Х1Х-ХХ ғғ. Қазақстанның ұлттық мәдениеті
1 Дәстүр жалғастығы және заман талабы
2 Х1Х ғасырдың екінші жартысындағы көрнекті өнер иелері
3 Дәстүр мен жаңашылдық. Қазақ
4 Ағартушылығы
5 Қазақстан Республикасының мәдени даму бағдарларын талдау
6 Тоталитарлық мәдениет парадигмалары
7 Қазақстан Республикасының мәдени даму бағдарлары.
8 Қазақстан Республикасындағы рухани жаңғыру
ӘДЕБИЕТТЕР:
2 Х1Х ғасырдың екінші жартысындағы көрнекті өнер иелері
3 Дәстүр мен жаңашылдық. Қазақ
4 Ағартушылығы
5 Қазақстан Республикасының мәдени даму бағдарларын талдау
6 Тоталитарлық мәдениет парадигмалары
7 Қазақстан Республикасының мәдени даму бағдарлары.
8 Қазақстан Республикасындағы рухани жаңғыру
ӘДЕБИЕТТЕР:
Қазақстанның Ресей құрамына енуі туралы мынадай жалпы бір схема (кесте) көп жылдар бойы “ақиқаттың бірден-бір көрінісі” деп есептелініп келді:
Қазақстан Ресейге қосылмаса, жоңғар шапқыншылығынан халық ретіне құрып кететін еді (алайда, XVІІІғ-дың ортасында Абылай хан мемлекеті жоңғарларды түпкілікті жеңген).
Қазақ халқы Ресей арқылы Еуропаның озық мәдениетімен танысты (бұл Америкадағы үндістердің “танысуына” тыс ұқсас).
Ресейге қосылу нәтижесінде Қазақстанда феодализм шайқалып, озық капиталистік өндіріс тәсілі ене бастады (бай мәдени мұрасы бар үнді елінің ағылшын отарына айналғандағы “жетістіктері сияқты”).
Дегенмен де орыс ғалымдары қазақ халқының тарихын, тұрмысын,мәдениеті мен тілін зерттеуде көп жұмыс істеді. Олардың ішінде зерттеушілер В. В. Радловтың, А. И. Левшиннің, В. В. Вельямин-Зерновтың, А. И. Добромысловтың, украин ақыны Т. Г. Шевченконың т.б. есімдерді атап өтуге болады.
Қазақстан жерінде алғаш құрылған ірі ғылыми жағрафиялық қоғам 1868 жылы Орынборда ұйымдасқан еді. Оның қызметіне орыс саясатшысы және Қазақстан мен Орта Азияны зерттеуші Г. Н. Потанин белсене қатысты, ол Ш. Ш. Уәлихановтың замандасы және досы болған
Еліміздің мәдениеті мен қоғамдық ой-пікірінің тарихын¬да қазақтың тұңғыш ғалымы, аса көрнекті демократ-зерт¬теуші Ш. Ш. Уәлиханов /1835-1865/ құрметті орын алады. Оның қоғамдық-саяси, ғылыми және әдеби қызметі қазақ даласында прогресшіл идеялардың тарауына үлкен жол ашты. Шоқан 1858-1859 жылдарда Шығыс Түркістанда болып, ондағы халықтардың тарихы мен этнографиясына, сондай-ақ осы сапарда Қырғыз елінің. тарихына байланысты бай материал жинап, соның негізінде көптеген еңбектер жазды. Оның қазақ халқының. тарихына байланысты жазғандары шығыстану ғылымына зор үлес болып қосылды. Ал орыстың атақты жазушы-философы Ф. Достоевскиймен өте жақын дос болды. Оның ағартушы-демократ ретіндегі көзқарасының қалыптасуына орыстың прогресшіл революционер-демократтары Н. Г. Чернышевский, Н. А. Добролюбов ықпал жасады. Шоқан Ресейдің ғылыми-жағрафиялық қоғамының толық, мүшесі болып сайланды.
Х1Х ғасырдың екінші жартысындағы көрнекті өнер иелері
Қазақстанда XІX ғасырдың 60-шы жылдарында халықтық мектептердің ашылуы аса көрнекті ағартушы, қоғам қайраткері, жаңашыл-педагог, этнограф, ғалым, қазақтың жазба әдебиетінің және тілінің негізін салушылардың бірі – Ыбырай Алтынсариннің ecімімен тығыз байланысты. Ыбырай орыс графикасына негіздеп қазақ әліп-биін жасады. Осы әліп-би бойынша жургізілген сабақтар ол ұйымдастырған қол-өнер және ауыл шаруашылығы училищелерінде қазақ балаларының дүниеге көзін ашты. Ал қазақ қыздарын өнер-білімге кеңінен тартты. Осы мақсатта ашылған қыздар мектеп-интернаты 1888 жылы Ырғызда, 1891 жылы Торғайда, 1893 жылы Қазалыда, 1895 жылы Қарабұтақта, 1896 жылы Ақтөбеде жұмыс істей бастады. Оны бітірген қыздар кейін қазақ даласында білім ұрығын септі. Ыбырай Орынбордағы ғылыми-жағpафиялық қоғамның тілші мүшесі болып сайланды.
Қазақстан Ресейге қосылмаса, жоңғар шапқыншылығынан халық ретіне құрып кететін еді (алайда, XVІІІғ-дың ортасында Абылай хан мемлекеті жоңғарларды түпкілікті жеңген).
Қазақ халқы Ресей арқылы Еуропаның озық мәдениетімен танысты (бұл Америкадағы үндістердің “танысуына” тыс ұқсас).
Ресейге қосылу нәтижесінде Қазақстанда феодализм шайқалып, озық капиталистік өндіріс тәсілі ене бастады (бай мәдени мұрасы бар үнді елінің ағылшын отарына айналғандағы “жетістіктері сияқты”).
Дегенмен де орыс ғалымдары қазақ халқының тарихын, тұрмысын,мәдениеті мен тілін зерттеуде көп жұмыс істеді. Олардың ішінде зерттеушілер В. В. Радловтың, А. И. Левшиннің, В. В. Вельямин-Зерновтың, А. И. Добромысловтың, украин ақыны Т. Г. Шевченконың т.б. есімдерді атап өтуге болады.
Қазақстан жерінде алғаш құрылған ірі ғылыми жағрафиялық қоғам 1868 жылы Орынборда ұйымдасқан еді. Оның қызметіне орыс саясатшысы және Қазақстан мен Орта Азияны зерттеуші Г. Н. Потанин белсене қатысты, ол Ш. Ш. Уәлихановтың замандасы және досы болған
Еліміздің мәдениеті мен қоғамдық ой-пікірінің тарихын¬да қазақтың тұңғыш ғалымы, аса көрнекті демократ-зерт¬теуші Ш. Ш. Уәлиханов /1835-1865/ құрметті орын алады. Оның қоғамдық-саяси, ғылыми және әдеби қызметі қазақ даласында прогресшіл идеялардың тарауына үлкен жол ашты. Шоқан 1858-1859 жылдарда Шығыс Түркістанда болып, ондағы халықтардың тарихы мен этнографиясына, сондай-ақ осы сапарда Қырғыз елінің. тарихына байланысты бай материал жинап, соның негізінде көптеген еңбектер жазды. Оның қазақ халқының. тарихына байланысты жазғандары шығыстану ғылымына зор үлес болып қосылды. Ал орыстың атақты жазушы-философы Ф. Достоевскиймен өте жақын дос болды. Оның ағартушы-демократ ретіндегі көзқарасының қалыптасуына орыстың прогресшіл революционер-демократтары Н. Г. Чернышевский, Н. А. Добролюбов ықпал жасады. Шоқан Ресейдің ғылыми-жағрафиялық қоғамының толық, мүшесі болып сайланды.
Х1Х ғасырдың екінші жартысындағы көрнекті өнер иелері
Қазақстанда XІX ғасырдың 60-шы жылдарында халықтық мектептердің ашылуы аса көрнекті ағартушы, қоғам қайраткері, жаңашыл-педагог, этнограф, ғалым, қазақтың жазба әдебиетінің және тілінің негізін салушылардың бірі – Ыбырай Алтынсариннің ecімімен тығыз байланысты. Ыбырай орыс графикасына негіздеп қазақ әліп-биін жасады. Осы әліп-би бойынша жургізілген сабақтар ол ұйымдастырған қол-өнер және ауыл шаруашылығы училищелерінде қазақ балаларының дүниеге көзін ашты. Ал қазақ қыздарын өнер-білімге кеңінен тартты. Осы мақсатта ашылған қыздар мектеп-интернаты 1888 жылы Ырғызда, 1891 жылы Торғайда, 1893 жылы Қазалыда, 1895 жылы Қарабұтақта, 1896 жылы Ақтөбеде жұмыс істей бастады. Оны бітірген қыздар кейін қазақ даласында білім ұрығын септі. Ыбырай Орынбордағы ғылыми-жағpафиялық қоғамның тілші мүшесі болып сайланды.
1.Қазақстан тарихы. Очерк. А., 1993.
2.Қазақстан тарихы, 5 томдық. 3 том. А., 2001.
3.Мусин Ч. Қазақстан тарихы. А., 2005.
4.Маданов Х.М. Қазақ мәдениетінің қалыптасу кезеңдері. А.1995.
5.Марғұлан Ә.Х. Ежелгі жыр, аңыздар. А., 1985.
6. Древние цивилизации. – М.:Мысль, 1989;
7. Введение в культурологию. В 3-х томах. М.,1995.
8. Габитов Т. Культурология. А.,2001
9. Габитов Т. М. Мәдениеттануға кіріспе. А.,2001
10.Ғабитов Т.,Алимжанова. Мәдениеттану. Оқу құралы. А.2003
11.Тимошинов В.И. Культурология. Учебное пособие. М.2003.
12.Древняя цивилизация. М., 1989
13.Культурология. Антология. Т.1., М., 1994
14.Қоңыратбаев Ә. және Қоңыратбаева Т. Көне мәдениет жазбалары.
15. По следам древних культур Казахстана. А.,1979.
Гравюры на скалах. А.,1979.
16. Акишев К.А. Искусство и мифология саков. А.,1984.
17. Толеубаев А. Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов. А., 1991.
18. Жүсіп Баласағұн. Құтты білік. А., 1981.
19. Маданов Х.М. Қазақ мәдениетінің тарихы.
2.Қазақстан тарихы, 5 томдық. 3 том. А., 2001.
3.Мусин Ч. Қазақстан тарихы. А., 2005.
4.Маданов Х.М. Қазақ мәдениетінің қалыптасу кезеңдері. А.1995.
5.Марғұлан Ә.Х. Ежелгі жыр, аңыздар. А., 1985.
6. Древние цивилизации. – М.:Мысль, 1989;
7. Введение в культурологию. В 3-х томах. М.,1995.
8. Габитов Т. Культурология. А.,2001
9. Габитов Т. М. Мәдениеттануға кіріспе. А.,2001
10.Ғабитов Т.,Алимжанова. Мәдениеттану. Оқу құралы. А.2003
11.Тимошинов В.И. Культурология. Учебное пособие. М.2003.
12.Древняя цивилизация. М., 1989
13.Культурология. Антология. Т.1., М., 1994
14.Қоңыратбаев Ә. және Қоңыратбаева Т. Көне мәдениет жазбалары.
15. По следам древних культур Казахстана. А.,1979.
Гравюры на скалах. А.,1979.
16. Акишев К.А. Искусство и мифология саков. А.,1984.
17. Толеубаев А. Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов. А., 1991.
18. Жүсіп Баласағұн. Құтты білік. А., 1981.
19. Маданов Х.М. Қазақ мәдениетінің тарихы.
Х1Х-ХХ ҒҒ. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ҰЛТТЫҚ МӘДЕНИЕТІ
Дәстүр жалғастығы және заман талабы
Қазақстанның Ресей құрамына енуі туралы мынадай жалпы бір
схема (кесте) көп жылдар бойы “ақиқаттың бірден-бір көрінісі” деп
есептелініп келді:
Қазақстан Ресейге қосылмаса, жоңғар шапқыншылығынан халық ретіне құрып
кететін еді (алайда, XVІІІғ-дың ортасында Абылай хан мемлекеті жоңғарларды
түпкілікті жеңген).
Қазақ халқы Ресей арқылы Еуропаның озық мәдениетімен танысты (бұл
Америкадағы үндістердің “танысуына” тыс ұқсас).
Ресейге қосылу нәтижесінде Қазақстанда феодализм шайқалып, озық
капиталистік өндіріс тәсілі ене бастады (бай мәдени мұрасы бар үнді елінің
ағылшын отарына айналғандағы “жетістіктері сияқты”).
Дегенмен де орыс ғалымдары қазақ халқының тарихын, тұрмысын,мәдениеті
мен тілін зерттеуде көп жұмыс істеді. Олардың ішінде зерттеушілер В. В.
Радловтың, А. И. Левшиннің, В. В. Вельямин-Зерновтың, А. И. Добромысловтың,
украин ақыны Т. Г. Шевченконың т.б. есімдерді атап өтуге болады.
Қазақстан жерінде алғаш құрылған ірі ғылыми жағрафиялық қоғам 1868
жылы Орынборда ұйымдасқан еді. Оның қызметіне орыс саясатшысы және
Қазақстан мен Орта Азияны зерттеуші Г. Н. Потанин белсене қатысты, ол Ш. Ш.
Уәлихановтың замандасы және досы болған
Еліміздің мәдениеті мен қоғамдық ой-пікірінің тарихында қазақтың
тұңғыш ғалымы, аса көрнекті демократ-зерттеуші Ш. Ш. Уәлиханов 1835-1865
құрметті орын алады. Оның қоғамдық-саяси, ғылыми және әдеби қызметі қазақ
даласында прогресшіл идеялардың тарауына үлкен жол ашты. Шоқан 1858-1859
жылдарда Шығыс Түркістанда болып, ондағы халықтардың тарихы мен
этнографиясына, сондай-ақ осы сапарда Қырғыз елінің. тарихына байланысты
бай материал жинап, соның негізінде көптеген еңбектер жазды. Оның қазақ
халқының. тарихына байланысты жазғандары шығыстану ғылымына зор үлес болып
қосылды. Ал орыстың атақты жазушы-философы Ф. Достоевскиймен өте жақын дос
болды. Оның ағартушы-демократ ретіндегі көзқарасының қалыптасуына орыстың
прогресшіл революционер-демократтары Н. Г. Чернышевский, Н. А. Добролюбов
ықпал жасады. Шоқан Ресейдің ғылыми-жағрафиялық қоғамының толық, мүшесі
болып сайланды.
Х1Х ғасырдың екінші жартысындағы көрнекті өнер иелері
Қазақстанда XІX ғасырдың 60-шы жылдарында халықтық мектептердің ашылуы
аса көрнекті ағартушы, қоғам қайраткері, жаңашыл-педагог, этнограф, ғалым,
қазақтың жазба әдебиетінің және тілінің негізін салушылардың бірі – Ыбырай
Алтынсариннің ecімімен тығыз байланысты. Ыбырай орыс графикасына негіздеп
қазақ әліп-биін жасады. Осы әліп-би бойынша жургізілген сабақтар ол
ұйымдастырған қол-өнер және ауыл шаруашылығы училищелерінде қазақ
балаларының дүниеге көзін ашты. Ал қазақ қыздарын өнер-білімге кеңінен
тартты. Осы мақсатта ашылған қыздар мектеп-интернаты 1888 жылы Ырғызда,
1891 жылы Торғайда, 1893 жылы Қазалыда, 1895 жылы Қарабұтақта, 1896 жылы
Ақтөбеде жұмыс істей бастады. Оны бітірген қыздар кейін қазақ даласында
білім ұрығын септі. Ыбырай Орынбордағы ғылыми-жағpафиялық қоғамның тілші
мүшесі болып сайланды.
Ыбыраймен тұстас Батыс Қазақстанда өмір сүрген көрнекті қаламгер,
этнограф тарихшы Мұхамбет Салық Бабажанов 1832-1872 жж. өзінің
шығармашылығымен кеңінен мәлім. Орынбордағы кадет корпусын үздік бітірген
ол қазақтардың медениет, білімге деген ықыласын қолдап, қазақтың тарихына,
тұрмыс-тіршілігіне, Орал казак-орыстарының зорлық-зомбылығына байланысты
Петербургте, Мәскеуде, Астраханьда шығатын газеттер мен журналдарда
көптеген мақалалар жариялады. Ал орыстың ғылыми-жағрафиялы қоғамының мүшесі
болды.
XІX ғасырдың екінші жартысында өміp сүріп өздерінің халықтың мұң-
мұқтаждарымен үндесіп жатқан тамаша шығармаларымен танымал болған Махамбет,
Шернияз, Сүйінбай, олардан кейін іле-шала шыққан Бақтыбай, Марабай, Шөже,
Кемпірбай қазақ мәдениетінің тарихында өшпес із қалдырды. Қазақтың көрнекті
ақындары Орынбай, Шөже, Біржан, Жамбыл, Майкөт, Әсет, т.б өлең-жырлары
өздерінің терең мазмұнымен жұртшылықты тәнті eтті. Айтысқа түсіп жүлде
алып, өлеңдері жұрттың есінде, аузында жүрген қазақтан шыққан қыз-
келіншектер де аз болған жоқ. Сара, Айсұлу, Манат; Балқия, Рысжан, т.б.
солардың қатарына жатады.
Қазақ музыкасын дамытуға үлкен үлес қосқан Құрманғазы, Дәулеткерей,
Дина, Тәттімбет, Ықылас, атақты әншілер Мұхит, Әсет, Біржан сал, Жаяу
Мұсаның есімдері бүкіл қазақ даласына жайылды. Олардан қалған мол мұра
бүгінгі таңда да қазақ халқының игілігіне айналып отыр.
Қазақтың жазба әдебиетінің негізін салушы - Абай Құнанбаев. XІX
ғасырдың екінші жартысында өміp сүрген ол өлеңдер, дастандар, қара сөзбен
жазылған хикаялардың мол мұрасын қалдырды. Ол өз шығармаларында
адамгершілікке, рухани тазалыққа үндеді. Оларға жат қулық-сұмдыкты,
залымдықты шенеді. Ол туралы қазақтың аса көpнекті ойшыл жазушысы Мұхтар
Әуезов былай деп жазды: "Абай өзінің кіршіксіз ақ жүрегін тебіренткен
сансыз ойларын тамаша шығармалары мен жырларының бетіне маржандай
төгілдірді, оның әрбір бетінен, әрбір жолынан, әрбір сөзінен бізге соншама
ыстық, соншама жақын леп сезіледі, ол леп кешегі өткен заманның, кешегі
тәркі дүниенің соққан тынысы болса да бізге түсінікті, жүрегімізге қонымды.
Абай лебі, Абай үні, Абай тынысы - заман тынысы, халық үні. Бүгін ол үн
біздің үнімізге қосылып жаңғырып жаңа өpіc алып тұр".
Абайдың ақын шәкірттері өз балалары - Ақылбай, Мағауия, туысы Көкбай,
інісі Шәкәрім қазақ әдебиетінің алтын қорына қосылатын көптеген шығармалар
қалдырды. Әcіpece, Шәкәрім Құдайбердіұлының 1858-1931 жазғандары көп
болды. Ол соңғы уакытқа дейін халық жауы ретінде аталып, eсімі жұртка
белгісіз болып келді.
Адамдық; борыш ар үшін,
Барша адамзат қамы үшін,
Серт қылам еңбек етем деп,
Алдағы атар таң үшін,
деп серт еткен ол қазақ халқының мәртебесін биіктетіп, мол әдеби мұра
қалдырды. Шәкерім жазған "Қазақ шежіресін", "Қалқаман-Мамыр", "Еңлік-
Кебек", "Дума", "Дубровский әңгімесі" Пушкиннен деген поэмаларын, Хафиз
ақын өлеңдерінің, американ жазушысы Бичер-Стоу Гарриеттің "Том ағайдың
лашығы" деген романының, Лев Толстойдың шығармаларының қазақ тіліндегі
аудармаларын атауға болады. Қазақтың іpі ойшыл шежірешісі, ақыны Мәшүр
Жүсіп Кебеев те 1858-1931 осы Шәкерім тұстас өміp сүріп, халық сүйіп
оқитын шығармалар жазды.
Дәстүр мен жаңашылдық. Қазақ Ағартушылығы
XІX ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында қазақ халқының саяси-мәдени
өмірінде жарық жұлдыздай көзге түскен, әміршіл-әкімшіл заманның құрбаны
болып аттары ұзақ уақыт бойы аталмай келген Ахмет Байтұрсынов 1873-1938,
Мағжан Жұмабаев 1893-1938, Жүсіпбек Аймауытов 1889-1931, Міржақып
Дулатов 1885-1935 сияқты алыптардың мұраларымен қазақ халқы кейінгі кезде
ғана танысуға мүмкіндік алды. Олардың еңбектері мен олар туралы деректер
қазір көп жариялануда. Солардың арасында 1992 жылы "Жалын" баспасы шығарған
"Бес арыс" жинағын атауға болады.
Ахмет Байтұрсынов қазақ елінің тәуелсіздігі, қазақ халқының бақыты
үшін үлкен соқпақты жолдан өтіп, қазақтың тіл білімін дамытуға зор үлес
қосты. Оның аудармасында Крыловтың "қырық мысалы" қазақ тілінде шықты.
"Маса" деген атпен өлеңдер жинағы жарық көрді. Саясатқа, мәдениетке
байланысты орасан көп шығармалар жазды. Ол "Алаш" партиясын
ұйымдастырушылардың бірі. Ол өнерлі адам болған, шығарған әндері де
сақталrан. Оның еңбектерінің дені тілге байланысты, сондықтан да Қазақтың
ұлттық академиясының Тіл институтына Ахмет Байтұрсынов ecімі берілген.
Қазақтың Пушкині аталған Мағжан Жұмабаев сыршыл ақын болған. Мухтар
Әуезов оны қазақ ақындарының қара қордалы ауылында туып, Еуропадағы
мәдениетпен сұлулық сарайына барып, жайлауы жарасқан ақын деп суреттейді.
Ол қазақ әдебиетіндегі Абайдан кейінгі аса биік тұлғалардың бірі. Сондай
іpі тұлғалардың қатарына Жүсіпбек Аймауытовты да жатқызуға болады. Іpі
драматург, қара сөзбен жазғандары, өлеңдері көп бұл әдебиетшіні де халық
қатты қастерлеп сүйіп оқыған.
Мен біткен ойnаң жерге аласа ағаш,
Eмecпін жемісі көп тамаша ағаш,
Қалғанша жарты жаңқам мен ceнікі,
Пайдалан шаруаңа жараса, алаш
деп келетін Міржақып Дулатов тек ақын ғaнa емес, сонымен бірге үлкен
күрескер, саясатшы да болды. Ол "Алаш" партиясын құрып, Алаш Орда өкіметін
басқаруға қатысты. Қазақ елінің тәуелсіздігі үшін жан аямай күpecті.
Әдебиеттегі осы сияқты алыптардың өнегесімен, күpecтер қызып жатқан
күндерінде ұйымдастырылған " Айқап", "Қазақ" сияқты басылымдарда көркем
шығармалар, жарық жарияланымдарымен көpінген қазақ зиялылары аз болған жоқ.
Мұның өзі XІX ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында қазақтың ұлттық
мәдениетінің жаңа деңгейге көтеріліп келе жатқанын көрсетеді
Қазақстан Республикасының мәдени даму бағдарларын талдау
Әдебиет пен өнер саласындағы жетістіктер.
20-шы жылдардың екінші жартысынан бастап И. В. Сталиннің басқаруымен
қалыптасқан тоталитарлық жүйе Қазақстанның мәдениетінің дамуына үлкен
кеселін тигізді. Оның үстемдік eтyі нәтижесінде Қазақстандағы мәдениет
салалары Коммунистік партияның саясатына сәйкес жұмыс істeyre тиіс болды.
Әcіpece бұл халыққа білім беру саласында ерекше көрініc тапты. Атап
айтқанда, бұл кезде шығарылған оқулықтар, партия, комсомол және пионер
ұйымдары, жас ұрпақтың санасы мен мінез-құлқына сталинизмнің догмаларын
талқылады. Мектептің қызметі де бұрмаланды.
Бұл кезде халыққа білім беру ісінде, соның ішінде оқу орындарында
партиялық өміp күшейді. Оқу-тәрбие процестерін идеологияландырудың үстінде
жалпы көрсеткішті қудалау, оқу процестерін формальды жүргізу өрістеді.
Тоталитарлық жүйенің күшеюі халыққа жоғары білім беру саласында да өз
әcepін тигізді. Қазақстанның жоғары оқу орындары мен техникумдары халық
шаруашылығының кадр жөніндегі қажетін қанағаттандыра алмады. Студенттер мен
профессор-оқытушылар құрамында жергілікті халықтьң өкілдерінің саны баяу
өсті. 1936 ж. Қазақтың мемлекеттік университетіндегі 42 оқытушының 8 ғaнa
қазақ болды. 1940 жылы Алматы малдәрігерлік-зоотехникалық институты
студенттерінің арасында қазақтардьң үлес саны 12-ақ пайызын қамтыған.
Партиялық-мемлекеттік құрылымның идеологияландырылған саясаты
профессионалдық оқу орындарының жағдайына бәрінен де көп зиян келтірді.
Ғалымдарды, жоғары оқу орындары қызметкерлерін қудалау мен жазалау шаралары
20-шы жылдарда басталып, Сталин өлгенге дейін жургізілді. Осының
нәтижесінде 30-шы жылдардың орта кезінде А. Байтұрсынов, С. Асфендияров, Х.
Досмухамедов, Т.Жүргенов, О.Жандосов және басқа аса көрнекті ғалым,
педагогтардың өмірі қиылып кетті.
1928 жылы араб әрпі латын әрпімен, ал 1940 жылы кириллицамен (орыс
әрпімен) күштеп алмастырылды. Мұның кесірінен бір ұрпактың өмірі барысында
қазақ өзбек, түркімен, башқұрт, татар, қырғыздардың басым көпшілігі араб
жазуымен жарық көрген ата-баба мұрасын, рухани байлығын игеріп, пайдалануға
қабілетсіз болып шыкты. Ал мұның өзі көптеген халықтардың тарихи зердесін
көмескілеп, олардың белгілі тобының мәңгүрт болуына әкеп соқтырғанының бер
жағында, елдегі қазақтар Қытай Халык Республикасы, Aуғанстан, Иран сияқты
елдердегі сауаттарын араб жазуымен ашып, кітаптарды осы графикамен шығарып
келген шетелдік бауырлас қазақтармен хат жазысып, хабарласу мүмкіндігінен
айырылды.
1920-1930 жылдарда араб әрпімен шыққан басылымды пайдаланғандар
"пантуркист", "панисламист", тіпті, "халық жауы" деп жарияланып, қудалауға
ұшырайтын болды. Кітапхана қорларынан әкімшілдік-төрешілдік жүйенің
теориясы мен практикасына мазмұн мен қайшы басылымдар, ең алдымен олардың
ішіндегі араб әрпімен басылғандары аластатылды. Сонымен бірге дінге қарсы
күрес сорақылықпен жүргізілді. Шіркеулер мен мешіттердің мемлекет
қарамағына зорлықпен алынуы, оларды қopa-жайға, қоймаға, қосалқы жайға
айналдырылуы, дінге сенушілердің ар-ожданын аяққа басу, азаматтық сан
ғасырлық мәдени және рухани өміріндегі құрамдас бөлігі болып келген дінді
барша жұртқа құбыжық етіп көрсету халықтың орынды наразылығын туғызды.
Тоталитарлық мәдениет парадигмалары
Қазан төңкерісінен кейін тоталитарлық жүйенің үстемдігіне, оның
қайшылктарына қарамастан Қазақтың мәдени дамуында кейбір ілгерілеушіліктің
болғанын айту керек, оны біз мәдени төңкеріc деп атап келдік. Бұл төңкеріс
қилы-қилы жағдайлардың арқасында мүмкін болды.
Қазан төңкерісіне дейін Қазақстанда жалпы қоры 98 мың кітабы бар 139
кітапхана болса, 1925 жылы олардың саны 300-ге жетті. 1929 жылы
республикада 494 оқу үйі, 74 қызыл отау, 11 театр, 9 мұражай болды. Ауылдың
жерде 1747 кітапхана жұмыс істеді. Бірақ бұл кітапханалар мен оқу үйлері
жөнді ғимараты жоқ, қарабайыр жағдайда өміp сүрді. Олардың жұмысын
жүргізуші адамдардың сауаттары да, кәсіптік дәрежесі де төмен еді. Тіпті
қалалардың өздерінде мәдени ошақтарда істейтін адамдардың білім деңгейі
көбінесе төмен болатын. Бірақ білімге, мәдениетке деген халықтың
құштарлығы, ынта-ықыласы мәдениет ошақтарының қарапайым формада болса да
көбейе түсуінe жол ашты.
Республикада мерзімді баспасөз және кітап шығару іcі дамып келе жатты.
"Степная правда" қазіргі "Казахстанская правда" жене "Еңбекші қазақ"
газеттері, "Қазақстан" жорналы шыға бастады. Кеңес өкіметінің алrашқы
жылдарында газеттер мен жорналдар көбінесе мемлекеттік, кәсіподақтық,
кооперативтік қордың есебінен жаздырылып алынды және мәдени-ағарту
мекемелер желісіне, кеңестік және кооперативтік ұйымдарға келіп тұрды.
Газеттер жұрт көп жиналатын жерлерге ілінді, оларды дауыстап оқып беру іcі
ұйымдастырылды. Қазақстанның белгілі көптеген мәдениет қайраткерлері
өздерінің шығармашылық жолын осы газеттерде жалғастырды.
1925 жылы республикада не бары 31 газет, оның ішінде қазақ тілінде 13
газет шықты. Кейін олардың қатары өсе берді. 1930 жылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дәстүр жалғастығы және заман талабы
Қазақстанның Ресей құрамына енуі туралы мынадай жалпы бір
схема (кесте) көп жылдар бойы “ақиқаттың бірден-бір көрінісі” деп
есептелініп келді:
Қазақстан Ресейге қосылмаса, жоңғар шапқыншылығынан халық ретіне құрып
кететін еді (алайда, XVІІІғ-дың ортасында Абылай хан мемлекеті жоңғарларды
түпкілікті жеңген).
Қазақ халқы Ресей арқылы Еуропаның озық мәдениетімен танысты (бұл
Америкадағы үндістердің “танысуына” тыс ұқсас).
Ресейге қосылу нәтижесінде Қазақстанда феодализм шайқалып, озық
капиталистік өндіріс тәсілі ене бастады (бай мәдени мұрасы бар үнді елінің
ағылшын отарына айналғандағы “жетістіктері сияқты”).
Дегенмен де орыс ғалымдары қазақ халқының тарихын, тұрмысын,мәдениеті
мен тілін зерттеуде көп жұмыс істеді. Олардың ішінде зерттеушілер В. В.
Радловтың, А. И. Левшиннің, В. В. Вельямин-Зерновтың, А. И. Добромысловтың,
украин ақыны Т. Г. Шевченконың т.б. есімдерді атап өтуге болады.
Қазақстан жерінде алғаш құрылған ірі ғылыми жағрафиялық қоғам 1868
жылы Орынборда ұйымдасқан еді. Оның қызметіне орыс саясатшысы және
Қазақстан мен Орта Азияны зерттеуші Г. Н. Потанин белсене қатысты, ол Ш. Ш.
Уәлихановтың замандасы және досы болған
Еліміздің мәдениеті мен қоғамдық ой-пікірінің тарихында қазақтың
тұңғыш ғалымы, аса көрнекті демократ-зерттеуші Ш. Ш. Уәлиханов 1835-1865
құрметті орын алады. Оның қоғамдық-саяси, ғылыми және әдеби қызметі қазақ
даласында прогресшіл идеялардың тарауына үлкен жол ашты. Шоқан 1858-1859
жылдарда Шығыс Түркістанда болып, ондағы халықтардың тарихы мен
этнографиясына, сондай-ақ осы сапарда Қырғыз елінің. тарихына байланысты
бай материал жинап, соның негізінде көптеген еңбектер жазды. Оның қазақ
халқының. тарихына байланысты жазғандары шығыстану ғылымына зор үлес болып
қосылды. Ал орыстың атақты жазушы-философы Ф. Достоевскиймен өте жақын дос
болды. Оның ағартушы-демократ ретіндегі көзқарасының қалыптасуына орыстың
прогресшіл революционер-демократтары Н. Г. Чернышевский, Н. А. Добролюбов
ықпал жасады. Шоқан Ресейдің ғылыми-жағрафиялық қоғамының толық, мүшесі
болып сайланды.
Х1Х ғасырдың екінші жартысындағы көрнекті өнер иелері
Қазақстанда XІX ғасырдың 60-шы жылдарында халықтық мектептердің ашылуы
аса көрнекті ағартушы, қоғам қайраткері, жаңашыл-педагог, этнограф, ғалым,
қазақтың жазба әдебиетінің және тілінің негізін салушылардың бірі – Ыбырай
Алтынсариннің ecімімен тығыз байланысты. Ыбырай орыс графикасына негіздеп
қазақ әліп-биін жасады. Осы әліп-би бойынша жургізілген сабақтар ол
ұйымдастырған қол-өнер және ауыл шаруашылығы училищелерінде қазақ
балаларының дүниеге көзін ашты. Ал қазақ қыздарын өнер-білімге кеңінен
тартты. Осы мақсатта ашылған қыздар мектеп-интернаты 1888 жылы Ырғызда,
1891 жылы Торғайда, 1893 жылы Қазалыда, 1895 жылы Қарабұтақта, 1896 жылы
Ақтөбеде жұмыс істей бастады. Оны бітірген қыздар кейін қазақ даласында
білім ұрығын септі. Ыбырай Орынбордағы ғылыми-жағpафиялық қоғамның тілші
мүшесі болып сайланды.
Ыбыраймен тұстас Батыс Қазақстанда өмір сүрген көрнекті қаламгер,
этнограф тарихшы Мұхамбет Салық Бабажанов 1832-1872 жж. өзінің
шығармашылығымен кеңінен мәлім. Орынбордағы кадет корпусын үздік бітірген
ол қазақтардың медениет, білімге деген ықыласын қолдап, қазақтың тарихына,
тұрмыс-тіршілігіне, Орал казак-орыстарының зорлық-зомбылығына байланысты
Петербургте, Мәскеуде, Астраханьда шығатын газеттер мен журналдарда
көптеген мақалалар жариялады. Ал орыстың ғылыми-жағрафиялы қоғамының мүшесі
болды.
XІX ғасырдың екінші жартысында өміp сүріп өздерінің халықтың мұң-
мұқтаждарымен үндесіп жатқан тамаша шығармаларымен танымал болған Махамбет,
Шернияз, Сүйінбай, олардан кейін іле-шала шыққан Бақтыбай, Марабай, Шөже,
Кемпірбай қазақ мәдениетінің тарихында өшпес із қалдырды. Қазақтың көрнекті
ақындары Орынбай, Шөже, Біржан, Жамбыл, Майкөт, Әсет, т.б өлең-жырлары
өздерінің терең мазмұнымен жұртшылықты тәнті eтті. Айтысқа түсіп жүлде
алып, өлеңдері жұрттың есінде, аузында жүрген қазақтан шыққан қыз-
келіншектер де аз болған жоқ. Сара, Айсұлу, Манат; Балқия, Рысжан, т.б.
солардың қатарына жатады.
Қазақ музыкасын дамытуға үлкен үлес қосқан Құрманғазы, Дәулеткерей,
Дина, Тәттімбет, Ықылас, атақты әншілер Мұхит, Әсет, Біржан сал, Жаяу
Мұсаның есімдері бүкіл қазақ даласына жайылды. Олардан қалған мол мұра
бүгінгі таңда да қазақ халқының игілігіне айналып отыр.
Қазақтың жазба әдебиетінің негізін салушы - Абай Құнанбаев. XІX
ғасырдың екінші жартысында өміp сүрген ол өлеңдер, дастандар, қара сөзбен
жазылған хикаялардың мол мұрасын қалдырды. Ол өз шығармаларында
адамгершілікке, рухани тазалыққа үндеді. Оларға жат қулық-сұмдыкты,
залымдықты шенеді. Ол туралы қазақтың аса көpнекті ойшыл жазушысы Мұхтар
Әуезов былай деп жазды: "Абай өзінің кіршіксіз ақ жүрегін тебіренткен
сансыз ойларын тамаша шығармалары мен жырларының бетіне маржандай
төгілдірді, оның әрбір бетінен, әрбір жолынан, әрбір сөзінен бізге соншама
ыстық, соншама жақын леп сезіледі, ол леп кешегі өткен заманның, кешегі
тәркі дүниенің соққан тынысы болса да бізге түсінікті, жүрегімізге қонымды.
Абай лебі, Абай үні, Абай тынысы - заман тынысы, халық үні. Бүгін ол үн
біздің үнімізге қосылып жаңғырып жаңа өpіc алып тұр".
Абайдың ақын шәкірттері өз балалары - Ақылбай, Мағауия, туысы Көкбай,
інісі Шәкәрім қазақ әдебиетінің алтын қорына қосылатын көптеген шығармалар
қалдырды. Әcіpece, Шәкәрім Құдайбердіұлының 1858-1931 жазғандары көп
болды. Ол соңғы уакытқа дейін халық жауы ретінде аталып, eсімі жұртка
белгісіз болып келді.
Адамдық; борыш ар үшін,
Барша адамзат қамы үшін,
Серт қылам еңбек етем деп,
Алдағы атар таң үшін,
деп серт еткен ол қазақ халқының мәртебесін биіктетіп, мол әдеби мұра
қалдырды. Шәкерім жазған "Қазақ шежіресін", "Қалқаман-Мамыр", "Еңлік-
Кебек", "Дума", "Дубровский әңгімесі" Пушкиннен деген поэмаларын, Хафиз
ақын өлеңдерінің, американ жазушысы Бичер-Стоу Гарриеттің "Том ағайдың
лашығы" деген романының, Лев Толстойдың шығармаларының қазақ тіліндегі
аудармаларын атауға болады. Қазақтың іpі ойшыл шежірешісі, ақыны Мәшүр
Жүсіп Кебеев те 1858-1931 осы Шәкерім тұстас өміp сүріп, халық сүйіп
оқитын шығармалар жазды.
Дәстүр мен жаңашылдық. Қазақ Ағартушылығы
XІX ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында қазақ халқының саяси-мәдени
өмірінде жарық жұлдыздай көзге түскен, әміршіл-әкімшіл заманның құрбаны
болып аттары ұзақ уақыт бойы аталмай келген Ахмет Байтұрсынов 1873-1938,
Мағжан Жұмабаев 1893-1938, Жүсіпбек Аймауытов 1889-1931, Міржақып
Дулатов 1885-1935 сияқты алыптардың мұраларымен қазақ халқы кейінгі кезде
ғана танысуға мүмкіндік алды. Олардың еңбектері мен олар туралы деректер
қазір көп жариялануда. Солардың арасында 1992 жылы "Жалын" баспасы шығарған
"Бес арыс" жинағын атауға болады.
Ахмет Байтұрсынов қазақ елінің тәуелсіздігі, қазақ халқының бақыты
үшін үлкен соқпақты жолдан өтіп, қазақтың тіл білімін дамытуға зор үлес
қосты. Оның аудармасында Крыловтың "қырық мысалы" қазақ тілінде шықты.
"Маса" деген атпен өлеңдер жинағы жарық көрді. Саясатқа, мәдениетке
байланысты орасан көп шығармалар жазды. Ол "Алаш" партиясын
ұйымдастырушылардың бірі. Ол өнерлі адам болған, шығарған әндері де
сақталrан. Оның еңбектерінің дені тілге байланысты, сондықтан да Қазақтың
ұлттық академиясының Тіл институтына Ахмет Байтұрсынов ecімі берілген.
Қазақтың Пушкині аталған Мағжан Жұмабаев сыршыл ақын болған. Мухтар
Әуезов оны қазақ ақындарының қара қордалы ауылында туып, Еуропадағы
мәдениетпен сұлулық сарайына барып, жайлауы жарасқан ақын деп суреттейді.
Ол қазақ әдебиетіндегі Абайдан кейінгі аса биік тұлғалардың бірі. Сондай
іpі тұлғалардың қатарына Жүсіпбек Аймауытовты да жатқызуға болады. Іpі
драматург, қара сөзбен жазғандары, өлеңдері көп бұл әдебиетшіні де халық
қатты қастерлеп сүйіп оқыған.
Мен біткен ойnаң жерге аласа ағаш,
Eмecпін жемісі көп тамаша ағаш,
Қалғанша жарты жаңқам мен ceнікі,
Пайдалан шаруаңа жараса, алаш
деп келетін Міржақып Дулатов тек ақын ғaнa емес, сонымен бірге үлкен
күрескер, саясатшы да болды. Ол "Алаш" партиясын құрып, Алаш Орда өкіметін
басқаруға қатысты. Қазақ елінің тәуелсіздігі үшін жан аямай күpecті.
Әдебиеттегі осы сияқты алыптардың өнегесімен, күpecтер қызып жатқан
күндерінде ұйымдастырылған " Айқап", "Қазақ" сияқты басылымдарда көркем
шығармалар, жарық жарияланымдарымен көpінген қазақ зиялылары аз болған жоқ.
Мұның өзі XІX ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында қазақтың ұлттық
мәдениетінің жаңа деңгейге көтеріліп келе жатқанын көрсетеді
Қазақстан Республикасының мәдени даму бағдарларын талдау
Әдебиет пен өнер саласындағы жетістіктер.
20-шы жылдардың екінші жартысынан бастап И. В. Сталиннің басқаруымен
қалыптасқан тоталитарлық жүйе Қазақстанның мәдениетінің дамуына үлкен
кеселін тигізді. Оның үстемдік eтyі нәтижесінде Қазақстандағы мәдениет
салалары Коммунистік партияның саясатына сәйкес жұмыс істeyre тиіс болды.
Әcіpece бұл халыққа білім беру саласында ерекше көрініc тапты. Атап
айтқанда, бұл кезде шығарылған оқулықтар, партия, комсомол және пионер
ұйымдары, жас ұрпақтың санасы мен мінез-құлқына сталинизмнің догмаларын
талқылады. Мектептің қызметі де бұрмаланды.
Бұл кезде халыққа білім беру ісінде, соның ішінде оқу орындарында
партиялық өміp күшейді. Оқу-тәрбие процестерін идеологияландырудың үстінде
жалпы көрсеткішті қудалау, оқу процестерін формальды жүргізу өрістеді.
Тоталитарлық жүйенің күшеюі халыққа жоғары білім беру саласында да өз
әcepін тигізді. Қазақстанның жоғары оқу орындары мен техникумдары халық
шаруашылығының кадр жөніндегі қажетін қанағаттандыра алмады. Студенттер мен
профессор-оқытушылар құрамында жергілікті халықтьң өкілдерінің саны баяу
өсті. 1936 ж. Қазақтың мемлекеттік университетіндегі 42 оқытушының 8 ғaнa
қазақ болды. 1940 жылы Алматы малдәрігерлік-зоотехникалық институты
студенттерінің арасында қазақтардьң үлес саны 12-ақ пайызын қамтыған.
Партиялық-мемлекеттік құрылымның идеологияландырылған саясаты
профессионалдық оқу орындарының жағдайына бәрінен де көп зиян келтірді.
Ғалымдарды, жоғары оқу орындары қызметкерлерін қудалау мен жазалау шаралары
20-шы жылдарда басталып, Сталин өлгенге дейін жургізілді. Осының
нәтижесінде 30-шы жылдардың орта кезінде А. Байтұрсынов, С. Асфендияров, Х.
Досмухамедов, Т.Жүргенов, О.Жандосов және басқа аса көрнекті ғалым,
педагогтардың өмірі қиылып кетті.
1928 жылы араб әрпі латын әрпімен, ал 1940 жылы кириллицамен (орыс
әрпімен) күштеп алмастырылды. Мұның кесірінен бір ұрпактың өмірі барысында
қазақ өзбек, түркімен, башқұрт, татар, қырғыздардың басым көпшілігі араб
жазуымен жарық көрген ата-баба мұрасын, рухани байлығын игеріп, пайдалануға
қабілетсіз болып шыкты. Ал мұның өзі көптеген халықтардың тарихи зердесін
көмескілеп, олардың белгілі тобының мәңгүрт болуына әкеп соқтырғанының бер
жағында, елдегі қазақтар Қытай Халык Республикасы, Aуғанстан, Иран сияқты
елдердегі сауаттарын араб жазуымен ашып, кітаптарды осы графикамен шығарып
келген шетелдік бауырлас қазақтармен хат жазысып, хабарласу мүмкіндігінен
айырылды.
1920-1930 жылдарда араб әрпімен шыққан басылымды пайдаланғандар
"пантуркист", "панисламист", тіпті, "халық жауы" деп жарияланып, қудалауға
ұшырайтын болды. Кітапхана қорларынан әкімшілдік-төрешілдік жүйенің
теориясы мен практикасына мазмұн мен қайшы басылымдар, ең алдымен олардың
ішіндегі араб әрпімен басылғандары аластатылды. Сонымен бірге дінге қарсы
күрес сорақылықпен жүргізілді. Шіркеулер мен мешіттердің мемлекет
қарамағына зорлықпен алынуы, оларды қopa-жайға, қоймаға, қосалқы жайға
айналдырылуы, дінге сенушілердің ар-ожданын аяққа басу, азаматтық сан
ғасырлық мәдени және рухани өміріндегі құрамдас бөлігі болып келген дінді
барша жұртқа құбыжық етіп көрсету халықтың орынды наразылығын туғызды.
Тоталитарлық мәдениет парадигмалары
Қазан төңкерісінен кейін тоталитарлық жүйенің үстемдігіне, оның
қайшылктарына қарамастан Қазақтың мәдени дамуында кейбір ілгерілеушіліктің
болғанын айту керек, оны біз мәдени төңкеріc деп атап келдік. Бұл төңкеріс
қилы-қилы жағдайлардың арқасында мүмкін болды.
Қазан төңкерісіне дейін Қазақстанда жалпы қоры 98 мың кітабы бар 139
кітапхана болса, 1925 жылы олардың саны 300-ге жетті. 1929 жылы
республикада 494 оқу үйі, 74 қызыл отау, 11 театр, 9 мұражай болды. Ауылдың
жерде 1747 кітапхана жұмыс істеді. Бірақ бұл кітапханалар мен оқу үйлері
жөнді ғимараты жоқ, қарабайыр жағдайда өміp сүрді. Олардың жұмысын
жүргізуші адамдардың сауаттары да, кәсіптік дәрежесі де төмен еді. Тіпті
қалалардың өздерінде мәдени ошақтарда істейтін адамдардың білім деңгейі
көбінесе төмен болатын. Бірақ білімге, мәдениетке деген халықтың
құштарлығы, ынта-ықыласы мәдениет ошақтарының қарапайым формада болса да
көбейе түсуінe жол ашты.
Республикада мерзімді баспасөз және кітап шығару іcі дамып келе жатты.
"Степная правда" қазіргі "Казахстанская правда" жене "Еңбекші қазақ"
газеттері, "Қазақстан" жорналы шыға бастады. Кеңес өкіметінің алrашқы
жылдарында газеттер мен жорналдар көбінесе мемлекеттік, кәсіподақтық,
кооперативтік қордың есебінен жаздырылып алынды және мәдени-ағарту
мекемелер желісіне, кеңестік және кооперативтік ұйымдарға келіп тұрды.
Газеттер жұрт көп жиналатын жерлерге ілінді, оларды дауыстап оқып беру іcі
ұйымдастырылды. Қазақстанның белгілі көптеген мәдениет қайраткерлері
өздерінің шығармашылық жолын осы газеттерде жалғастырды.
1925 жылы республикада не бары 31 газет, оның ішінде қазақ тілінде 13
газет шықты. Кейін олардың қатары өсе берді. 1930 жылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz