Дамыған елдердің жоғары педагогикалық білім беру жүйелеріндегі инновациялық үдерістеріне салыстырма-лы педагогикалық талдау
Кіріспе 6 б
1. Жоғары білім беру жүйесіне салыстырмалы талдау жасаудың теориялық.әдіснамалық негізі
1.1 Дамыған елдердегі жоғары білім беру жүйелерінің негізгі мәселелері мен жайы туралы 10
1.2 Салыстырмалы.педагогикалық зерттеудің ұғымдық.түсініктік аппараты
21
1.3 Дамыған мемлекеттердегі кәсіби педагогикалық білім беру жүйесіне салыстырмалы.педагогикалық талдау жасаудың әдіснамалық қатыстары, принциптері мен әдістері 31
Бірінші бөлім бойынша қорытынды 45
2. Дамыған елдердегі жоғары кәсіби педагогикалық білім беру жүйесінің инновациялық үдерістерге жасалынған талдау нәтижелері мен оны реформалауға бағыт болатын жаңа тенденциялар
2.1 Дамыған елдердегі жоғары кәсіби педагогикалық білім беруге қойылатын мемлекеттік және қоғамдық талаптарға талдау жасау 46
2.2 Болашақ педагог кадрларын даярлауға қойылатын инновациялық талаптар мен жетекші тенденцияларға салыстырмалы талдау 55
2.3 Дамыған елдердің жоғары педагогикалық білім беру тәжірибелерін Қазақстандық жоғары білім беру жүйесінде қолдану мүмкіндігін талдау 63
Екінші бөлім бойынша қорытынды 75
Пайдаланған әдебиеттер 78
Қосымшалар 83
1. Жоғары білім беру жүйесіне салыстырмалы талдау жасаудың теориялық.әдіснамалық негізі
1.1 Дамыған елдердегі жоғары білім беру жүйелерінің негізгі мәселелері мен жайы туралы 10
1.2 Салыстырмалы.педагогикалық зерттеудің ұғымдық.түсініктік аппараты
21
1.3 Дамыған мемлекеттердегі кәсіби педагогикалық білім беру жүйесіне салыстырмалы.педагогикалық талдау жасаудың әдіснамалық қатыстары, принциптері мен әдістері 31
Бірінші бөлім бойынша қорытынды 45
2. Дамыған елдердегі жоғары кәсіби педагогикалық білім беру жүйесінің инновациялық үдерістерге жасалынған талдау нәтижелері мен оны реформалауға бағыт болатын жаңа тенденциялар
2.1 Дамыған елдердегі жоғары кәсіби педагогикалық білім беруге қойылатын мемлекеттік және қоғамдық талаптарға талдау жасау 46
2.2 Болашақ педагог кадрларын даярлауға қойылатын инновациялық талаптар мен жетекші тенденцияларға салыстырмалы талдау 55
2.3 Дамыған елдердің жоғары педагогикалық білім беру тәжірибелерін Қазақстандық жоғары білім беру жүйесінде қолдану мүмкіндігін талдау 63
Екінші бөлім бойынша қорытынды 75
Пайдаланған әдебиеттер 78
Қосымшалар 83
Қазақстан мемлекетінің, оның экономикалық қуаттылығы мен қауіпсіздігі көп жағдайда халықтың білім деңгейімен айқындалады, әсіресе жоғары білімді болашақ мамандардың кәсіби дайындығының сапасына тікелей тәуелді болады.
Қазақстанда білім беру жүйесінің әлемдік білім беру жүйесіне интеграциялануы, оның жоғары білім беру жүйесінде дамыған елдердегі кәсіби маман даярлау жетістіктеріне терең ғылыми талдау қажеттігін талап етіп отыр. Еліміздің Европалық білім беру жүйесі аймағына ену мақсатының нақты жүзеге асу мүмкіндігі айқындалған соң (2012 жылы Болон декларация-сына қол қойылды), дамыған елдердегі білім беру жүйесінің сапалылығын анықтау мақсатында салыстырмалы-педагогикалық талддау жасау қажеттілігі күн тәртібіне қойылды[2].
Дүние жүзінің көптеген елдеріндегі сияқгы, Қазақстан Республика-сында да қазіргі кезде білім беру жүйесін реформалау жүзеге асырылуда, ЮНЕСКО-ның жүйелеуі бойынша бұл реформа екінші типті реформалар қатарына жатады.
Өйткені, екінші типті реформалар тікелей білім беру жүйесіне катысты болады және олар осы жүйеден тыс болып жатқан әлеуметтік-саяси өзгерістерге байланысты білім берудің мақсаты мен міндеттерінің де өзгерісін туғызады. Алдымен, бұл реформалар білім жүйесінің, ақпарат және компьютер жүйесі мен технологиясының тез қарқынмен дамуы, білім берудің барлық саласында мәліметтердің дүниежүзілік және аймақтық ақпарат банктерінің пайда болуы мен оқытудың дәстүрлі әдістері арасыңдағы қайшылықтарды жоюға бағытталған.
Дүние жүзінің барша дамыған мемлекеттеріңде салыстырмалы педагогика саласыңда қарқынды да мақсатты зерттеу жұмыстары жүргізілу-де. Әр елде білім беру саласындағы ең соңғы жаңалықгарды салыстыра отырып жариялайтын арнаулы журналдар саны үздіксіз өсуде. Дүние жүзі ғалымдарының салыстырмалы педагогика саласыңда жүргізген ғылыми-зерттеу жұмыстарын аймақтық (Батыс Еуропа, Солтүстік Америка, Азия, Латын Америкасы, Африка) және дүниежүзілік (БҰҰ, ЮНЕСКО) орта-лықтар, сондай-ақ салыстырмалы педагогика жөніндегі халықаралық және аймақтық қоғамдар үйлестіріп отырады.
Қазіргі таңда дүниежүзілік салыстырмалы педагогиканың дамуында үш негізгі бағытты бөліп көрсетуге болады: салыстырмалы педагогикалық зерттеулер методологиясы; дүние жүзінің түрлі елдерінде білім беру саласы бойынша мәліметтердің дүниежүзілік және аймақтық ақпараттық компьютерлік банктерін құру; дамушы елдердің ұлттық білім беру жүйесін реформалаудың бағдарламаларын жасау және нақты көмек беру.
Сол себепті қазіргі кезеңде салыстырмалы педагогикаға, әсіресе білім беру жүйесін реформалау жөніндегі болжамдық ұсыныстарға ерекше ден қойылуда. Кәсіби маман мұғалімдерді даярлауда "Салыстырмалы педаго-гика" курсын оқыту міндетті болып саналатын елдер саны өсуде[3]. Соның өзіңде салыстырмалы педагогиканың методологиялық мәселелеріне басты назар аударылады. Осыған орай Қазақстан Республикасы білім беру жүйесі басшыларының, ғалымдардың, оқытушылардың, мұғалімдер мен калың жұртшылықтың шетелдердегі, әсіресе дамыған елдердегі білім беру жүйесіндегі өзгерістерді білуге ерекше мән беруі түсінікті. Салыстырмалы педагогика бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстарына, докторлық және каңдидаттық диссертацияларға жасалған талдау ол жұмыстардың көбінесе елтанушылық, баяндау, суреттеу сипатында екендігін көрсетеді, салыстыр- малы педагогика мен салыстырмалы педагогикалық зерттеулердің методоло-гиясы бойынша жұмыстар өте аз екенін көрсетіп отыр. Бұл жағдайға сәйкес шетелдердегі білім беру жөніндегі әр түрлі мәліметтерге деген талаптың күрт өсуі мен салыстырмалы педагогикадан орыс тіліңде, әсіресе қазақ тіліңде жазылған ғылыми жұмыстардың, оқулық пен оқу құралдарының тапшылығы арасындағы қайшылықтан туындап отырғаны мәлім болды.
Қазақстанда білім беру жүйесінің әлемдік білім беру жүйесіне интеграциялануы, оның жоғары білім беру жүйесінде дамыған елдердегі кәсіби маман даярлау жетістіктеріне терең ғылыми талдау қажеттігін талап етіп отыр. Еліміздің Европалық білім беру жүйесі аймағына ену мақсатының нақты жүзеге асу мүмкіндігі айқындалған соң (2012 жылы Болон декларация-сына қол қойылды), дамыған елдердегі білім беру жүйесінің сапалылығын анықтау мақсатында салыстырмалы-педагогикалық талддау жасау қажеттілігі күн тәртібіне қойылды[2].
Дүние жүзінің көптеген елдеріндегі сияқгы, Қазақстан Республика-сында да қазіргі кезде білім беру жүйесін реформалау жүзеге асырылуда, ЮНЕСКО-ның жүйелеуі бойынша бұл реформа екінші типті реформалар қатарына жатады.
Өйткені, екінші типті реформалар тікелей білім беру жүйесіне катысты болады және олар осы жүйеден тыс болып жатқан әлеуметтік-саяси өзгерістерге байланысты білім берудің мақсаты мен міндеттерінің де өзгерісін туғызады. Алдымен, бұл реформалар білім жүйесінің, ақпарат және компьютер жүйесі мен технологиясының тез қарқынмен дамуы, білім берудің барлық саласында мәліметтердің дүниежүзілік және аймақтық ақпарат банктерінің пайда болуы мен оқытудың дәстүрлі әдістері арасыңдағы қайшылықтарды жоюға бағытталған.
Дүние жүзінің барша дамыған мемлекеттеріңде салыстырмалы педагогика саласыңда қарқынды да мақсатты зерттеу жұмыстары жүргізілу-де. Әр елде білім беру саласындағы ең соңғы жаңалықгарды салыстыра отырып жариялайтын арнаулы журналдар саны үздіксіз өсуде. Дүние жүзі ғалымдарының салыстырмалы педагогика саласыңда жүргізген ғылыми-зерттеу жұмыстарын аймақтық (Батыс Еуропа, Солтүстік Америка, Азия, Латын Америкасы, Африка) және дүниежүзілік (БҰҰ, ЮНЕСКО) орта-лықтар, сондай-ақ салыстырмалы педагогика жөніндегі халықаралық және аймақтық қоғамдар үйлестіріп отырады.
Қазіргі таңда дүниежүзілік салыстырмалы педагогиканың дамуында үш негізгі бағытты бөліп көрсетуге болады: салыстырмалы педагогикалық зерттеулер методологиясы; дүние жүзінің түрлі елдерінде білім беру саласы бойынша мәліметтердің дүниежүзілік және аймақтық ақпараттық компьютерлік банктерін құру; дамушы елдердің ұлттық білім беру жүйесін реформалаудың бағдарламаларын жасау және нақты көмек беру.
Сол себепті қазіргі кезеңде салыстырмалы педагогикаға, әсіресе білім беру жүйесін реформалау жөніндегі болжамдық ұсыныстарға ерекше ден қойылуда. Кәсіби маман мұғалімдерді даярлауда "Салыстырмалы педаго-гика" курсын оқыту міндетті болып саналатын елдер саны өсуде[3]. Соның өзіңде салыстырмалы педагогиканың методологиялық мәселелеріне басты назар аударылады. Осыған орай Қазақстан Республикасы білім беру жүйесі басшыларының, ғалымдардың, оқытушылардың, мұғалімдер мен калың жұртшылықтың шетелдердегі, әсіресе дамыған елдердегі білім беру жүйесіндегі өзгерістерді білуге ерекше мән беруі түсінікті. Салыстырмалы педагогика бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстарына, докторлық және каңдидаттық диссертацияларға жасалған талдау ол жұмыстардың көбінесе елтанушылық, баяндау, суреттеу сипатында екендігін көрсетеді, салыстыр- малы педагогика мен салыстырмалы педагогикалық зерттеулердің методоло-гиясы бойынша жұмыстар өте аз екенін көрсетіп отыр. Бұл жағдайға сәйкес шетелдердегі білім беру жөніндегі әр түрлі мәліметтерге деген талаптың күрт өсуі мен салыстырмалы педагогикадан орыс тіліңде, әсіресе қазақ тіліңде жазылған ғылыми жұмыстардың, оқулық пен оқу құралдарының тапшылығы арасындағы қайшылықтан туындап отырғаны мәлім болды.
1. Қазақстан Республикасында 2011-2020ж.ж. білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы, Астана. 2010.
2. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан-2050» стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саясаты/ Қазақстан халқына жолдауы -Астана, 2012
3. Құсайынов А., Нұрғалиева Г.Қ.Салыстырмалы педагогика.-Алматы, 2002
4. Кочетов А.И. Культура педагогического исследования.-Минск,1996. С.52.
5. Столяренко А.М. Сравнительная педагогика./ Учебник авторизованного изложения. - М.,1992
6. Кочетов А.И. Педагогическое исследование. - Рязань.,1975. С. 24.
7. Велканов Н Введение в сравнительную педагогику/ учебное пособие. — Алматы, 1994. С.78.
8. Бежанов Н Введение в сравнительную педагогику/учебное пособие. - Алматы, 1994. С.80.
9. Вульфсон В. Л., Малькова 3. А. Сравнительная педагогика. Москва-Воронеж, 1996. С.76—77
10. Левин К, Литтл А, Конклаф К. Влияние образования на задачи развития (1) // Перспективы. Вопросы образования. ЮНЕСКО. — № 2 - М, 2009. С.31.
11. Педагогика / Под ред. Ю. К. Бабанского. - М: Просвещение, 1998. С.19.
12. Кусаинов А.К. Развитие образования в Казахстане и Германии. — Алматы: Ғылым, 1997. С. 47.
13. Лысова Е. Б. Становление и развитие сравнительной педагогики во Франции // Методологические проблемы сравнительной педагогаки. -М.,1991. С.27.
14. Митина В. С. Развитие сравнительной педагогики в США // Методологические проблемы сравнительной педагогики. - М.,2001.С.2-24
15. Холмс Б. Эволюция сравнительной педагогики // Перспективы. Вопросы образования. ЮНЕСКО. - М.,2006. С.45.
16. Воскресенская Н. М. Некоторые вопросы методологии сравнительной педагогики в Англии в 80-х годах: концегщия Б. Хоямза // Методологические проблемы сравнительной педагогики. - М.,1991. С.54-57.
17.Вульфсон Б. Л. Предмет и задачи сравнительной педагогики// Методологические проблемы сравнительной педагогики. - М.,1991. С.7.20
18. Агеенко Е.В. Реформы системы образования в новых землях ФРГ: Обзор, информ.. -М. : НИИВО, 1994.- Вып. 3.
19.Адаме Арвил В., Мидлтон Джон, Зайдерман Адриан. Доклад Всемирного банка о политике в области профессионального образова¬ния// Перспективы. Вопросы образования,- 1993 - N 2.
20. Акатьев А. П. Принципы и методы сравнительного анализа систем образования различных стран (по зарубежным источникам). -М.: НИИ проблем высшей школы, 1978.
21. Аксиологические аспекты историко-педагогического обосно¬вания страте-гии развития отечественного образования/ Под ред. 3. И. Равкина. - М., 1994.
22. Актуальные проблемы современной советской и зарубежной педагогики /Под ред. С.Ю.Алферова. - М. : НИИОП, 1988. - 98 с.
23. Алексеева Л. П., Шаблыгина Н. С. Преподавательские кадры: состояние и проблемы профессиональной компетентности.- М.: НИИВО, 1994.
24. Галаган А.И.. Реформы систем высшего образования в стра¬нах Центральной и Восточной Европы. Доклад на пленарном заседании Медународной научно-практической конференции (Проблемы академи-ческой и профессиональной мобильности в Евразийском регионе на пороге XXI века). Алматы, Изд. Экономика, 1996.
25. Галаган А.И.. Сравнительные иссследования систем образо¬вания: цели, методические основы и практика. Алматы, Изд. Эко¬номика, 1996.
26. Зуев В. М. Пути соврешенствования методологии прогнози¬рования развития высшей школы//Тенденции развития высшей и сред¬ней специальной школы, - М. : НИИВШ. - 1988.
27. Зуев В. М., Коссов Б. Б., Крылов A.A. Реализация гуманис¬тических целей высшего образования в новых социально-экономичес¬ких условиях. //Психологическая служба вуза: принципы, опыт рабо¬ты. М., 1993.
28. Иванове. С. Сравнительный анализ стандартов качества образования зарубежных стран и международных организаций//Сборник аннотационных отчетов... /Исследовательский центр проблем качества подготовки специалистов. М..1993. 180 с.
29. Ильин Г.Л. Образование и культура: поиски взаимного со¬ответствия,- М.: Исследовательский центр, 1992.
30. Ильин Г.Л. Постиндустриальная педагогическая технология в контексте проективного образования. //Проблемы психологии обра¬зования. М.: Иссл. центр, 1994, вып. 2. С. 26-37.
31. Ильин Г.Л. Проективное образование и реформация науки. М.,1993.100 с.
32. Никандров Н.Д. Современная высшая школа капиталистичес¬ких стран. Основные вопросы дидактики. -М., Высшая школа. 1978.
33. Никандров Н.Д. Россия: ценности общества на рубеже XXI века. -М.: Мирос, 1997.
34. Новое педагогическое мышление/ Под ред. А.В.Петровско¬го. - М.: Педагогика, 1989. - 278 с.
35. Новые методы и средства обучения. М.: МИЭРА, 1990.
36. Овсянников A.A. Высшая школа ( Социологические исследо¬вания ). - М. 1997.
37. Образование в современном мире: состояние и тенденции развития. /Под рел. М. И. Кондакова. -М., Педагогика, 1986.
38. Паркинсон С.Н. Закон Паркинсона. М.: Прогресс, 1988. с. 315.
39. Ананьев Б.Г. Человек как предмет познания. - 3-е изд. - СПб.: Пи¬тер, 2002.-288 с.
40. Бодалев А.А. Личность и общение //Избранные труды. - М.: Педа¬гогика, 1983.-271 с.
41.Личностный потенциал работника: Проблемы формирования и раз¬вития / под ред. В.Г. Нестерова, Л.И. Иванько. - М.: Наука, 1977. - 226 с
42.Прохорова М.В. Теоретические и методические основы формиро¬вания управленческой компетентности специалистов по физической культу¬ре и спорту в условиях высшего физкультурного образования: Дис. ... д.п.н. -СПб., 1992.-455с.
43. Аскин Я.Ф. Философский детерминизм и научное познание. - М., 1977.-189 с.
44.Терехов П. Проблема стандартизации высшего педагогического образования //Педагогика, 2001. - № 6. - С. 14
45.Сохань Л.В. Интеллектуальный потенциал личности: Социальная структура социалистического общества и всестороннее развитие личности. -М., 1983.-с.
46.Митина Л.М. Формирование профессионального самосознания у учителя //Вопросы психологии. - 1990. - № 3. - С.58 - 64
47. Профессиональная педагогика: Учебник для обучающихся по педа-гогическим специальностям и направлениям. -- М.: Ассоциация «Профес-сиональное образование», 1999. - 512 с.
48.Шиянов Е.Н. Гуманизация профессионального становления педа¬гога // Сов.педагогика. - 1991., №9, - с. 80-84
49.Мальковская Т.И. Социальная активность школьников. - М, 1978. -246с.
50.Балтабаев Н.Х. Педагогическая культурология: Учебное пособие. -Алматы: РНК, 2000. - 268 с.
51.Шевандрин Н.И. Психодиагностика, коррекция и развитие лично¬сти. - М.: Гуманитарный издательский центр ВЛАДОС, 1999. - 512 с.
52. Левин К. К проблеме финансирования образования // Перспективы. Вопросы образования. ЮНЕСКО. № 2. — М., 1987.
53. Левин К, Литтл А., Конклаф К. Влияние образования на задачи развития (I)// Перспективы. Вопросы образования. ЮНЕСКО. № 2. - М., 1984.
54. Левин К, Литтл А., Конклаф К Влияние образования на задачи развития (II) // Перспективы. Вопросы образования. ЮНЕСКО. № 3. - М., 1984.
55. Майор Федерико. Образование для всех: задача до 2000 г. // Перспективы. Вопросы образования. ЮНЕСКО. № 4. — М., 1991.
56. Марцинковский И.Б. Высшее образование: политика развитых стран капитализма // Советская педагогика. № 6. — М., 1988.
57. Методологические проблемы развития педагогической науки / Под ред. П.Р.Атутова, М.Н.Скаткина, Я.С.Турбовского. — М., 1985.
Методологические проблемы сравнительной педагогики: Сб. науч. статей. — М., 1991.
58. Минбаев Б. Роли лектора в британских университетах // Вестник высшей школы Казахстана. № 1 — Алматы, 1997.
59. Муминов ТА, ПалъговаЛ.К, Сейтмухамбетова Н.Ш., Оразаева Ф.Т. Структурно-организационные формы последипломного меди-цинского образования в сравнительном аспекте // Мировые образовательные технологии: основные тенденции, проблемы адаптации и эффективность: Матер. респ. научно-метод. конф., 25—26 апреля 1997 г. — Алматы, 1997.
60. Мусин К, С. Америкадағы педагопік білім жөне заң саясаты // Қазақстан мектебі. № 5. — Алматы, 1998.
61. Мусин Қ.С. Америкалық білім беру жуйесі // Қазақстан мектебі. № 6. — Алматы, 1996.
62. Мусин К.С. Методика проведения сравнительно-педагогических исследований // Вестник высшей школы Казахстана. № 1. — Алматы, 1998.
63. Мусин К.С. Методологические вопросы сравнительной педагогики // Поиск. № 1. — Алматы, 1997.
64. Мусин К.С. Профессиональная подготовка учителей в Вели-кобритании // Мировые образовательные технологии; основные тенденции, проблемы адаптации и эффективность: Матер. респ. научно-метод. конф., 25—26 апреля 1997 г. — Алматы, 1997.
65.Мусин Қ.С. Салыстырмалы педагогика туралы // Қазақстан мектебі. № 6. — Алматы, 1997.
66. Мусин К.С. Социальная политика в области педагогического образования: сравнительный анализ. — Алматы: АГУ, 1998.
67. Мусин К.С. Сравнительная педагогика: исторический экскурс // Вестник высшей школы Казахстана. № 1. — Алматы, 1997.
68. Мусин К.С. Финансовая политика Англии, СІПА, России и Казахстана в области педагогического образования // Вестник высшей школы Казахстана. № 3. — Алматы, 1998.
69. Никандров Н.Д. Сравнительная педагогика: Уроки и надежды // Советская педагогика. № 10. — М., 1988.
70. Нургалиева Т.К Ценностные ориенгации личности: мето-дология, теория, практика формирования. — Алматы: Ғылым, 1993.
71. Нургалиева І.К., Джусубалиева Д.М. Дистанционное образование. — Алматы: Ғылым, 1997.
72. Политология: Энциклопедический словарь. - МГ РиЫівһегз, 1993.
73. Проблемы методологии педагогики и методики исследований / Под ред. М. А. Данилоеа, Н. И. Болдырева. — М., 1971.
74. Сборник законодательных и нормативных документов по высшему образованию / Под ред. Б.КДамитова. — Алматы, 1996.
75. Словарь иностранных слов. — М.: Русский язык, 1980.
76. Современный экономический словарь. — М.: Инфра, 1996.
77. Соколов В. С. О государственной политике в области образования // Педагогика. № 6. — М., 1994.
78. Тазабеков К.А. Образовательная стратегия как органическая часть общего видения будущего развития страны // Мировые образовательные технологии: основные тенденции, проблемы адаптации и эффективность: Матер. респ. научно-метод. конф., 25—26 апреля 1997 г. — Алматы, 1997.
79. Таршис Е.К О сравнительно-педагогических исследованиях в Англии // Критика буржуазных течений в педагогике. — М., 1977.
80. Тейнман Алъберт. Системы возобновляемого образования // Перспективы. Вопросы образования. ЮНЕСКО. № 1—2. — М., 1992.
ссии: философия, идеология, политика // Педагогика. № 6. — М., 1994.
81. Фэгерлинд И, Шестедт Б. Европа: тенденции и проблемы // Перспективы. Вопросы образования. ЮНЕСКО. № 1—2. — М., 2007.
82. Хамадаш Али. Неформальное образование: концепции, состояние, перспективы // Перспективы. Вопросы образования. ЮНЕСКО. № 1-2. - М., 2008.
83. Холмс Брайен. Эволюция сравнительной педагогики // Перспективы. Вопросы образования. ЮНЕСКО.№ 2. — М., 2009.
84. Хорольский В.С. О некоторых методологических аспектах "сравнительной педагогики" // Политика капиталистических государств в области образования. / Под ред. З.А. Мальковой, Г.Г Гофман, Б.Л. Вулъфсона. - М.,2003.
85. Хюсен Торстен. Педагогические исследования: опыт само-критики // Перспективы. Вопросы образования. ЮНЕСКО. № 3. - М., 1990.
86. Шривер Йюрген. Предметный дуализм сравнительной педагогики // Перспективы. Вопросы образования. ЮНЕСКО. № 3. - М., 1990.
2. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан-2050» стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саясаты/ Қазақстан халқына жолдауы -Астана, 2012
3. Құсайынов А., Нұрғалиева Г.Қ.Салыстырмалы педагогика.-Алматы, 2002
4. Кочетов А.И. Культура педагогического исследования.-Минск,1996. С.52.
5. Столяренко А.М. Сравнительная педагогика./ Учебник авторизованного изложения. - М.,1992
6. Кочетов А.И. Педагогическое исследование. - Рязань.,1975. С. 24.
7. Велканов Н Введение в сравнительную педагогику/ учебное пособие. — Алматы, 1994. С.78.
8. Бежанов Н Введение в сравнительную педагогику/учебное пособие. - Алматы, 1994. С.80.
9. Вульфсон В. Л., Малькова 3. А. Сравнительная педагогика. Москва-Воронеж, 1996. С.76—77
10. Левин К, Литтл А, Конклаф К. Влияние образования на задачи развития (1) // Перспективы. Вопросы образования. ЮНЕСКО. — № 2 - М, 2009. С.31.
11. Педагогика / Под ред. Ю. К. Бабанского. - М: Просвещение, 1998. С.19.
12. Кусаинов А.К. Развитие образования в Казахстане и Германии. — Алматы: Ғылым, 1997. С. 47.
13. Лысова Е. Б. Становление и развитие сравнительной педагогики во Франции // Методологические проблемы сравнительной педагогаки. -М.,1991. С.27.
14. Митина В. С. Развитие сравнительной педагогики в США // Методологические проблемы сравнительной педагогики. - М.,2001.С.2-24
15. Холмс Б. Эволюция сравнительной педагогики // Перспективы. Вопросы образования. ЮНЕСКО. - М.,2006. С.45.
16. Воскресенская Н. М. Некоторые вопросы методологии сравнительной педагогики в Англии в 80-х годах: концегщия Б. Хоямза // Методологические проблемы сравнительной педагогики. - М.,1991. С.54-57.
17.Вульфсон Б. Л. Предмет и задачи сравнительной педагогики// Методологические проблемы сравнительной педагогики. - М.,1991. С.7.20
18. Агеенко Е.В. Реформы системы образования в новых землях ФРГ: Обзор, информ.. -М. : НИИВО, 1994.- Вып. 3.
19.Адаме Арвил В., Мидлтон Джон, Зайдерман Адриан. Доклад Всемирного банка о политике в области профессионального образова¬ния// Перспективы. Вопросы образования,- 1993 - N 2.
20. Акатьев А. П. Принципы и методы сравнительного анализа систем образования различных стран (по зарубежным источникам). -М.: НИИ проблем высшей школы, 1978.
21. Аксиологические аспекты историко-педагогического обосно¬вания страте-гии развития отечественного образования/ Под ред. 3. И. Равкина. - М., 1994.
22. Актуальные проблемы современной советской и зарубежной педагогики /Под ред. С.Ю.Алферова. - М. : НИИОП, 1988. - 98 с.
23. Алексеева Л. П., Шаблыгина Н. С. Преподавательские кадры: состояние и проблемы профессиональной компетентности.- М.: НИИВО, 1994.
24. Галаган А.И.. Реформы систем высшего образования в стра¬нах Центральной и Восточной Европы. Доклад на пленарном заседании Медународной научно-практической конференции (Проблемы академи-ческой и профессиональной мобильности в Евразийском регионе на пороге XXI века). Алматы, Изд. Экономика, 1996.
25. Галаган А.И.. Сравнительные иссследования систем образо¬вания: цели, методические основы и практика. Алматы, Изд. Эко¬номика, 1996.
26. Зуев В. М. Пути соврешенствования методологии прогнози¬рования развития высшей школы//Тенденции развития высшей и сред¬ней специальной школы, - М. : НИИВШ. - 1988.
27. Зуев В. М., Коссов Б. Б., Крылов A.A. Реализация гуманис¬тических целей высшего образования в новых социально-экономичес¬ких условиях. //Психологическая служба вуза: принципы, опыт рабо¬ты. М., 1993.
28. Иванове. С. Сравнительный анализ стандартов качества образования зарубежных стран и международных организаций//Сборник аннотационных отчетов... /Исследовательский центр проблем качества подготовки специалистов. М..1993. 180 с.
29. Ильин Г.Л. Образование и культура: поиски взаимного со¬ответствия,- М.: Исследовательский центр, 1992.
30. Ильин Г.Л. Постиндустриальная педагогическая технология в контексте проективного образования. //Проблемы психологии обра¬зования. М.: Иссл. центр, 1994, вып. 2. С. 26-37.
31. Ильин Г.Л. Проективное образование и реформация науки. М.,1993.100 с.
32. Никандров Н.Д. Современная высшая школа капиталистичес¬ких стран. Основные вопросы дидактики. -М., Высшая школа. 1978.
33. Никандров Н.Д. Россия: ценности общества на рубеже XXI века. -М.: Мирос, 1997.
34. Новое педагогическое мышление/ Под ред. А.В.Петровско¬го. - М.: Педагогика, 1989. - 278 с.
35. Новые методы и средства обучения. М.: МИЭРА, 1990.
36. Овсянников A.A. Высшая школа ( Социологические исследо¬вания ). - М. 1997.
37. Образование в современном мире: состояние и тенденции развития. /Под рел. М. И. Кондакова. -М., Педагогика, 1986.
38. Паркинсон С.Н. Закон Паркинсона. М.: Прогресс, 1988. с. 315.
39. Ананьев Б.Г. Человек как предмет познания. - 3-е изд. - СПб.: Пи¬тер, 2002.-288 с.
40. Бодалев А.А. Личность и общение //Избранные труды. - М.: Педа¬гогика, 1983.-271 с.
41.Личностный потенциал работника: Проблемы формирования и раз¬вития / под ред. В.Г. Нестерова, Л.И. Иванько. - М.: Наука, 1977. - 226 с
42.Прохорова М.В. Теоретические и методические основы формиро¬вания управленческой компетентности специалистов по физической культу¬ре и спорту в условиях высшего физкультурного образования: Дис. ... д.п.н. -СПб., 1992.-455с.
43. Аскин Я.Ф. Философский детерминизм и научное познание. - М., 1977.-189 с.
44.Терехов П. Проблема стандартизации высшего педагогического образования //Педагогика, 2001. - № 6. - С. 14
45.Сохань Л.В. Интеллектуальный потенциал личности: Социальная структура социалистического общества и всестороннее развитие личности. -М., 1983.-с.
46.Митина Л.М. Формирование профессионального самосознания у учителя //Вопросы психологии. - 1990. - № 3. - С.58 - 64
47. Профессиональная педагогика: Учебник для обучающихся по педа-гогическим специальностям и направлениям. -- М.: Ассоциация «Профес-сиональное образование», 1999. - 512 с.
48.Шиянов Е.Н. Гуманизация профессионального становления педа¬гога // Сов.педагогика. - 1991., №9, - с. 80-84
49.Мальковская Т.И. Социальная активность школьников. - М, 1978. -246с.
50.Балтабаев Н.Х. Педагогическая культурология: Учебное пособие. -Алматы: РНК, 2000. - 268 с.
51.Шевандрин Н.И. Психодиагностика, коррекция и развитие лично¬сти. - М.: Гуманитарный издательский центр ВЛАДОС, 1999. - 512 с.
52. Левин К. К проблеме финансирования образования // Перспективы. Вопросы образования. ЮНЕСКО. № 2. — М., 1987.
53. Левин К, Литтл А., Конклаф К. Влияние образования на задачи развития (I)// Перспективы. Вопросы образования. ЮНЕСКО. № 2. - М., 1984.
54. Левин К, Литтл А., Конклаф К Влияние образования на задачи развития (II) // Перспективы. Вопросы образования. ЮНЕСКО. № 3. - М., 1984.
55. Майор Федерико. Образование для всех: задача до 2000 г. // Перспективы. Вопросы образования. ЮНЕСКО. № 4. — М., 1991.
56. Марцинковский И.Б. Высшее образование: политика развитых стран капитализма // Советская педагогика. № 6. — М., 1988.
57. Методологические проблемы развития педагогической науки / Под ред. П.Р.Атутова, М.Н.Скаткина, Я.С.Турбовского. — М., 1985.
Методологические проблемы сравнительной педагогики: Сб. науч. статей. — М., 1991.
58. Минбаев Б. Роли лектора в британских университетах // Вестник высшей школы Казахстана. № 1 — Алматы, 1997.
59. Муминов ТА, ПалъговаЛ.К, Сейтмухамбетова Н.Ш., Оразаева Ф.Т. Структурно-организационные формы последипломного меди-цинского образования в сравнительном аспекте // Мировые образовательные технологии: основные тенденции, проблемы адаптации и эффективность: Матер. респ. научно-метод. конф., 25—26 апреля 1997 г. — Алматы, 1997.
60. Мусин К, С. Америкадағы педагопік білім жөне заң саясаты // Қазақстан мектебі. № 5. — Алматы, 1998.
61. Мусин Қ.С. Америкалық білім беру жуйесі // Қазақстан мектебі. № 6. — Алматы, 1996.
62. Мусин К.С. Методика проведения сравнительно-педагогических исследований // Вестник высшей школы Казахстана. № 1. — Алматы, 1998.
63. Мусин К.С. Методологические вопросы сравнительной педагогики // Поиск. № 1. — Алматы, 1997.
64. Мусин К.С. Профессиональная подготовка учителей в Вели-кобритании // Мировые образовательные технологии; основные тенденции, проблемы адаптации и эффективность: Матер. респ. научно-метод. конф., 25—26 апреля 1997 г. — Алматы, 1997.
65.Мусин Қ.С. Салыстырмалы педагогика туралы // Қазақстан мектебі. № 6. — Алматы, 1997.
66. Мусин К.С. Социальная политика в области педагогического образования: сравнительный анализ. — Алматы: АГУ, 1998.
67. Мусин К.С. Сравнительная педагогика: исторический экскурс // Вестник высшей школы Казахстана. № 1. — Алматы, 1997.
68. Мусин К.С. Финансовая политика Англии, СІПА, России и Казахстана в области педагогического образования // Вестник высшей школы Казахстана. № 3. — Алматы, 1998.
69. Никандров Н.Д. Сравнительная педагогика: Уроки и надежды // Советская педагогика. № 10. — М., 1988.
70. Нургалиева Т.К Ценностные ориенгации личности: мето-дология, теория, практика формирования. — Алматы: Ғылым, 1993.
71. Нургалиева І.К., Джусубалиева Д.М. Дистанционное образование. — Алматы: Ғылым, 1997.
72. Политология: Энциклопедический словарь. - МГ РиЫівһегз, 1993.
73. Проблемы методологии педагогики и методики исследований / Под ред. М. А. Данилоеа, Н. И. Болдырева. — М., 1971.
74. Сборник законодательных и нормативных документов по высшему образованию / Под ред. Б.КДамитова. — Алматы, 1996.
75. Словарь иностранных слов. — М.: Русский язык, 1980.
76. Современный экономический словарь. — М.: Инфра, 1996.
77. Соколов В. С. О государственной политике в области образования // Педагогика. № 6. — М., 1994.
78. Тазабеков К.А. Образовательная стратегия как органическая часть общего видения будущего развития страны // Мировые образовательные технологии: основные тенденции, проблемы адаптации и эффективность: Матер. респ. научно-метод. конф., 25—26 апреля 1997 г. — Алматы, 1997.
79. Таршис Е.К О сравнительно-педагогических исследованиях в Англии // Критика буржуазных течений в педагогике. — М., 1977.
80. Тейнман Алъберт. Системы возобновляемого образования // Перспективы. Вопросы образования. ЮНЕСКО. № 1—2. — М., 1992.
ссии: философия, идеология, политика // Педагогика. № 6. — М., 1994.
81. Фэгерлинд И, Шестедт Б. Европа: тенденции и проблемы // Перспективы. Вопросы образования. ЮНЕСКО. № 1—2. — М., 2007.
82. Хамадаш Али. Неформальное образование: концепции, состояние, перспективы // Перспективы. Вопросы образования. ЮНЕСКО. № 1-2. - М., 2008.
83. Холмс Брайен. Эволюция сравнительной педагогики // Перспективы. Вопросы образования. ЮНЕСКО.№ 2. — М., 2009.
84. Хорольский В.С. О некоторых методологических аспектах "сравнительной педагогики" // Политика капиталистических государств в области образования. / Под ред. З.А. Мальковой, Г.Г Гофман, Б.Л. Вулъфсона. - М.,2003.
85. Хюсен Торстен. Педагогические исследования: опыт само-критики // Перспективы. Вопросы образования. ЮНЕСКО. № 3. - М., 1990.
86. Шривер Йюрген. Предметный дуализм сравнительной педагогики // Перспективы. Вопросы образования. ЮНЕСКО. № 3. - М., 1990.
ДАМЫҒАН ЕЛДЕРДІҢ ЖОҒАРЫ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕЛЕРІНДЕГІ ИННОВАЦИЯЛЫҚ
ҮДЕРІСТЕРІНЕ САЛЫСТЫРМА-ЛЫ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТАЛДАУ
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
6 б
1. Жоғары білім беру жүйесіне салыстырмалы талдау жасаудың теориялық-
әдіснамалық негізі
1. Дамыған елдердегі жоғары білім беру жүйелерінің негізгі мәселелері мен
жайы туралы
10
2. Салыстырмалы-педагогикалық зерттеудің ұғымдық-түсініктік аппараты
21
3. Дамыған мемлекеттердегі кәсіби педагогикалық білім беру жүйесіне
салыстырмалы-педагогикалық талдау жасаудың әдіснамалық қатыстары,
принциптері мен әдістері
31
Бірінші бөлім бойынша қорытынды
45
2. Дамыған елдердегі жоғары кәсіби педагогикалық білім беру жүйесінің
инновациялық үдерістерге жасалынған талдау нәтижелері мен оны реформалауға
бағыт болатын жаңа тенденциялар
2.1 Дамыған елдердегі жоғары кәсіби педагогикалық білім беруге қойылатын
мемлекеттік және қоғамдық талаптарға талдау жасау 46
2.2 Болашақ педагог кадрларын даярлауға қойылатын инновациялық талаптар мен
жетекші тенденцияларға салыстырмалы талдау 55
2.3 Дамыған елдердің жоғары педагогикалық білім беру тәжірибелерін
Қазақстандық жоғары білім беру жүйесінде қолдану мүмкіндігін талдау 63
Екінші бөлім бойынша қорытынды
75
Қорытынды
76
Пайдаланған әдебиеттер
78
Қосымшалар
83
КІРІСПЕ
Қазақстан мемлекетінің, оның экономикалық қуаттылығы мен қауіпсіздігі
көп жағдайда халықтың білім деңгейімен айқындалады, әсіресе жоғары білімді
болашақ мамандардың кәсіби дайындығының сапасына тікелей тәуелді болады.
Қазақстанда білім беру жүйесінің әлемдік білім беру жүйесіне
интеграциялануы, оның жоғары білім беру жүйесінде дамыған елдердегі кәсіби
маман даярлау жетістіктеріне терең ғылыми талдау қажеттігін талап етіп
отыр. Еліміздің Европалық білім беру жүйесі аймағына ену мақсатының нақты
жүзеге асу мүмкіндігі айқындалған соң (2012 жылы Болон декларация-сына қол
қойылды), дамыған елдердегі білім беру жүйесінің сапалылығын анықтау
мақсатында салыстырмалы-педагогикалық талддау жасау қажеттілігі күн
тәртібіне қойылды[2].
Дүние жүзінің көптеген елдеріндегі сияқгы, Қазақстан Республика-сында
да қазіргі кезде білім беру жүйесін реформалау жүзеге асырылуда, ЮНЕСКО-ның
жүйелеуі бойынша бұл реформа екінші типті реформалар қатарына жатады.
Өйткені, екінші типті реформалар тікелей білім беру жүйесіне катысты
болады және олар осы жүйеден тыс болып жатқан әлеуметтік-саяси өзгерістерге
байланысты білім берудің мақсаты мен міндеттерінің де өзгерісін туғызады.
Алдымен, бұл реформалар білім жүйесінің, ақпарат және компьютер жүйесі мен
технологиясының тез қарқынмен дамуы, білім берудің барлық саласында
мәліметтердің дүниежүзілік және аймақтық ақпарат банктерінің пайда болуы
мен оқытудың дәстүрлі әдістері арасыңдағы қайшылықтарды жоюға бағытталған.
Дүние жүзінің барша дамыған мемлекеттеріңде салыстырмалы педагогика
саласыңда қарқынды да мақсатты зерттеу жұмыстары жүргізілу-де. Әр елде
білім беру саласындағы ең соңғы жаңалықгарды салыстыра отырып жариялайтын
арнаулы журналдар саны үздіксіз өсуде. Дүние жүзі ғалымдарының салыстырмалы
педагогика саласыңда жүргізген ғылыми-зерттеу жұмыстарын аймақтық (Батыс
Еуропа, Солтүстік Америка, Азия, Латын Америкасы, Африка) және дүниежүзілік
(БҰҰ, ЮНЕСКО) орта-лықтар, сондай-ақ салыстырмалы педагогика жөніндегі
халықаралық және аймақтық қоғамдар үйлестіріп отырады.
Қазіргі таңда дүниежүзілік салыстырмалы педагогиканың дамуында үш
негізгі бағытты бөліп көрсетуге болады: салыстырмалы педагогикалық
зерттеулер методологиясы; дүние жүзінің түрлі елдерінде білім беру саласы
бойынша мәліметтердің дүниежүзілік және аймақтық ақпараттық компьютерлік
банктерін құру; дамушы елдердің ұлттық білім беру жүйесін реформалаудың
бағдарламаларын жасау және нақты көмек беру.
Сол себепті қазіргі кезеңде салыстырмалы педагогикаға, әсіресе білім
беру жүйесін реформалау жөніндегі болжамдық ұсыныстарға ерекше ден
қойылуда. Кәсіби маман мұғалімдерді даярлауда "Салыстырмалы педаго-гика"
курсын оқыту міндетті болып саналатын елдер саны өсуде[3]. Соның өзіңде
салыстырмалы педагогиканың методологиялық мәселелеріне басты назар
аударылады. Осыған орай Қазақстан Республикасы білім беру жүйесі
басшыларының, ғалымдардың, оқытушылардың, мұғалімдер мен калың жұртшылықтың
шетелдердегі, әсіресе дамыған елдердегі білім беру жүйесіндегі өзгерістерді
білуге ерекше мән беруі түсінікті. Салыстырмалы педагогика бойынша ғылыми-
зерттеу жұмыстарына, докторлық және каңдидаттық диссертацияларға жасалған
талдау ол жұмыстардың көбінесе елтанушылық, баяндау, суреттеу сипатында
екендігін көрсетеді, салыстыр- малы педагогика мен салыстырмалы
педагогикалық зерттеулердің методоло-гиясы бойынша жұмыстар өте аз екенін
көрсетіп отыр. Бұл жағдайға сәйкес шетелдердегі білім беру жөніндегі әр
түрлі мәліметтерге деген талаптың күрт өсуі мен салыстырмалы педагогикадан
орыс тіліңде, әсіресе қазақ тіліңде жазылған ғылыми жұмыстардың, оқулық пен
оқу құралдарының тапшылығы арасындағы қайшылықтан туындап отырғаны мәлім
болды.
Сондықтан да дүниежүзілік педагогикалық қауымдастықтың әлемдегі
мемлекеттердің немесе халықтардың және жеке тұлғалардың жан-жақты даму
талабына сай білім беруді жетілдірудің ұтымды жолдарын болжау мақсатымен
білім берудің жүйелерін тарихи-салыстырмалы типологиялық тұрғыдан зерттеп,
соның нәтижесінде оның даму заңдылықтарын, жалпы және аймақтық
тенденциялары мен арнайы ерекшеліктерін анықтау бағытында салыстырмалы-
педагогикалық талдау әдісі өзекті мәселе болып табылады.
Ғылыми-педагогикалық білімдердің сапалылық дәрежесін көрсететін
салыстырмалы-педагогикалық талдау әдісі мынадай міндеттерді шешуде жетекші
қызмет атқара алады: басқа елдердің білім беруді реформалау тәжірибесін
зерттеу; білім берудің шетелдік тәжірибесін өз еліндегі тәжірибемен
салыстырып, айырмашылықтарьша педагогикалық баға беру; Қазақстан
Республикасында білім берудің тәжірибесін зерттеген шетелдік
зерттеушілердің материалдарын талдау; шетел тәжірибесінің элементтерін
еліміздің білім беру жүйесіне тасымалдаудың мүмкіндіктері мен жолдарын
анықтау; қазақстандық білім беру жүйесін дүниежүзілік және еуро-азиялық
білім беру жүйелерімен ұштастыру шараларын қарастыру; білім беру
проблемалары жөнінде халықаралық зерттеулерге қатынасу.
Дүние жүзіндегі білім беру жүйесінің сан алуандығы, педагогикалық
тәжірибенің қарама-қайшылығы, тәрбие және білім беру мәселелері жөнінде
ғылыми мектеп тұжырымдамасы теориясы, әр түрлі бағыттарының көптігі
салыстырмалы педагогикалық зерттеулер жүргізуде толып жатқан методо-
логиялық тәсідцердің қолданылуына негіз болып отыр. Оның үстіне әр
зерттеуші зерттелетін мәселеге өз еліндегі білім беру ісінің және
салыстырмалы педагогиканың даму дәрежесіне сай өз көзқарасын енгізуге
тырысады[14].
Сол себепті де салыстырмалы педагогиканы зерттеушілердің алдында
тұрған мақсат, міндеттерінің және методологиялық тесілдердің алуан түрлі
болуы салыстырмалы педагогикалық зерттеулердің құрылымына да әсер етпей
қойған жоқ.
Күні бүгінге дейін салыстырмалы педагогиканың теориясы мен
практикасының тарихи дамуы барысында әр түрлі елдердің зерттеушілері
салыстырмалы педагогикалық зерттеулердің төмендегідей құрылымын жасай алды.
Ағылшын педагогы Дж.Бередей салыстырмалы педагогикалық зерттеулердің
индуктивтік әдіс құрылымын ұсынса, Ресей ғалымдары Б.Наврочинский, Т.Вилех,
М.Пенхерский салыстырмалы педагогикалық зерттеулерді жүргізудің кезеңдік
құрылымын ұсынады. Ал А.Векслиар, М.Дебесс "Салыстырмалы педагогикалық
зерттеулерді басқа схемамен жүргізген тиімді деп есептейді, яғни: білім
берудің маңызды мәселелерін жалпы түрде анықтау және белгілеу; әр мәселенің
зерттелу дәрежесін анықтау; жалпы проблеманы жеке мәселелерге бөлшектеу
арқылы[39].
Ал Қазақстандық ғалымдар: А. Құсайынов, Г. Нұрғалиева, Қ.Мусин,т.б.
салыстырмалы педагогиканың толып жатқан ғылыми мәселелерін шешуге,
құбылыстарды зерттеуге бағытталған тәсіл мен амалдардың жиынтығы
салыстырмалы-педагогикалық зерттеулердің әдістері болып табылады[3,63].
Олардың ұсыныстары бойынша салыстырмалы-педагогикалық зерттеулердің негізгі
әдістерінің жіктелісі төмендегідей мазмұнмен беріледі: салыстыр-малы-
педагогикалық зерттеу "практикалық әрекет жөніңде шешім қабылдау, пікір түю
немесе баға беру үшін белгілі білім, ереже не анықтама негізінде ойлау
процесі ретінде" дәлелдеуден басталады".
Қазақстандық жоғары мектеп осы уақытқа дейін Ресейдің классикалық
университеттерінің дәстүрі негізінде құрылып келді, тіпті ХХ ғасырдың 90-шы
жылдарынан ХХІ ғасырдың алғашқы жылдарына дейін сол дәстүрдің сыртқы түрін
өзгертіп, ұлттық сипат берудің түрлі жолдарын іздеуде. Осы мәселе
қазақстандық интелегенциясының үлкен наразылығын тудырып, 2005 жылдан бері
әлемдік озат тәжірибеге сүйенетін, сонымен бірге, өзіндік ұлттық мазмұнды
қамтамасыз ететін жоғары білім беру жүйесін жасау негізгі ұлттық және
мемлекеттік құндылықтар қатарына енгізілді. Сол себепті қазақстандық
педагог-ғалымдар алдына жоғары кәсіби білім берудің тиімді жүйелерін
зерттеу, оның әлемдік тәжірибесіне салыстырмалы-педагогикалық талдау жасау
міндеті қойылды. Бұл мәселені жүзеге асыру жолдары мен механизмдері
елімізде қабылданған Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-
2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарлама-сында және Қазақстан
Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасында жан жақты қарастырылған болатын[1].
Осы тұрғыдан дамыған елдердің жоғары білім беру жүйесіне салыстырмалы-
педагогикалық зерттеу еліміздегі білім беру жүйесінің аса маңызды үш
мәселесін шешіп беруге үлкен үлес қосады деп санаймыз. Біріншіден, еліміз
үшін жаңа болып табылатын жоғары білім беру жүйесін дамыту тұжырымдамасын
жүзеге асырудың әлемдік үлгісі ретінде қолдануға болатындығында; екіншіден,
салыстырмалы-педагогикалық талдау нәтижелері жоғары білім берудің ғылыми-
кәсіптік, педагогикалық және мәдени базасын күшейтетін қызмет көздерін
айқындауға мүмкіндік беретіндігінде; үшіншіден, үшіншіден, бұл зерттеулер
студенттер мен жас мамандардың халықаралық академиялық ұтқырлығын дамытудың
негізін қалауға жағдай жасайды.
Ал бұл міндеттердің жүзеге асырылуы еліміздің білім беру саласындағы
саясатының жетістіктерін көрсету үшін ғана емес, сонымен бірге оқытушы-
профессорлардың, мамандардың, студенттердің халықаралық қарым-қатынас
деңгейінде байланыста болуына және мамандық саласы бойынша тәжірибе
алмасуына, шетелдерде білімін жалғастыруға кедергісіз баруына жағдай жасары
сөзсіз.
Шетелдік білім беру жүйелері бойынша жасалынатын салыстырмалы-
педагогикалық зерттеулер қазіргі таңда Қазақстанда көкейкесті мәселелердің
ең бастыларының қатарына жатады. Оның өзектілігін төмендегідей бірнеше ой-
тұжырымдармен айқындауға болады: біріншіден, Қазақстанда жоғары білім мен
ғылыми зерттеулерге сұраныстың артуы, жоғары білімсіз және ғылыми
зерттеулерсіз жаңа технологиялардың әлемдік нарықта өз позицияларын сақтап
қала алмауы мен әлемдік экономикалық жүйеде өз орнын сақтап қалу мүмкіндігі
тек жоғары білім сапасына тәуелді екендігі айқындалды; екіншіден, зерттеу
тақырыбының өзектілігі жоғары білімді кәсіби мамандарды дайындаудың жаңа
формалары мен әдістерін іздеудің қажеттілігімен негізделеді. Өйткені,
мамандардың жалпы және кәсіби білімдерінің деңгейлеріне қойылатын
объективті талаптар тез көтерілуде, әлемде және Қазақстанда болып жатқан
түбегейлі өзгерістер жоғары оқу орындарында кәсіби мамандар даярлау
жүйесіне деген қатынастарды түбегейлі өзгертуді талап етуде, әсіресе
даярлау мақсатына, білім беру мазмұнына және дидактикалық аппаратты дұрыс
ұйымдастыруға қатты көңіл бөлінуде. Осы мақсатта дәстүрлі жоғары мектеп
педагогикасын қайта қарау,яғни жалпы білім беретін мектеп көрсеткіштері
негізінде маман даярлаудың үнемі сенімді ақтай бермейтінін есепке алу
қажеттігі ескерілгені жөн. Сондықтан дамыған елдердің жоғары білім беру
саласындағы оң тәжірибелерін салыстырмалы зерттеу ЖОО болашақ мамандарды
кәсіби даярлау сапасын арттыруға мүмкіндік береді деп санауға лайық.
Үшіншіден, жоғары білімді мамандарды кәсіби даярлау бағытында салыстырмалы-
педагогикалық зерттеулерге деген қажеттілік пен сұраныс қазақстандық білім
беру жүйесінің барлық құрылымдарында жүйелі дағдарыс туғызып отырған
үрдіске айналып отыр. Бұл мәселенің тіпті еліміздің әлеуметтік-экономикалық
жағдайына да теріс ықпал етіп отырған жағдайы бар. ҚР Білім және ғылым
министрі Б.Жұмағұловтың ЖОО санын сапалық деңгейлеріне бпйланысты
оңтайландыру саясатының күшеюі көтеріліп отырған мәселенің өзектілігін
растап отыр[1].
Осы тұрғыдан, Қазақстан президенті Н.Назарбаевтың 2012 жылғы Қазақстан
халқына Жолдауында ... біз қалыптасқан мемлекет деңгейіне көтерілдік,
сондықтан әлемнің білімі мен ғылымы дамыған мемлекеттеріне сәйкес білім
беру жүйесін орнатуымыз керек деген сөздері біздің зерттеу жұмысымыздың
өзектілігін көрсетсе керек. Отандық білім беру жүйесінің әлемдік деңгейіне
көтерілу біз сияқты өз кемшіліктерін жеңе білген мемлекеттердің
тәжірибелерінің құндылығын есепке алмай жүзеге аспайды. Қазақстанда дамыған
елдердің жоғары білім беру жүйесін зерттеуге арналған жұмыстар саусақпен
санарлық. Академик А.Құсайыновтың (Қазақстан педагогикалық ғылымдар
академиясының президенті) басшылығымен жасалынған жұмыстарда салыстырмалы
педагогика ғылымының мақсат міндеттері мен құрылымы зерттелінгенімен,
олардың қоғамның әлеуметтік-экономикалық шарттарға тәуелділігі мен
педагогикалық ЖОО білім беру сапасын бағалаудың салыстырмалы-педагогикалық
талдау жұмыстары жеткіліксіз[3].
Осындай маңызды міндеттердің туындауына байланысты педагогикалық ЖОО
кәсіби білімді мамандарды даярлаудың жаңа, жүйелі-педагогикалық жолдарын
айқындауда әдемдік тәжірибені пайдаланудың салыстырмалылығын қамтамасыз ету
өзекті болып отыр.
Жоғарыда айтылғандар мен негіздеулер дамыған елдердің жоғары кәсіби
педагогикалық білім беру жүйелеріндегі инновациялық үдерістерге
салыстырмалы-педагогикалық талдау жасаудың өзектілігін дәйектеп беріп отыр
және зерттеу тақырыбын Дамыған елдердің педагогикалық білім беру
жүйелеріндегі инновациялық үдерістеріне салыстырмалы-педагогикалық талдау
жасау деп таңдауға мүмкіндік берді.
Зерттеу мақсаты: дамыған елдердің педагогикалық білім беру
жүйелеріндегі озат инновациялық тәжірибелерін Қазақстандық болашақ
педагогтарды даярлау жүйесінде қолдану мүмкіндігін анықтау.
Зерттеу объектісі: әлемдік педагогикалық жоғары білім беру процесі.
Зерттеу пәні: дамыған елдердің жоғары педагогикалық білім беру
жүйесінің заңдылықтары, принциптері, саясаты, мазмұны және технологиясы.
Зерттеу міндеттері:
- жоғары білім беру жүйесіне салыстырмалы-педагогикалық талдаудың
теориялық-әдіснамалық негізін айқындаушы талаптарды әзірлеу және оны
негіздеу;
- салыстырмалы-педагогикалық талдау негізінде дамыған елдердегі жоғары
білім беру жүйесінің қызметін, мақсаты мен ерекшеліктерін, маман
даярлаудың инновациялық бағыттарының тиімділігін талқылап,
қорытындылау және жүйелеу;
- зерттеуге алынған елдердегі жоғары педагогикалық білім берудің
инновациялық үдерісінің жетекші тенденцияларын айқындау;
- дамыған елдердегі жоғары педагогикалық білім берудің озат инновациялық
тәжірибелерін Қазақстанда жоғары білімді педагог кадрларды даярлайтын
оқу орындарында қолдану мүмкіндіктерін анықтау.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Жоғарыда қойылған міндеттерді жүзеге асыру
үшін дамыған елдердегі жоғары кәсіби педагогикалық білім беру жүйесіне
жасалынған салыстырмалы-педагогикалық талдау процесі қазақстандық білім
беру жүйесін сапалық жаңғыртуда инновациялық үдерістерді кеңінен қолдануға
бағыттаушы қызмет атқаруы мүмкін. Соның негізінде салыстырмалы-
педагогикалық талдау әдісі қазіргі заманғы педагогикалық-инновациялық
үдерісті әлемдік талапқа сай жетілдірудің жетекші құралы бола алатындығы
туралы функциональды нобай жасалынады. Салыстырмалы-педагогикалық талдау
процесінің жетекші әдісі эмпирикалық әдіс болып табылады, сондықтан білім
беру жүйесін ұйымдастырудың әлеуметтік-үйренушілік функциясының инвариантты
элементтері айқындалады.
Зерттеудің әдіснамасы: ол білім беру философиясы мен социология
ғылымының, мәдениеттанудың, жалпы, кәсіби және салыстырмалы педагогиканың
басты ұстанымдарына сүйенеді. Оның пәні ретінде тұлғаның әлеуметтенуі,
дамуы және тәрбиелену факторлары қарастырылады.
Зерттеудің теориялық базасын педагогика, психология және салыстырмалы-
педагогикалық зерттеулер бойынша төмендегі ғалымдардың еңбектері құрайды:
Ю.К.Бабанский, С.И.Архангельский, Я.П.Гальперин, В.И.Загвязинский,
В.С.Леднев, Н.Ф.Талызина,М.Н.Скаткин, М.А.Ананьев, А.Малькова,
Г.Нұрғалиева, А.Құсайынов, Қ.Мусин, т.б. Шетелдік ғалымдардың публикациялық
материалдарынан: Беланже Поль, Бенавидес Луи, Арредондо Висенте, Вайлер
Ганс Н., Гарридо Хосе Луис Гарсиа, Кинг Эдмунд, Тейнман Алъберт, Холмс
Брайен,т.б.
Зерттеу әдістері: зерттеуге қойылған міндеттерді орындау барысында
салыстырмалы-сұрыптау, контент-талдау, құрылымдық-функциональды талдау,
статистикалық әдістер кешенді түрде қолданылды.
Зерттеу кезеңдері: зерттеу жұмысы бірнеше кезеңнен және төмендегідей
мазмұнда орындалды:
Бірінші кезеңде (2011-2012жж.) – дамыған шетелдердегі жоғары білім беру
жүйесі туралы статистикалық материалдарға щолу және талдау жасалынды.
Екінші кезеңде (2012-2013жж.) – талдау материалдарын өңдеу, жүйелеу және
қорытындылау, қорғауға ұсынылатын қағидаларды растау, диссертацияда
қолданылған әдебиеттерді рәсімдеу.
Зерттеу барысында алынған нәтижелер, олардың ғылыми жаңалылығы мен
теориялық мәнділігі: зерттеу бойынша әзірленген теориялық ұстанымдар мен
қорытындылар дамыған елдердің жоғары педагогикалық білім беру жүйесінің
салыстырмалы-педагогикалық сипаттамасының маңызды ғылыми мәселе ретіндегі
орнын анықтап берді. Зерттеу жұмысында дамыған елдердегі ЖОО болашақ
мамандарды кәсіби даярлау жүйесін салыстырмалы–педагогикалық талдаудың
теориялық-әдіснамалық негізі әзірленді; олардың қазіргі жайы туралы
түсініктер берілді; жоғары педагогикалық мамандар даярлайтын мемлекеттік
және қоғамдық оқу орындарына қойылатын талаптарға талдау жасалынды; дамыған
елдерде педагогикалық жоғары оқу орындарындағы оқу мақсаттары мен олардың
мазмұны, даярлау жүйесіндегі тнновациялық үдерістің ерекшелігі мен сапасына
талдау жасалынып, сараптаудан өткізілді; дамыған елдердегі жоғары
педагогикалық білім берудің жүзеге асырылуы мен, оларды реформалаудың
жетекші тенденциялары көрсетілді, елімізде дамыған шетел тәжірибелерін
қолдану мүмкіндіктері айқындалды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі: диссертацияда дамыған елдердің
жоғары педагогикалық білім беру жүйесінің салыстырмалы-педагогикалық
талдауы бойынша әзірленген теориялық-әдіснамалық қатынастың тиімділіг
туралы ұстанымдар мен қорытындылар және ұсыныстар Қазақстанда жоғары
педагогикалық білім беруді жетілдіруде инновациялық мазмұнды қамтамасыз
етуге алғы шарт бола алады. Салыстырмалы-педагогикалық талдау нәтижелерін
еліміздегі педагогикалық ЖОО басқару жұмыстарында және болашақ мамандарды
даярлау қызметін жетілдіруде қолдануға болады.
Зерттеу нәтижелерінің сенімділігі мен нанымдылығы: диссертацияда
алынған ғылыми нәтижелер зерттеудің негізге алған параметрлерін әдіснамалық
тұрғыдан толық негізделініп, объективтілік, жүйелілік принциптерімен
байланыстылығы расталған. Зерттеу ғылыми аппаратында көрсетілген
параметрлер мен талаптарға сәйкестігі расталған. Зерттеу нәтижелеріндегі
статистикалық және эксперттік көрсеткіштер ғылыми мәліметтермен бекітілген.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
1. Дамыған елдердегі жоғары білім беру жүйелерінің негізгі мәселелері мен
жайы туралы статистикалық мәліметтер;
2. Дамыған мемлекеттердегі кәсіби педагогикалық білім беру жүйесіне
салыстырмалы-педагогикалық талдау жасаудың теориялық-әдіснамалық
негіздері;
3. Дамыған елдердің жоғары педагогикалық білім беру тәжірибелерін
Қазақстандық жоғары білім беру жүйесінде қолдану мүмкіндігін айқындау
1. ЖОҒАРЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНЕ САЛЫСТЫРМАЛЫ ТАЛДАУ ЖАСАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-
ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Дамыған елдердегі жоғары білім беру жүйелерінің негізгі мәселелері мен
жайы туралы
Дамыған елдердегі (Ұлыбритания, Жапония, Норвегия, Франция, т.б.)
жоғары білім беру жүйелерінің салыстырмалы-педагогикалық талдау жасау
негізінен әдіснамалық мәселе болып табылады. Ең басты мәселе жоғары кәсіби
білім беру,оның ішінде жоғары педагогикалық білім берудің сол елдердің
әлеуметтік-экономикалық және ғылыми-техникалық процесте алатын орнын нақты
анықтау болып отыр.Осы тұрғыдан дамыған елдердегі жоғары білім беру
жүйесінің қазіргі күйі мен жайын жүйелілік қатысы негізінде қарастыру
маңызды[17].
Әлемдік нарықтағы бәсекелестік, объективті шарттар, ғылыми прогрестің
талаптары дамыған мемлекеттерде жоғары кәсіби білімді мамандарды даярлаудың
тиімді механизмдерін үздіксіз іздестіруге мәжбүрлейді. Сол себепті қазіргі
уақытта дамыған елдерде жоғары білім беру саласында аса қызық процестер
байқалуда, атап айтқанда олар мынадай мәселелерге ерекше назар аударады:
- ғылым-өндіріс макроқұрылымында жоғары кәсіби білім беру жүйесін
дамыту;
- таңдалған мамандық нобайы негізінде түрлі оқу орындарының функцияларын
диверсификациялау;
- көпдеңгейлі маман даярлау құрылымын жетілдіру;
- жекеленген оқу орындарында жоғары білікті маман даярлау жұмыстарын
шоғарландыру;
- үздіксіз білім беруді қарқынды дамыту;
- диплом алғаннан кейінгі оқытуды дамытудың түрлі формаларын жетілдіру;
- жоғары білім беру жүйесінде ғылыми-зерттеу жұмыстарын ұйымдастыруды
қамтамасыз ету.
Жоғары кәсіби білім беру саласында әсіресе жоғары педагогикғалық білім
беру мәселесінің маңыздылығына ерекше назар аударып, оның мынадай бағыт-
бағдарларын өзекті мәселелер ретінде қарастырады:
- дамыған елдердің көпшілігінде студенттердің өзіндік жұмыстарына
басымдылық беру арқылы оқу-тәрбие процесін интенсификацилауға;
- жоғары кәсіби педагогикалық білімді мамандарды даярлау бағдарламаларын
әзірлеуге;
- оқытудың жеке-дара формаларының қызметін күшейтуге;
- оқытудың белсенді әдістері мен техниалық оқу құралдарын енгізуге.
Салыстырмалы талдау жұмысының талқылауға алынған бағытында жоғары кәсіби
білім беру жүйесінің ішкі құрылымын айқындайтын сыртқы факторларды
зерттеудің әдіснамалық маңыздылығына ерекше назар аударылады, яғни дамыған
елдердің әлеуметтік-экономикалық және мәдениетіне, тарихи және ұлттық
дәстүрлеріне, халықтың менталитетіне сүйену есепке алынады. Сол себепті
жалпығылыми педагогикалық әдіснама тұрғысынан ақпараттық ортаның бірлігін,
оқыту технологияларының, ғылыми-әдістемелік базаның жетімділігін, оқыту
процесін басқарудың тиімділігін қамтамасыз ететін, жоғары мектеп
педагогикасының әлемдік деңгейінің талаптарына жауап бере алатын жоғары
білім беру жүйесінің үйлесімділігі зерттелуге тиісті болып табылып отыр.
Дамыған елдердегі жоғары білім беру жүйесіне жсалынған түрлі
кезеңдердегі талдаулар көптеген елдерде жоғары білім беру жүйесінің жоғары
сапаға теңестірілген, аса тиімді механизмдерінің қалыптасқанын, сол себепті
олардың өз азаматтарымен қатар басқа да шетел азаматтарының аталған елдерде
жоғары білім алуға ұмтылатынын көрсетіп отыр.
Өйткені, индустриясы двмыған елдерде жоғары кәсіби білімді маман сол
мемлекеттің негізгі құндылықтар жүйесінің біріне жатқызылады, яғни ғылыми-
техникалық және мәдени прогрестің аса маңызды факторы ретінде
қарастырылады. Осы тұрғыдан аталған сектор сол елдің басқа елдермен
бәсекеге түсе алу мүмкіндігін қамтамасыз ететін жүйеқұраушы элемент деп
саналады.
Жоғары педагогикалық білім беру мәселесіне дамыған елдерде (Жапония,
Англия, Германия, Швеция, Финляндия, Франция, т.б.) халықтың прогресссивті
ойлауының көрсеткіші ретінде болашақ азаматтың қалыптасуына жағдай жасайтын
ғылыми-әлеуметтік фактор деңгейінде қарасыту орын алған. Оның басты себебі,
аталған мемлекеттерде педагогикалық білім беру жұмыстарының мазмұны
психология ғылымының жетістіктеріне сүйенеді, сондықтан басқа ТМД
елдеріндегі педагогикалық мамандарды даярлау жүйесіне қарағанда
психологияландырылған сала болып табылады. Бұл жағдай аталған дамыған
елдерде педагогикалық мамандану тар шеңберде берілетін білім мазмұнымен
шектелген пргматикалық қатынасқа негізделген бағыттылықты көрсетеді, алайда
олар өздерінің қызмет ету сферасында тез нәтижелерге қол жеткізу
мақсатыныда қарастырылған прагматикалық қатынасты қамтамасыз ете алады[20].
Осы тұрғыдан дамыған елдердегі жоғары білім берудегі унитарлық
қатынас көп жағдайда мақсатқа қол жеткізудің құралы ретінде қарастырылып,
педагогика ғылымының негізгі мәселесі адам-маман тұлғасын дамытуға
жеткілікті көңіл бөле бермейді.Дамыған елдарде жеке-дара оқытуға басты
көңіл бөлініп, оқу материалы еске сақатуға бағытталып, оқушылардың өзін-өзі
басқаруын қамтамасыз етуге арналады. Сол себепті дамыған елдерде жоғары
педагогикалық білім беру жүйесінде өзіндік жұмысты орындау оқытушының
жетекшілігімен жүзеге асырылады.
Соынмен бірге аталған дамыған мемлекеттерде жоғары педагогикалық білім
беру сапасын бағалау сапа менеджментінің талаптары бойынша кіріктірілген
(интегрированный) тұжырымдамаға сүйенеді. Мысалы, педагогикалық
мамандықтарға қатысты АҚШ, Жапония, Ұлыбритания мемлекеттерінде негізгі
көңіл кәсіби даярлыққа аударылады, ал ТМД елдерінде, оның ішінде Ресей мен
Қазақстанда негізгі мазмұн жалпығылыми даярлыққа аударылады. Бакалаврлар
даярлау жүйесі бойынша білім беру стандарттарында АҚШ қоғамдық, әлеуметтік-
экономикалық пәндерге 27,3%, базалық пәндерге 20,4%, кәсіптік пәндерге
52,3%, ал Жапонияда 31,2%, 15.8%,53.2% үлес бөлінсе, Қазақстанда жоғары
педагогикалық білім беру стандарты мазмұнының сәйкес блогтарына 21,5%6
33.1%, 45.4% бөлінген[25].
Салыстырмалы талдау жұмысымызда дамыған елдердегі жоғары білім беру
саласын қаржыландыру мәселесі негізгі орындарда тұр. Өйткені, дамыған
мемлекеттер өткен ғасырдың 60-жылдарынан бастап жоғары кәсіби білім беруді
дамытуда оның ел экономикасындағы шешуші факторлардың бірі екендігін ескеру
қажеттігін, оны жеткілікті қаржыландырмай сапалы кәсіби маман даярлау
мүмкін еместігін мойындап. Жоғары кәсіби білім беру саласын қаржыландыру
концепциясын әзірлеген болатын. Сондықтан АҚШ, Франция, Жапония
мемлекеттері білім беру жүйесіне инвестиция салуды экономиканы дамытудың
басым бағыттарының бірі деп санады. Бүгінгі таңда АҚШ мен Ұлыбритания
ғылымға бөлінген қаржының 11-12% жоғары оқу орындарына береді, ал Жапония –
15-16% береді. Оның ішінде қаржының негізгі бөлігі іргелі(фундаментальды)
зерттеу жұмыстарына арналады. Соңғы жылдары жоғары білімді кәсіби
мамандарды даярлау мәселесі бойынша АҚШ ғылымға бөлінген қаржының 60%,
Жапония-54,9%, Оңтүстік Корея-59,7%, Франция-90%, Ұлыбритания-95% бөліп
отыр. Жоғары оқу орындарында сапалы білім беру мен ғылыми зерттеулерге
үлкен масштабта көңіл бөлу сапасы жоғары ғылыми-педагогикалық кадрларды
даярлауға, ары қарай олардың сапалы қызмет атқаратын маман даярлауға
мүмкіндіктерінің жоғары болуының қамтамасыз етілуі сол елдің әлеуметтік-
экономикалық жағдайының жоғары болуының кепілі ретінде қарастырылған[25,
16б].
Соңғы 30 жыл кезеңінде АҚШ, Жапония, Батыс Европа елдерінде жоғары
мектепті дамытуға атысты ортақ бағыттар болды, атап айтқанда білім беру
жүйесіндегі озық дәстүрлер мен инновацияларды және оқытудың тиімді
технологияларын бір-бірінен алмасу арқылы интграциялық процестерде қарқынды
жүргізуіне байланысты дамыды.
Әлемнің дамыған мемлекеттеріндег жоғары кәсіби білім берудің негізгі
түрі университеттік білім беру болып табылады. Жапонияда студенттердің
78,3%, Францияда-85%, АҚШ-да -91% университеттік білім алады, сонда ғана
олар толық жоғары білімді маман болып саналады. Ал Германияда
университеттік білім беру колледждегі білім берумен толықтырылады. 1970-
1980 жылдардағы маман даярлаудың жаңа типті бағыттары бойынша болашақ
мамандарды тікелей өндіріске даярлау мақсатында жоғары кәәсіби мектептер-
колледждер ашылды. Өйткені, ақпараттық технологиялардың дамуы мен олардың
практикалық сұраныстарға жауап беру мәселелеріне қатысты дәстүрлі емес оқу
орындары қажет бола бастады. Сондықтан бұрыннан қолданыста жүрген оқу
бағдарламаларын диверсификациялау арқылы халықтың сұранысын қамтамасыз ету
бағытында ғылым мен білім беру мазмұнын бір-біріне жақындату үшін жоғары
білім берудегі интеграциялауды белсендіру қажет еді[39].
Дамыған елдердегі жоғары білім беру жүйесінің құрылымдық және
мазмұндық интеграциялануы олардың жоғары кәсіби маман даярлау процесінің
сапасын арттырмаса төмендеткен жоқ, сондықтан ол елдер өзде,рінің ұлттық
даму ерекшеліерімен бірге әлемдік дамудың алдыңғы талаптарын бірлесе
қарастыра алды, сол себепті жоғары кәсіби білім стандарттарын әзірлеуде
дамыған мемлекеттерде болашақ мамандардың академиялық ұтқырлығын қамтамасыз
ете алатын прогрессивті стандарттарды ұсынды. Бұл жоғары кәсіби білім
берудің мемлекеттік шекарасын кеңейтті, жас маманның кәсіби тәжірибесін
молайтуға кедергілерді төмендетті. Енді жоғары білімді маман қажеттілік
деңгейінде өз білімін аталған елдерде жалғастыра алатын болды. Осы
тұрғыдан дамыған елдерде жоғары тбілімді кәсіби мамандарды даярлауға
қойылатын ортақ тенденциялар қалыптасты. Олар:
- өз елінің экономикалық және әлеуметтік дамуына жағымды ықпал ететін
жоғары кәсіби білім беру жүйесінің ролі мен маңыздылығын күшейту;
- ЖОО болашақ мамандарды кәсіби даярлау жүйесін дамытудың масштабын
ауқымды кеңейту, соңғы 40 жылда дамыған елдердегі студенттердің саны 2
есе өскен;
- осы елдердегі халықтың санасында жоғары кәсіби білім берудің
мәртебесін арттыру;
-жоғары кәсіби білім беру жүйесіне бөлінетін қаржылық, материалдық
және интеллектуалдық салымдарды арттыру;
- инновациялық білім беруде білімдік мазмұнның теңестірілген түріне
басымдық беру;
- ЖОО өзін-өзі басқаруы және автономиялығына қол жеткізу;
- жаңа ақпараттық технологиялар негізінде оқытатын дәстүрлі емес
инновациялық жүйедегі оқу орындарын құру.
Сонымен бірге, дамыған елдердің 1960-1970 жылдардағы экономикалық
кризис жағдайында жоғары білім білім беру жүйесін талдағанда олардың
бұгінгі таңда жоғары кәсіби білім беру саласында үлкен қайта құрулар
жасағанын байқауға болады. Бұл қайта құрудың ең басты белгісі олардың
жоғары білім берудегі жеке-дара (индивидуализация) қабілетіне қарай білім
беру және оқу-тәрбие процесін гуманитарландыру болды. Білім берудің
негізгі әдісі мен тұлғаны қалыптастырудың негізгі бағыты студенттердің
өзіндік жұмыстарының үлес салмағын арттыру болды. Жоғары мектептің
материалдық-техникалық базасын қуатты компьютерлер, ақпараттық және оқыту
бағдарламалары құрады. Жоғары білім беруді қаржыландыруға қатты көңіл
бөлінді, жалпы халықтың жоғары білім алуына қажеттілік тенденциясы
қалыптастырылды, өйткені ол ХХІ ғасырдың негізгі өмір сүру шарттарының бірі
болып саналды. Сондықтан Жапония, АҚШ, Франция, Германия, басқа да Батыс
Европа елдерінің басшылары бірінші орынға жоғары білім берудің
сапалылығына, оның дұрыс қаржылануына назар аударды[5].
Қаржы қызметін бақылау Германияда парламенттік бақылаудың бір бөлігі
болып саналады. Негізінен қаражатты бақылаумен федеральдық жердің есеп
айыру палатасы айналысады. Оған барлық бюджеттік және экономикалық қызмет
бағынады; Есеп палатасының бақылауына дейін ішкі бақылау және тиісті жерлік
министрдің жоғары оқу орнының қызметіне мемлекеттік қадағалау тарапынан
бақылау жүргізіледі. Ішкі бақылауға келетін болсақ, ол алдымен жоғары оқу
орны канцлерінің міндетіне жатады... Ол өкіл ретінде бюджеттік қызметтің
тиісті заңдық талап шеңберіңде орыңдалуын қадағалайды.
Дамыған елдерде білім беруді жоспарлау және баскару жүйесі
автономдық бағытты қолдағанымен әлі де мемлекеттік бақылауда.
Өйткені "басқару — белгілі жағдайда жақсы нәтижеге ие болу мақсатымен
үйымның, топтың және жеке адамның қызметіне әсер ету. Біздің түсінігімізге
сәйкес басқару адамдарды жөне қызметті басқарудан тұрады... ұйымның алдында
тұрған мақсатқа жету және міндеттерді орындау үшін адам және метериалдық
қордың өзара бірлігін үйлесімді ұштастыру басқару болып табылады.
Баскаруды көз алдымызға жалпы елестетейік:
1. Қызметті басқаруға қызметті жоспарлау, өндірістік міндеттерді белгілеу,
істелген жұмысты өлшеу жүйесін анықтау, тапсырманың орындалуын бақылау
кіреді.
2. Адамдарды басқаруға еңбек ұжымының мүшелері арасында ынтымақгастық
ұйымдастыру, кадр саясаты, оқыту, хабардар ету, ұғындыру және басшының
баска істері кіреді.
3. Ұйымнан тыс байланыстарды баскару.
4. Ұйым мен адамдардың қызметін басқаруды одан әрі жетілдіру, сондай-ақ
сыртқы байланыстарды нығайтуға: басқару жүйесін және кәсіпорын қызметін
жоспарлауды жақсарту, ұйымдағы өзара қарым-қатынасты зерттеу және дамыту,
еңбекті бөлу ісін үнемі жетілдіру кіреді.
Финляндия педагогтары ұсынған ұйымды (кәсіпорынды) басқару және қызмет
нәтижелері бойынша басқарудың жаңа принципі жөніндегі осы таддау мен
анықтама, біздің көзқарасымыз бойынша, "ұйым (кәсіпорын)" ұғымын "білім
беру жүйесі (білім беру мекемесі)" ұғымымен алмастырғаннан кейінгі білім
беру жүйесін басқаруға берілген ең таңдаулы анықтамалардың бірі болып
табылады. Басқарудың негізгі элементтері тұрақты. Олар: жоспарлау,
ұйымдастыру, басшылық жасау және бақылау[7].
Халықаралық тәжірибеге сәйкес дамыған елдерде білім беру жүйесін
басқарудың негізгі екі жолы бөліп көрсетіледі: орталықтан басқару және
жергілікті мекемелерге баскаруда кейбір женілдіктер беру. Білім беруді
орталықтан басқарудың жарқын үлгілері Франция, Жапония, Қазақстан және
басқалары болып табылады.
"Білім беруді орталықтан басқарудың негізгі айырмасы бүкіл ел
аумағында мемлекеттік білім беру жүйесіне қатаң түрде біртектес әкімшілік
баскару жасау болып табылады. Оку жоспары мен бағдарламалары, мектеп
өмірінің тәртібі, қаржыландыру, педагог кадрларын тағайындау, ауыстыру және
орнынан босату мемлекеттік декретпен немесе білім беру Министрлігінің
бұйрығына сай жүзеге асырылады. Мұндай кезінде белгілі артықшылыққа ие
болған қатаң түрде бір орталықтан басқару кейінгі кезде істе кедергіге
айналып отыр. Ол жергілікті мектеп қызметкерлері мен баскару орыңдарының
бастамасын тежеп, білім беруді жақсартудың жаңа жолдарын іздеуді қиындатты.
Педагогтік жүмыстың бір сарындас болуына әкеліп соқтырды. Сондықтан аталған
елдерде білім беруді басқару және қаржыландыруда жергілікті органдарға ерік
беру тенденциясы күшейе түсуде.
Білім беруді басқаруда жергілікті органдарға ерік беру үлгісі
Англияда, Америкада, Германияда, Ресейде орын алып отыр. Англияда
графтықгар, Америкада штаттар, Германияда "жерлер" "білім беруде белгілі
дәрежеде автономия болып есептеледі. Педагогикалық құжаттарды өздері
дайындайды, оқу материалының көлемін белгілейді жөне т.б. Жергілікті
оргаңдарға билік беру белгілі дәрежеде, олардың бастамашылығын арттыруға,
педагогтік эксперимент жүргізуін ынталандыруға мүмкіндік береді. Сонымен
қатар мұндай жағдай еддің әр аймағында мектептегі оку мазмұнының тым
алшақтауына әкеліп соқтырады, білім беру саласында жалпы ұлттық қалыпта
ұстауға қиындық келтіреді[63].
Өз кезегінде бұл елдерде білім беруді басқару және қаржыландыруда бір
орталықтан басқару жүйесіне ұмтылу тенденциясы айқын байқалады. Халықаралық
практикада басқарудың мынадай түрлері белгілі: міндеттер бойынша басқару
(мақсатты басқару), ерекшелігіне қарай басқару, жоспардан ауытқу бойынша
басқару, өнімдер бойынша басқару, процесс бойынша басқару, нәтижелер
бойынша басқару.
Басқару сипаты: "Бір жақты ойлау. Кейінгі онжылдықгарда көбірек орын
алған басшылардағы бір жақты ойлаудың үлгісі авторитарлық — демократиялық
тәсіл болды. Әуелде басқарудың үш тәсілі болатын: демократиялық,
авторитарлық және "ешқандай". Зерттеу жолымен және тәжірибенің көмегімен ең
тиімді және ең нәтижелісі демократиялық тәсіл екендігі дәлелдеңді. Кейін
басқару жөнінде бір жақты ойлау демократиялық пен авторитарлық тәсілдердің
екеуі де шектен тыс деп бағаланды. Басқарудың нақты жағдайда көбірек
қодданылатын тесілі осы екеуінің ара-сында болса керек (Р. Танненбаум, У.
Шмидт, К. Арджирис, У. Беннис)[14].
Екі жақты ойлау. Казіргі түсініктерге қарағанда авторитарлық басқару
тиімділікті және нақты нәтиже алуды көздейді. Демократиялық басқару бірінші
орынға адамдарға көңіл бөлуді қояды. Бір жақты ойлау бұларды бір-біріне
қарама-қарсы қойды. Басқару ойлауының келесі кезеңінде ол екеуі де өз
маңызын сақтады, бірақ авторитарлық пен демократиялық бір-біріне тәуелсіз
өлшемдер ретінде қарала бастады. Басқарудың екі жақты ойлау тәсілінің
үлгісі ретінде Р. Блейк пен Дж. Моутонның сеткасын алуға болады (№1 кесте).
Міндетке және қызметке көңіл бөлінуі.
Үш жакты ойлау. Басқару жөніндегі үшжақты ойлауда адам-дарға және әрекетке
көңіл бөлумен қатар тиімділікті ескеру (нәтижелілік), басқарудың белгілі
нәтижеге жеткізуіне ерекше мән беріледі. Басқарудағы жан-жақты ойлау.
№1 кесте. Р. Блейх және Дж. Моутонның сеткасы
Міңдетке көңіл аз аударылады, Міндетке көңіл көп бөлінеді, адамдарға
адамдарға көңіл көп (19) көңіл көп бөлінеді (99)
бөлінеді
Міндетке көңіл аз аударылады, Міндке көңіл көп бөлінеді, адамдарға
адамдарға көңіл аз аударылады көңіл аз бөлінеді (91)
(11)
Нәтижелілік барлық уақытта бірінші орында бола бермейді, кейде
тиімділік, еңбектің сапасы, шешім қабылдаудағы жеделдік ерекше орын алуы
мүмкін. Баскарудағы жай-жақгы ойлау осының бәрін ескереді. Соның өзіңде
негізгі нәрсе нәтижелілік пен тиімділік болу керек. Бақылаудың түрлері:
алдын-ала, ағымдағы, ішінара, кезектегі, қорытынды, нақты, құжаттық, ішкі
шаруашылықтық.
Басқарудың қызметтері: дамуды жоспарлау, дамуды ұйымдастыру, дамуды
басқару, дамуды бақылау. Жоспарлау - шаруашылықты жүргізуде қоғамның
экономикалық заңдарды қолдануының негізгі құралы ретінде басқарудың
экономикалық әдістерінің бірі болып табылады. Жоспарлаудың негізгі
әдістері: баланстық және нормативтік, сонымен бірге ағымдағы жоспарлау,
мақсатты жоспарлау, келешекті жоспарлау болып бөлінеді.
Іс жүргізу - ұйымның, кәсіпорынның, фирманың құжаттарын жүргізу, оларды
қабылдау, толтыру, дайыңдау, құжаттарды жіберу және олардың қозғалысы мен
орындалуын қадағалау, жаңарту.
Дамыған елдердегі білім беру саясатының принциптері салыстырмалы
педагогикалық талдау арқылы әр елде, аймақта және дүние жүзінде білім беру
саясатының жалпы негізгі принциптерін анықтау міндеті алға қойылған.
Практикалық бағыттылық принципі - оқыту мен тәрбиелеудің өмірмен,
тәжірибемен, қоғамдық пайдалы өнімді еңбекпен байланысы.
Демократияландыру принципі. "Әлеуметтік саясаттың дүние жүзінің көп
елдеріндегі негізгі принципінің бірі білім беруді демократияландыру деп
жарияланган. Бірақ бүл ұғымның мазмұны өзгермей тұрмайды. Бұрынырақ
мемлекеттік үкіметтер білім беруді демократияландыруды көбінесе құқықтық
жағынан қарастырьш, толық орта және жоғары білімге жастарды көбірек тартуды
оның басты көрсеткіші деп есептеп кедді. Қазір демокра-тияландыру кең
ауқымда түсіндіріледі. Білім беру жөніңдегі жаңа заңдар және педагогикалық
құжаттар білім берудің әр түрлі барлық сатыларының қатаң сабақтастығы
орнатылуын, оқу орындарының барлық түрлерінде оқуға мүмкіңдік болуын
көздейді.
Оқу сапасын көтерудің, білім берудің мазмұнын өмірмен байла-
ныстырудың, оқушыларды жоғары азаматтық, моральдық және эстетикалық
мұраттарға тәрбиелеудің аса маңыздылығы атап көрсетіледі. Бұл міндеттерді
орындау ең дамыған елдердің өзіңде де толық жүзеге асырылмай жатыр.
Сондықтан дамыған елдердің білім беру жүйелерінің барлық сатыларында жеке
адам тұлғасының даму және қалыптасуы жеткілікті қарастырылмаған мәселелер
қатарына жатады.
Мемлекеттік принцип - білім беру жүйесінде мемлекеттік мақсат пен
міңдеттер бірінші орыңда болуы қажет. Мемлекеттік оку орындарында міндетті
тегін білім беру, студенттер мен оқушыларға стипендия және жеңілдіктер
берілуі керек.
Еркін таңдау принципі: окушылардың қай тілде, қай оқу орныңда
(мемлекеттік, жеке меншік) окуына ерік беру. Оқулық, оқу нысаны мен
әдістерінің әр түрлі болуы ескеріледі.
Сабақтастық принципі: оку орыңдарының барлық түріңде оқуға, оқудың
төменгі басқышынан жоғарғы басқышына өтуге еркіндік болуы.
Коғамда орнын табуға көмектесу принципі: оқу мен тәрбиелеудің бірлігі, оқу-
тәрбие мекемелері мен отбасы, қоғамдық ұйымдар мен еңбек ұжымдарының
балалар мен жастарды тәрбиелеуде ынтымақтасуы.
Білім беруде қоғамдасу принципі — кең мағынада алғанда, білім беруде
дүниежүзілік қоғамдасу, оның мысалы Батыс Еуропа елдеріндегі қоғамдастық
және ЮНЕСКО ұйымдастырған білім берудің аймақтық 4 бағдарламасы: Латын
Америкасы, Кариб бассейніндегі елдер, Африка, Азия және араб елдеріне
арналған. Тар мағынада алғанда, білім жүйесінің өсуіне, дербес жаңа ғылыми
пәңдердің пайда болуына байланысты біріккен курс-тарды (пәндерді) оқытуды
енгізу мәселесі ортақ мәселе ретінде қалады[53].
Белсенділік принципі - білім беру процесінде оқушының белсенділігінің
мәні. Оқыту мен тәрбиелеуде алған білімнің, білік және дағдылардың сапалы
болуы, окушының білімді болуы, шығармашылық қызметі оның оқудағы
белсенділігіне байланысты.
Білім берудің икемділік принципі оқу орындарының, білім беру түрінің,
оқу жоспары мен бағдарламалардың әр түрлі болуын, білім берудің
қажеттігінің бәрін өтеуге мүмкіндік болуын талап етеді.
Білім берудің тез өзгеру принципі: "Халықтың әр тобының талабы мен
қызығуына қарай оқудың түрін, мерзімін тез өзгерту.
Үздіксіздік принципі: білім беру жүйесінің бірлігі, білім беру
басқыштарының өзара байланысы, әр сатыда оқуға еркіндік болуы, соның
нөтижесінде қашанда оқуды әр сатыда, әр бағытта жалғастыруға еркіңдік
болуы.
Білім беруді гуманитарландыру принципі - окудың мазмұны, түрі мен
әдістері жеке тұлғаның жан-жақты дамуынна, рухани баюына бағытталуы қажет.
Ғылыми принцип - білім берудің ғылыми сипаты, оның ғылым, техника,
мәдениеттің жаңа табыстарына сай үнемі жетілуі.
Дүние жүзі, аймақ, әр түрлі елдердің білім беру саясатына салыстырмалы-
педагогикалық талдау жасағанда, оның көрсеткіштерін дұрыс анықтау өте
қажет. Сондықтан біз дүние жүзі тәжірибесінде орын алған салыстырмалы-
педагогикалық зерттеулерде білім беру жүйесін талдаудың мынадай негізгі
таксономияларын ұсынамыз.
Білім беру құрылымы бойынша:
- міңдетті білім беру;
- білім берудің деңгейлері мен сатылары;
- оқыту жасы;
- оқу сатысына қарай оку орындарының түрі;
- сабақтастық;
- білім алғандығы туралы құжаттар;
- жалпы және ерекше.
Оқу процесінің ерекшелігі бойынша:
- материалдық-техникалық жабдыктау;
- оку орындары кызметінің мақсаттық бағыты;
- білім берудің мазмұны;
- оқыту технологиясы мен әдістері;
- білім беруді бақылау және есепке алу.
Жеке тұлғаның қоғамдағы орнын табуға көмектесу:
- жеке тұлғаны тәрбиелеудің мақсаты мен міндеттері;
- тәрбиелеу мен дамыту бағдарламаларының мазмұны;
- жеке тұлғаның қоғамдағы орнын табуға көмектесудің және тәрбиелеудің
технологиясы мен әдістері;
- жеке тұлғаның дамуын диагностикалау.
Дамыған елдерде жоғары педагогикалық білім беру жүйесін реформалау
ерекшелігі туралы талдау жұмыстарында ЮНЕСКО-ның бағалауы бойынша, XX
ғасырдың 80-90-шы жылдарына дейін дүние жүзінде білім беру жүйесінде
бірінші түрлі (ретті) реформа іске асырылды. Ол негізінен білім беру
мазмұнын жаңартуға, оқу орындарының материалдық-техникалық базасын
жақсартып, оларды кәсіби мамандармен жабдықтауға бағытталған еді[54]. Осы
кезеңде дүние жүзінің көптеген елдерінде білім беру реформасыңың екінші
түрі басталды. Ол білім беру жүйесінің өзін елеулі өзгертуге бағытталды,
білім берудің мақсаты мен оған деген көзқарас өзгерді, себебі білім беру
ақпарат дамып отырған қоғамда маңызды әлеуметтік-экономикалық және мәдени
прогресс құралына айналды. Сол себепті біздің зерттеу жұмысымызда білім
беру жүйесін реформалаудың негізгі себебі, мақсаты мен міндеттері, бағыты
және тенденциялары қарастырылады.
Білім беру жүйесін реформалаудың себептері:
• елдің дамуының әлеуметтік-экономикалық қажеттіліктері;
• ғылыми-техникалық прогресті дамытудың қажеттілігі, үнемі жаңа, аса
күрделі технологияның пайда болуы;
• халыкаралық бәсекелестік;
• XXI ғасырдың басындағы дүниежүзілік жөне отаңдық ғылым мен практикадағы
өзгерістер туралы болжамдар;
• басқа еддердің білім берудегі тәжірибелері, салыстьгрмалы-
педагогикалық зерттеулердің нәтижелері;
• дүниежүзілік қауымдастықтың нығаю тенденциясы, халықаралық
байланыстардың дамуы және нығаюы;
• білім беру жүйесіндегі кемшіліктер, көпшіліктің наразылығы.
Білім беру жүйесін реформалаудың мақсаты мен міндеттері бойынша :
• эволюциялық реформалау (ЮНЕСКО-ның жүйелеуі бойынша реформаның бірінші
түрі, онда білім беру жүйесінің жекелеген жақтары жетілдіріледі және
жаңартылады);
• революциялық реформалау —реформалаудың екінші түрі, оңда білім беру
жүйесінің өзіне елеулі (түпкілікті) өзгерістер енгізіледі;
• стратегиялык, міндеттер — негізгі, ерекше елеулі және келешекке арналған
міндеттер, ол білім беру жүйесін реформалаудың ұзақ уақытқа бағытталған
міндеттері;
• тактикалық міндеттер — білім беру жүйесін реформалаудың таяу уақытқа
арналған міндеттері, оны шешпей стратегиялық міңдеттерді жүзеге асыру
мүмкін емес;
• иитернационалдандыру - баска үлтқа, халыққа, олардың әдет-ғұрпына,
дәстүрлері мен мәдениетіне құрметпен қарауға тәрбиелеу, шетел тілдерін
оқуға ерекше көңіл болу;
• демократияландыру - жастарды толық орта, жоғары білім алуға қамтуды
кеңейту, білім беру сатыларының қатаң сабақтастығъш сақтау, оқудың
тығырыққа тірелген бағыттарын жою, барлық оқу орындарында оқыту сапасын
жақсарту, білім берудің мазмұнын өмірмен тығыз байланыстыру, оқушыларды
жоғары азаматгық, моральдық және эстетикалық мұратта тәрбиелеу.
Білім беру жүйесін реформалаудың бағыттары бойынша:
• білім берудің мазмұны; оқу жоспары; оқу бағдарламалары; оқулықтар;
• білім берудің құрылымы;
• басқару мен жоспарлау;
• білім берудің сапасы;
• жеке тұлғаны тәрбиелеу және дамыту;
• педагогтік білім беру.
Білім беру жүйесін реформалаудың тенденциясы:
• дәстүрлік - білім берудің бар жүйесін негізінен сақтағысы келеді, оны
мүмкін болғаңдардың ішіндегі тәуірі санап, белгілі дөәрежеде ғана жаңарту
қажет деп есептейді;
• альтернативтік - білім берудің гуманистік жақтарына көбірек көңіл боліп,
білім жүйесін негізінен өзгерту қажет, оның авторитарлық-педагогтік
құрылымын, түрін және әдістерін жою керек деп есептейді;
• антипедагогикалық - қазіргі мектепті балаларға және қоғамға зиянды деп
есептеп, жастармен жұмыс істеудің жаңа жүйесін іздейді, көбінесе анархистік
бағытты қолдайды;
• үстамды-радикалдық - дәстүрге ерекше көңіл бөлуден, үлкен өзгерістерден,
антипедагогтік көзқарастан бас тартады. Білім беруді реформалауды жүргізуде
жан-жақты ойластырылған көзқарастарды қуаттайды және ол бағыттар тек
дұрыстығы мойындалғанда ғана іске асырылады.
Дамыған елдердегі білім беру саясатының жетекші заңдылықтары мен
қайшылықтарына олардың білім беру саясаты елеулі ұлттық және жергілікті
ерекшеліктерге қарамастан, барлық елге бірдей заң ғылымының заңдары,
экономикалық теория және басқару теориясына сай дамиды. Білім беру саясаты
белгілі заңцылықтарға бағынады және оның негізіңде жалпы қайшылықтар
анықталынады.
Білім беру саясатының зандылықтары:
- білім беру саясаты алдымен билеуші таптар мен партиялардың мүддесін
біддіреді;
- оқытудың орташа қаржысының өсуі және оқу мерзімінің ұзартылуы, әсіресе
жоғары мектепте білім беруге арналған қаржының үнемі көбейтілуін кажет
етеді;
- қоғамның әрбір мүшесінің өз өміріндегі кірісі оның білім алу деңгейіне
байланысты;
- реформа саясаты мен өзгеріс (білім берудегі) білім беруді жоспарлау
тәжірибесінен және концепциясынан алшақгай береді (жоспарлау қазіргі
жағдайды сақтауға тырысатын саясаттың бір бөлігі, ал реформа өзгеріс
жасауға бағытталған.
Білім беру саясатының қайшылықтары:
- таңдаулы және жаппай білім беру арасындағы қайшылық - үстем тап және
мемлекеттік өкімет алдымен "тандаулы" және жоғары білім беруді
дамытуға тырысады. Ол "ерекше жақсы жағдайдағы оқу орыңдарының бөліне
түсуіне және дамуына алып келеді. Барлық халықтың білім алу талабына
сай бастауыш және орта білім беру дамиды, оқытудың барлық сатысыңда
білімге ұмтылу арта түседі;
- білім беруге жұмсалатын қаржының өсуі мен оны үнемдеу арасындағы
қайшылық. Оқытудың қымбаттай түсуіне сай, әсіресе орта және жоғары
білім беруге жұмсалатын каржы көбеюі керек. Ал дамыған елдердегі
экономиканың құлдырауы, дамушы еддердегі экономикалық дағдарыс пен
олардың сыртқы қарызының артуы қаржыны ерекше үнемдеуді керек етеді;
- білім беру жүйесін басқарудағы тік және көлбеу құрылымдар арасындағы
қайшылықтар. "Бір жағынан, әкімшілік органдар әдеттегідей жоғарыдан
төменге бағытталған билік ету жолын ұстағысы келеді, ал екінші
жағынан, білім беруді дамыту бағдарламасын жасау және оны жүзеге
асыратын ведомстволар арасындағы көлбеу байланыстарды ескеруді,
олардың өмірде болуын қажет етеді;
- ұйымдастырудың тиімділігі мен саясат мүдделері арасындағы қайшылықтар.
"Бір жағынан, мекемелерді ұйымдастырудағы тиімділікті, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҮДЕРІСТЕРІНЕ САЛЫСТЫРМА-ЛЫ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТАЛДАУ
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
6 б
1. Жоғары білім беру жүйесіне салыстырмалы талдау жасаудың теориялық-
әдіснамалық негізі
1. Дамыған елдердегі жоғары білім беру жүйелерінің негізгі мәселелері мен
жайы туралы
10
2. Салыстырмалы-педагогикалық зерттеудің ұғымдық-түсініктік аппараты
21
3. Дамыған мемлекеттердегі кәсіби педагогикалық білім беру жүйесіне
салыстырмалы-педагогикалық талдау жасаудың әдіснамалық қатыстары,
принциптері мен әдістері
31
Бірінші бөлім бойынша қорытынды
45
2. Дамыған елдердегі жоғары кәсіби педагогикалық білім беру жүйесінің
инновациялық үдерістерге жасалынған талдау нәтижелері мен оны реформалауға
бағыт болатын жаңа тенденциялар
2.1 Дамыған елдердегі жоғары кәсіби педагогикалық білім беруге қойылатын
мемлекеттік және қоғамдық талаптарға талдау жасау 46
2.2 Болашақ педагог кадрларын даярлауға қойылатын инновациялық талаптар мен
жетекші тенденцияларға салыстырмалы талдау 55
2.3 Дамыған елдердің жоғары педагогикалық білім беру тәжірибелерін
Қазақстандық жоғары білім беру жүйесінде қолдану мүмкіндігін талдау 63
Екінші бөлім бойынша қорытынды
75
Қорытынды
76
Пайдаланған әдебиеттер
78
Қосымшалар
83
КІРІСПЕ
Қазақстан мемлекетінің, оның экономикалық қуаттылығы мен қауіпсіздігі
көп жағдайда халықтың білім деңгейімен айқындалады, әсіресе жоғары білімді
болашақ мамандардың кәсіби дайындығының сапасына тікелей тәуелді болады.
Қазақстанда білім беру жүйесінің әлемдік білім беру жүйесіне
интеграциялануы, оның жоғары білім беру жүйесінде дамыған елдердегі кәсіби
маман даярлау жетістіктеріне терең ғылыми талдау қажеттігін талап етіп
отыр. Еліміздің Европалық білім беру жүйесі аймағына ену мақсатының нақты
жүзеге асу мүмкіндігі айқындалған соң (2012 жылы Болон декларация-сына қол
қойылды), дамыған елдердегі білім беру жүйесінің сапалылығын анықтау
мақсатында салыстырмалы-педагогикалық талддау жасау қажеттілігі күн
тәртібіне қойылды[2].
Дүние жүзінің көптеген елдеріндегі сияқгы, Қазақстан Республика-сында
да қазіргі кезде білім беру жүйесін реформалау жүзеге асырылуда, ЮНЕСКО-ның
жүйелеуі бойынша бұл реформа екінші типті реформалар қатарына жатады.
Өйткені, екінші типті реформалар тікелей білім беру жүйесіне катысты
болады және олар осы жүйеден тыс болып жатқан әлеуметтік-саяси өзгерістерге
байланысты білім берудің мақсаты мен міндеттерінің де өзгерісін туғызады.
Алдымен, бұл реформалар білім жүйесінің, ақпарат және компьютер жүйесі мен
технологиясының тез қарқынмен дамуы, білім берудің барлық саласында
мәліметтердің дүниежүзілік және аймақтық ақпарат банктерінің пайда болуы
мен оқытудың дәстүрлі әдістері арасыңдағы қайшылықтарды жоюға бағытталған.
Дүние жүзінің барша дамыған мемлекеттеріңде салыстырмалы педагогика
саласыңда қарқынды да мақсатты зерттеу жұмыстары жүргізілу-де. Әр елде
білім беру саласындағы ең соңғы жаңалықгарды салыстыра отырып жариялайтын
арнаулы журналдар саны үздіксіз өсуде. Дүние жүзі ғалымдарының салыстырмалы
педагогика саласыңда жүргізген ғылыми-зерттеу жұмыстарын аймақтық (Батыс
Еуропа, Солтүстік Америка, Азия, Латын Америкасы, Африка) және дүниежүзілік
(БҰҰ, ЮНЕСКО) орта-лықтар, сондай-ақ салыстырмалы педагогика жөніндегі
халықаралық және аймақтық қоғамдар үйлестіріп отырады.
Қазіргі таңда дүниежүзілік салыстырмалы педагогиканың дамуында үш
негізгі бағытты бөліп көрсетуге болады: салыстырмалы педагогикалық
зерттеулер методологиясы; дүние жүзінің түрлі елдерінде білім беру саласы
бойынша мәліметтердің дүниежүзілік және аймақтық ақпараттық компьютерлік
банктерін құру; дамушы елдердің ұлттық білім беру жүйесін реформалаудың
бағдарламаларын жасау және нақты көмек беру.
Сол себепті қазіргі кезеңде салыстырмалы педагогикаға, әсіресе білім
беру жүйесін реформалау жөніндегі болжамдық ұсыныстарға ерекше ден
қойылуда. Кәсіби маман мұғалімдерді даярлауда "Салыстырмалы педаго-гика"
курсын оқыту міндетті болып саналатын елдер саны өсуде[3]. Соның өзіңде
салыстырмалы педагогиканың методологиялық мәселелеріне басты назар
аударылады. Осыған орай Қазақстан Республикасы білім беру жүйесі
басшыларының, ғалымдардың, оқытушылардың, мұғалімдер мен калың жұртшылықтың
шетелдердегі, әсіресе дамыған елдердегі білім беру жүйесіндегі өзгерістерді
білуге ерекше мән беруі түсінікті. Салыстырмалы педагогика бойынша ғылыми-
зерттеу жұмыстарына, докторлық және каңдидаттық диссертацияларға жасалған
талдау ол жұмыстардың көбінесе елтанушылық, баяндау, суреттеу сипатында
екендігін көрсетеді, салыстыр- малы педагогика мен салыстырмалы
педагогикалық зерттеулердің методоло-гиясы бойынша жұмыстар өте аз екенін
көрсетіп отыр. Бұл жағдайға сәйкес шетелдердегі білім беру жөніндегі әр
түрлі мәліметтерге деген талаптың күрт өсуі мен салыстырмалы педагогикадан
орыс тіліңде, әсіресе қазақ тіліңде жазылған ғылыми жұмыстардың, оқулық пен
оқу құралдарының тапшылығы арасындағы қайшылықтан туындап отырғаны мәлім
болды.
Сондықтан да дүниежүзілік педагогикалық қауымдастықтың әлемдегі
мемлекеттердің немесе халықтардың және жеке тұлғалардың жан-жақты даму
талабына сай білім беруді жетілдірудің ұтымды жолдарын болжау мақсатымен
білім берудің жүйелерін тарихи-салыстырмалы типологиялық тұрғыдан зерттеп,
соның нәтижесінде оның даму заңдылықтарын, жалпы және аймақтық
тенденциялары мен арнайы ерекшеліктерін анықтау бағытында салыстырмалы-
педагогикалық талдау әдісі өзекті мәселе болып табылады.
Ғылыми-педагогикалық білімдердің сапалылық дәрежесін көрсететін
салыстырмалы-педагогикалық талдау әдісі мынадай міндеттерді шешуде жетекші
қызмет атқара алады: басқа елдердің білім беруді реформалау тәжірибесін
зерттеу; білім берудің шетелдік тәжірибесін өз еліндегі тәжірибемен
салыстырып, айырмашылықтарьша педагогикалық баға беру; Қазақстан
Республикасында білім берудің тәжірибесін зерттеген шетелдік
зерттеушілердің материалдарын талдау; шетел тәжірибесінің элементтерін
еліміздің білім беру жүйесіне тасымалдаудың мүмкіндіктері мен жолдарын
анықтау; қазақстандық білім беру жүйесін дүниежүзілік және еуро-азиялық
білім беру жүйелерімен ұштастыру шараларын қарастыру; білім беру
проблемалары жөнінде халықаралық зерттеулерге қатынасу.
Дүние жүзіндегі білім беру жүйесінің сан алуандығы, педагогикалық
тәжірибенің қарама-қайшылығы, тәрбие және білім беру мәселелері жөнінде
ғылыми мектеп тұжырымдамасы теориясы, әр түрлі бағыттарының көптігі
салыстырмалы педагогикалық зерттеулер жүргізуде толып жатқан методо-
логиялық тәсідцердің қолданылуына негіз болып отыр. Оның үстіне әр
зерттеуші зерттелетін мәселеге өз еліндегі білім беру ісінің және
салыстырмалы педагогиканың даму дәрежесіне сай өз көзқарасын енгізуге
тырысады[14].
Сол себепті де салыстырмалы педагогиканы зерттеушілердің алдында
тұрған мақсат, міндеттерінің және методологиялық тесілдердің алуан түрлі
болуы салыстырмалы педагогикалық зерттеулердің құрылымына да әсер етпей
қойған жоқ.
Күні бүгінге дейін салыстырмалы педагогиканың теориясы мен
практикасының тарихи дамуы барысында әр түрлі елдердің зерттеушілері
салыстырмалы педагогикалық зерттеулердің төмендегідей құрылымын жасай алды.
Ағылшын педагогы Дж.Бередей салыстырмалы педагогикалық зерттеулердің
индуктивтік әдіс құрылымын ұсынса, Ресей ғалымдары Б.Наврочинский, Т.Вилех,
М.Пенхерский салыстырмалы педагогикалық зерттеулерді жүргізудің кезеңдік
құрылымын ұсынады. Ал А.Векслиар, М.Дебесс "Салыстырмалы педагогикалық
зерттеулерді басқа схемамен жүргізген тиімді деп есептейді, яғни: білім
берудің маңызды мәселелерін жалпы түрде анықтау және белгілеу; әр мәселенің
зерттелу дәрежесін анықтау; жалпы проблеманы жеке мәселелерге бөлшектеу
арқылы[39].
Ал Қазақстандық ғалымдар: А. Құсайынов, Г. Нұрғалиева, Қ.Мусин,т.б.
салыстырмалы педагогиканың толып жатқан ғылыми мәселелерін шешуге,
құбылыстарды зерттеуге бағытталған тәсіл мен амалдардың жиынтығы
салыстырмалы-педагогикалық зерттеулердің әдістері болып табылады[3,63].
Олардың ұсыныстары бойынша салыстырмалы-педагогикалық зерттеулердің негізгі
әдістерінің жіктелісі төмендегідей мазмұнмен беріледі: салыстыр-малы-
педагогикалық зерттеу "практикалық әрекет жөніңде шешім қабылдау, пікір түю
немесе баға беру үшін белгілі білім, ереже не анықтама негізінде ойлау
процесі ретінде" дәлелдеуден басталады".
Қазақстандық жоғары мектеп осы уақытқа дейін Ресейдің классикалық
университеттерінің дәстүрі негізінде құрылып келді, тіпті ХХ ғасырдың 90-шы
жылдарынан ХХІ ғасырдың алғашқы жылдарына дейін сол дәстүрдің сыртқы түрін
өзгертіп, ұлттық сипат берудің түрлі жолдарын іздеуде. Осы мәселе
қазақстандық интелегенциясының үлкен наразылығын тудырып, 2005 жылдан бері
әлемдік озат тәжірибеге сүйенетін, сонымен бірге, өзіндік ұлттық мазмұнды
қамтамасыз ететін жоғары білім беру жүйесін жасау негізгі ұлттық және
мемлекеттік құндылықтар қатарына енгізілді. Сол себепті қазақстандық
педагог-ғалымдар алдына жоғары кәсіби білім берудің тиімді жүйелерін
зерттеу, оның әлемдік тәжірибесіне салыстырмалы-педагогикалық талдау жасау
міндеті қойылды. Бұл мәселені жүзеге асыру жолдары мен механизмдері
елімізде қабылданған Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-
2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарлама-сында және Қазақстан
Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасында жан жақты қарастырылған болатын[1].
Осы тұрғыдан дамыған елдердің жоғары білім беру жүйесіне салыстырмалы-
педагогикалық зерттеу еліміздегі білім беру жүйесінің аса маңызды үш
мәселесін шешіп беруге үлкен үлес қосады деп санаймыз. Біріншіден, еліміз
үшін жаңа болып табылатын жоғары білім беру жүйесін дамыту тұжырымдамасын
жүзеге асырудың әлемдік үлгісі ретінде қолдануға болатындығында; екіншіден,
салыстырмалы-педагогикалық талдау нәтижелері жоғары білім берудің ғылыми-
кәсіптік, педагогикалық және мәдени базасын күшейтетін қызмет көздерін
айқындауға мүмкіндік беретіндігінде; үшіншіден, үшіншіден, бұл зерттеулер
студенттер мен жас мамандардың халықаралық академиялық ұтқырлығын дамытудың
негізін қалауға жағдай жасайды.
Ал бұл міндеттердің жүзеге асырылуы еліміздің білім беру саласындағы
саясатының жетістіктерін көрсету үшін ғана емес, сонымен бірге оқытушы-
профессорлардың, мамандардың, студенттердің халықаралық қарым-қатынас
деңгейінде байланыста болуына және мамандық саласы бойынша тәжірибе
алмасуына, шетелдерде білімін жалғастыруға кедергісіз баруына жағдай жасары
сөзсіз.
Шетелдік білім беру жүйелері бойынша жасалынатын салыстырмалы-
педагогикалық зерттеулер қазіргі таңда Қазақстанда көкейкесті мәселелердің
ең бастыларының қатарына жатады. Оның өзектілігін төмендегідей бірнеше ой-
тұжырымдармен айқындауға болады: біріншіден, Қазақстанда жоғары білім мен
ғылыми зерттеулерге сұраныстың артуы, жоғары білімсіз және ғылыми
зерттеулерсіз жаңа технологиялардың әлемдік нарықта өз позицияларын сақтап
қала алмауы мен әлемдік экономикалық жүйеде өз орнын сақтап қалу мүмкіндігі
тек жоғары білім сапасына тәуелді екендігі айқындалды; екіншіден, зерттеу
тақырыбының өзектілігі жоғары білімді кәсіби мамандарды дайындаудың жаңа
формалары мен әдістерін іздеудің қажеттілігімен негізделеді. Өйткені,
мамандардың жалпы және кәсіби білімдерінің деңгейлеріне қойылатын
объективті талаптар тез көтерілуде, әлемде және Қазақстанда болып жатқан
түбегейлі өзгерістер жоғары оқу орындарында кәсіби мамандар даярлау
жүйесіне деген қатынастарды түбегейлі өзгертуді талап етуде, әсіресе
даярлау мақсатына, білім беру мазмұнына және дидактикалық аппаратты дұрыс
ұйымдастыруға қатты көңіл бөлінуде. Осы мақсатта дәстүрлі жоғары мектеп
педагогикасын қайта қарау,яғни жалпы білім беретін мектеп көрсеткіштері
негізінде маман даярлаудың үнемі сенімді ақтай бермейтінін есепке алу
қажеттігі ескерілгені жөн. Сондықтан дамыған елдердің жоғары білім беру
саласындағы оң тәжірибелерін салыстырмалы зерттеу ЖОО болашақ мамандарды
кәсіби даярлау сапасын арттыруға мүмкіндік береді деп санауға лайық.
Үшіншіден, жоғары білімді мамандарды кәсіби даярлау бағытында салыстырмалы-
педагогикалық зерттеулерге деген қажеттілік пен сұраныс қазақстандық білім
беру жүйесінің барлық құрылымдарында жүйелі дағдарыс туғызып отырған
үрдіске айналып отыр. Бұл мәселенің тіпті еліміздің әлеуметтік-экономикалық
жағдайына да теріс ықпал етіп отырған жағдайы бар. ҚР Білім және ғылым
министрі Б.Жұмағұловтың ЖОО санын сапалық деңгейлеріне бпйланысты
оңтайландыру саясатының күшеюі көтеріліп отырған мәселенің өзектілігін
растап отыр[1].
Осы тұрғыдан, Қазақстан президенті Н.Назарбаевтың 2012 жылғы Қазақстан
халқына Жолдауында ... біз қалыптасқан мемлекет деңгейіне көтерілдік,
сондықтан әлемнің білімі мен ғылымы дамыған мемлекеттеріне сәйкес білім
беру жүйесін орнатуымыз керек деген сөздері біздің зерттеу жұмысымыздың
өзектілігін көрсетсе керек. Отандық білім беру жүйесінің әлемдік деңгейіне
көтерілу біз сияқты өз кемшіліктерін жеңе білген мемлекеттердің
тәжірибелерінің құндылығын есепке алмай жүзеге аспайды. Қазақстанда дамыған
елдердің жоғары білім беру жүйесін зерттеуге арналған жұмыстар саусақпен
санарлық. Академик А.Құсайыновтың (Қазақстан педагогикалық ғылымдар
академиясының президенті) басшылығымен жасалынған жұмыстарда салыстырмалы
педагогика ғылымының мақсат міндеттері мен құрылымы зерттелінгенімен,
олардың қоғамның әлеуметтік-экономикалық шарттарға тәуелділігі мен
педагогикалық ЖОО білім беру сапасын бағалаудың салыстырмалы-педагогикалық
талдау жұмыстары жеткіліксіз[3].
Осындай маңызды міндеттердің туындауына байланысты педагогикалық ЖОО
кәсіби білімді мамандарды даярлаудың жаңа, жүйелі-педагогикалық жолдарын
айқындауда әдемдік тәжірибені пайдаланудың салыстырмалылығын қамтамасыз ету
өзекті болып отыр.
Жоғарыда айтылғандар мен негіздеулер дамыған елдердің жоғары кәсіби
педагогикалық білім беру жүйелеріндегі инновациялық үдерістерге
салыстырмалы-педагогикалық талдау жасаудың өзектілігін дәйектеп беріп отыр
және зерттеу тақырыбын Дамыған елдердің педагогикалық білім беру
жүйелеріндегі инновациялық үдерістеріне салыстырмалы-педагогикалық талдау
жасау деп таңдауға мүмкіндік берді.
Зерттеу мақсаты: дамыған елдердің педагогикалық білім беру
жүйелеріндегі озат инновациялық тәжірибелерін Қазақстандық болашақ
педагогтарды даярлау жүйесінде қолдану мүмкіндігін анықтау.
Зерттеу объектісі: әлемдік педагогикалық жоғары білім беру процесі.
Зерттеу пәні: дамыған елдердің жоғары педагогикалық білім беру
жүйесінің заңдылықтары, принциптері, саясаты, мазмұны және технологиясы.
Зерттеу міндеттері:
- жоғары білім беру жүйесіне салыстырмалы-педагогикалық талдаудың
теориялық-әдіснамалық негізін айқындаушы талаптарды әзірлеу және оны
негіздеу;
- салыстырмалы-педагогикалық талдау негізінде дамыған елдердегі жоғары
білім беру жүйесінің қызметін, мақсаты мен ерекшеліктерін, маман
даярлаудың инновациялық бағыттарының тиімділігін талқылап,
қорытындылау және жүйелеу;
- зерттеуге алынған елдердегі жоғары педагогикалық білім берудің
инновациялық үдерісінің жетекші тенденцияларын айқындау;
- дамыған елдердегі жоғары педагогикалық білім берудің озат инновациялық
тәжірибелерін Қазақстанда жоғары білімді педагог кадрларды даярлайтын
оқу орындарында қолдану мүмкіндіктерін анықтау.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Жоғарыда қойылған міндеттерді жүзеге асыру
үшін дамыған елдердегі жоғары кәсіби педагогикалық білім беру жүйесіне
жасалынған салыстырмалы-педагогикалық талдау процесі қазақстандық білім
беру жүйесін сапалық жаңғыртуда инновациялық үдерістерді кеңінен қолдануға
бағыттаушы қызмет атқаруы мүмкін. Соның негізінде салыстырмалы-
педагогикалық талдау әдісі қазіргі заманғы педагогикалық-инновациялық
үдерісті әлемдік талапқа сай жетілдірудің жетекші құралы бола алатындығы
туралы функциональды нобай жасалынады. Салыстырмалы-педагогикалық талдау
процесінің жетекші әдісі эмпирикалық әдіс болып табылады, сондықтан білім
беру жүйесін ұйымдастырудың әлеуметтік-үйренушілік функциясының инвариантты
элементтері айқындалады.
Зерттеудің әдіснамасы: ол білім беру философиясы мен социология
ғылымының, мәдениеттанудың, жалпы, кәсіби және салыстырмалы педагогиканың
басты ұстанымдарына сүйенеді. Оның пәні ретінде тұлғаның әлеуметтенуі,
дамуы және тәрбиелену факторлары қарастырылады.
Зерттеудің теориялық базасын педагогика, психология және салыстырмалы-
педагогикалық зерттеулер бойынша төмендегі ғалымдардың еңбектері құрайды:
Ю.К.Бабанский, С.И.Архангельский, Я.П.Гальперин, В.И.Загвязинский,
В.С.Леднев, Н.Ф.Талызина,М.Н.Скаткин, М.А.Ананьев, А.Малькова,
Г.Нұрғалиева, А.Құсайынов, Қ.Мусин, т.б. Шетелдік ғалымдардың публикациялық
материалдарынан: Беланже Поль, Бенавидес Луи, Арредондо Висенте, Вайлер
Ганс Н., Гарридо Хосе Луис Гарсиа, Кинг Эдмунд, Тейнман Алъберт, Холмс
Брайен,т.б.
Зерттеу әдістері: зерттеуге қойылған міндеттерді орындау барысында
салыстырмалы-сұрыптау, контент-талдау, құрылымдық-функциональды талдау,
статистикалық әдістер кешенді түрде қолданылды.
Зерттеу кезеңдері: зерттеу жұмысы бірнеше кезеңнен және төмендегідей
мазмұнда орындалды:
Бірінші кезеңде (2011-2012жж.) – дамыған шетелдердегі жоғары білім беру
жүйесі туралы статистикалық материалдарға щолу және талдау жасалынды.
Екінші кезеңде (2012-2013жж.) – талдау материалдарын өңдеу, жүйелеу және
қорытындылау, қорғауға ұсынылатын қағидаларды растау, диссертацияда
қолданылған әдебиеттерді рәсімдеу.
Зерттеу барысында алынған нәтижелер, олардың ғылыми жаңалылығы мен
теориялық мәнділігі: зерттеу бойынша әзірленген теориялық ұстанымдар мен
қорытындылар дамыған елдердің жоғары педагогикалық білім беру жүйесінің
салыстырмалы-педагогикалық сипаттамасының маңызды ғылыми мәселе ретіндегі
орнын анықтап берді. Зерттеу жұмысында дамыған елдердегі ЖОО болашақ
мамандарды кәсіби даярлау жүйесін салыстырмалы–педагогикалық талдаудың
теориялық-әдіснамалық негізі әзірленді; олардың қазіргі жайы туралы
түсініктер берілді; жоғары педагогикалық мамандар даярлайтын мемлекеттік
және қоғамдық оқу орындарына қойылатын талаптарға талдау жасалынды; дамыған
елдерде педагогикалық жоғары оқу орындарындағы оқу мақсаттары мен олардың
мазмұны, даярлау жүйесіндегі тнновациялық үдерістің ерекшелігі мен сапасына
талдау жасалынып, сараптаудан өткізілді; дамыған елдердегі жоғары
педагогикалық білім берудің жүзеге асырылуы мен, оларды реформалаудың
жетекші тенденциялары көрсетілді, елімізде дамыған шетел тәжірибелерін
қолдану мүмкіндіктері айқындалды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі: диссертацияда дамыған елдердің
жоғары педагогикалық білім беру жүйесінің салыстырмалы-педагогикалық
талдауы бойынша әзірленген теориялық-әдіснамалық қатынастың тиімділіг
туралы ұстанымдар мен қорытындылар және ұсыныстар Қазақстанда жоғары
педагогикалық білім беруді жетілдіруде инновациялық мазмұнды қамтамасыз
етуге алғы шарт бола алады. Салыстырмалы-педагогикалық талдау нәтижелерін
еліміздегі педагогикалық ЖОО басқару жұмыстарында және болашақ мамандарды
даярлау қызметін жетілдіруде қолдануға болады.
Зерттеу нәтижелерінің сенімділігі мен нанымдылығы: диссертацияда
алынған ғылыми нәтижелер зерттеудің негізге алған параметрлерін әдіснамалық
тұрғыдан толық негізделініп, объективтілік, жүйелілік принциптерімен
байланыстылығы расталған. Зерттеу ғылыми аппаратында көрсетілген
параметрлер мен талаптарға сәйкестігі расталған. Зерттеу нәтижелеріндегі
статистикалық және эксперттік көрсеткіштер ғылыми мәліметтермен бекітілген.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
1. Дамыған елдердегі жоғары білім беру жүйелерінің негізгі мәселелері мен
жайы туралы статистикалық мәліметтер;
2. Дамыған мемлекеттердегі кәсіби педагогикалық білім беру жүйесіне
салыстырмалы-педагогикалық талдау жасаудың теориялық-әдіснамалық
негіздері;
3. Дамыған елдердің жоғары педагогикалық білім беру тәжірибелерін
Қазақстандық жоғары білім беру жүйесінде қолдану мүмкіндігін айқындау
1. ЖОҒАРЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНЕ САЛЫСТЫРМАЛЫ ТАЛДАУ ЖАСАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-
ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Дамыған елдердегі жоғары білім беру жүйелерінің негізгі мәселелері мен
жайы туралы
Дамыған елдердегі (Ұлыбритания, Жапония, Норвегия, Франция, т.б.)
жоғары білім беру жүйелерінің салыстырмалы-педагогикалық талдау жасау
негізінен әдіснамалық мәселе болып табылады. Ең басты мәселе жоғары кәсіби
білім беру,оның ішінде жоғары педагогикалық білім берудің сол елдердің
әлеуметтік-экономикалық және ғылыми-техникалық процесте алатын орнын нақты
анықтау болып отыр.Осы тұрғыдан дамыған елдердегі жоғары білім беру
жүйесінің қазіргі күйі мен жайын жүйелілік қатысы негізінде қарастыру
маңызды[17].
Әлемдік нарықтағы бәсекелестік, объективті шарттар, ғылыми прогрестің
талаптары дамыған мемлекеттерде жоғары кәсіби білімді мамандарды даярлаудың
тиімді механизмдерін үздіксіз іздестіруге мәжбүрлейді. Сол себепті қазіргі
уақытта дамыған елдерде жоғары білім беру саласында аса қызық процестер
байқалуда, атап айтқанда олар мынадай мәселелерге ерекше назар аударады:
- ғылым-өндіріс макроқұрылымында жоғары кәсіби білім беру жүйесін
дамыту;
- таңдалған мамандық нобайы негізінде түрлі оқу орындарының функцияларын
диверсификациялау;
- көпдеңгейлі маман даярлау құрылымын жетілдіру;
- жекеленген оқу орындарында жоғары білікті маман даярлау жұмыстарын
шоғарландыру;
- үздіксіз білім беруді қарқынды дамыту;
- диплом алғаннан кейінгі оқытуды дамытудың түрлі формаларын жетілдіру;
- жоғары білім беру жүйесінде ғылыми-зерттеу жұмыстарын ұйымдастыруды
қамтамасыз ету.
Жоғары кәсіби білім беру саласында әсіресе жоғары педагогикғалық білім
беру мәселесінің маңыздылығына ерекше назар аударып, оның мынадай бағыт-
бағдарларын өзекті мәселелер ретінде қарастырады:
- дамыған елдердің көпшілігінде студенттердің өзіндік жұмыстарына
басымдылық беру арқылы оқу-тәрбие процесін интенсификацилауға;
- жоғары кәсіби педагогикалық білімді мамандарды даярлау бағдарламаларын
әзірлеуге;
- оқытудың жеке-дара формаларының қызметін күшейтуге;
- оқытудың белсенді әдістері мен техниалық оқу құралдарын енгізуге.
Салыстырмалы талдау жұмысының талқылауға алынған бағытында жоғары кәсіби
білім беру жүйесінің ішкі құрылымын айқындайтын сыртқы факторларды
зерттеудің әдіснамалық маңыздылығына ерекше назар аударылады, яғни дамыған
елдердің әлеуметтік-экономикалық және мәдениетіне, тарихи және ұлттық
дәстүрлеріне, халықтың менталитетіне сүйену есепке алынады. Сол себепті
жалпығылыми педагогикалық әдіснама тұрғысынан ақпараттық ортаның бірлігін,
оқыту технологияларының, ғылыми-әдістемелік базаның жетімділігін, оқыту
процесін басқарудың тиімділігін қамтамасыз ететін, жоғары мектеп
педагогикасының әлемдік деңгейінің талаптарына жауап бере алатын жоғары
білім беру жүйесінің үйлесімділігі зерттелуге тиісті болып табылып отыр.
Дамыған елдердегі жоғары білім беру жүйесіне жсалынған түрлі
кезеңдердегі талдаулар көптеген елдерде жоғары білім беру жүйесінің жоғары
сапаға теңестірілген, аса тиімді механизмдерінің қалыптасқанын, сол себепті
олардың өз азаматтарымен қатар басқа да шетел азаматтарының аталған елдерде
жоғары білім алуға ұмтылатынын көрсетіп отыр.
Өйткені, индустриясы двмыған елдерде жоғары кәсіби білімді маман сол
мемлекеттің негізгі құндылықтар жүйесінің біріне жатқызылады, яғни ғылыми-
техникалық және мәдени прогрестің аса маңызды факторы ретінде
қарастырылады. Осы тұрғыдан аталған сектор сол елдің басқа елдермен
бәсекеге түсе алу мүмкіндігін қамтамасыз ететін жүйеқұраушы элемент деп
саналады.
Жоғары педагогикалық білім беру мәселесіне дамыған елдерде (Жапония,
Англия, Германия, Швеция, Финляндия, Франция, т.б.) халықтың прогресссивті
ойлауының көрсеткіші ретінде болашақ азаматтың қалыптасуына жағдай жасайтын
ғылыми-әлеуметтік фактор деңгейінде қарасыту орын алған. Оның басты себебі,
аталған мемлекеттерде педагогикалық білім беру жұмыстарының мазмұны
психология ғылымының жетістіктеріне сүйенеді, сондықтан басқа ТМД
елдеріндегі педагогикалық мамандарды даярлау жүйесіне қарағанда
психологияландырылған сала болып табылады. Бұл жағдай аталған дамыған
елдерде педагогикалық мамандану тар шеңберде берілетін білім мазмұнымен
шектелген пргматикалық қатынасқа негізделген бағыттылықты көрсетеді, алайда
олар өздерінің қызмет ету сферасында тез нәтижелерге қол жеткізу
мақсатыныда қарастырылған прагматикалық қатынасты қамтамасыз ете алады[20].
Осы тұрғыдан дамыған елдердегі жоғары білім берудегі унитарлық
қатынас көп жағдайда мақсатқа қол жеткізудің құралы ретінде қарастырылып,
педагогика ғылымының негізгі мәселесі адам-маман тұлғасын дамытуға
жеткілікті көңіл бөле бермейді.Дамыған елдарде жеке-дара оқытуға басты
көңіл бөлініп, оқу материалы еске сақатуға бағытталып, оқушылардың өзін-өзі
басқаруын қамтамасыз етуге арналады. Сол себепті дамыған елдерде жоғары
педагогикалық білім беру жүйесінде өзіндік жұмысты орындау оқытушының
жетекшілігімен жүзеге асырылады.
Соынмен бірге аталған дамыған мемлекеттерде жоғары педагогикалық білім
беру сапасын бағалау сапа менеджментінің талаптары бойынша кіріктірілген
(интегрированный) тұжырымдамаға сүйенеді. Мысалы, педагогикалық
мамандықтарға қатысты АҚШ, Жапония, Ұлыбритания мемлекеттерінде негізгі
көңіл кәсіби даярлыққа аударылады, ал ТМД елдерінде, оның ішінде Ресей мен
Қазақстанда негізгі мазмұн жалпығылыми даярлыққа аударылады. Бакалаврлар
даярлау жүйесі бойынша білім беру стандарттарында АҚШ қоғамдық, әлеуметтік-
экономикалық пәндерге 27,3%, базалық пәндерге 20,4%, кәсіптік пәндерге
52,3%, ал Жапонияда 31,2%, 15.8%,53.2% үлес бөлінсе, Қазақстанда жоғары
педагогикалық білім беру стандарты мазмұнының сәйкес блогтарына 21,5%6
33.1%, 45.4% бөлінген[25].
Салыстырмалы талдау жұмысымызда дамыған елдердегі жоғары білім беру
саласын қаржыландыру мәселесі негізгі орындарда тұр. Өйткені, дамыған
мемлекеттер өткен ғасырдың 60-жылдарынан бастап жоғары кәсіби білім беруді
дамытуда оның ел экономикасындағы шешуші факторлардың бірі екендігін ескеру
қажеттігін, оны жеткілікті қаржыландырмай сапалы кәсіби маман даярлау
мүмкін еместігін мойындап. Жоғары кәсіби білім беру саласын қаржыландыру
концепциясын әзірлеген болатын. Сондықтан АҚШ, Франция, Жапония
мемлекеттері білім беру жүйесіне инвестиция салуды экономиканы дамытудың
басым бағыттарының бірі деп санады. Бүгінгі таңда АҚШ мен Ұлыбритания
ғылымға бөлінген қаржының 11-12% жоғары оқу орындарына береді, ал Жапония –
15-16% береді. Оның ішінде қаржының негізгі бөлігі іргелі(фундаментальды)
зерттеу жұмыстарына арналады. Соңғы жылдары жоғары білімді кәсіби
мамандарды даярлау мәселесі бойынша АҚШ ғылымға бөлінген қаржының 60%,
Жапония-54,9%, Оңтүстік Корея-59,7%, Франция-90%, Ұлыбритания-95% бөліп
отыр. Жоғары оқу орындарында сапалы білім беру мен ғылыми зерттеулерге
үлкен масштабта көңіл бөлу сапасы жоғары ғылыми-педагогикалық кадрларды
даярлауға, ары қарай олардың сапалы қызмет атқаратын маман даярлауға
мүмкіндіктерінің жоғары болуының қамтамасыз етілуі сол елдің әлеуметтік-
экономикалық жағдайының жоғары болуының кепілі ретінде қарастырылған[25,
16б].
Соңғы 30 жыл кезеңінде АҚШ, Жапония, Батыс Европа елдерінде жоғары
мектепті дамытуға атысты ортақ бағыттар болды, атап айтқанда білім беру
жүйесіндегі озық дәстүрлер мен инновацияларды және оқытудың тиімді
технологияларын бір-бірінен алмасу арқылы интграциялық процестерде қарқынды
жүргізуіне байланысты дамыды.
Әлемнің дамыған мемлекеттеріндег жоғары кәсіби білім берудің негізгі
түрі университеттік білім беру болып табылады. Жапонияда студенттердің
78,3%, Францияда-85%, АҚШ-да -91% университеттік білім алады, сонда ғана
олар толық жоғары білімді маман болып саналады. Ал Германияда
университеттік білім беру колледждегі білім берумен толықтырылады. 1970-
1980 жылдардағы маман даярлаудың жаңа типті бағыттары бойынша болашақ
мамандарды тікелей өндіріске даярлау мақсатында жоғары кәәсіби мектептер-
колледждер ашылды. Өйткені, ақпараттық технологиялардың дамуы мен олардың
практикалық сұраныстарға жауап беру мәселелеріне қатысты дәстүрлі емес оқу
орындары қажет бола бастады. Сондықтан бұрыннан қолданыста жүрген оқу
бағдарламаларын диверсификациялау арқылы халықтың сұранысын қамтамасыз ету
бағытында ғылым мен білім беру мазмұнын бір-біріне жақындату үшін жоғары
білім берудегі интеграциялауды белсендіру қажет еді[39].
Дамыған елдердегі жоғары білім беру жүйесінің құрылымдық және
мазмұндық интеграциялануы олардың жоғары кәсіби маман даярлау процесінің
сапасын арттырмаса төмендеткен жоқ, сондықтан ол елдер өзде,рінің ұлттық
даму ерекшеліерімен бірге әлемдік дамудың алдыңғы талаптарын бірлесе
қарастыра алды, сол себепті жоғары кәсіби білім стандарттарын әзірлеуде
дамыған мемлекеттерде болашақ мамандардың академиялық ұтқырлығын қамтамасыз
ете алатын прогрессивті стандарттарды ұсынды. Бұл жоғары кәсіби білім
берудің мемлекеттік шекарасын кеңейтті, жас маманның кәсіби тәжірибесін
молайтуға кедергілерді төмендетті. Енді жоғары білімді маман қажеттілік
деңгейінде өз білімін аталған елдерде жалғастыра алатын болды. Осы
тұрғыдан дамыған елдерде жоғары тбілімді кәсіби мамандарды даярлауға
қойылатын ортақ тенденциялар қалыптасты. Олар:
- өз елінің экономикалық және әлеуметтік дамуына жағымды ықпал ететін
жоғары кәсіби білім беру жүйесінің ролі мен маңыздылығын күшейту;
- ЖОО болашақ мамандарды кәсіби даярлау жүйесін дамытудың масштабын
ауқымды кеңейту, соңғы 40 жылда дамыған елдердегі студенттердің саны 2
есе өскен;
- осы елдердегі халықтың санасында жоғары кәсіби білім берудің
мәртебесін арттыру;
-жоғары кәсіби білім беру жүйесіне бөлінетін қаржылық, материалдық
және интеллектуалдық салымдарды арттыру;
- инновациялық білім беруде білімдік мазмұнның теңестірілген түріне
басымдық беру;
- ЖОО өзін-өзі басқаруы және автономиялығына қол жеткізу;
- жаңа ақпараттық технологиялар негізінде оқытатын дәстүрлі емес
инновациялық жүйедегі оқу орындарын құру.
Сонымен бірге, дамыған елдердің 1960-1970 жылдардағы экономикалық
кризис жағдайында жоғары білім білім беру жүйесін талдағанда олардың
бұгінгі таңда жоғары кәсіби білім беру саласында үлкен қайта құрулар
жасағанын байқауға болады. Бұл қайта құрудың ең басты белгісі олардың
жоғары білім берудегі жеке-дара (индивидуализация) қабілетіне қарай білім
беру және оқу-тәрбие процесін гуманитарландыру болды. Білім берудің
негізгі әдісі мен тұлғаны қалыптастырудың негізгі бағыты студенттердің
өзіндік жұмыстарының үлес салмағын арттыру болды. Жоғары мектептің
материалдық-техникалық базасын қуатты компьютерлер, ақпараттық және оқыту
бағдарламалары құрады. Жоғары білім беруді қаржыландыруға қатты көңіл
бөлінді, жалпы халықтың жоғары білім алуына қажеттілік тенденциясы
қалыптастырылды, өйткені ол ХХІ ғасырдың негізгі өмір сүру шарттарының бірі
болып саналды. Сондықтан Жапония, АҚШ, Франция, Германия, басқа да Батыс
Европа елдерінің басшылары бірінші орынға жоғары білім берудің
сапалылығына, оның дұрыс қаржылануына назар аударды[5].
Қаржы қызметін бақылау Германияда парламенттік бақылаудың бір бөлігі
болып саналады. Негізінен қаражатты бақылаумен федеральдық жердің есеп
айыру палатасы айналысады. Оған барлық бюджеттік және экономикалық қызмет
бағынады; Есеп палатасының бақылауына дейін ішкі бақылау және тиісті жерлік
министрдің жоғары оқу орнының қызметіне мемлекеттік қадағалау тарапынан
бақылау жүргізіледі. Ішкі бақылауға келетін болсақ, ол алдымен жоғары оқу
орны канцлерінің міндетіне жатады... Ол өкіл ретінде бюджеттік қызметтің
тиісті заңдық талап шеңберіңде орыңдалуын қадағалайды.
Дамыған елдерде білім беруді жоспарлау және баскару жүйесі
автономдық бағытты қолдағанымен әлі де мемлекеттік бақылауда.
Өйткені "басқару — белгілі жағдайда жақсы нәтижеге ие болу мақсатымен
үйымның, топтың және жеке адамның қызметіне әсер ету. Біздің түсінігімізге
сәйкес басқару адамдарды жөне қызметті басқарудан тұрады... ұйымның алдында
тұрған мақсатқа жету және міндеттерді орындау үшін адам және метериалдық
қордың өзара бірлігін үйлесімді ұштастыру басқару болып табылады.
Баскаруды көз алдымызға жалпы елестетейік:
1. Қызметті басқаруға қызметті жоспарлау, өндірістік міндеттерді белгілеу,
істелген жұмысты өлшеу жүйесін анықтау, тапсырманың орындалуын бақылау
кіреді.
2. Адамдарды басқаруға еңбек ұжымының мүшелері арасында ынтымақгастық
ұйымдастыру, кадр саясаты, оқыту, хабардар ету, ұғындыру және басшының
баска істері кіреді.
3. Ұйымнан тыс байланыстарды баскару.
4. Ұйым мен адамдардың қызметін басқаруды одан әрі жетілдіру, сондай-ақ
сыртқы байланыстарды нығайтуға: басқару жүйесін және кәсіпорын қызметін
жоспарлауды жақсарту, ұйымдағы өзара қарым-қатынасты зерттеу және дамыту,
еңбекті бөлу ісін үнемі жетілдіру кіреді.
Финляндия педагогтары ұсынған ұйымды (кәсіпорынды) басқару және қызмет
нәтижелері бойынша басқарудың жаңа принципі жөніндегі осы таддау мен
анықтама, біздің көзқарасымыз бойынша, "ұйым (кәсіпорын)" ұғымын "білім
беру жүйесі (білім беру мекемесі)" ұғымымен алмастырғаннан кейінгі білім
беру жүйесін басқаруға берілген ең таңдаулы анықтамалардың бірі болып
табылады. Басқарудың негізгі элементтері тұрақты. Олар: жоспарлау,
ұйымдастыру, басшылық жасау және бақылау[7].
Халықаралық тәжірибеге сәйкес дамыған елдерде білім беру жүйесін
басқарудың негізгі екі жолы бөліп көрсетіледі: орталықтан басқару және
жергілікті мекемелерге баскаруда кейбір женілдіктер беру. Білім беруді
орталықтан басқарудың жарқын үлгілері Франция, Жапония, Қазақстан және
басқалары болып табылады.
"Білім беруді орталықтан басқарудың негізгі айырмасы бүкіл ел
аумағында мемлекеттік білім беру жүйесіне қатаң түрде біртектес әкімшілік
баскару жасау болып табылады. Оку жоспары мен бағдарламалары, мектеп
өмірінің тәртібі, қаржыландыру, педагог кадрларын тағайындау, ауыстыру және
орнынан босату мемлекеттік декретпен немесе білім беру Министрлігінің
бұйрығына сай жүзеге асырылады. Мұндай кезінде белгілі артықшылыққа ие
болған қатаң түрде бір орталықтан басқару кейінгі кезде істе кедергіге
айналып отыр. Ол жергілікті мектеп қызметкерлері мен баскару орыңдарының
бастамасын тежеп, білім беруді жақсартудың жаңа жолдарын іздеуді қиындатты.
Педагогтік жүмыстың бір сарындас болуына әкеліп соқтырды. Сондықтан аталған
елдерде білім беруді басқару және қаржыландыруда жергілікті органдарға ерік
беру тенденциясы күшейе түсуде.
Білім беруді басқаруда жергілікті органдарға ерік беру үлгісі
Англияда, Америкада, Германияда, Ресейде орын алып отыр. Англияда
графтықгар, Америкада штаттар, Германияда "жерлер" "білім беруде белгілі
дәрежеде автономия болып есептеледі. Педагогикалық құжаттарды өздері
дайындайды, оқу материалының көлемін белгілейді жөне т.б. Жергілікті
оргаңдарға билік беру белгілі дәрежеде, олардың бастамашылығын арттыруға,
педагогтік эксперимент жүргізуін ынталандыруға мүмкіндік береді. Сонымен
қатар мұндай жағдай еддің әр аймағында мектептегі оку мазмұнының тым
алшақтауына әкеліп соқтырады, білім беру саласында жалпы ұлттық қалыпта
ұстауға қиындық келтіреді[63].
Өз кезегінде бұл елдерде білім беруді басқару және қаржыландыруда бір
орталықтан басқару жүйесіне ұмтылу тенденциясы айқын байқалады. Халықаралық
практикада басқарудың мынадай түрлері белгілі: міндеттер бойынша басқару
(мақсатты басқару), ерекшелігіне қарай басқару, жоспардан ауытқу бойынша
басқару, өнімдер бойынша басқару, процесс бойынша басқару, нәтижелер
бойынша басқару.
Басқару сипаты: "Бір жақты ойлау. Кейінгі онжылдықгарда көбірек орын
алған басшылардағы бір жақты ойлаудың үлгісі авторитарлық — демократиялық
тәсіл болды. Әуелде басқарудың үш тәсілі болатын: демократиялық,
авторитарлық және "ешқандай". Зерттеу жолымен және тәжірибенің көмегімен ең
тиімді және ең нәтижелісі демократиялық тәсіл екендігі дәлелдеңді. Кейін
басқару жөнінде бір жақты ойлау демократиялық пен авторитарлық тәсілдердің
екеуі де шектен тыс деп бағаланды. Басқарудың нақты жағдайда көбірек
қодданылатын тесілі осы екеуінің ара-сында болса керек (Р. Танненбаум, У.
Шмидт, К. Арджирис, У. Беннис)[14].
Екі жақты ойлау. Казіргі түсініктерге қарағанда авторитарлық басқару
тиімділікті және нақты нәтиже алуды көздейді. Демократиялық басқару бірінші
орынға адамдарға көңіл бөлуді қояды. Бір жақты ойлау бұларды бір-біріне
қарама-қарсы қойды. Басқару ойлауының келесі кезеңінде ол екеуі де өз
маңызын сақтады, бірақ авторитарлық пен демократиялық бір-біріне тәуелсіз
өлшемдер ретінде қарала бастады. Басқарудың екі жақты ойлау тәсілінің
үлгісі ретінде Р. Блейк пен Дж. Моутонның сеткасын алуға болады (№1 кесте).
Міндетке және қызметке көңіл бөлінуі.
Үш жакты ойлау. Басқару жөніндегі үшжақты ойлауда адам-дарға және әрекетке
көңіл бөлумен қатар тиімділікті ескеру (нәтижелілік), басқарудың белгілі
нәтижеге жеткізуіне ерекше мән беріледі. Басқарудағы жан-жақты ойлау.
№1 кесте. Р. Блейх және Дж. Моутонның сеткасы
Міңдетке көңіл аз аударылады, Міндетке көңіл көп бөлінеді, адамдарға
адамдарға көңіл көп (19) көңіл көп бөлінеді (99)
бөлінеді
Міндетке көңіл аз аударылады, Міндке көңіл көп бөлінеді, адамдарға
адамдарға көңіл аз аударылады көңіл аз бөлінеді (91)
(11)
Нәтижелілік барлық уақытта бірінші орында бола бермейді, кейде
тиімділік, еңбектің сапасы, шешім қабылдаудағы жеделдік ерекше орын алуы
мүмкін. Баскарудағы жай-жақгы ойлау осының бәрін ескереді. Соның өзіңде
негізгі нәрсе нәтижелілік пен тиімділік болу керек. Бақылаудың түрлері:
алдын-ала, ағымдағы, ішінара, кезектегі, қорытынды, нақты, құжаттық, ішкі
шаруашылықтық.
Басқарудың қызметтері: дамуды жоспарлау, дамуды ұйымдастыру, дамуды
басқару, дамуды бақылау. Жоспарлау - шаруашылықты жүргізуде қоғамның
экономикалық заңдарды қолдануының негізгі құралы ретінде басқарудың
экономикалық әдістерінің бірі болып табылады. Жоспарлаудың негізгі
әдістері: баланстық және нормативтік, сонымен бірге ағымдағы жоспарлау,
мақсатты жоспарлау, келешекті жоспарлау болып бөлінеді.
Іс жүргізу - ұйымның, кәсіпорынның, фирманың құжаттарын жүргізу, оларды
қабылдау, толтыру, дайыңдау, құжаттарды жіберу және олардың қозғалысы мен
орындалуын қадағалау, жаңарту.
Дамыған елдердегі білім беру саясатының принциптері салыстырмалы
педагогикалық талдау арқылы әр елде, аймақта және дүние жүзінде білім беру
саясатының жалпы негізгі принциптерін анықтау міндеті алға қойылған.
Практикалық бағыттылық принципі - оқыту мен тәрбиелеудің өмірмен,
тәжірибемен, қоғамдық пайдалы өнімді еңбекпен байланысы.
Демократияландыру принципі. "Әлеуметтік саясаттың дүние жүзінің көп
елдеріндегі негізгі принципінің бірі білім беруді демократияландыру деп
жарияланган. Бірақ бүл ұғымның мазмұны өзгермей тұрмайды. Бұрынырақ
мемлекеттік үкіметтер білім беруді демократияландыруды көбінесе құқықтық
жағынан қарастырьш, толық орта және жоғары білімге жастарды көбірек тартуды
оның басты көрсеткіші деп есептеп кедді. Қазір демокра-тияландыру кең
ауқымда түсіндіріледі. Білім беру жөніңдегі жаңа заңдар және педагогикалық
құжаттар білім берудің әр түрлі барлық сатыларының қатаң сабақтастығы
орнатылуын, оқу орындарының барлық түрлерінде оқуға мүмкіңдік болуын
көздейді.
Оқу сапасын көтерудің, білім берудің мазмұнын өмірмен байла-
ныстырудың, оқушыларды жоғары азаматтық, моральдық және эстетикалық
мұраттарға тәрбиелеудің аса маңыздылығы атап көрсетіледі. Бұл міндеттерді
орындау ең дамыған елдердің өзіңде де толық жүзеге асырылмай жатыр.
Сондықтан дамыған елдердің білім беру жүйелерінің барлық сатыларында жеке
адам тұлғасының даму және қалыптасуы жеткілікті қарастырылмаған мәселелер
қатарына жатады.
Мемлекеттік принцип - білім беру жүйесінде мемлекеттік мақсат пен
міңдеттер бірінші орыңда болуы қажет. Мемлекеттік оку орындарында міндетті
тегін білім беру, студенттер мен оқушыларға стипендия және жеңілдіктер
берілуі керек.
Еркін таңдау принципі: окушылардың қай тілде, қай оқу орныңда
(мемлекеттік, жеке меншік) окуына ерік беру. Оқулық, оқу нысаны мен
әдістерінің әр түрлі болуы ескеріледі.
Сабақтастық принципі: оку орыңдарының барлық түріңде оқуға, оқудың
төменгі басқышынан жоғарғы басқышына өтуге еркіндік болуы.
Коғамда орнын табуға көмектесу принципі: оқу мен тәрбиелеудің бірлігі, оқу-
тәрбие мекемелері мен отбасы, қоғамдық ұйымдар мен еңбек ұжымдарының
балалар мен жастарды тәрбиелеуде ынтымақтасуы.
Білім беруде қоғамдасу принципі — кең мағынада алғанда, білім беруде
дүниежүзілік қоғамдасу, оның мысалы Батыс Еуропа елдеріндегі қоғамдастық
және ЮНЕСКО ұйымдастырған білім берудің аймақтық 4 бағдарламасы: Латын
Америкасы, Кариб бассейніндегі елдер, Африка, Азия және араб елдеріне
арналған. Тар мағынада алғанда, білім жүйесінің өсуіне, дербес жаңа ғылыми
пәңдердің пайда болуына байланысты біріккен курс-тарды (пәндерді) оқытуды
енгізу мәселесі ортақ мәселе ретінде қалады[53].
Белсенділік принципі - білім беру процесінде оқушының белсенділігінің
мәні. Оқыту мен тәрбиелеуде алған білімнің, білік және дағдылардың сапалы
болуы, окушының білімді болуы, шығармашылық қызметі оның оқудағы
белсенділігіне байланысты.
Білім берудің икемділік принципі оқу орындарының, білім беру түрінің,
оқу жоспары мен бағдарламалардың әр түрлі болуын, білім берудің
қажеттігінің бәрін өтеуге мүмкіндік болуын талап етеді.
Білім берудің тез өзгеру принципі: "Халықтың әр тобының талабы мен
қызығуына қарай оқудың түрін, мерзімін тез өзгерту.
Үздіксіздік принципі: білім беру жүйесінің бірлігі, білім беру
басқыштарының өзара байланысы, әр сатыда оқуға еркіндік болуы, соның
нөтижесінде қашанда оқуды әр сатыда, әр бағытта жалғастыруға еркіңдік
болуы.
Білім беруді гуманитарландыру принципі - окудың мазмұны, түрі мен
әдістері жеке тұлғаның жан-жақты дамуынна, рухани баюына бағытталуы қажет.
Ғылыми принцип - білім берудің ғылыми сипаты, оның ғылым, техника,
мәдениеттің жаңа табыстарына сай үнемі жетілуі.
Дүние жүзі, аймақ, әр түрлі елдердің білім беру саясатына салыстырмалы-
педагогикалық талдау жасағанда, оның көрсеткіштерін дұрыс анықтау өте
қажет. Сондықтан біз дүние жүзі тәжірибесінде орын алған салыстырмалы-
педагогикалық зерттеулерде білім беру жүйесін талдаудың мынадай негізгі
таксономияларын ұсынамыз.
Білім беру құрылымы бойынша:
- міңдетті білім беру;
- білім берудің деңгейлері мен сатылары;
- оқыту жасы;
- оқу сатысына қарай оку орындарының түрі;
- сабақтастық;
- білім алғандығы туралы құжаттар;
- жалпы және ерекше.
Оқу процесінің ерекшелігі бойынша:
- материалдық-техникалық жабдыктау;
- оку орындары кызметінің мақсаттық бағыты;
- білім берудің мазмұны;
- оқыту технологиясы мен әдістері;
- білім беруді бақылау және есепке алу.
Жеке тұлғаның қоғамдағы орнын табуға көмектесу:
- жеке тұлғаны тәрбиелеудің мақсаты мен міндеттері;
- тәрбиелеу мен дамыту бағдарламаларының мазмұны;
- жеке тұлғаның қоғамдағы орнын табуға көмектесудің және тәрбиелеудің
технологиясы мен әдістері;
- жеке тұлғаның дамуын диагностикалау.
Дамыған елдерде жоғары педагогикалық білім беру жүйесін реформалау
ерекшелігі туралы талдау жұмыстарында ЮНЕСКО-ның бағалауы бойынша, XX
ғасырдың 80-90-шы жылдарына дейін дүние жүзінде білім беру жүйесінде
бірінші түрлі (ретті) реформа іске асырылды. Ол негізінен білім беру
мазмұнын жаңартуға, оқу орындарының материалдық-техникалық базасын
жақсартып, оларды кәсіби мамандармен жабдықтауға бағытталған еді[54]. Осы
кезеңде дүние жүзінің көптеген елдерінде білім беру реформасыңың екінші
түрі басталды. Ол білім беру жүйесінің өзін елеулі өзгертуге бағытталды,
білім берудің мақсаты мен оған деген көзқарас өзгерді, себебі білім беру
ақпарат дамып отырған қоғамда маңызды әлеуметтік-экономикалық және мәдени
прогресс құралына айналды. Сол себепті біздің зерттеу жұмысымызда білім
беру жүйесін реформалаудың негізгі себебі, мақсаты мен міндеттері, бағыты
және тенденциялары қарастырылады.
Білім беру жүйесін реформалаудың себептері:
• елдің дамуының әлеуметтік-экономикалық қажеттіліктері;
• ғылыми-техникалық прогресті дамытудың қажеттілігі, үнемі жаңа, аса
күрделі технологияның пайда болуы;
• халыкаралық бәсекелестік;
• XXI ғасырдың басындағы дүниежүзілік жөне отаңдық ғылым мен практикадағы
өзгерістер туралы болжамдар;
• басқа еддердің білім берудегі тәжірибелері, салыстьгрмалы-
педагогикалық зерттеулердің нәтижелері;
• дүниежүзілік қауымдастықтың нығаю тенденциясы, халықаралық
байланыстардың дамуы және нығаюы;
• білім беру жүйесіндегі кемшіліктер, көпшіліктің наразылығы.
Білім беру жүйесін реформалаудың мақсаты мен міндеттері бойынша :
• эволюциялық реформалау (ЮНЕСКО-ның жүйелеуі бойынша реформаның бірінші
түрі, онда білім беру жүйесінің жекелеген жақтары жетілдіріледі және
жаңартылады);
• революциялық реформалау —реформалаудың екінші түрі, оңда білім беру
жүйесінің өзіне елеулі (түпкілікті) өзгерістер енгізіледі;
• стратегиялык, міндеттер — негізгі, ерекше елеулі және келешекке арналған
міндеттер, ол білім беру жүйесін реформалаудың ұзақ уақытқа бағытталған
міндеттері;
• тактикалық міндеттер — білім беру жүйесін реформалаудың таяу уақытқа
арналған міндеттері, оны шешпей стратегиялық міңдеттерді жүзеге асыру
мүмкін емес;
• иитернационалдандыру - баска үлтқа, халыққа, олардың әдет-ғұрпына,
дәстүрлері мен мәдениетіне құрметпен қарауға тәрбиелеу, шетел тілдерін
оқуға ерекше көңіл болу;
• демократияландыру - жастарды толық орта, жоғары білім алуға қамтуды
кеңейту, білім беру сатыларының қатаң сабақтастығъш сақтау, оқудың
тығырыққа тірелген бағыттарын жою, барлық оқу орындарында оқыту сапасын
жақсарту, білім берудің мазмұнын өмірмен тығыз байланыстыру, оқушыларды
жоғары азаматгық, моральдық және эстетикалық мұратта тәрбиелеу.
Білім беру жүйесін реформалаудың бағыттары бойынша:
• білім берудің мазмұны; оқу жоспары; оқу бағдарламалары; оқулықтар;
• білім берудің құрылымы;
• басқару мен жоспарлау;
• білім берудің сапасы;
• жеке тұлғаны тәрбиелеу және дамыту;
• педагогтік білім беру.
Білім беру жүйесін реформалаудың тенденциясы:
• дәстүрлік - білім берудің бар жүйесін негізінен сақтағысы келеді, оны
мүмкін болғаңдардың ішіндегі тәуірі санап, белгілі дөәрежеде ғана жаңарту
қажет деп есептейді;
• альтернативтік - білім берудің гуманистік жақтарына көбірек көңіл боліп,
білім жүйесін негізінен өзгерту қажет, оның авторитарлық-педагогтік
құрылымын, түрін және әдістерін жою керек деп есептейді;
• антипедагогикалық - қазіргі мектепті балаларға және қоғамға зиянды деп
есептеп, жастармен жұмыс істеудің жаңа жүйесін іздейді, көбінесе анархистік
бағытты қолдайды;
• үстамды-радикалдық - дәстүрге ерекше көңіл бөлуден, үлкен өзгерістерден,
антипедагогтік көзқарастан бас тартады. Білім беруді реформалауды жүргізуде
жан-жақты ойластырылған көзқарастарды қуаттайды және ол бағыттар тек
дұрыстығы мойындалғанда ғана іске асырылады.
Дамыған елдердегі білім беру саясатының жетекші заңдылықтары мен
қайшылықтарына олардың білім беру саясаты елеулі ұлттық және жергілікті
ерекшеліктерге қарамастан, барлық елге бірдей заң ғылымының заңдары,
экономикалық теория және басқару теориясына сай дамиды. Білім беру саясаты
белгілі заңцылықтарға бағынады және оның негізіңде жалпы қайшылықтар
анықталынады.
Білім беру саясатының зандылықтары:
- білім беру саясаты алдымен билеуші таптар мен партиялардың мүддесін
біддіреді;
- оқытудың орташа қаржысының өсуі және оқу мерзімінің ұзартылуы, әсіресе
жоғары мектепте білім беруге арналған қаржының үнемі көбейтілуін кажет
етеді;
- қоғамның әрбір мүшесінің өз өміріндегі кірісі оның білім алу деңгейіне
байланысты;
- реформа саясаты мен өзгеріс (білім берудегі) білім беруді жоспарлау
тәжірибесінен және концепциясынан алшақгай береді (жоспарлау қазіргі
жағдайды сақтауға тырысатын саясаттың бір бөлігі, ал реформа өзгеріс
жасауға бағытталған.
Білім беру саясатының қайшылықтары:
- таңдаулы және жаппай білім беру арасындағы қайшылық - үстем тап және
мемлекеттік өкімет алдымен "тандаулы" және жоғары білім беруді
дамытуға тырысады. Ол "ерекше жақсы жағдайдағы оқу орыңдарының бөліне
түсуіне және дамуына алып келеді. Барлық халықтың білім алу талабына
сай бастауыш және орта білім беру дамиды, оқытудың барлық сатысыңда
білімге ұмтылу арта түседі;
- білім беруге жұмсалатын қаржының өсуі мен оны үнемдеу арасындағы
қайшылық. Оқытудың қымбаттай түсуіне сай, әсіресе орта және жоғары
білім беруге жұмсалатын каржы көбеюі керек. Ал дамыған елдердегі
экономиканың құлдырауы, дамушы еддердегі экономикалық дағдарыс пен
олардың сыртқы қарызының артуы қаржыны ерекше үнемдеуді керек етеді;
- білім беру жүйесін басқарудағы тік және көлбеу құрылымдар арасындағы
қайшылықтар. "Бір жағынан, әкімшілік органдар әдеттегідей жоғарыдан
төменге бағытталған билік ету жолын ұстағысы келеді, ал екінші
жағынан, білім беруді дамыту бағдарламасын жасау және оны жүзеге
асыратын ведомстволар арасындағы көлбеу байланыстарды ескеруді,
олардың өмірде болуын қажет етеді;
- ұйымдастырудың тиімділігі мен саясат мүдделері арасындағы қайшылықтар.
"Бір жағынан, мекемелерді ұйымдастырудағы тиімділікті, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz