талдау 35
2.4 Кәсіпорынның еңбек ресурстарын және еңбек ақы қорларын 37
қолдануын талдау
2.5 Өнімнің және қызметтің өзіндік құнын талдау 41
2.6 Кәсіпорынның негізгі қорды пайдалануын талдау 45
2.7.Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін талдау 48
2.8 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау 53
2.9 Кәсіпорынның табыстылығын талдау 58
2.10Кәсіпорын қызметінің іскерлік белсенділігін талдау 62
3. КӘСІПОРЫН ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ЖОЛДАРЫ ЖӘНЕ ІС ШАРАЛАРЫ66
3.1 Кәсіпорын өндірістік потенциалын артыру бойынша іс-шарасы 66
3.2 Таразэнергоорталық АҚ-ның тиімділігін артыру үшін іс-шаралар72
Қорытынды 75
Қолданылған әдебиеттер 77
КІРІСПЕ
Қазіргі кездегі өнеркәсіп кәсіпорындарының даму негізі болып жалпы
инфроқұрылымдағы барлық субъектілерге тұрақты тәуелді болуы табылады.
Өндірістік-шаруашылық қызметте кәсіпорын әрқашан шикізат тасымалдаушылармен
тікелей және жанама қарым-қатынасқа түседі, сонымен қатар дайын өнім
тұтынушылармен және бәсекелестермен де қарым-қатынаста болады. Кез-келген
кәсіпорын мақсатынан шыға, өз тұтынушысын жасау, нарықта өзінің жағдайын
тұрақтандыруға тырысады, осыдан кәсіпорын басқада кәсіпорын жағдайын
төмендетеді. Барлық сферадағы өндірістік кәсіпорындар бұрынғыдай,
негізінде, әрқашан өздерінің жеке мәселелерімен жалғыз қалады.
Әрине, бұндай жағдайда олардың қызметін қажет емес сілкулерден қорғау
мүмкін емес. Сондықтан, кәсіпорынның қызметін сыртқы ортаның кері әсерінен
қорғау мәселелері туындайды, сонымен қатар түрлі қауіптерді тез құрту
немесе кәсіпорын қызметіне кері әсерін тигізбейтін қазіргі кездегі жағдайға
бейімделу. Осы сұрақтарды шешу өзімен бірге кәсіпорынның экономикалық
қауіпсіздігін ұсынады. Бұл түсініктің мағынасы өзіне тұрақты бәсекелестікті
және экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ететін шаралар жүйесін қосады.
Сонымен бірге кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының шегін анықтау
нарықтық жағдайда экономикалық мәселенің маңызды бөлігі, өйткені
жеткіліксіз қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның өндірісті дамытуда
құралдарының жоқ болуына, төлем қабілетсіздігіне және соңғы кезекте
банкротқа ұшырауына әкелу мүмкін, ал артық тұрақтылық артық қорлармен
кәсіпорын шығындарына ауыртпалық салып, дамуға кедергі келтіреді.
Қоғамда қаржылық талдау біреудің орынсыз тілегінен емес, өмірлік аса
қажеттілік салдарынан туыңдады: салмақ, ұзындық өлшемін және есептеу
жүргізбей, шаруашылық субъектінің мүліктік жағдайы мен оған әсер ететін
себептерді білмей, табыс пен шығынды өзара салыстырмай, біріншісінің
екіншісінен артық болуына қол жеткізбей шаруашылықты ойдағыдай жүргізу
мүмкін емес.
Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсіпорындардың
шаруашылықты жүргізуші субъект ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып,
олардың көптеген өндірістік және қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне
мол мүмкіншілік ашты. Атап айтқанда, ішкі және сыртқы рынокта білікті
серікті таңдауға қол жетті, өйткені болашақтағы бірлескен іс-әрекеттің
тиімділігі көбінесе осыған байланысты болады. Кәсіпорындар бұрынғыдай
жоғарғы жақтың жөн сілтеуімен емес, контрагенттерді (жабдықтаушы, сатып
алушы, мердігер, банк және т.б.) қазіргі кезде өз қалауы бойынша алады.
Яғни осы мәселеге менің дипломдық жұмысым арналады.
Бүгінгі экономикамыздың даму шағында мемлекет басшысы барлық экономика
салаларынд энергоүнемдеу бойынша кең масштабты жұмыс жасау керек екендігін
мақсат етіп отыр. ҚР Президентінің Қазақстан халқына 2008 жылғы Жолдауында
Үкіметке өз күштерін энергоүнемдеу және экологиялық таза технологияларды
енгізуге жұмсау тапсырылды. Энергоүнемдеудің мақсаты мен мүддесі – бұл
энергетикалық ресурстарды тиімді қолдануды жоғарлату.
Бүгінгі даму кезінде Қазақстан әлемдік энергетикалық нарықта
энергетикалық ресурстарды экспорттаушылардың қатарында тұр, сондықтан өз
қызметін экономиканың мына секторында келесі стратегиялық бағыттарымен
жоспарлау керек:
1. Әлемдік нарыққа энерготасымалдаушыларды мұнай-газ проектілеріне
әлемдік мұнай монополияларын, шетелдік іскерлер шеңберін, ірі
инвестицияларды тарту арқылы шығару.
2. Әлемдік мемлекеттер қауымдастығының Қазақстанға энергетикалық
шикізат тасымалдаушы ретінде қызуғышылығын тудыруды жоғарлату үшін барлық
жағдайды жасау
3. Шетел капиталын мемлекеттік қауіпсіздігін қамтамасыз еті үшін
тарту.
4. Мемлекеттің электроэнергетикалық және жылумен қамтамасыз ету
энергетика салаларын дамыту, яғни энергоүнемдеу, энерготиімділік және
энергоқауіпсіздікті әлемнің жетекші мемлекеттер қауымдастығының деңгейіне
дейін жеткізу.
Экономиканың өскелең қажеттіліктерін қамтамасыз ететін елдің
энергетикалық әлеуетін арттырудың:
Міндеттері:
1. Жинақтағыш қуаттар мен электр желілік объектілерді жаңғырту және
озық дамыту.
2. Атом энергетикасының негіздерін жасау.
3. Энергияның жаңартылатын көздерін дамыту.
4. Энергия үнемдейтін технологияларға көшуді ынталандыру.
Шешу жолдары:
Елдің электр энергиясына деген өскелең қажеттілігін қамтамасыз ету
үшін қазіргі электр станцияларын қайта жаңарту және кеңейту әрі жаңаларын
салу жөніндегі бірқатар жобаларды іске асыруға кірісуді жоспарланады.
Қазақстанның оңтүстігін энергиямен жабдықтау мәселелерін шешу
мақсатында Самұрық холдингі жаңа ірі жылу электр станциясын салудың әр
түрлі нұсқаларын қарастыратын болады.
Үкімет шектес мемлекеттермен кешенді энергетикалық жүйе құру
мәселелерін зерделейтін болады.
Энергетикалық қуаттарды дамыту мен қалпына келтірудің инвестициялық
тартымдылығын арттыру үшін шаралар кешені әзірленетін болады.
Республиканың жинақтағыш қуаттарын ұлғайтуға бағытталған жобаларды
іске асыру кезінде энергия теңгеріміне жаңартылатын энергия көздерін
тартуға ерекше назар аударылатын болады. Ең алдымен, бұл – су энергетикасы,
жел энергиясы мен күн энергиясын пайдалану. Осыған байланысты елдің әрбір
өңірінде жаңартылатын энергия көздерін пайдалану әлеуетін анықтау жөніндегі
мақсатқа бағытталған жұмыс жүргізілетін болады. Энергетиканың осы секторына
инвестицияларды ынталандыру шаралары әзірленетін болады.
Энергияны тиімді пайдалануды ынталандыруға, сондай-ақ энергетика
саласына ғылымды қажетсінетін энергия үнемдеу технологияларын және тәжірибе-
конструкторлық жұмыстардың нәтижелерін енгізу тетіктерін әзірлеуге
бағытталған энергия үнемдеу туралы заң жобасының жаңа редакциясы
әзірленетін болады.
Нәтижелері:
2009 жылы электр энергиясын өндіру шамамен 84 млрд. кВтсағатты, көмір
өндіру 96 млн. тоннаны құрайды.
Электр энергетикасында Солтүстік-Оңтүстік транзитінің ЖВЖ-500 кВ
екінші желісін, Солтүстік Қазақстан – Ақтөбе облысы өңіраралық электр
беру желісін және Қандыағаш ҚЖЭС салу жөніндегі жұмыс аяқталатын болады.
Ұлттық энергетика желісін жаңғырту аяқталатын болады
Ал облысымызға келетін болсақ, оның әлеуметтік-экономикалық дамуы
облыстық мәслихаттың сессияларында бекітілген 30 аймақтық бағдарламалардың
негізінде жүзеге асырылуда.
Өнеркәсіп кәсіпорындары бірінші жартыжылдықта 61,1 млрд.теңгенің
өнімін өндірді, бұл өткен жылдың тиісті кезеңіне қарағанда 11,1 пайызға
артық.
2008 жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда химия, металлургия, тамақ,
электр энергиясы, мұнай өнімдері, дайын металл бұйымдары, баспа ісі, ағаш
бұйымдары өндірісінде өндіріс көлемдері өсті.
Әрине, электр энергиясын өндіретін Таразэнергоорталық АҚ-да өз
үлесін көптеп қосып отыр. Дипломдық жұмысымның объектісі АҚ
Таразэнергоорталық болып табылады. Оның қызметіне: өнім шығару, жылу және
электр энергиясын беру және іске асыру, ол жылу энергияны іске асыраттын
және өндіру саласында монополист болып табылады, яғни Тараз қаласы бойынша
негізгі жылу тасымалдаушысы. Дипломдық жұмысымда ТаразЭнергоОрталық АҚ-
ның соңғы 3 жылғы бухгалтерлік балансы, 1-Ө нысаны Кәсіпорынның өнім
өндіру туралы есебі, 1-Е нысаны Негізгі жұмыс топтары бойынша
қызметкерлердің орташа жылдық саны және жалақы қоры туралы деректер,
кәсіпорынның өнімінің өзіндік құнының калькуляциясы қолданылды.
1. Кәсіпорынның өндірістік мүмкіндіктерін арттыру жолдары
1.1 Кәсіпорын мен кәсіпорынның басқару-ұйымдастыру құрылымы туралы
негізгі түсініктер
Әр – түрлі белгілеріне байланысты кәсіпкерлік іс - әрекеттері
келесі түрлерге жіктелінеді:
а) іс - әрекеттерінің түрлеріне байланысты;
б) жекешелендіру формалары бойынша;
в) жекеменшілер сандарына байланысты;
г) ұйымдастыру – құқықтың түрлеріне байланысты;
д) ұйымдастыру – экономикалық формаларына байланысты;
е) жұмысшыларды жалға алу дәрежелеріне байланысты.
Жоғарыдағы айтылған түрлерінің кейбіреуін қарастырайық:
1) Кәсіпорындар өз іс - әрекеттерінің түрлеріне байланысты келесі
түрлерге бөлінеді:
- өндірістік кәсіпорындар;
- коммерциялық кәсіпорындар;
- қаржылық кәсіпорындар;
- консультативті кәсіпорындар;
- сақтандыру кәсіпорындары.
2) Кәсіпорындар өздерінің жекешелендіру формалары бойынша, яғни
мүліктері-жекеменшілікті, мемлекеттік және – муницикальдық (селолық,
қалалық, аймақтық) сонымен қатар қоғамдық бірлестіктерде (ұйымдарында)
болуы мүмкін.
3) Жекеменшілер сандарына байланысты кәсіпкерлік іс-әрекеттер – жеке
кәсіпорындар немесе ұжымдық кәсіпорындары болуы мүмкін.
Кәсіпорындар жеке болған жағдайда оның барлық мүліктері бір ғана жеке
тұлғаның қарамағында болады, ал ұжымдық кәсіпорында, барлық мүлік бірнеше
субъектілердің қарамағында болуы мүмкін. Әр субъектілердің қосу үлесіне
байланысты меншікті мүліктер екі түрде кездеседі:
а) – үлесті меншік;
б) бірлесті немесе ортақ меншік.
Жалпы барлық кәсіпкерлік формаларды жеке-жеке қарастырсақ, онда оларды
төменгі екі топқа бөлуге болады:
I) ұйымдастыру-экономикалық формалары бойынша және ұйымдастыру-
құқықтық формалары бойынша:
Бірінші топқа – ұйымдастыру-экономикалық формалары бойынша
кәсіпкерлікке төменгілерді жатқызуға болады: 1) –концерналарды, 2) –
ассоциацияларды, 3) – консорциумдарды, 4) синдикаттарды, 5) картельдерді
және 6) – қаржы-өнеркәсіпті топтарды. Енді әр-қайсына түсініктеме берейік:
1) Концерналар дегеніміз – бұл көпсалалы акционерлік қоғамдарды
айтамыз. Әр-түрлі кіші-кірім компаниялардың контрольды пакет акцияларына
еге болуына мүмкіндігі бар кәсіпорындар. Басқа сөзбен айтқанда, концерн –
бұл басты (головной) қоғам, ал - әр түрлі кіші-шағын компаниялар, соның
филиалдары болып келеді. Сонымен қатар шағын компаниялар немесе филиалдар
басқа елде орналасқан шағын компаниялардың пакет акцияларынада еге бола
алады.
2) Ассоциация дегеніміз– бұл жеңіл формадағы өз бетінше, өз еркімен
ұйымдасқан экономикалық кәсіпорындарды айтамыз. Ассоциация құрамына, көбіне
бір белгілі аймақтарда орналасқан бір бағытта мамандандырылған кәсіпорындар
мен мекемелердің кіруін айтамыз. Ассоциацияның ұйымдастыруының негізгі
мақсаты – барлық кәсіпорындардың ғылыми-техникалық, өндірістік,
экономикалық және әлеуметтік міндеттерді бірігіп шешуінде.
3) Консорциум дегеніміз – бұл күрделі қаржы операцияларын жүргізу
мақсатында ұйымдастырылған ұйымдарды айтамыз. Бұндай ұйымға кірген
кәсіпкерлердің өз қаржы құралдарын күрделі жобаға жұмсауына мүмкіндігі бар.
Бұндай салымдардың тәуекелге бел-байлау дәрежесі төмен, өйткені
жауапкершілік бір адамға емес, ал ұйым мүшесіндей барлық кәсіпкерліктер
мойына алады.
4) Синдикат дегеніміз, бір салада еңбек етіп жүрген кәсіпкерлердің
өнімдерінің өнімін қамтамасыз етуді ұйымдастырып отыратын ұйымдарды
айтамыз. Бұндай әркеттер кәсіпорындар арасындағы бәсекелестік әрекеттердің
болмауына мүмкіндік береді.
5) Картель дегеніміз – бұл бір салада әрекет етіп жүрген кәсіпкерлердің
жалпы өндіріс көлеміндегі өнімдерін бағаны белгілеу және оны тұтынушыларға
жеткізуге дейінгі мәселелер бойынша келісімге келуді білдіреді.
6) Қаржы-өнеркәсіптік тобы дегеніміз, өнеркәсіптік, несие беруші
(банктік), сақтандыру және сауда капиталдарын біріктіретін ұйымдарды
айтамыз.
II) Келесі кәсіпорындардың ұйымдастыру-құқықтық формаларына төменгі
кәсіпорындарды жатқызамыз:
I II
III
Сурет 1- Кәсіпорынның ұйымдастыру-құқықтық формасы
I – шаруашылық серіктестіктері мен қоғамдарға келесі кәсіпорындарды
жатқызуға болады:
1.1 – толық серіктестерді;
1.2 – жауапкершілігі шектеулі серіктестерді;
1.3 – қосымша шектеуліктері бар адамдар;
1.4 – акционерлік қоғамдар (ашық және жабық АҚ)
1.5 – күрделі кәсіпорындарға тәуелді шаруашылық қоғамдар;
1.6 - өндірістік кооперативтері;
II – мемлекеттік және муниципалды кәсіпорындарға төменгілерді жатқызуға
болады:
2.1 – шаруашылық жүргізуге құқы бар унитарлы немесе бірыңғай
кәсіпорындар;
2.2 – оперативті басқаруға құқы бар унитарлы немесе бірыңғай
кәсіпорындар.
III – Коммерциялық емес ұйымдарға төменгілерді жатқызуға болады:
3.1 – қоғамдық және дін ұйымдары мен бірлестіктерді;
3.2 - әр түрлі қорларды (зейнет-ақы қоры, ана мен баланы әлеуметтік
қорғау қоры және т.б.).
3.3 – заңды тұлғалардың ұйымдарын, одақтарын.
1.Кәсіпорындардың ойдағыдай қызметтерін (іс -әрекеттерін) жүргізу үшін,
ең қажетті мәселелердің бірі - бұл өздерінің өндірістік және ұйымдастыру
құрылымдарын тиімді де және ұтымды жасау алулары керек.
Кәсіпорындар құрылымы дегеніміз – кәсіпорынның дұрыс қызмет істеуіне
және дамуына әсер ететін бір – бірімен тығыз байланыста болатын
элементтердің жиынтығын айтамыз. Әуелі өндірісті дұрыс жүргізу үшін
кәсіпорындар, ұтымды өндіріс процесін тізбектеп қалыптастырып алулары
қажет.
Өндірістік құрылым дегеніміз – кәсіпорындарды өнімді өндіру процесінде
тікелей қатысатын цехтардың, бөлімдердің, қызмет орындарының және т.б.
элементтерінің бір құрамда болып, бір – бірімен байланыста болатындығын
сипаттайтын мағына. Өндірістік құрылым кәсіпорындардың негізгі экономикалық
көрсеткіштеріне әсер етеді де, сонымен қатар кәсіпорын бөлімдеріндегі
еңбектің бөлінуін сипаттайды (бірінші көрсеткіштерді атап кетуге болады).
• өнімнің сапасын
• еңбек өнімділігінің өсімшесін
• өндіріс шығындарының көлемін
• кәсіпорын қорларының қолдануының тиімділігін
Өндіріс құрылымының негізгі элементтері болып кәсіпорынның цехы,
бөлімдері және жұмысшылар орнын айтуға болады. Цех дегеніміз –
кәсіпорындағы негізгі құрылым болып есептелінеді – мұнда өндірістік
функциялар орындалады. Цехтар екі топқа бөлінеді:
1. негізгі
2. қосымша
Негізгі бөлімге төмендегілерді жатқызуға болады:
• дайындық (заготовительные)
• өңдеу (обрабатывающий)
• жинақтау (сборные)
Қосымша бөлімге төмендегілерді жатқызуға болады:
• ремонттау
• (энергиямен қамтамасыз ету)
Өндірісті ұйымдастыру кездегі басты звено болып – жұмысшылардың орнын
айтамыз. Әрбір кәсіпорынның жұмысының корытындысы көбіне жұмысшылар орнының
ұйымының жағдайына байланысты, сонымен қатар жұмыс уақытының жұмысшылар
үшін ұтымды, ыңғайлы болуына байланысты.
Өндіріс құрылымы тұрақты болуы мүмкін емес, техника мен технологияның,
өндіріс, еңбек және кәсіпорынның басқаруының ұйымдастыруы өзгерген сайын,
өзгеріп отырады. Өндіріс құрылымының өзгеруіне әсер ететін факторлерге
төмендегілерді жатқызуға болады:
• кәсіпорынның кәсіптік саласын
• өнім түрін және оны дайындау әдісін
• өндірісті мамандандыру деңгейі
• өнімді өндіруге қолданылатын құрал – жабдықтардың, шикізатпен
материалдардың ерекшеліктері
2. Кәсіпорынның ұйымдастыру құрылымы. Ұйымдастыру құрылымы деп –
кәсіпорындағы барлық жұмысшының бөлімдер бойынша байланыста болып
бөлінетіндігін айтамыз. Ұйымдастыру құрылымының бірнеше типтері кездеседі.
• сызықтық
• функционалдық
• сызықты функционалды
• дивизиональды
• бейімделу
Сызықтық құрылым дегеніміз - әр бөлімнің басында бір басшы болып барлық
функцияны басқаруды өз билігіне алатындығын білдіретін құрылым. Бұл
құрылымның мәні басшы шешімі тізбекпен жоғарыдан – төмен орындалуы
міндетті. Бұл құрылым көбіне шағын кәсіпорындарда қолданылады.
Функционалды құрылым дегеніміз – көбіне күрделі кәсіпорындарда әр түрлі
функция орындау кезінде қолданылады.
Сызықтық функциональды құрылым дегеніміз – көбіне өндірістік және
басқару шешімдірін орындау кезінде қолайлы. Сонымен қатар жоғарыдағы екі
құрылымдағы кемшіліктерді жою кезінде қолданылады. Нарық жағдайында көп
кәсіпорындар осы құрылымды жиі қолданады.
Девизионды құрылымның мәні – кәсіпорындар өздерінің өндірісін, өңдеуін,
өтімін (өз өнімдеріне) қарасты мәселелеріне байланысты шешімдеріне жауап
тауып отыратындығын білдіретін құрылым. Соңғы жылдары көптеген кәсіпорындар
сыртқы фактордың жиі өзгеруіне байланысты икемді ұйымдастыру құрылымын
қолдануды көздейді, мұндай құрылымды бейімделу құрылым деп аталады.,
өйткені сыртқы ортаның және кәсіпорынның өз қажеттілігіне байланысты
ұйымдастыру құрылымының түрін өзгертіп отыруын айтамыз. Соңғы кезде
бейімделу құрылымының екі типі кездеседі:
1. жобалау
2. матрицалық
Жобалау құрылымы дегеніміз – уақытша басқару органдарын айтамыз, олар
нақтылы міндеттерді шешу үшін топ жинауды білдіреді. Ал сол күрделі (жоба)
жұмыс бекіткеннен кейін бұл топ қайтадан таралып кетеді.
Матрицальды құрылым дегеніміз – бір жобаны орындауға іріктелген
мүшелер. Сол топтың жетекшісіне тікелей бағынатындығы бір жағынан және
екінші жағынан тұрақты жұмысының жетекшісіне бағынуын айтамыз. Қандай
басқару құрылымын таңдау үшін әуелі кәсіпорынның мақсатына байланысты
болады.
3. Кәсіпорынның инфрақұрылымы. Кәсіпорынның инфрақұрылымы дегеніміз –
негізгі өндірісті қамтамасыз етіп отыратын бөлімдерді айтамыз. Кәсіпорынның
өндірістік және өндірістік емес инфрақұрылымы болып бөлінеді:
Өндірістік инфрақұрылымы – бұл өндіріс процесінің тиімді, үздіксіз
жұмыс істеуін қамтамасыз етіп отырады.
Кәсіпорынның өндірістік емес инфрақұрылымы дегеніміз – жұмысшылардың
әлеуметтік жағдайын қамтамсыз етіп отыратындығын айтамыз. (Бұларға
коммуналдық жағдайын, балабақша, денсаулық жөндеу, емханаларды, санатория,
демалу орталықтарын, спорт комплекстерін, тамақтану орталығы, оқу
орталықтары және т.б.)
Өндірістік емес инфрақұрылымы кәсіпорын ұжымы үшін өте маңызды орындары
болып есептелінеді, өйткені жұмысшылардың көңіл-күйі жақсы болған жағдайда
ғана өндіріс процесі ойдағыдай жүруі мүмкін, сонда ғана кәсіпорын сапалы
өнім шығарып тұтынушылар көңілінен шығатын өнімді өндіруге ұмтылады.
1.2 Кәсіпорынның өндірістік қызметін жоспарлаудың негізгі бағыттары
Кәсіпорынның алдына қойылған мақсатқа жету жолында реттілігі схема
бойынша орындалатын жұмыстарды – жоспар деп атайды, ал кәсіпорынның
мүмкіншілігін қолдана отырып мақсатты әрекеттердің орындалуын іс жүзіне
енгізу үшін жаңа жолдар мен әдістерді оптимизациялау үзздіксіз процесте
орындалу – бұл жоспарлану деп аталады.
Әрбір кәсіпкер, әр-дайым ізденісте болып ең-тиімді жолдарды тауып
отыруы тиісті, яғни (өндірістік өнімнің көлемін, өнімнің сату бағасының
оптималды деңгейін, несие алу мен инвестицияны тарту) мәселелері бойына
оптималды шешім қабылдап отыруы тиісті.
Іс-әрекетті жоспарлап отыру төменгідей ұтымды әрекеттерінің болуына
мүмкіндік береді.
1) кәсіпкерге жұмысының болашағын ойлауына;
2) өндірістегі ізденіс пен әрекеттерінің бір бағытқа бұруына ықпал
етеді;
3) іс-әрекетті қадалау үшін бір қатар көрсеткіш жүйесін қалыптасуына;
4) нарықтағы өзгерістерге ыңғайлануына;
5) негізгі қызмет ететін еңбекшілердің міндеттерінің өзара
байланыстылығына.
Сонымен сыртқы ортаның жиі өзгеруімен қатар фирманың ішкі ортасының
өзгеруіне байланысты жоспардың алдын-ала (өңделініп) жасалынып және сол
өзгерістерге сай жоспарғада өзгеріс еңгізіліп отырылуы тиісті. Жоспарды
өзгертіп отыру мүмкіншілігі қажетті бейімделіну мен байланыстырылып отыру
қажет.
Бейімделу дегеніміз – кәсіпорынның өзгеріліп отырған жағдайларға
икемделінуін айтамыз – бұл жоспарланудың өзекті мәселелері болып
есептелінеді.
Жоспарды бір нақты адамдар мен жасалынатын болғандығынан, ол адамдардың
білімінң және жоспарды жетік білуінің және олардың ұйымдастыру.
Жоспарлау басқару функцияларының ең бастысы болып табылады. Шетелдік
мамандардың анықтауы бойынша фирманың ішкі жұмыстарын жоспарлау жүйесінде
шешім қабылдау фирманың тиімді жұмыс істеуін және болашақта дамуын
қамтамасыз етеді. 20-шы жылдары ірі концерндер фирманың ішкі жұмыстарын
жоспарлауға аса зор көңіл бөлді. Бұл кезеңде ірі монополистік бірлестіктер
бірыңғай жоспарсыз өмір сүре алмай қалды. Екінші дүниежүзілік соғыстан
кейін де мұндай қажеттілік одан әрі қатты сезіле бастады. Мұның негізгі
себебі ғылым мен техника жаңалықтарына және басқа да проблемаларға тығыз
байланысты болады. Ғылыми-техникалық процесс кезеңінде өндірістің қаулап
дами бастағандықтан, электрондық есептеуіш машиналардың пайда болуы
фирманың ішкі жұмыстарын жоспарлауға үлкен өзгерістер енгізе
бастады.Электронды-техникалық машинамен бірге жаңаша математикалық әдістер
қолданыла бастады. Мұның бәрің жоспарлауды жоғары деңгейге көтереді.
Шетелдік кәсіпорындар өз жұмыстарын жоспарлау үшін арнаулы машиналар,
техникалар, ақпараттар қолданады. Қазіргі кезеңде ірі өндірістік
кәсіпорындар өз жұмыстарын ұзақ мерзімге жоспарлайтын болды. Фирманың ішкі
жұмыстарын жоспарлаудың мәні оның негізгімақсаттарымен анықталады:
- өзгертулер мен анықсыздықты болдырмау;
- негізгі міндеттерге ерекше назар аудару;
- экономикалық тиімділікке жету және бақылауды күшейту;
Әрине, қандай бір жақсы жасалған жоспар болса да оның құрамында
түсініксіз элементтер мен қателіктер болуы мүмкін.
Сондықтан жоспар өндірістік жағдайларға икемді болуы қажет. Жоспардың
икемді болуы күтілмеген жағдайлардағы жоғалтулар мен кері факторлардың
әсерін төмендетеді. Бейімділік қағидасы деп жоспардың бағытын өндірістік
жағдайларға байланысты өзгерте алу мүмкіндігін айтады. Мұндай жағдайда
тәуекелдікке байланысты шығындар да аз болады. Икемділік қағидасы белгілі
бір оның шектеріне байланысты жүзеге асырылады:
1) жоспарға толық сенімділік болмай шешім қабылдау көзжұмбайлылық деп
атауға болады;
2) жоспар өте қымбат болса шығындарды азайту үшін икемді жоспарға өтуді
қамтамасыз етуге болады;
3) жоспарды орындау кезінде оның икемді болуы көп қиыншылықтарға әкеліп
соғатын болса, онда икемділік қағидасы өз мағынасын жояды;
Өндірісте кездесетін өзгерістерге жоспарға түзетулер мен молықтырулар
енгізіледі.
Жоспардың ұтымды варианттарын анықтау қағидасы үш бағытта жүргізіледі:
1) күрделі қаржының ең тиімді варианттарын анықтау, перспективалы
жоспардың негізгі көрсеткішіне күрделі қаржының құрылымы мен көлемі жататын
жағдайда;
2) өндіріс үшін тиімді құрал-жабдықтардың ұтымды варианттарын анықтап
алу;
3) сатылы алынатын шикізат пен материалдардың көлемі кәсіпорынның өнім
көлемін арттыратын жағдайда;
Жоспарлаудың үш түрі бар;
1) ұзақ мерзімдік жоспарлау;
2) орташа мерзімдік жоспарлау;
3, қысқа мерзімдік жоспарлау;
Жоспарлаудың негізгі мақсаттарына мынадай көрсеткіштерді анықтау
жатады:
1) сату көлемі;
2) тауарлық масса;
3) табыс;
4) кәсіпорынның нарықтағы үлесі;
Әлемдік тәжірибеде ұзақ мерзімдік жоспарлау кең қолданылады және оның
құрамына орташа және қысқа мерзімдік жоспарлар кіреді. Жапонияда
кампаниялардың 70-80% ұзақ мерзімдік жоспарлаумен айналысады. Ұзақ
мерзімдік жоспар үш жылдық және бес жылдық мерзімге жасалады. Ұзақ
мерзімдік жоспарда компанияның, кәсіпорынның ұзақ уақыттағы стратегиялық
мақсаттары анықталады және оны компанияның басшылары дайындайды. Бұл
жоспарда өндірістің кеңею варианттары, шығындардың азаюы, табысты арттыру
жолдары қарастырылады.
Орта мерзімдік жоспар ұзақ мерзімдік жоспарға қарағанда нақты мақсаттар
мен сандық сипаттамлар берумен ерекшеленеді. Бұл жоспар екі немесе үш жылға
жалғасады. Орта мерзімдік жоспарда ресурстарды бөлу негізгі орын алады.
Орта мерзімдік жоспар 3 кезеңнен тұрады.
1-кезеңде әрбір бөлімше өзінің мәліметтері негізінде дамудың болжамын
жасайды.
2-кезеңде болжамдар салыстырылады және олардың арасындағы
айырмашылықтар анықталынады.
3-кезеңде дамудың жалпы сценарийі дайындалып, ал жоғары басшыларға
ұсынылады.
Қысқа мерзімдік жоспар бір жылға, жарты жылға, бір айға әзірленеді. Бір
жылдық жоспар мынадай бөлімдерден тұрады:
а) өнім өндіру мен өткізуді жоспарлау;
ә) материалдық-техникалық жабдықтау жоспары;
б) күрделі қаржыны жоспарлау;
в) еңбек ақы мен мамандарды жоспарлау;
г) толық өзіндік құн, табыс пен табыстықты жоспарлау;
д) қаржыны жоспарлау;
Өндіріс жоспары – барлық өндірістік процестің бейнесі.
Негізгі міндеті – кәсіпорынның жағдайына қарай, қажет кезінде қажетті
тауарды нақты өндіру, оның жоғары сапалығын қамтамасыз ету.
Қаржылық жоспар, бұған кіретіндер:
• қаражат көздерін анықтау;
• ұйымның қызметіне қажетті сату көлемін болжау;
• ақшалай шығындар мен түсімдердің балансы;
• табыс және шығындардың кестесі;
• кәсіпорынның актив және пассив балансының жиынтығы;
• шығынды аз жұмсауға қол жеткізу жолдары;
Қысқы мерзімдік жоспарда серіктестіктер мен жабдықтаушылардың
арасындағы байланысты нығайту жөніндегі мәселелер кесіледі.
Кәсіпорынның ішкі жұмыстарын жоспарлаудың негізгі элементтеріне мыналар
жатады:
1) болжау;
2) мақсатты анықтау;
3) жоспарға түзету енгізу;
4) бюджетті құрау;
5) жоспарды нақтылау;
Болжау. Болжаудың құрамына жеке салалардағы экономиканы, жеке
аймақтардың даму перспективасын оқып үйрену жатады. Соның негізінде
компаниялар мен жеке бөлімшелер өзінің міндеттері мен мақсаттарын
анықтайды. Болжау – фирманың нарықтық стратегиясы мен маркетинг жұмыстарына
тығыз байланысты болады.
Міндеттерді қоя білу. Болжау жасаудың негізінде жалпы міндеттер
анықталады. Олардың жуық уақыттары белгіленеді. Ресурстармен қамтамасыз ету
мүмкіншіліктері анықталады.
Жоспарды түзету. Жоспардың бағдарламасы жасалу кезінде оның орындалу
мерзімдеріне түзетулер енгізіледі. Бағдарламаның жеке сатылары бойынша
шикізат пен материалдармен жабдықтанушылардың, өндірістік және өнім өткізу
операцияларының арасындағы байланыс анықталады.
Бюджетті құрау. Бюджет дегеніміз – ақшамен есептелінген жоспар,
кірістер мен шығыстар балансы және натуралдық шамадағы кәсіпорынның дүние-
мүлкі жатады. Бюджеттің негізгі түрлеріне мыналар жатады: кірістер мен
шығыстар сметасы, материал шығындарының сметасы, күрделі қаржы сметасы,
кассалық бюджет және тағы басқа.
Жоспарға түзету енгізу және оны нақтылау. Жоспарға түзетулер енгізу
және жоспарды нақтылау жүргізілгеннен кейін жосарды жүзеге асыру басталады.
Түзетулер кәсіпорында болатын отын, энергия, шикізат пен материалдардың
уақытылы келіп түсуіне байланысты енгізіледі. Түзетулер енгізуде негізінен
әкімшілік жүргізеді. Түзетулер мен жоспарды нақтылау табыстың мөлшеріне де
байланысты болады.
Жоспарлаудың кезеңдері: Жоспарлау үрдісі үш кезеңнен тұрады:
1) стратегиялық мәселелерді талау;
2) кәсіпорын болашағын болжау және міндеттерді анықтау;
3) дамудың ұтымды вариантын таңдау;
Бірінші кезеңде кәсіпорын жұмыс істейтін нарық талданады. Талдау екі
жақты болады:
1) нарықтық ортада кәсіпорын қызметінің оңтайлы сәттерін ойластыруы
керек.
2) нарықтыұ ортадағы кәсіпорын қызметінің оңтайлы сәттерін ойластыруы
керек.
Кәсіпорын нарықта өз орнын табу кезінде әр түрлі кездейсоқ
проблемеларды кездестіруі мүмкін: тұтынушылардың талабының өзгеруі, ғылым
мен техниканың жаңа жетістіктерінің енгізілуі, нарықтың өзгеруі және
бәсекелестердің стратегиясының өзгеруі, қаржы қиыншылықтар тууы мүмкін. Осы
мәселелерді шешкеннен кейін келесі кезеңге өтуге болады.
Екінші кезеңде кәсіпорынның күшті және әлсіз жақтары жөнінде қаталап
жасалынады. Бұл каталогқа нарықтық орта жөніндегі өзгерістер енгізіледі.
Осы каталогтың көмегімен қол жеткізуге болатын мақсаттар анықталынады.
Үшінші кезеңде жасалынған каталогтың негізінде кәсіпорынның дамуының
барлық материалдық және ұйымдастырушылық құралдары анықталып, сөйтіп үш
негізгі көрсеткіш талданады:
1) кәсіпорынның нарықтағы орны;
2) кәсіпорынның қайсы сала мен шаруашылық секторына жататындығы;
3) өндірістік бағдарламаның ассортменттік құрылымы.
Бұл кезең ең күрделі кезеңге жатады. Себебі алдыңғы екі кезеңнің
ақпараттары негізінде талдау жасалынып, кәсіпорынның дамуының ұтымды
варианты анықталады.
Жоспарлаудың негізгі құралына бюджет жатады. Бюджет жалпы түрінде
кірістер мен шығыстардың жоспарын жасау арқылы анықталады. Бюджет ақшалай
және натуралды шамамен есептеледі. Бюджет жоспардың жалпы статьяларын және
компаниялық толық жұмысын қамтиды.
Бюджеттің беріктілігі бюджет мезгілінің аяғындағы жоспарланған және
нәтижелі көрсеткіштерді салыстыру мүмкіндігімен анықталады. Бюджет
көрсеткіштері және оның орындалуы бюджет мезгілінде қайта-қайта
толықтырылып отырады. Кейде бюджетті жаңа ситуацияларға байланысты өзгертіп
отыруға болады. Бюджеттің негізгі екі түрі бар:
1) күрделі қаржы бюджеті;
2) ағымдағы операциялар бюджеті;
Күрделі қаржы бюджеті ұзақ уақыттық жоспарлауды орындауға көп қаржылар
қажет етілетін болса қолданылады.
Жалпы бюджеттің құрамдас бөліктері. Табыс табу жөніндегі тапсырма және
болашақта табатын табыстың шамасын анықтау.
Ағымдағы операциялар бюджеті күнделікті өндірістік және өнім өткізуді
бақылау және жоспарлау кезінде қажетті қаржылардың қолданылуын айтады. Бұл
бюджет уақыттың қысқа мезгіліне – 1 жылға, жарты жылға, кварталға, айға,
аптаға жасалады. Бюджет мерзімінің ұзақтығы жоспарлаудың мазмұнына сәйкес
өзгеріп отырады. Кәсіпорындардың жұмысын жоспарлауда үздіксіз бюджет құрау
әдісі қолданылады. Мысалы, айталық сіз кварталға үздіксіз бюджет жасауыңыз
керек. Бұл үшін қаңтар айынан наурыз айына дейін бюджет жасалады. Қаңтардың
соңында бюджет қайта қарастырылады.
Бизнес жоспар бәсекелестердің мүмкіндіктерін анықтауға арналады.
Маркетингтің басты формуласы Не өндірілетінде емес, не сатылатын нені
өндіру керек.
Ұйымдық жоспар. Мұнда әркімнің өз ісін кіммен бірге ұйымдастыратын
айқын көрсетіледі және оның үздіксіз, табысты атқарымдылығын ретке келтіру
жолдары нақтылы қарастырылып жоспарланады.
Кәсіпорын нарықта өз орнын табу кезінде әр түрлі кездейсоқ
проблемаларды кездестіруі мүмкін: тұтынушылардың талабының өзгеруі, ғылым
мен техниканың жаңа жетістіктерінің енгізілуі, нарықтың өзгеруі және
бәсекелестердің стратегиясының өзгеруі, қаржы қиыншылықтары туады.
Әрине, қандай бір жақсы жасалған жоспар болса да оның құрамында
түсініксіз элементтер мен қателіктер болуы мүмкін. Сондықтан жоспар
өндірістік жағдайларға икемді болуы қажет.
1.3 Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасын және өндіріс қуаттылығын
қалыптастыру
Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасы белгілі бір өнімге деген сұранысты
және өндірістің бұл сұранысты қанағаттандыру жөніндегі нақты мүмкіндіктерді
сол өнімнің көлемі мен түрлерінен тұрады.
Өндірістік, Бағдарлама арқылы қоғамдық сұраныстарды қанағаттандыру және
табыс табуды мақсатындағы өнім өндіру, жұмыстар орындау және қызмет
көрсетуден тұратын кез – келген кәсіпорынның өмір сүруінің негізгі міндеті
жүзеге асырылады.
Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасы бүгінде маркетингтік зерттеулер
негізінде қалыптасады. Маркетинг дегеніміз кәсіпорының өзара байланысты
және жоспарлауды, баға түзілуін, нақты немесе мүмкін болатын тұтынушыларға
сатылатын, жеткізіліп берілетін тауарлар мен көрсетілетін қызметін қамтитын
іс-әрекеттің жүйесі. Бұл айтылғаннан маркетингтің қызметі тұтынушыға
бағытталған әрекетінің жүйесі. Бұл айтылғаннан маркетингтің қызметі
тұтынушыға бағытталған ерекше тұлғадағы менеджер – кәсіпкердің ғана қолынан
келетін іс екенін көреміз.
Маркетингтің кәсіпорынның барлық қызметіне қатысы бар. Маркетингтің
жүру процесі сан қырлы: ол тұтынушының белгілі бір өнімге деген сұранысын
орындаудан және оны шығаруды ұйымдастырудан басталады. Өнім шығарған соң
оны рынокқа тұтынушының назары аударылатындай етіп жеткізу қажет. Бұл үшін
жақсы сервис пен сатылған соң көрсетілетін кепілді қызмет қажет.
Маркетингтік жоспарлаудың түрлері мен кәсіпорынның мүмкін болатын
қызметін анықтау уақытша факторды ескере отырып қоғамдық өндірістің барлық
деңгейінде жүзеге асырылады. Алдыңғы кездегі уақытша мүмкіндік жоспарлаудың
стратегиялық немесе оперативтік болуын анықтайды.
Маркетингтің стратегиясы дегенімізкәсіпорынның әртүрлі тауар
рыноктарында әріптестерімен өзара үйлесімді жұмыс істеу және
бәсекелестеріне қарсы әрекеттер жасау жөніндегі іс-әрекеттерінің ұзақ
мерзімдік негізгі жоспары.
Маркетингтік стратегияны қалыптастыру үшін жоспарлар, немесе маркетинг
бағдарламаларын жасау қажет.
Маркетингтің бағдарламасы, немесе жоспары дегеніміз, ол – белгілі бір
мерзім ішінде өндіріске қолданылуы жоспарланып отырған құралдардың бағалану
сипаттамасы. Оның барысында сонымен қатар оған негіздеме беріліп, күтілетін
нәтижелер көрсетіледі.
Маркетингтік жоспарлау ірілендірілген түрінде төмендегі салаларды
қамтиды: рынок (рынолктың географиясы және бөлшектенуі), бәсекелестің қыры
немесе сыйпаты (өнім сапасын, баға деңгейін және ақпарат құралдарын
таңдау), өткеру (бөлу жоспарын таңдау), тауар таңдау (номенклатураны,
ассортиментті, марқаны және қораптауды таңдау).
Рынок таңдау жөніндегі шешім қабылдар алдында төмендегі жайларды ескеру
керек:
- мүмкін болатын клиенттердің географиялық орналасуы;
- шығарылатын тауар түріне сұранысты анықтау;
- түрлі саудагерлердің тауар таңдауына болжам жасау;
- клиенттердің бұл тауарға деген жалпы сұранысы;
- сатып алушының әлеуметтік, экономикалық және демографиялық портреті;
Кәсіпорын мынадай екі бағытта маркетингтік зерттеу жүргізуге тиіс:
шығарылатын белгілі бір тауар үшін рынок бөлігін іздеу және ол тауарды
шығару мүмкіндіктеріне баға беру.
Рыноктық сұранысқа бағыттау төмендегі мәселелердің шешімін қажет етеді:
- клиент қызығушылық білдіріп отырған тауарлар ассортименті;
- кәсіпорын шығара алатын және табыспен өткере алатын тауарлар
ассортименті;
- тауар өткеру кезіндегі нақты жағдай;
- рыноктың түрлі тауарларға деген сұранысының көлемі.
- Тиісті тауарларды өндіру (сату) үшін қажетті ресурстар көлемі.
Өнімнің номенклатурасы мен ассортименті кәсіпорынның өндірістік
бағдарламасының негізгі көрсеткіштерінің бірі болып табылады.
Өнімнің номенклатурасы дегеніміз жоспарлау мен есепке қабылданған нақты
түрдегі өнім түрлерінің (топтарының, позицияларының) жүйелендірілген
тізімі. Мысалға: өнім түрі: аяқ киім, соның ішінде - әйелдердікі,
еркектердікі, балалардікі.
Өнім ассортименті – бұл өнімнің бөлек түрлерінің көлем, сорт, профель,
артикуль және т.б. бойынша сандық қатынасы (мыс: ерлер аяқ киімі, өлшемі
38, 39, 42, 45).
Өнімді шығару жоспарында сұранысқа ие ассортиментті дұрыс анықтау
кәсіпорынның нарықтағы тұрақты жағдайын қамтамасыз етеді.
Маркетингтік өңдеу негізінде кәсіпорын менеджерлері өндірістік
бағдарламаның құрылуына келесі бірізділікпен кіріседі: рынокта нені және
қандай көлемде сатуға болады деген.
1) Маркетологтардың ұсыныстары негізінде өнімнің нақты бірліктері
наменкулатурасы мен ассортименті анықталады. Бұл таңдау қолдағы бар құрал
жабдықты, технологияны, шикізат пен материалдармен, транспорттық
байланыспен қамтамасыз етуді ескере отырып жүргізіледі;
2) өткізу көлемінің есебі және жоспарлы кезеңнің басы мен аяғына
өткізілмеген дайын өнім қалдықтарының өзгеруі негізінде календарлық
бөлумен нақты бірліктегі әрбір бұйымның өндіру көлемі анықталады;
3) өнімнің әрбір түрі бойынша өндіру көлемі өндірістік қуаттарға
негізделеді;
4) өнімді өндірудің нақты көлемі негізінде құндық көрсеткіштер анықталады;
Өндірістік бағдарламаны құру мақсатында отандық кәсіпорындар өз
қызметінің тәжірибесіндеөнімге деген сұранысты зерттеу бойынша шетелдік
кәсіпорындардың дағдысын ескереді.
Кәсіпорынның өніміне деген сұранысының деңгейі туралы емулі ақпаратты
арнайы жүргізілетін көрмелер береді.
Өндірістік бағдарламаны кәсіпорын қызметінің қаржы көрсеткіштерімен
байланыстыру үшін өткізілетін өнім (жұмыс, қызмет) құны деген негізгі
құндық көрсеткіш анықталады. Өнімді шығару көлемінің басқа да көрсеткіштері
тауарлы, жалпы өнім, жалпы айналым болып табылады.
Жоспарлау тәжірибесінде ең алдымен тауарлы өнім есептелінеді.
Тауарлы өнімге (Т.Ө.) жоспарлы кезеңде шығарылатын және өткізуге дайын
өнімнің құны жатады. Тауарлы өнім және өткізілетін өнім құрамы бойынша
біртекті. Санды түрде олар, жоспарлы жылдың басы мен аяғына өткізілмей
қалған өнім қалдықтарының өзгеру көлемімен ажыратылады.
Егер қалдықтар өзгермесе, онда тауарлы өнім көлемі қабылданған сәйкес
бағалардағы өнімнің өткізу көлеміне тең болады.
Тауарлы және өткізілетін өнім құрамына өткізуге арналған дайын өнімнің
барлық түрлері мен өзінің жасаған жартылай фабрикаттары; басқа жаққа
орындалатын өндірістік сипаттағы жұмыстар мен қызметтер; басқа жаққа
өткізуге арналған қосымша шаруашылықтардың өнімі кіреді.
Кәсіпорынның өткізілетін өнімі (Ө.Ө.) жоспарлы кезеңде сатып алушыларға
(тапсырыс берушілерге) көрсетілетін және олармен төленетін өнімдердің
(қызметкердің, жұмыстардың) құны болып табылады.
Ө.Ө. = ТО + Зжб - Зжа + Пжб - Пжа;
мұндағы: Зжб,Зжа – жоспарлы кезеңнің басы мен аяғына қоймада қалған
құндық бірліктегі өнім запасы;
Пжб,Пжа – жоспарлы кезеңнің басы мен аяғына тиелген,
бірақ төленбеген өнім құны;
Жалпы өнім (Ж.Ө.) – бұл өнімнің дайындық дәрежесіне тәуелсіз
кәсіпорынның барлық өндірістік өнімдерінің құны. Жалпы өнімге тауарлы өнім,
аяқталмаған өнім қалдықтарының өзгеруі, сондай-ақ жартылай фабрикаттар
запасы, технологиялық жабдықтардың және жабдықтарды жөндеу үшін өзі
өндірген қосалқы бөлшектердің запасы кіреді.
Жалпы айналым – кәсіпорынның барлық цехтары өндіретін жалпы өнім
құнының соммасы ретінде анықталады. Бұл жерде, берілген өнім кәсіпорын
ішінде әрі қарай өңдеуден өтуге қолданылуы немесе басқа жаққа өткізілуі
ескерілмейді.
Кәсіпорынның өндірістік қуаты деп жұмыс тәртібін орнатуды, алдыңғы
қатарлы технологияны және өндіріс пен еңбекті рационалды ұйымдастыруды
қолдану шартында өндірістік құрал-жабдықтар мен ауданды толық ескере отырып
есептелген жоспарлы ассортименттегі өнімнің барынша мүмкін болатын дайын
шығысын түсінеді.
Жалпы түрде өндірістік қуат келесі түрде көрінеді:
Монд = Проб * Ф немесе Монд =
мұндағы: Проб – жабдықтың уақыт бірлігіндегі данамен берілген өнімділіг;
Ф – жабдықтың жұмыс уақыт қоры;
Тр – берілген жабдықта өндірілетін детальдардың
еңбек сиымдылығы, норма – сағ;
Жоғарыда келтірілген формулалардан көріп отырғанымыздай, қуат көлемі
кәсіпорын жұмысының тіртібімен анықталатын уақыт қорына байланысты.
Уақыт жоғалуларын есептеуді, сонымен қатар жұмыс істемеген кезеңдерді
ескере отырып үш уақыт қорын ажыратады:
- календарлы (Фк);
- тәртіпті (Фтәр) (номинальды, бастапқы);
- тиімді (Фтиімді) (нақты);
Календарлық қор есепті кезеңдегі календарлық күндер санын 24 сағатқа
көбейту арқылы анықталады. Үздіксіз жұмыс істейтін жабдық бірлігі үшін:
Фк = 365*24 = 8760 сағат
мұндағы: Проб – жабдықтың уақыт бірлігіндегі данамен берілген өнімділігі;
Фк – жабдықтың жұмыс уақыт қоры;
Тр – берілген жабдықта өндірілетін детальдардың еңбек
сиымдылығы, норма – сағ;
Тәртіпті (режимді) қор есепті кезеңдегі жұмыс күндер санын барынша
мүмкін болатын уақытан жөндеу операцияларын орындау мен жөндеу аралық
қызмет көрсету уақытын шегеру арқылы есептеледі. Бұл уақыт тәртіп қорына
қатысты процентпен бекітіледі (процент 212 шегінде өзгере алады).
Фтимд = Фтр
мұндағы: а – жоспарлы жөндеуге жұмыс уақытының жоғалу проценті.
Өндірілетін өнім көлемі мен өндірістік қуат арасындағы байланыстырушы
көрсеткіш өндірістік қуатты пайдалану коэффициенті болп табылады.
Өндірістік өнім пайдалану коэффициенті бір жылғы өнімнің жоспарлы
немесе бір фактілі шығысының өндірістік қуаттың орта жылдық көлеміне
қатынасы ретінде есептеледі:
Кк = ;
мұндағы: V – жоспар немесе нақтылы бойынша бір жылғы өнім өндіру
көлемі.
Өндірістік қуатты пайдалану коэффициенті өндірістік потенциалды тиімді
пайдалану деңгейін, негізгі өндірістік қорлардың жұмыс істеуін сипаттайды.
Өндірістік қуатты анықтау бойынша есепті формулаларда сала ерекшелігі,
өндіріс түрі, өнім ерекшелігі ескеріледі. Ағынды – жалпы өндіріс
жағдайында, жұмыс орындарының тар мамандануы кезінде өндірістік қуат немесе
формула бойынша анықталады:
М = ;
Мұндағы: Nоб – берілген операцияны орындайтын жабдық бірлігінің саны;
tм – деталь – операцияны орындаудың
техникалық есептелген уақыт нормасы;
Синхрондалмаған ағынды желілерде құрастыруды ұйымдастыру тән ірі
сериялы және жалпы өндірістерде өндірістік қуатты есептеу ағымды желінің
барлық посттары мен жұмыс орындарының соммалық қабілеттері бойынша
жүргізіледі:
М = ;
мұндағы: n – ағымды желінің барлық посттарының жалпы саны;
Фэ – жыл ішінде ағымды желіні қолдану уақыт қоры;
Ц – бір бұйымды құрастырудың технологиялық циклының ұзақтығы;
А – жоспарлы кезеңдегі бағдарламаға бұйымдар саны;
Заттық – мамандандырылған агрегаттар (тоқыма машиналары, тоқыма
станоктары) үшін қуатты агрегат өнімділігінің нормасы негізінде есептейді:
М = Фэ * Н;
мұндағы:
Н – болашақтағы (жобалық) агрегаттардың өнімділік нормасы сағат;
Фэ – жоспарлы кезең ішінде агрегат жұмысының пайдалықоры;
Өндірістік қуат көлеміне өндірістің техникалық және ұйымдастырушылық
деңгейі, кадрлардың квалификациялық деңгейі, өндірістің мамандандырылуы
жабдықтың физикалық және технологиялық процестердің прогрессивтілік
дәрежесі әсер етеді. Демек, өндірістік қуат техникалық – экономикалық
факторлардың әсерінен өзгеріп тұратын айнымалы көлем болып табылады.
1.4 Кәсіпорынның өндірістік тиімділігін арттырудың негізігі жолдары
Таза пайда экономикалық санатының маңызды және кез келген коммерциялық
мекемелері қызметінің негізгі мақсаты болып табылады. нарықтық қатынастарда
пайда экономикалық санаты ретінде құрылған материалдың өндіріс саласының
таза пайдасын қамтиды.
Сурет 2 -Кәсіпорын пайдасын үлестіру және қалыптастыру
Әрбір кәсіпорынның жиынтық көрсеткіші пайда түсімі болып табылады.
Пайда дегеніміз – тауар өткізуден және қызмет көрсетуден алынған ақшалай
кіріс пен оны өндіруге және сатуға жұмсалған шығындардың айырмасы. Былайша
айтқанда, пайда – бұл өндірістің айналымының қаржылық қорытындысын
білдіретін орын қызметінің дәрежелі экономикалық көрсеткіші кез келген
кәсіпорында жалақы ұжымға оның жұмсаған еңбегінің тек бір бөлігінің ғана
орын толтыратыны, ал оның басым бөлігі – қосымша еңбек өнімі немесе құн
жағынан алғанда, пайда құрайтыны осыдан келіп шығады. Мұнсыз жалпы тауар
өндірісінің болуы мүмкін емес. Шыныңда да, сатқанда бұйым тек жұмсалған
шығында ғана өтеп, ешқандай пайда келтірмесе, кәсіпорынға бұйым шығарудың
қажет не?
Шынында да, кәсіпорын қорлануының мөлшері неге байланысты? Егер белгілі
бір кезеңде ұжым қажет болып отырған өнім өндіруді арттырып, оның сапасын
жақсартатын ассортиментін кеңейтсе, егер еңбек өнімділігі артып, өндірістің
шығыны азайтылса, пайда мөлшері де өседі. Демек, бұл кәсіпорын өндіріс
тиімділігін арттырды деген сөз.
Пайда баланстық және есептеулік болып бөлінеді. Жалпы баланстық пайда
мынадан құралады:
– Тауарлы өнімді сатудан түскен пайда;
– Тауарлы өнімнің құрамына жатпайтын басқа өнімдерден және
қызмет көрсетуден түскен пайда немесе зиян;
– Сатылатыннан тыс операцияларды жоспарлаудан айыппұлдар,
сыйлықтар және т.б.
Есептеулік пайда – бұл негізгі өндірістік және айналмалы нормативтік
қорларды және банктерден алынған несиелерді шегергендегі бюджеттке түсетін
жалпы баланстық пайда.
Пайда жоспары бағалар мен келісім-шарттар, салыстырмалы және қазіргі
қолданылып жүрген бағалар негізінде жасалады. Пайда көлемін анықтау тікелей
есептеу немесе талдау әдістерімен жүргізіледі. Пайданы тікелей есептеу
әдісңмен анықтау - өнімнің әрбір жеке түрлері көтерме бағамен
есептелгендегі сатудан түсетін ақшалай түсім және оның өзіндік құнының
арасындағы айырмасы болып табылады.
Пайда белгілі бір нысандарда орындайды.
Біріншіден, кәсіпорын қызметінің нәтижесіне жетуде экономикалық
тиімділікті сипаттайды.
Екіншіден, пайдалану ынталандыру нысанына ие болады. Оның мазмұны, ол
бір жолға қаржы нәтижесі және кәсіпорынның қаржы ресурстарының негізгі
элементтері болып табылады.
Үшіншіден, пайда бюджеттің түрлі деңгейін қалыптастырудың бірден-бір
көзі. Ол бюджетке салық түрінде түседі және басқа да табыс түсімдерімен
қатар қоғамдық қажеттілікті қанағаттандыру үшін қаржыландыруға пайдаланады.
Нарықтық экономика жағдайында пайданың маңызы орасан зор. Оны алуға
ұмтылу тауар өндірушілерді өнім өткізудің көлемін арттыруға, оған кететін
шығындарды азайтуға бағыт көрсетеді.
Кәсіпорынның пайдасы әр түрлі қызмет есебінен алуы мүмкін. Барлық
пайданың жиынтық деңгейі – кәсіпорынның жалпы пайдасы. Жалпы пайданың
негізгі жиынтық элементтері болатындар:
– өнімді сатудан, қызмет атқарудан, қызмет көрсетуден
түсетін пайда;
– негізгі қорларды, сол сияқты басқа да кәсіпорынның
мүліктерін сатудан түсетін пайда;
– өткізуден тыс операциялардың қаржы нәтижелері.
Кәсіпорынның пайдасы екі көрсеткішке байланысты: Өнім бағасы және оны
өндіруге кететін шығындар. Нарықтағы өнім бағасы – сұраныс пен ұсыныстың
өзара қимылының нәтижесі. Еркін бәсеке жағдайында нарық баға құрылымы
заңының әсерінен өнім бағасы жоғары, не төмен болуы өндірушінің немесе
сатып алушының қалауынша болуы мүмкін емес, ол автоматты түрде теңеседі.
Сурет 3 – Кәсіпорын пайдасының пайдалану бағыты
Кесте 1- Пайда түрлері
Пайданың түрлері жән оны есептеудің әдісі
Жалпы пайды = жалпы табыс - өндіріс шығындары
Экономикалық пайда = жалпы табыс – барлық ресурстардың экономикалық
шығындары
Бухгалтерлік пайда = жалпы табыс – оның шығындары
Таза экономикалық пайда = бухгалтерлік пайда - өндірістің шығындары
Таза пайда = жалпы пайда – салық, міндетті төлемдер
Қалыпты пайда = капиталға нормативті қайтарым – кәсіпкерлік табыстың мөлшері
Шаруашылық пайласы = қалыпты пайда – экономикалық пайда
Шекті пайда = шекті табыс – шекті шығындар
Өндірістік бөлімшелер жиынтығы, кәсіпорынның ұйымдастыруы бойынша
басқаруы және жұмысшылардың саны, өзара қарым–қатынастары кәсіпорынның,
фирманың жалпы құрылымын көрсетеді.
Кәсіпорынның өндірістік бөлімшелері – цехтар, учаскелер, қызмет
көрсететін шаруашылықтар және қызметтер (өндірістік процеске тікелей немесе
жанама қатысатын) бірігіп кәсіпорынның өндірістік құрылымын құрайды.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz