Бақша дақылдарының зиянкестері және олармен биологиялық күрес шаралары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Әдеби деректерге шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І Жамбыл облысында өсірілетін бақша дақылдарының биологиясы ...
1.1 Қиярдың биологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Асқабақтың биологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Қарбыздың биологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4 Қауынның биологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ Жамбыл облысында өсірілетін бақша дақылдарының зиянкестерінің биологиясы ...
2.1 Асқабақтың зиянкестері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Қиярдың зиянкестері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Қауынның зиянкестері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІІ Бақа дақылдарының зиянкестері мен күрес шараларын жүргізу
3.1 Зерттеу әдістері, құралдары, материалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Зиянкестермен биологиялық күрес шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІV Бақша дақылдары зиянкестерінің таралуына ауа . райы жағдайларының әсері
4.1 2007.2011 жылдар аралығында Жамбыл облысы бойынша ауа райы жағдайы және оның ауыл шаруашылық зиянкестеріне әсері ... ... ... ... ..
4.2 2007 . 2011 жылдар аралығындағы Жамбыл облысы бойынша бақша дақылдарының зиянкестерінің таралуына сараптама ... ... ... ... ... ... ... ... .
4.3 Зиянкестерге жүргізілген жеке бақылаулар ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар
Әдеби деректерге шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І Жамбыл облысында өсірілетін бақша дақылдарының биологиясы ...
1.1 Қиярдың биологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Асқабақтың биологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Қарбыздың биологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4 Қауынның биологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ Жамбыл облысында өсірілетін бақша дақылдарының зиянкестерінің биологиясы ...
2.1 Асқабақтың зиянкестері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Қиярдың зиянкестері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Қауынның зиянкестері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІІ Бақа дақылдарының зиянкестері мен күрес шараларын жүргізу
3.1 Зерттеу әдістері, құралдары, материалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Зиянкестермен биологиялық күрес шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІV Бақша дақылдары зиянкестерінің таралуына ауа . райы жағдайларының әсері
4.1 2007.2011 жылдар аралығында Жамбыл облысы бойынша ауа райы жағдайы және оның ауыл шаруашылық зиянкестеріне әсері ... ... ... ... ..
4.2 2007 . 2011 жылдар аралығындағы Жамбыл облысы бойынша бақша дақылдарының зиянкестерінің таралуына сараптама ... ... ... ... ... ... ... ... .
4.3 Зиянкестерге жүргізілген жеке бақылаулар ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар
Қазақстанда бақша дақылдары тәуелсіздік алғаннан кейінгі 1995 жылдардан бастап әр облстарда өсіріле бастады. Бастапқы кезеңде 280 сорт үлгі жинақталса, 2000 жылдарда 3260 бақша сорт үлгілері жоғарғы көрсеткішке ие болды. Қазіргі уақытта Қазақстанымыздың әр өңірлерінде 70 – ке жуық бақша дақылдарының сорттары аудандастырылды.
2011 жылы бақша дақылдарының көлемі 1,7 мың гектарға ұлғайды. 2010 жылмен салыстырғанда 6,9 мың тоннаға артық алынды. Бақша дақылдарының егіс көлемі ұлғайтылмағанмен игерілген жердің өнімділігін көбейтуге ерекше мән берілді. Егістіктің 70,6% жоғары репродукциялы тұқыммен себіліп, (2010 жылғы 65 % қарсы) жоғары өнім алуға қол жеткізілді. Қазақстан Республикасының Үкіметі 2008 жылы облыс тарапынан берілген ұсыныстарымызды ескеріп, субсидия төленетін басым дақылдар тізіміне бақша дақылдарын енгізіп, сол жылдан бастап, бұл дақылдардың егіс көлеміне субсидия төленіп келеді. Үстіміздегі жылы 1 гектар егіске төленетін субсидия мөлшерін айтатын болсақ, бақша дақылдары үшін 9000 теңгеден төленді.
Адам денсаулығына пайдалылығы жағынан бұл бақша өнімі өзге жеміс-жидектер мен көкөністерге қарағанда дәрумендерге аса бай. Оның құрамында адам ағзасына қажетті С, В1, В2, В5, В6, Е, РР, ағзадағы зат алмасу процесін жеделдететін Т және қанның ұюына ықпал ететін К дәрумендері, калий, кальций және темір бар. Құрамында дәрумендердің көптігінен болар, ол мың бір ауруға ем боларлық көкөніс деп есептеледі. Асқабақтың шипалық қасиеттеріне тоқталсақ, жүрек әлсіздігінен жүдегендерге ем ретінде қолданылатын асқабақтың ішіндегі жұмсақ жерін, яғни «етін» дәрігерлер отқа немесе суға күйген науқастарға жарасын таңуға кеңес береді. Асқабақ көру қабілеті нашарлағандарға, қаназдықтан жапа шегетіндерге, артық салмақтан арылғысы келетіндер үшін де таптырмайтын ем. Ол ағзаны шлактан тазартып, зат алмасуды тұрақтандырады. Тіпті, оның дәнін (ұрығын) ішек құртын түсіруде де пайдаланатын көрінеді.
Ауыл шаруашылығы дақылдарын зиянды жәндіктерден ойдағыдай қорғаудың негізгі шарты – оларды бір-бірінен ажырата білу. Онан кейін олардың тіршілік әрекеттерін, яғни биологиялық және экологиялық ерекшеліктерін жете білу керек. Сонда ғана зиянкестерге қарсы күрес шараларын дер кезінде тиімді ұйымдастыруға мүмкіндік туады.
Зиянкестермен күресудің бірнеше түрлері бар. Оларға: агротехникалық, генетикалық, механикалық, химиялық, физикалық және биологиялық күрес түрлері жатады. Соның ішінде энтомофагтардың көмегімен жүзеге асатын биологиялық күрес әдісіне тоқталатын болсақ. Биологиялық күрес әдісі – зиянкестермен күресу үшін паразиттерді, жыртқыштарды және ауру қоздырғыш организмдерді пайдалану. Табиғатта көптеген организмдердің өсіп-көбеюін басқа бір организмдер (потогендік микроорганизмдер, паразиттер, жыртқыштар) тежеп реттеп отырады. Ауыл шаруашылығы дақылдарының зиянкестерімен күресудің биологиялық әдісі зиянкестерге қарсы пайдалы насекомдар, микроорганизмдер, бақаларды т.с.с., тірі организмдерді пайдалануға негізделген. Бұл тәсілдің аса құнды ерекшелігі айналадағы қоршаған ортаға ешқандай зиянын тигізбейді. Адамға, пайдалы жануарлар мен жәндіктерге әсер етпейді және зиянкестермен күрестің басқа тәсілімен салыстырғанда арзанға түседі. Биологиялық күрес үшін пайдаланылатын насекомдар зиянкестердің жаппай өсіп, көбейіп кетуіне жол бермейді, олардың мөлшерін тежеп, табиғи тепе-теңдік заңына да пайдалы әсерін тигізеді. Шаруаның егіндікке орасан зор зиян келтіретін өсімдік зиянкестерімен күресуге күші жете бермейді. Егіндікке келтірілетін шығын экономикалық факторға жатады, сондықтан да ол ауыл шаруашылық өндірісінің тұрақты дамуына өз әсерін тигізіп отырады. Қазақстанда ерекше қауіпті зиянды организмдермен күресу бағдарламасы жүзеге асырылуда. Бұл мақсатта республикалық бюджеттен жыл сайын 3 млрдқа (25 млн АҚШ доллары) дейін қаражат бөлінеді. Соңғы алты жыл ішінде зиянды және ерекше қауіпті зиянды организмдердің пайда болуы, дамуы және таралуы 8 есе азайған. Өткен жылы зиянкестермен күрес 1,1 млн гектар алаңда жүргізілді.
2011 жылы бақша дақылдарының көлемі 1,7 мың гектарға ұлғайды. 2010 жылмен салыстырғанда 6,9 мың тоннаға артық алынды. Бақша дақылдарының егіс көлемі ұлғайтылмағанмен игерілген жердің өнімділігін көбейтуге ерекше мән берілді. Егістіктің 70,6% жоғары репродукциялы тұқыммен себіліп, (2010 жылғы 65 % қарсы) жоғары өнім алуға қол жеткізілді. Қазақстан Республикасының Үкіметі 2008 жылы облыс тарапынан берілген ұсыныстарымызды ескеріп, субсидия төленетін басым дақылдар тізіміне бақша дақылдарын енгізіп, сол жылдан бастап, бұл дақылдардың егіс көлеміне субсидия төленіп келеді. Үстіміздегі жылы 1 гектар егіске төленетін субсидия мөлшерін айтатын болсақ, бақша дақылдары үшін 9000 теңгеден төленді.
Адам денсаулығына пайдалылығы жағынан бұл бақша өнімі өзге жеміс-жидектер мен көкөністерге қарағанда дәрумендерге аса бай. Оның құрамында адам ағзасына қажетті С, В1, В2, В5, В6, Е, РР, ағзадағы зат алмасу процесін жеделдететін Т және қанның ұюына ықпал ететін К дәрумендері, калий, кальций және темір бар. Құрамында дәрумендердің көптігінен болар, ол мың бір ауруға ем боларлық көкөніс деп есептеледі. Асқабақтың шипалық қасиеттеріне тоқталсақ, жүрек әлсіздігінен жүдегендерге ем ретінде қолданылатын асқабақтың ішіндегі жұмсақ жерін, яғни «етін» дәрігерлер отқа немесе суға күйген науқастарға жарасын таңуға кеңес береді. Асқабақ көру қабілеті нашарлағандарға, қаназдықтан жапа шегетіндерге, артық салмақтан арылғысы келетіндер үшін де таптырмайтын ем. Ол ағзаны шлактан тазартып, зат алмасуды тұрақтандырады. Тіпті, оның дәнін (ұрығын) ішек құртын түсіруде де пайдаланатын көрінеді.
Ауыл шаруашылығы дақылдарын зиянды жәндіктерден ойдағыдай қорғаудың негізгі шарты – оларды бір-бірінен ажырата білу. Онан кейін олардың тіршілік әрекеттерін, яғни биологиялық және экологиялық ерекшеліктерін жете білу керек. Сонда ғана зиянкестерге қарсы күрес шараларын дер кезінде тиімді ұйымдастыруға мүмкіндік туады.
Зиянкестермен күресудің бірнеше түрлері бар. Оларға: агротехникалық, генетикалық, механикалық, химиялық, физикалық және биологиялық күрес түрлері жатады. Соның ішінде энтомофагтардың көмегімен жүзеге асатын биологиялық күрес әдісіне тоқталатын болсақ. Биологиялық күрес әдісі – зиянкестермен күресу үшін паразиттерді, жыртқыштарды және ауру қоздырғыш организмдерді пайдалану. Табиғатта көптеген организмдердің өсіп-көбеюін басқа бір организмдер (потогендік микроорганизмдер, паразиттер, жыртқыштар) тежеп реттеп отырады. Ауыл шаруашылығы дақылдарының зиянкестерімен күресудің биологиялық әдісі зиянкестерге қарсы пайдалы насекомдар, микроорганизмдер, бақаларды т.с.с., тірі организмдерді пайдалануға негізделген. Бұл тәсілдің аса құнды ерекшелігі айналадағы қоршаған ортаға ешқандай зиянын тигізбейді. Адамға, пайдалы жануарлар мен жәндіктерге әсер етпейді және зиянкестермен күрестің басқа тәсілімен салыстырғанда арзанға түседі. Биологиялық күрес үшін пайдаланылатын насекомдар зиянкестердің жаппай өсіп, көбейіп кетуіне жол бермейді, олардың мөлшерін тежеп, табиғи тепе-теңдік заңына да пайдалы әсерін тигізеді. Шаруаның егіндікке орасан зор зиян келтіретін өсімдік зиянкестерімен күресуге күші жете бермейді. Егіндікке келтірілетін шығын экономикалық факторға жатады, сондықтан да ол ауыл шаруашылық өндірісінің тұрақты дамуына өз әсерін тигізіп отырады. Қазақстанда ерекше қауіпті зиянды организмдермен күресу бағдарламасы жүзеге асырылуда. Бұл мақсатта республикалық бюджеттен жыл сайын 3 млрдқа (25 млн АҚШ доллары) дейін қаражат бөлінеді. Соңғы алты жыл ішінде зиянды және ерекше қауіпті зиянды организмдердің пайда болуы, дамуы және таралуы 8 есе азайған. Өткен жылы зиянкестермен күрес 1,1 млн гектар алаңда жүргізілді.
1. Қ.Қ. Әрінов, Қ.М.Мұсынов, А.Қ.Апушев, Н.А.Серекпаев,, Н.А.Шестакова, С.С.Арыстанғұлов «Өсімдік шаруашылығы», Алматы, 2011 жыл, 581 – 596 бет.
2. І.Сейітоа, Қ.Өрісбаев «Суармалы егіншілік өнімін арттыру» Алматы «Қайнар» 1984 жыл.
3. Х.Қ. Торыбаев, Б.Б.Бектұрғанов «Ауылшаруашылық зиянкес насекомдар атаулары», Алматы 2010 жыл.
4. Х.Торыбаев, Н.Ашықбаев «Өсімдік карантині» Алматы 2007 жыл, 126 бет.
5. Х.Қ.Торыбаев «Энотомофаг насекомдар» алматы 2009 жыл, 77 бет.
6. Х.Қ.Торыбаев «Энтомологиялық анықтама – сөздігі» Алматы 2008 жыл, 28 – 29 бет.
7. И.Д.Митяев, Р.В.Ященко, В.Л.Казенас. «Ғажайып омыртқасыздар», ТОО Алматы кітіп, 2005 жыл.
8. Қ.Әрінов, А.Нағымтаев, М.Ысқақов, Н.Серікпаев, Н.Жұмағұлов, «Агрномия негіздері», «фолиант» баспасы, Астана 2007 жыл, 97 – 106 бет.
9. Амангелді Кәрентаев, Қазақстан Республикасының 15 жылдығына арналады, «Жамбыл облысының ауыл шаруашылығы 1991 – 2006 жылдарда» Тараз қаласы 2006 жыл.
10. Ж.Ж. Жатқанбаев, «Биология» жоғары сатыдағы өсімдіктер биологиясы систематикасы экологиясы, ІІ том, Алматы 2009 жыл, 182 – 185 бет.
11. Ә.Ә.Әметов «Ботаника» Ы.Алтынсарин атындағы қазақтың білім академиясының республикалық баспа кабинеті», Алматы 2000 жыл, 412 414 бет.
12. Алманиязов, Д. Әбілов «Асқабақ», Алматы «Қайнар» 1971 жыл, 59 – 64.
13. Д.Әбілов, «Помидор мен қияр өсіру», «Қайнар» баспасы, Алматы 1971 жыл.
14. К.Аяпов, О.Үкібасов, М.Есеналиев, «Жеміс, көкөніс шаруашылығы», Фолиант баспасы, Астана 2009 жыл.
15. Д.Әбілов «Өсімдіктердің түрі мен көктеуі», Ы.Алтынсарин атындағы қазақтың білім академиясының Республикалық баспа кабинеті, 2000 жыл.
16. Г.Шек «Өсімдікті зиянды жәндіктерден қорғау календары» «Қайнар» баспасы, Алматы 1971 жыл.
17. Б.Б.Матпаева «Ауыл шаруашылығы дақылдарының зиянкестерімен биологиялық күрес тәсілдері», Алматы «қайнар» баспасы 1983 жыл.
18. Ж.Жиенбаев «Дәнді дақылдардың аурулары» «Қайнар» баспасы, Алматы 1974 жыл.
19. Амбросов А.Л., Балотникова В.В., Миралова О.С. "Как защитить сад от вредителей и болезней" Минск, Урожай, 1976г., стр —139
20. Волкова Н.К. сад ягодник. Справочник для любителей садоводов. Ц.К.Компартии казахстан, 1989, стр —222
21. Душенков Б.М., Макаров К.В., ''Летняя полевая практика по зоологии беспозвоночных" М.Академия, 2000, стр — 256
22. Карчагин В.Н. Защита сада от вредителей и болезной. М.Колос, 1978, стр - 285
23. Косов В.В., Поляков И.Я. Прогноз появления и учет вредителей и болезней с/х культур. М. "Колос" 1958, стр-640
24. Мигулин А.А. Сельскохозяиственная энтомология. М. "Колос" 1983, стр-416
25. Нурмуратов Т.Н., Шек Г.Х. Спровочник агронома по защите растенин. Алматы, "Қайнар" 1983, стр-184
26. Танский В.Ф. Методика изучения фауни и фенологии насекомых М. "Колос" 1970, стр-146
27. Поляков И.Я. Выявление вредителей сельскохозяйственных культур. Алматы, 1964-, стр XX)
28. Ремез Л.Д. Ауыл шаруашылығын өркендету жүйесі жөніндегі ұсыныстар. Жамбыл облысы Алматы, "Қайнар" 1979, 316-6
29. Савковский ГТ.П. Атласы вредителей пладовых и ягодных культур.
30. Танский Д.И. Биология основы вредности насекомых. Москва, 1988, стр-83-157
31. Тілменбаев Ә.Т. Жармухамедова Г.Ә. Энтомология. Алматы, "Қайнар" 1994, стр-336
32. Тряпицин В.А. Шапира В.А., Щепитильников В.А. Паразиты и хищники вредителей сельскохозяйственных культур. Ленинград. "Колос" 1982, стр-141
33. Фасулати К.К. Полевая изучение наземных беспозвоночныхМ.Высшая школа. 1971, стр424
34. Шалекенова К.Х. Мухамбетова В.Г. Жеміс-жидек бүлдірген. Алматы, "Қайнар" 1977, 192-6.
35. Догель В.А. «Зоология беспозвоночных» Высш.шк.1981
36. Натали В.Т. «Зоология беспозвоночных» Выш. Шк 1985
37.Түсіпова Қ.С. «Омыртқасыздар зоологиясы» Респ.б.каб.1999 2 том
38.Дәуітбаева К.С. «Омыртқасыздар зоологиясы» Алматы 2004 2 том
2. І.Сейітоа, Қ.Өрісбаев «Суармалы егіншілік өнімін арттыру» Алматы «Қайнар» 1984 жыл.
3. Х.Қ. Торыбаев, Б.Б.Бектұрғанов «Ауылшаруашылық зиянкес насекомдар атаулары», Алматы 2010 жыл.
4. Х.Торыбаев, Н.Ашықбаев «Өсімдік карантині» Алматы 2007 жыл, 126 бет.
5. Х.Қ.Торыбаев «Энотомофаг насекомдар» алматы 2009 жыл, 77 бет.
6. Х.Қ.Торыбаев «Энтомологиялық анықтама – сөздігі» Алматы 2008 жыл, 28 – 29 бет.
7. И.Д.Митяев, Р.В.Ященко, В.Л.Казенас. «Ғажайып омыртқасыздар», ТОО Алматы кітіп, 2005 жыл.
8. Қ.Әрінов, А.Нағымтаев, М.Ысқақов, Н.Серікпаев, Н.Жұмағұлов, «Агрномия негіздері», «фолиант» баспасы, Астана 2007 жыл, 97 – 106 бет.
9. Амангелді Кәрентаев, Қазақстан Республикасының 15 жылдығына арналады, «Жамбыл облысының ауыл шаруашылығы 1991 – 2006 жылдарда» Тараз қаласы 2006 жыл.
10. Ж.Ж. Жатқанбаев, «Биология» жоғары сатыдағы өсімдіктер биологиясы систематикасы экологиясы, ІІ том, Алматы 2009 жыл, 182 – 185 бет.
11. Ә.Ә.Әметов «Ботаника» Ы.Алтынсарин атындағы қазақтың білім академиясының республикалық баспа кабинеті», Алматы 2000 жыл, 412 414 бет.
12. Алманиязов, Д. Әбілов «Асқабақ», Алматы «Қайнар» 1971 жыл, 59 – 64.
13. Д.Әбілов, «Помидор мен қияр өсіру», «Қайнар» баспасы, Алматы 1971 жыл.
14. К.Аяпов, О.Үкібасов, М.Есеналиев, «Жеміс, көкөніс шаруашылығы», Фолиант баспасы, Астана 2009 жыл.
15. Д.Әбілов «Өсімдіктердің түрі мен көктеуі», Ы.Алтынсарин атындағы қазақтың білім академиясының Республикалық баспа кабинеті, 2000 жыл.
16. Г.Шек «Өсімдікті зиянды жәндіктерден қорғау календары» «Қайнар» баспасы, Алматы 1971 жыл.
17. Б.Б.Матпаева «Ауыл шаруашылығы дақылдарының зиянкестерімен биологиялық күрес тәсілдері», Алматы «қайнар» баспасы 1983 жыл.
18. Ж.Жиенбаев «Дәнді дақылдардың аурулары» «Қайнар» баспасы, Алматы 1974 жыл.
19. Амбросов А.Л., Балотникова В.В., Миралова О.С. "Как защитить сад от вредителей и болезней" Минск, Урожай, 1976г., стр —139
20. Волкова Н.К. сад ягодник. Справочник для любителей садоводов. Ц.К.Компартии казахстан, 1989, стр —222
21. Душенков Б.М., Макаров К.В., ''Летняя полевая практика по зоологии беспозвоночных" М.Академия, 2000, стр — 256
22. Карчагин В.Н. Защита сада от вредителей и болезной. М.Колос, 1978, стр - 285
23. Косов В.В., Поляков И.Я. Прогноз появления и учет вредителей и болезней с/х культур. М. "Колос" 1958, стр-640
24. Мигулин А.А. Сельскохозяиственная энтомология. М. "Колос" 1983, стр-416
25. Нурмуратов Т.Н., Шек Г.Х. Спровочник агронома по защите растенин. Алматы, "Қайнар" 1983, стр-184
26. Танский В.Ф. Методика изучения фауни и фенологии насекомых М. "Колос" 1970, стр-146
27. Поляков И.Я. Выявление вредителей сельскохозяйственных культур. Алматы, 1964-, стр XX)
28. Ремез Л.Д. Ауыл шаруашылығын өркендету жүйесі жөніндегі ұсыныстар. Жамбыл облысы Алматы, "Қайнар" 1979, 316-6
29. Савковский ГТ.П. Атласы вредителей пладовых и ягодных культур.
30. Танский Д.И. Биология основы вредности насекомых. Москва, 1988, стр-83-157
31. Тілменбаев Ә.Т. Жармухамедова Г.Ә. Энтомология. Алматы, "Қайнар" 1994, стр-336
32. Тряпицин В.А. Шапира В.А., Щепитильников В.А. Паразиты и хищники вредителей сельскохозяйственных культур. Ленинград. "Колос" 1982, стр-141
33. Фасулати К.К. Полевая изучение наземных беспозвоночныхМ.Высшая школа. 1971, стр424
34. Шалекенова К.Х. Мухамбетова В.Г. Жеміс-жидек бүлдірген. Алматы, "Қайнар" 1977, 192-6.
35. Догель В.А. «Зоология беспозвоночных» Высш.шк.1981
36. Натали В.Т. «Зоология беспозвоночных» Выш. Шк 1985
37.Түсіпова Қ.С. «Омыртқасыздар зоологиясы» Респ.б.каб.1999 2 том
38.Дәуітбаева К.С. «Омыртқасыздар зоологиясы» Алматы 2004 2 том
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНСТІРЛІГІ
ТАРАЗ МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫ
Биология және БОӘ кафедрасы
Тақырыбы: Бақша дақылдарының зиянкестері және олармен биологиялық
күрес шаралары
Білімгер: Мукушева Шаризат Маратқызы
Жетекші: Шолпанқұлова Гауһар Амангелдиевна
Тараз 2012 жыл
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Әдеби деректерге
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
І Жамбыл облысында өсірілетін бақша дақылдарының биологиясы ...
1.1 Қиярдың
биологиясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
1.2 Асқабақтың
биологиясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
1.3 Қарбыздың
биологиясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .
1.4 Қауынның
биологиясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .
ІІ Жамбыл облысында өсірілетін бақша дақылдарының зиянкестерінің
биологиясы ...
2.1 Асқабақтың
зиянкестері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
2.2 Қиярдың
зиянкестері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
2.3 Қауынның
зиянкестері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
ІІІ Бақа дақылдарының зиянкестері мен күрес шараларын жүргізу
3.1 Зерттеу әдістері, құралдары,
материалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2 Зиянкестермен биологиялық күрес
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІV Бақша дақылдары зиянкестерінің таралуына ауа – райы жағдайларының әсері
4.1 2007-2011 жылдар аралығында Жамбыл облысы бойынша ауа райы жағдайы
және оның ауыл шаруашылық зиянкестеріне әсері ... ... ... ... ..
4.2 2007 – 2011 жылдар аралығындағы Жамбыл облысы бойынша бақша
дақылдарының зиянкестерінің таралуына
сараптама ... ... ... ... ... ... .. ... ...
4.3 Зиянкестерге жүргізілген жеке бақылаулар ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .
Қосымшалар
Кіріспе
Қазақстанда бақша дақылдары тәуелсіздік алғаннан кейінгі 1995
жылдардан бастап әр облстарда өсіріле бастады. Бастапқы кезеңде 280 сорт
үлгі жинақталса, 2000 жылдарда 3260 бақша сорт үлгілері жоғарғы көрсеткішке
ие болды. Қазіргі уақытта Қазақстанымыздың әр өңірлерінде 70 – ке жуық
бақша дақылдарының сорттары аудандастырылды.
2011 жылы бақша дақылдарының көлемі 1,7 мың гектарға ұлғайды. 2010
жылмен салыстырғанда 6,9 мың тоннаға артық алынды. Бақша дақылдарының егіс
көлемі ұлғайтылмағанмен игерілген жердің өнімділігін көбейтуге ерекше мән
берілді. Егістіктің 70,6% жоғары репродукциялы тұқыммен себіліп, (2010
жылғы 65 % қарсы) жоғары өнім алуға қол жеткізілді. Қазақстан
Республикасының Үкіметі 2008 жылы облыс тарапынан берілген ұсыныстарымызды
ескеріп, субсидия төленетін басым дақылдар тізіміне бақша дақылдарын
енгізіп, сол жылдан бастап, бұл дақылдардың егіс көлеміне субсидия төленіп
келеді. Үстіміздегі жылы 1 гектар егіске төленетін субсидия мөлшерін
айтатын болсақ, бақша дақылдары үшін 9000 теңгеден төленді.
Адам денсаулығына пайдалылығы жағынан бұл бақша өнімі өзге жеміс-
жидектер мен көкөністерге қарағанда дәрумендерге аса бай. Оның құрамында
адам ағзасына қажетті С, В1, В2, В5, В6, Е, РР, ағзадағы зат алмасу
процесін жеделдететін Т және қанның ұюына ықпал ететін К дәрумендері,
калий, кальций және темір бар. Құрамында дәрумендердің көптігінен болар, ол
мың бір ауруға ем боларлық көкөніс деп есептеледі. Асқабақтың шипалық
қасиеттеріне тоқталсақ, жүрек әлсіздігінен жүдегендерге ем ретінде
қолданылатын асқабақтың ішіндегі жұмсақ жерін, яғни етін дәрігерлер отқа
немесе суға күйген науқастарға жарасын таңуға кеңес береді. Асқабақ көру
қабілеті нашарлағандарға, қаназдықтан жапа шегетіндерге, артық салмақтан
арылғысы келетіндер үшін де таптырмайтын ем. Ол ағзаны шлактан тазартып,
зат алмасуды тұрақтандырады. Тіпті, оның дәнін (ұрығын) ішек құртын
түсіруде де пайдаланатын көрінеді.
Ауыл шаруашылығы дақылдарын зиянды жәндіктерден ойдағыдай қорғаудың
негізгі шарты – оларды бір-бірінен ажырата білу. Онан кейін олардың
тіршілік әрекеттерін, яғни биологиялық және экологиялық ерекшеліктерін жете
білу керек. Сонда ғана зиянкестерге қарсы күрес шараларын дер кезінде
тиімді ұйымдастыруға мүмкіндік туады.
Зиянкестермен күресудің бірнеше түрлері бар. Оларға: агротехникалық,
генетикалық, механикалық, химиялық, физикалық және биологиялық күрес
түрлері жатады. Соның ішінде энтомофагтардың көмегімен жүзеге асатын
биологиялық күрес әдісіне тоқталатын болсақ. Биологиялық күрес әдісі –
зиянкестермен күресу үшін паразиттерді, жыртқыштарды және ауру қоздырғыш
организмдерді пайдалану. Табиғатта көптеген организмдердің өсіп-көбеюін
басқа бір организмдер (потогендік микроорганизмдер, паразиттер, жыртқыштар)
тежеп реттеп отырады. Ауыл шаруашылығы дақылдарының зиянкестерімен
күресудің биологиялық әдісі зиянкестерге қарсы пайдалы насекомдар,
микроорганизмдер, бақаларды т.с.с., тірі организмдерді пайдалануға
негізделген. Бұл тәсілдің аса құнды ерекшелігі айналадағы қоршаған ортаға
ешқандай зиянын тигізбейді. Адамға, пайдалы жануарлар мен жәндіктерге әсер
етпейді және зиянкестермен күрестің басқа тәсілімен салыстырғанда арзанға
түседі. Биологиялық күрес үшін пайдаланылатын насекомдар зиянкестердің
жаппай өсіп, көбейіп кетуіне жол бермейді, олардың мөлшерін тежеп, табиғи
тепе-теңдік заңына да пайдалы әсерін тигізеді. Шаруаның егіндікке орасан
зор зиян келтіретін өсімдік зиянкестерімен күресуге күші жете бермейді.
Егіндікке келтірілетін шығын экономикалық факторға жатады, сондықтан да ол
ауыл шаруашылық өндірісінің тұрақты дамуына өз әсерін тигізіп отырады.
Қазақстанда ерекше қауіпті зиянды организмдермен күресу бағдарламасы
жүзеге асырылуда. Бұл мақсатта республикалық бюджеттен жыл сайын 3 млрдқа
(25 млн АҚШ доллары) дейін қаражат бөлінеді. Соңғы алты жыл ішінде зиянды
және ерекше қауіпті зиянды организмдердің пайда болуы, дамуы және таралуы 8
есе азайған. Өткен жылы зиянкестермен күрес 1,1 млн гектар алаңда
жүргізілді.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Қазақстан егін шаруашылығын өркендетіп
келе жатқан мемлекет болып табылады. Ауыл шаруашылығын дамытып мол өнім алу
бағытында көптеген іс-шаралар ұйымдастырылуда. Егістік өнімдерін молайтуда
түрлі кедергілер алда тұрады. Солардын бірі зиянкестердің шабуылынан
өнімнің ысырап болуы. Зиянкестермен күрестің көбінесе химиялық түрі жиі
қолданылады. Бұл жеріміздің экологиясына, өнімнің сапасына және адам
денсаулығына кері әсерін тигізеді. Сондықтан зиянкестермен күрестің тиімді
жолы биологиялық күреске мемлекет тарапынан көңіл бөлінуі маңызды мәселе
болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Бақша дақылдарының түрлері мен танысып,
олардың зиянкестерін анықтап және олармен биологиялық күрес тәсілдерін
жүргізу.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
1) Жамбыл облысында өсірілетін бақша дақылдарынң түрлері мен танысу;
2) Бақша дақыларының зиянкестерін анықтау;
3) Бақа дақылдарының зиянкестерімен күрес шараларын жүргізу;
4) Зиянкестерге қолданылатын материалдар және құралармен танысу;
5) Бақша дақылдары зиянкестерінің таралуына ауа – райы жағдайларын
бақылау;
6) Биологиялық күрес түрлерінің ерекшеліктерін анықтау;
7) Жамбыл облысында қолдануға болатын биологиялық күрес түрлерін жүргізу;
8) Жамбыл облысы бойынша бақша дақылдарының зиянкестерінің түрлері мен
тансу;
Зерттеу нысаны: Жамбыл облыс аумағында кездесетін зиянкестер:
бұзау бас, құмысқа, бақша биті, өрмекші кене, қара қоңыз, кеміргіш
көбелек, шыртылдақ қоңыз, жасыл бит және тағы басқалар.
Зерттеу әдістері: бақылау, салыстыру, зоологиялық әдістер.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы: Бақша дақылдарының
зиянкестермен күресте жәндіктердің тиімділігін анықтап ... ... ... ..
Практикалық маңызы: Ауыл шаруашығында зиянкестермен химиялық
күрес жұмыстарын азайтып, адам денсаулығына зиянсыз өнім алу. Бақша
дақылдарының түрлерін нақты анықтай білу арқасындажәндіктерді қолдан
өсіріп, егістікке жіберу арқылы зиянкестерді жойып, өнімділікті артыру алға
қойылса, пестициттерге көп қаржы жұмсалмай, экономикалық жағынан да тиімді
болып табылады.
Әдеби деректерге шолу
Бақша дақылдарның жалпы сипаттамасы туралы Қ.Қ. Әрінов, Қ.М.Мұсынов,
А.Қ.Апушев, Н.А.Серекпаев,, Н.А.Шестакова, С.С.Арыстанғұлов Өсімдік
шаруашылығы, Алматы, 2011 жыл, 581 – 596 бет кітабында жазылған.
Бақша дақылдарының сипаттамасы туралы Ж.Ж. Жатқанбаев, Биология
жоғары сатыдағы өсімдіктер биологиясы систематикасы экологиясы, ІІ том,
Алматы 2009 жыл, 182 – 185 беттерінде және Ә.Ә.Әметов Ботаника
Ы.Алтынсарин атындағы қазақтың білім академиясының республикалық баспа
кабинеті, Алматы 2000 жыл, 412 414 беттерінде көрсетілген.
К.Аяпов, О.Үкібасов, М.Есеналиев, Жеміс, көкөніс шаруашылығы,
Фолиант баспасы, Астана 2009 жылғы және Д.Әбілов Өсімдіктердің түрі мен
көктеуі, Ы.Алтынсарин атындағы қазақтың білім академиясының Республикалық
баспа кабинеті, 2000 жылғы кітаптарында бақша дақылдарының өсіру
технологиясы жазылған.
Амангелді Кәрентаев, Қазақстан Республикасының 15 жылдығына арналады,
Жамбыл облысының ауыл шаруашылығы 1991 – 2006 жылдарда Тараз қаласы 2006
жылғы кітабында Жамбыл облысындағы бақша дақылдарының кездесетіндігі және
олардың зиянкестері туралы жазылған. Мысалы, Жамбыл облысы Республиканың
оңтүстік аймағында орналасқан. Облыс 1939 жылы 14 қазанда құрылған,
орталығы - Тараз қаласы. Облыс көлемінде үш қала бар: Қаратау, Жаңатас,
Шу. Облыс құрамында 154 ауылдық округ бар. Жалпы жер көлемі 14,426 млн га
құрайды, оның ішінде ауылшаруашылық егістіктерге қолданылатыны 10,1 млн.
га болып табылады. Жамбыл облысы бойынша Байзақ, Жамбыл, Жуалы, Талас,
Сарысу, Меркі, Қордай, Т.Рысқұлов, Шу, Мойынқұм аудандарында Қазақстан
Республикасының ауыл шаруашылығы министрлігінің Агроөнеркәсіптік кешендегі
мемлекеттік инспекция комитетінің "Республикалық фитосанитарлық диагностика
және болжамдар әдістемелік орталығы" мемлекеттік мекемесінің аудандық
филиалдары бар, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірушілерге уақытылы ерекше
қауіпті зиянды және зиянды организімдердің зияндылығын бағдарлап және дамып
таралуын болжамдап отырады.
Бақша дақылдарына жататын асқабақтың биологиясы және оның зиянкестері,
олармен күресу шаралары туралы Алманиязов, Д. Әбілов Асқабақ, Алматы
Қайнар 1971 жыл, 59 – 64 аралығында көрсетілген.
Д.Әбілов, Помидор мен қияр өсіру, Қайнар баспасы, Алматы 1971 жыл.
Г.Шек Өсімдікті зиянды жәндіктерден қорғау календары Қайнар
баспасы, Алматы 1971 жылғы кітабында бақша дақылдарының зиянкестері және
олармен күресу шаралары туралы жазылған. Мысалы, зиянкестермен биологиялық
күрес әдiсiнiң жақсы жағы олардың белгiлi бiр агроценоздардағы зиянды
түрлерге таңдап әсер ететiнi болып табылады. Нәтижесiнде улыхимикаттар
қажет болмай қалады, ортаның ластануын болдырмайды және пайдалы фауна –
тозаңдандырушылар, жыртқыштар мен паразиттер сақталады. Биоәдiстi
қолданғанда жаңа жыртқыштар мен паразит-зиянкестердi ендiру мен
акклиматизациялау, жергiлiктi түрлердiң көбеюiне қолайлы жағдайлар жасау,
және бақтар мен егiндiктерге зиянды жәндiктердiң жауларын өсiрiп, жiберу
жүргiзiледi. Мысалы, бiздiң елде майда жарғаққанаттылар – трихограммдарды
өсiредi, олардың дернәсiлдерi басқа жәндiктердiң жұмыртқасында
паразиттеледi. Трихограммдарды қыстық зиянкестiң көбеюiмен күресуде жемiстi
қолданды, бұл жәндiк – егiн өсiмдiктерiнiң қауiптi зиянкесi.
Жапырақкемiргiш жәндiктердiң аз мөлшерi мәдени өсiмдiктерге пайдалы.
Олардың қызметi жапырақ бетiн жарықтандырып, фотосинтез үшiн жарықтың
түсуiн жақсартады. Аз зардап шеккенде өсiмдiктер желiнген жапырақты, жалпы
өнiмдi жоғалтпай, қалыпқа келтiредi. Мәдени өсiмдiктер мен қоректенетiн
жәндiктер түрi олардың саны артып, олардың қызметi өнiмдi төмендеткенде
зиянкестер деп есептеледi. Бұл деңгейдi “зиянкелтiру шегi” деп атайды. Егер
түр бұл шектен өтпесе, ол зиянкес деп есептелмейдi. Бiр түрге зиян,
арамшөптер мүшесi, екiншiсiне әсер етпейдi. Егер таза егiндегi өнiмдi
бiрлiк деп алсақ, онда өте қатты ластанған ауданда ол бидай үшiн - 0,75,
картоп үшiн – 0,65, жүгерi – 0,56, зығыр – 0,42, қант қызылшасы – 0,23,
мақта үшiн – 0,12. Сонымен, бидай – ластануға өте төзiмдi мәдени өсiмдiк.
Топырақтың 10-15% арамшөптермен жабылуы бидай егiндерiнде химиялық қопару
шығынын өнiмдi қосумен орнын толтырмайды және улыхимикаттарды қолданбай-ақ
қоюға болады.
Б.Б.Матпаева Ауыл шаруашылығы дақылдарының зиянкестерімен
биологиялық күрес тәсілдері, Алматы қайнар баспасы 1983 жылғы кітабында
бақша дақылдарынмен күресте алтынкөзілерді қолдану туралы жазған. Мысалы,
тор қанаттылар отряды ( neuroptera). Тор қанаттылар негізінен ірі
насекомдар қатарына жатады. Ауыз қуысы кеміргіш. Мұртшалары көп буынды.
Тор тәрізді жүйкеленіп , біркелкі дамыған екі жұп қанаты бар. Сыртқы
пішіні жағынан инеліктерге уқсайды. Бірақ олардан ажырату оңай. Тор
қанаттылар қонып отырған кезде қанаттарын үй шатыры тәрізді етіп екі
бүйіріне жинап алады. Жұмыртқалары сопақша, ақшыл, жасыл, сары түсті.
Алтынкөз деп аталатын тұқымдастардың өкілдері жұмыртқаларын жіңішке
сабақшаларға орналастырады. Личинкалары ұзынша, камподео тәрізді, үш жүп
аяғы, бір жүп мұртшалары бар. Ауыз аппараттары түйреп сорғыш: астыңғы және
үстүңгі жақтары ұзарып, орақ ұқсап иілген өте үшкір келеді де, соның
арқасында жыртқыштық өмір сүреді. Личинкалары екі рет түлеп, үш жасқа
толады. Қуыршақтары ашық, дамуының аяқ кезінде қозғалып жүреді. Пілләлары
негізінен жұмсақ, киіз тәрізді жұмыр болады. Алтынкөзілерден тұрақты
мөлшерде жұмыртқалар жинап тұру үшін алдыңғы партияның жұмыртқалау
мерзімінің соңы, келесі жаңадан ұшып жатқан насекомдар партиясының
жұмыртқалауға кіріскен мерзімінде дәл келуі керек. Лабораторияда қолайлы
жағдай сақталса, алғашқы рет салынған жұмыртқалардан жаңа ұрпақтың
ұрғашылары ұшып шыққанға дейін орта есеппен 28 күн өтеді. Сондықтан жаңа
партияның жұмыртқаларын инкубациялауды алғы насекомдар партиясының жұмыртқа
салуының аяқталуына бір ай қалғанда бастау керек. Алтынкөзілерді жаппай
өсіріп – өндіру белгілі бір уақыттың ішінде қайталанып, үздіксіз жүріп
отыратын өндірістік процесс болуға тиіс. Ол уақыттың жалпы ұзақтығы 13
аптаға созылып, негізінен екі кезеңнен тұрады: 1 – кезең – жыртқыштардың
жұмыртқалауға кіріскен күнінен бастап, олардан ұшып шыққан ересек
насекомдардың жұмыртқалауына дейін; 2 кезең - энтомофагтардың жаппай
жұмыртқалауы және оларды жинау.
Зиянкестер және олармен кұрес шараларын жүргізу туралы Х.Қ. Торыбаев,
Б.Б.Бектұрғанов Ауылшаруашылық зиянкес насекомдар атаулары, Алматы 2010
жылғы және Х.Торыбаев, Н.Ашықбаев Өсімдік карантині Алматы 2007 жыл, 126
беттерінде көрсетілген.
І Жамбыл облысында өсірілетін бақша дақылдарының биологиясы
Жамбыл облысы Республиканың оңтүстік аймағында орналасқан. Облыс 1939
жылы 14 қазанда құрылған, орталығы - Тараз қаласы. Облыс көлемінде үш қала
бар: Қаратау, Жаңатас, Шу. Облыс құрамында 154 ауылдық округ бар. Жалпы
жер көлемі 14,426 млн га құрайды, оның ішінде ауылшаруашылық егістіктерге
қолданылатыны 10,1 млн. га болып табылады.
Жамбыл облысы аудан орталықтарының тізімі.
Кесте -1
Аудан аттары Қызмет көрсететін Орталық аттары
аудандар аттары
Байзақ аудандық филиалы Байзақ ауданы Сарыкемер ауылы
Жамбыл аудандық филиалы Жамбыл ауданы Аса ауылы
Сарысу аудандық филиалы Сарысу ауданы Саудакент ауылы
Жуалы аудандық филиалы Жуалы ауданы Б.Момышұлы ауылы
Талас аудандық филиалы Талас ауданы Қаратау қаласы
Қордай аудандық филиалы Қордай ауданы Қордай ауылы
Меркі аудандық филиалы Меркі ауданы Меркі ауылы
Т.Рысқұлов аудандық филиалы Т.Рысқұлов ауданы Қүлан ауылы
Шу аудандық филиалы Шу ауданы Төлеби ауылы
Мойынқұм аудандық филиалы Мойынқұм ауданы Мойынқұм ауылы
Жамбыл облысы 4 агроклиматтық белдеуге орналасқан:
1) орташа құрғақ және орташа ыстық;
2) тау бөктеріндегі құрғақ ыстық белдеу;
3) өте ыстық құрғақ дала белдеуі;
4) ыстық құрғақ белдеуі.
Жамбыл облысы бойынша Байзақ, Жамбыл, Жуалы, Талас, Сарысу, Меркі,
Қордай, Т.Рысқұлов, Шу, Мойынқұм аудандарында Қазақстан Республикасының
ауыл шаруашылығы министрлігінің Агроөнеркәсіптік кешендегі мемлекеттік
инспекция комитетінің "Республикалық фитосанитарлық диагностика және
болжамдар әдістемелік орталығы" мемлекеттік мекемесінің аудандық филиалдары
бар, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірушілерге уақытылы ерекше қауіпті
зиянды және зиянды организімдердің зияндылығын бағдарлап және дамып
таралуын болжамдап отырады. [1]
Штаттық кестеге сәйкес облыстық филиалда 12 жұмыскер, аудандық
филиалдарда 69 жұмыскер жұмыс атқарады. Биылғы жылы карантиндік нысандарды
анықтау үшін жазғы маусымда 12 жұмыскер маусымдық жұмысқа анықтаушы
алынды. Барлық филиалдар керекті құрал-жабдықтармен қамтамассыз етілген
(арнайы автокөлік, компьютер жүйесі, оргтехника, байланыс, лабараториялық
құралдар).
Облыс аумағында 2011 жылдың қыркүйек айының бірінші жұлдызына 12470
агроқұрылым, оның ішінде 12244 шаруа қожалығы тіркелген. Аталған
құрылымдарда 81 зиянкестер, 75 аурулары, 108 арамшөптің түрлерінің
зияндылығы тіркелген. Облыстың 11 әр-түрлі табиғи белдеуге орналасқан
тұрақты шаруашылықтарында (стационарные хозяйства) ауыл шаруашылық
дақылдарының облыста кездесетін барлық түрлеріне фенологиялық бақылау
жүргізіледі. Зерттеу жұмыстарының қорытындысына сәйкес өнім өндірушілерге
хабарлама беріледі. Хабарламалар міндетті түрде ауылшаруашылық
министрлігінің аумақтық басқармасының бастығына, облыстық ауыл шаруашылық
департаментінің бастығына, ауылдық әкімдерге жеткізіліп тұрады. Жыл басынан
бері облыстық, аудандық басылымдарда 48 мақала басылып, 325 объект бойынша
3156 дана сигналдық хабарлама (зиянды организмдерге, ауруларға,
арамшөптерге) берілді. [1 - 10]
Жамбыл облыстық филиалдарының стационарлық шаруашылықтарының тізімі.
Кесте -2
Аудан аттары Қызмет көрсететін Шаруашылық
аудандар аттары
Байзақ аудандық филиалы Байзақ ауданы Гогосян шқ
Мемлекеттік сорт.уч.
Жамбыл аудандық филиалы Жамбыл ауданы ШҚ Ескандіров
Қызыл-Дихан
Сарысу аудандық филиалы Сарысу ауданы -
Жуалы аудандық филиалы Жуалы ауданы ЖШС Орталық
Орақ балға шқ
Талас аудандық филиалы Талас ауданы Майтөбе
Қордай аудандық филиалы Қордай ауданы ЖШСНоғайбай
ЖШС Сарыбұлақ
ЖШС Талапты Қызылгур
шқ
Меркі аудандық филиалы Меркі ауданы Жылы бұлақ ЖШС
Сыпатай батыр ЖШС
Т.Рысқұлов аудандық филиалы Т.Рысқұлов ауданы Абай шқ
Қайнар-Агро ЖШС
Шу аудандық филиалы Шу ауданы Белбасар-Шу ЖШС
Кербұлақ-3 ЖШС
Мойынқұм аудандық филиалы Мойынқұм ауданы Кенес ауылы
Биылғы жылы 1511,8 мың гектар егістік алқапқа зерттеу жұмыстары
жүргізілді оның ішінде ерекше қауіптілерге мониторингтік бақылау бойыншы
және зиянды зиянкестерге 737,715 мың га, аса қауіпті және зиянды
ауруларға 300,0 мың га, систематикалық бақылау бойынша 3 507,8мың га,
арамшөптерге 179,959 мың га.
Облыстағы ауыл шаруашылығына байланысты мекемелердің барлығына 2011
жылы ауылшаруашылық өсімдіктерінің зиянкестері мен ауруларының таралуы мен
дамуына шолу және 2012 жылға болжам таратылды. [12 -13]
1. Қиярдың биологиясы
Қиардың морфологиялық – ботаникалық белгілері. Тамыр жүйесі. Тұқымдары
егіліп, тұқым жарнақтары топырақ бетіне шығып болғанша тамыр жүйелері
қалыптасады. Осы тамыр жүйелері тігінен және жан – жағына көптеп таралып,
топырақ қабатына жайылып өсе бастайды. Негізгі бастапқы тамыры 1 метрге
дейін болады, осы тік тамырдан жайылып таралған көптеген жанама тамырлары
топырақтаң физиологиялық функцясы қоректік қажеті ерітінділерді көптеген
ұсақ тамырша түрлерімен өзіне сорып, топырақ бетіндегі вегетативтік және
генеративтік мүшелерін қаматамасыздандырылады. [15 – 16]
Егістік жерде және парник ішінде себілген тұқымдардың тамыры алғашқы
тұқым жарнағы тегіс шыққаннан кейін анықталды. Ал топырақ ішіне таралып
өскен жас тамырлар 5 – 7 см тереңдікте келбей жайлып өсетіні байқалды.
Топырақ ішіндегі тамыр мен лаборотория жағдайында өсірілген тамыр саны да
ұзындығы да бірдей болмайды. Егістік жерде өскен тамыр саны артық
болғанмен, ұзындығы қысқа болады. Атап айтқанда егістік жердегі тамыр саны
лабораториядағыдан 4 – 6 түйір артық өскенмен, ұзындығы 0,9 – 1,1 см қысқа
болады. Бұл кезде шыққан тамырлар бойындағы 4 – 5 майда тамыр талшықтарының
ұзындығы 0,3 – 0,4 см еді. Қияр тұқымының жарнағы егістік жерде көктеп
шыққан кезде бастап, тамырдың өсуі үшін, егістік жердің топырағы бос,
борпылдақ болуы керек. Егістік жерге тұқым себілгенде топырақ ылғалды
жеткілікті болғаны дұрыс. Қияр тұқымының жарнағы егістік жерге көктеп
шыққан кезден бастап, тамырдың өсуі үшін, егістік жердің топырағы бос,
борпылдақ болуы керек. Егістік жерге тұқым себілгенде топырақ ылғалды
жеткілікті болғаны дұрыс. Қияр сорттарның топырақ ішіндегі тамыры мен жер
бетіндегі мүшелерінің ойдағыдай өсіп, дамуы үшін органикалық, минералдық
тыңайтқышты тиісті мөлшерде және дер кезінде қолданып отыру керек. Мәселен,
бір гектар жерге үшінші категориядағы көңнен 10 тонна және 80 кг минералдық
тыңайтқыш беліген жерге, сондай – ақ үшінші категориядағы көңнен және жерде
қиярдан мол өнім алуға болатыны анықталды. [17]
Сабақтары. Шырмауық сияқты және қысқы, ұзынды мұртшаларымен жармасып
өзіне жақын биік өскен өсімдіктердің сабақтарымен жоғарылап өсе бастайды
немесе бұндай жағдай болмағанда топырақ бетіне жайылып өркендейді.
Сабақтары жұмыр – қырлы, қырлы, нәзік, орташа қатты түктерімен қалыптасып
өседі. Орталық басты сабақтан бірінші қатар, біріншіден екінші, екіншіден
үшінші сабақтары қалыптасып, осылайша жалғасып, сорттарының ерекшеліктеріне
байланысты (3 – 4 м – ге дейін) өркендей береді. Осылайша сабақтануы аз,
орташа, көп болуы сорттың ерекшеліктеріне, қоректену алаңының көлеміне,
өсіріп – өндіру технологиясының қолойлы жағдайларына байланысты болады.
Сабақтанудың түрлері: орталық бір сабақты, көп сабақты (сегізден де көп
жанама сабақтар), орташа (5 – 8 дейін), аз (1 -4 дейін). Сабақтарының
ұзындығы сортына, өсіру жағдайларына қарай салқындау аймақтарда 1,5 м, ал
қоңыржай жылы жақтарда 2 – 3 м – ге дейін өсіп өнеді. Сабақтарының
ұзындығына қарай 4 топқа бөлінеді: түптісі – 0,1 м, қысқа сабақтысы – 0,1 –
0,5 м, орташасы – 0,6 – 1,5 м, ұзын сабақтылары 1,5 м – ден де ұзынырақ
болып өалыптасады. Сабақтарының жуандығы: жіңішкесі – 0,5 см, ал жуандары –
0,5 м – ден де жуан. Қысқа сабақтылары ерте піседі, жемістері онша үлкен
емес. Сабақтарының жапырқтанулары аз, орташа, және көп болып бөлінеді. [17]
Сабағының өсіп – даму кезеңінде жапырақтары кезектесіп қалыптасады.
Жапырақ алақандары тұтас, аздап қана қалақтанулы болады, жапырақтарының
беттері тегіс, аздаған қыртыстары бар, кедір – бұдырланған, шеттері бүтін,
тұтас немесе жиектері ара тісті тәрізденіп қалыптасады. Жапықақтарының екі
жақ беттері сабақтары сияқтанып түктенеді немесе түксіз де болып өседі.
Жапырақтарының сыртқы түр пішіндері әр түрлі сүйірленген, сопақша,
бесбұрышты сопақша болып қалыптасады. Жапырақ алақандарының ұзындығы қысқа
(12 см – ге дейін), орташа (12 – 15 см), ұзын (15 м – ден де ұзын) болады.
Жапырқтарының ендері: кішкене (15 см – дей), орташа (15 – 20 см), енділеу
(20 см – ден енді).
Сабақтану дәуірі кезінде тамырлар еркін жайылып өсетін болса, гүл
түйіні пайда болған кезде тамырдың жуандығы мен ұзындығы бірдей өседі.
Қиярдың тамыры топырақ ішіндегі басқа өнімдік тамырынан иісі арқылы
айырылады. Тамырдан аз ғана үзіп алып, екі саусақ арасына салып, езсек көк
қияр иісі шығып тұрады. Басқа өсімдік тамырларында мұндай иіс болмайды.
Иісті қасиет асқабақ тұқымдастарында болады.
Тамыр иісі өсімдік клеткаларындағы сұйық заттар құрамында сақталады.
Егер егістік жерден қазып алынған тамырды кептіріп, кепкеннен кейін
майдалап, иіскенсең иісі білінбейді. Топырақ ішіндегі қияр тамырын арам шөп
тамырымен араластырып алмау үшін, оны иісі арқылы айырылып алған жөн.
Егістіктің жердің гектарына 10 тонна көң, 80 кг минералдық тыңайтқыш
берілген жағдайға негізгі тамырдың ұзындығы 25 – 38 см, бірінші қатардағы
тамыр ұзындығы 16 – 29 см, екінші қатардағы тамыр ұзындығы 11 – 25 см,
үшінші қатардағы тамыр ұзындығы 6 – 19 см болса, тыңайтқыш берілмеген жерде
негізгі тамыр алғашқыға қарағанда 1,5 есе, қалған тамырлары 0,5 есе қысқа
өсті. Ал гектарына 15 тонна көң берілген жерде негізгі тамырдың ұзындығы 16
– 32 см, жалпы тамырдың ұзындығы 10 – 24 см болып, көң берілмеген жердегі
тамырлардың ұзындығы 8 – 20 см негізгі тамырдың ұзындығы 13 – 20 см
аспайды. Қай бөлімде болмасын, қиярдың топырақ ішіндегі тамырлары жақсы
өссе, жер бетіндегі мүшелері де еркін өсетіндігін байқадық. [15 – 16 -17]
Қияр дақылы бір үйлі бөлек жынысты аталық және аналық гүлдері бөлек –
бөлек немесе қос жынысты болып та қалыптасады. Гүлдері жапырақтарының
қолтығында, аталық гүлдер бірнешеуден топтасып, аналық гүлдерге қарағанда
бір – екі, үш тәулік ерте қалыптасып гүлдейді. Аналық гүлдері жапырақ
қолтықтарында біреуден немесе қосақтасып екеуден, анда – санда үшеуден
орналасады.
Қазіргі кезеңде негізінен тек аналық гүлдерін қалыптастыратын сорттар
мен будандар көптеп шығарылуда, осылардың аналық түрлерін, осындай сорттар
мен будандарды жан – жаққа кеңінен, жалпылай шаруашылықта пайдалану қиярдың
өнімділігін екі – үш есеге дейін арттырады.
Аталық гүл шоғында тек қана күлте жапырақ болады, осы күлте ішіндегі
аталық жынысында тозаңы пісіп жетіліп, аналық гүлді тозаңдандыруға 1 – 2
тәулікте жетіледі. Осы гүлдер жеміс бермейді, ал аналық гүлдің күлтешесінің
астында кішкене болашақ жемісінің негізі болып, жапырақ қолтығында тығыз
орналасады, тап осылайша аталық гүл мен аналығының айырмашылығы көрініп
тұрады, бұл заңдылық барлық асқабақ тұқымдастардың өздеріне тән бір
ерекшеліктері.
Аталық және аналық гүлдерінің күлтешелері ашық сары аралармен,
жәндіктермен айқас тозаңданады. Аталық гүлдері 1 – 2 тәулікте, ал
аналықтары 3 – 4 тәулікте күлтешелері ашылғаннан кейін семіп кебе бастайды,
ал осы кезеңде аналық гүл тозаңданбаса, семіп кеуіп түсіп қалады, егер
тозаңданса, болашақ кішкентай жемісі дамып өсе бастайды. Осы жастай
піспеген жемістерінің 2 – 3 тәулігінің пикули, 4 – 5 тәулігін конишон деп
аталады. Осы екеуін көкөнісшілер нәзіктігіне қарай уызға теңейді, 9 – 12
тәуліктен асырмай тағамға жинап тұру қажет, өйтпеген жағдайда қабықтары
қатая бастайды.
Жемістерінің қысқасы 5 см – ден 10 см – ге, орташасы 11 см – ден 20 см
– ге, ұзындары 21 – ден 30 см – ге, өте ұзындары 30 см – ден де ұзын
болады. Жемістері жас, қысқа болса, соғұрлым құнды болып есептеледі.
Жемістерінің сыртқы пішіндері домалақ, жұмыртқа пішінді, қолорақ тәрізді
болады.
Сыртқы беттері тегіс, бүршікті, кішкене бүршікті, ірі бүршікті, ал
енді қияр жемістерінің өзіне тән түктері үш түрге бөлінеді: қарпайым,
әдеттегіндей ақ, қара аралас күрделі бүршікті, кедір – бұдырлы қара – көк,
жасылкөк, күңгірт – қоңырқайға дейін, ал олардың негіздері сорттарының
айырмашылқтарына және өсірілген ортаның жағдайларының технологиясына
байланысты өзгеріп қалыптасады. [15]
Өсіріп – өндіру мезгілдері қарай үш кезеңге бөлінеді: ерте пісетін
сорттарының тұқымдары, топыраққа егіліп жаппай көктеп шыққаннан кейін ауа
райының қолайлы жағдайында жемістері 32 – 48 тәулікте, орташа пісетіндері
50 – 55 тәулікте, ал кеш пісетіндері 55 – 70 тәулікте тағамға пайдалануға
жарамды болады. Осы кезеңдерде сорттарының жемістерін тағамға пайдаланған
жақсы, өзіне тән хош иісі мен дәмділігі өте ұнамды болады. Жақсы
жемістерінің қалыптастыра бастаған түптен бірінші, екінші, үшінші
жемістерін тағамға пайдаланып, 4 – 5 – ші жемісін түстері сарғайып, сүттей
ағарып қабығы піскенге дейін тұқымдыққа қолдану қажет, ал кейбір сорттардың
өздеріне тән ерекшеліктеріне қарай тұқымдық жемістерінің сыртқы бірнеше
түрлі торланады, осындай кезеңде күңгірт – қоңырға дейін түстері өзгереді.
Қияр жемістері жалған жидек, осыған байланысты әрбір тұқымдық жемісте 3 –
тен 5 – ке дейін тұқымдар пісіп жетілетін бөлімшесінде сақталады. Бір
тұқымдық жемістен 100 – 400 дана тұқымдар алынады. 1000 дана тұқымдарының
салмағы 15 – 35 граммға дейін. Тұқымдық жемістер әбден сарғайып, пісіп
жетілгенен кейін, жылы жерге әкеліп қойып жұмсарып, босап иісі шыға
бастағанда ұзына бойына пышақпен кесіп тұқымдарын шай қасықпен әйнек
банкаға салып екі – үш тәулік сақтайды, осы мезгілде банкінің ішіндегі
тұқымдардың беті клегейленіп көпіршиді, осыған жеткенде тұқымдарды таза
сумен бірнеше рет жуып қағаз, кардон, панераның үстіне жайып жылы көлеңке
орныда кептіреді. Өсімділігі 6 – 8 жылға сақталады. Жеміс байлана бастаған
кезде тамырлар әр түрлі дамитын анықталып отыр. Анықтау жолы да әр түрлі.
Біріншіден, топырақ ішінен алынған тамыр ұзындық өлшемі арқылы анықталады.
Екіншіден, тамыр ылғал және құрғақ күйінде салмақ өлшемдері арқылы
айырлады. Үшіншіден, тамыр дамуына қарай: мықты, орташа, әлсіз тамырлар
болып көзбен айырылады. Салмақ өлшемдерін пайдаланғанда ескеретін жағдай
мынау: жақсы дамыған тамырлар ауыр, нашар дамыған тамыған тамырлар жеңіл
болады. Алайда өлшенетін тамырлардың ылғалдылығы не құрғақтығы біркелкі
болмайынша , оларды дұрыс айыру мүмкін емес. Мәселен біздің тәжірибемізде
нежниский сортының жеміс пайда болу кезіндегі ылғал тамырының салмағы
(бақылау бөлімінде) 5 грамм 650 мг, кепкенде 760 мг болса, көң және
минералдық тыңайтқыш берілген жерде ылғал тамырдың салмағы 7 грамм 450 мг,
кепткенде 980 мг болады. Сөйтіп салмақ арқылы да тымырдың өсу мөлшері
анықталды. Бірақ бұл арқылы тамырдың ұзын – қысқалығы, егістік жердегі
топырақ ішіне жайлып өсу мөлшері анықталмайды. Сондықтан тамырдың даму
ерекшелігі салмақ не көз мөлшерімен айырылғанан көрі ұзындық өлшемімен
айырған тиімді болады. Жеміс байлау дәуірінде көң мен минералдық тыңайтқыш
берілген егістік жердегі тамырдың ұзындық мөлшерін байқауға болады. Ескерте
кететін бір жай минералдық тыңайтқыш берілген жерге қарағанда, комплексті
тыңайтқыш берілген жерде тамырдың өсуі өте нашар болды.
Жемістің пісу дәуірі. Қияр жемістері толық өсуі үшін қоректік заттар
көбірек керек. Сондықтан минералдық тыңайтқыш жергілікті болса жеміс
клеткалары толығып, өсімдіктің дамуы біртіндеп баяулай түседі. Бұл кезде
тамыр барынша өсіп болады да, көп ұзамай тіршілігі тоқтала бастайды.
Сонымен қатар жер бетіндегі мүшелердің өсуі де тежеледі. [15 - 16]
Жемістің тіршілігі топырақ ішіндегі тамырдың өсуіне және оның қоректік
заттарды қабылдауына байланысты дедік. Шынында қандай бір өсімдік болмасын
алғашқы тіршілігі тамырдан басталады. Сонан кейін барып жер бетіндегі
мүшелері қалыптасады. Жемістің піскен кезінде қияр тамырлары сорттарына
қарай 3 топқа бөлінеді. Олардың өсу бағыты да әр түрлі. Негізгі тамыр
өсімдік түбінен топырақ ішіне қарай тіке тереңдеп өседі де, қалған тамырлар
көлбей жайлып өседі. Жеміс толық піакенде бірінші қатардағы тамыр екінші,
үшінші қатардағы тамырдан жуандығы мен ұзындығына қарай айырылады.
Қияр дақылы жылылықта жақсы тез өсіп жетілетіндіктен, тұқымдары
егілетін топырақтың жылуы +15 - 18 С болуы міндетті (шынықтырылған
тұқымдарының мұртшалары өсе бастағанда +10 – 13 С өседі). Егер топырақтың 5
– 6 см тереңдіктегі жылу мөлшері 10 С төмен болғанда тұқымдар шіри
бастайды, ерте көктемде тұқымдарды салқын топырақта егілгендері түгел өсіп
– өнбей сирек көктеуі осыған байланысты. Қиярдың өсіп – өніп дамуына және
гүлдеп жемістерінің қалыптасуына ең қолайлы жылу 22 – 25 С. Осындай жылуда
тұқымдары көктеп шыққаннан кейін 22 – 28 тәулікте гүлдей бастайды, ал
жемістенуі 32 – 38 тәуліктен кейін. Күндізгі жылу +19 С және түндегісі 12 –
14 С болса, ерте пісетін сорттары тұқымдары көктеп шыққаннан кейін 40 – 50
тәулікте гүлдейді.
Қиярдың салқынды сезгіштігі осындай уақытша 16 С – тан төмен болса,
өсіп – өнуі тежеуілденіп, жемістенуі тоқтайды. Гүлденуіне және жемістенуіне
қолайлы жылу 35 С – тан артық болған жағдайда гүлдерінің тозаңданып
жемістенуін кешіктендіреді, ал 40 – 42 С – та өсуін тоқтатады. Әрқашанда
қиярдың жемістерінің өсіп – толысуы тнгі тезгілде, осыған байланысты
жемістерін ертеңгі уақытта жинап алған дұрыс. [17]
Қияр дақылының ылғалдыққа қатынасы топырақтағы және ауадағы ылғалдыққа
талабы өте жоғары. Егілген тұқымдардың тез көктеп шығуы үшін құнарлы
топықақтың ылғалды 70 – 80 % - дан кем болмауы қажет, себебі жаңа
өскіндерінің және жемістенетіндердің тамыр жүйелері топырақтың жоғарғы
қабаттарында жайылып орналасуы өзіне тән биологиялық ерекшеліктеріне
байланысты. Қияр жақсы гүлдеп жемістенуі үшін және жемістерінің ащы болмауы
үшін, топырақтың ерекшеліктеріне байланысты. Қияр жақсы гүлдеп жемістенуі
үшін және жемістерінің ащы болмауы үшін, топырақтың ылғалдылығы 75 – 90 % ,
ал ауадағы салыстырмалы ылғалдылығы 70 – 80 %болуы керек. Ауа райына
байланысты екі күнде бір рет кешкілікте 18 – 20 С жылы сумен
ылғалдандырғанды ұнатады. Қиярдың үлкен көп жапырақтары құрғақлышық аңызақ
күндері шектен тыс көп буландырады, осыған байланысты топырақтағы
ылғалдылық жетіспегенде жемістері әр түрлі қисық – кеміс, жағымсыз түрлерін
көрсете бастайды.
Тағы бір ескертетін жағдай қияр топырақтың жылуы қандай болса, сондай
жылы сумен суару қажет, егер судың жылуы төмен, яғни салқын сумен суарылса,
тамыр жүйелері азып – тозып шіри бастайды да, жемістенуі тежеуілденіп,
жасына жетпай қартайып, өсіп – өнуі бүркігішпен себелеп бүркіп тұрса,
ауадағы салыстырмалы ылғалдылықтың мөлшері жоғары болып, көптеген жақсы
әсерін тигізеді. Күннің ұзақтығынан жапырақтары көбейіп, жемістенуі азаяды.
. Қияр дақылы жарыққа бейтарып қысқа күндік. Бұл қасиеті асқабақ
дақылдарының ішіндегі ерекшелігі. Осыған байланысты күн сәулесі тікелей
түсетін емес көлеңкелеу, шағылыспалы түсетін сәуесі бар орында жақсы өсіп –
өніп, ерте көктемнен қыркүйек – қазанға дейін жемістерін үздіксіз бере
алады. Күннің ұзақтығына жапырақ сабақтары көбейіп, жемістенуі азаяды.
Өсіп – өндіру технологиясы. Қияр дақылы құнарлы борпылдақ құмдауыт,
саздақ қара топырақтарда жақсы өсіп – өнеді. Ауыр топырақтарда тамыр
жүйелері бәсең өседі және қоректік тыңайтқыштар мен ылғалды сіңіретін
өнімдерінің кешігіп пісіп, жетілуіне, өнімділігінің төмендеуіне көп әсерін
тигізеді. [15 -16]
Қияр дақылын оңтүстік еңістерде орналастыру және салқын желдерден
сақтандыру өте қажет. Оңтүстік еңістер ерте көктемде жылынып тұқымдарының
тез көктеуіне, өнімдерінің кешікпеуіне үлкен көмекші әсерлерін тигізеді.
Қияр дақылын оңтүстік еңістерде орналастыру және салқын жерлерден
сақатндыру өте қажет. Оңтүстік еңістер ерте көктемде жылынып тұқымдарының
тез көктеуіне, өнімдерінің кешікпеуіне үлкен көмекші әсерлерін тигізеді.
Топырақтың қышқылдығына бейтарып болуы аналық гүлдерінің қалыптасуын
көбейтеді, бұндай жағдайда өнімдерді жоғары сапалы болады.
Ең жақсы алғы дақылдар – ерте өнімдері жиналып келесі дақылдар үшін
орынын босататын дақылдар: ерте пісетін аққауданды орамжапырақ, гүлді
орамжапырақ, ерте пісетін қызанақ, жасыл жапырақтылар – салаттар, шпинат,
ерте пісетін картоп, көкөністік бұршақтар. Осы дақылдар өсірілген
топырқатардың қышқылдығы жоғары болып жатсы, күзден топырақты өңдеуде аздап
мөлшерлеп әк енгізген дұрыс болады. Онша жақсы емес алғы дақылдар –
өнімдері кеш жиналатын дақылдар тамыржемісті көкөністер, кеш пісетін
орамжапырақтар, себебі өнімдері кеш жиналып, топырақты арамшөптерден
ластаған. Қиярды орналастыруға болмайтын алғы дақылдар – асқабақ
тұқымдастардың барлығы, себебі, асқабақ тұқымдастарының өзіне тән
зиянкестерімен аурулары қиярды зақымдайды. Қиярды өз орнына 2 – 3 жылға
дейін егуге болмайды, себебі зіне тән таңдамалы қоректік тыңайтқыштарды
және негізгі микроэлементтерді өнімдерімен алып шығып, топырақтың
құнарлығын төмендетеді. Қияр өсірілген топырақ көкөніс дақылдарының
барлығына өте жақсы алғы дақыл болып саналады.
Қиярдан жоғары сапалы өнім алудың өзі топырақты ерте және анағұрлым
дұрыс өңдеп дайындауына байланысты болады. [16]
Өнімдері ерте жиналған дақылдардың және басқалай да арамшөп
қалдықтарын жинап, қорда жасайтын орындарға жеткізу немесе топырақтарды
өңдеуіштерді 5 – 8 см тереңдікке жіберіп, өсімдік қалдықтарын ұсақтар
туратып жою қажет. Осыдан екі жұма өткенде қалдықтарын ұсақтап туратып жою
қажет. Осыдан екі жұма өткенде арамшөптер өсе бастағанда екінші рет 12 – 14
см тереңдікте өңдеуіштерді жібереді. Келесі күзгі сабанмен топырақты
аударуға дейін гектерына 80 – 100 тонна көң және 3 – 3,5 ц суперфосфат
тыңайтқыштарын енгізу қажет. Осыдан кейін 22 – 25 см тереңдікке сүдігер
жібереді немесе күрекпен топырақты аударып топырақтың бетін тегістемейді.
Осылай қалдырса, қысқы қар суының сіңіп және қыстың қатты суық аязына
аурулардың споралары, зиянкестердің қуыршақтары және біржылдық, көпжаздық
арамшөптердің тұқымдары төзе алмай, үсіп кетіп жоқ болады.
Ерте көксемде топырақтың дегдіп кебе бастағанына қарай күзгі жыртылған
топырақты екі рет тырмалайды, біріншісі ылғалды буландырып ұшырап алмауға,
ал екінші салқынға төзімді арамшөптердің жас өскіндерін жоюға қажет. Осы
екінші ретте жүргізілетін топырақ өңдеуші екі бағытта перпендикульярлы
немесе қиғаш жүргізілсе, ұсынылған әдістің тиімділігі артады. Бірінші
топырақ өңдеуішті жібергенде гектерына 1 – 1,5 ц азотты тыңайтқышты енгізу
қажет.
Осы мезгілде топырақ өңделіп жатқанда тұқымдарды енгізу дайындау
міндетті түрде жүргүзуге тиісті.
Тұқымдардың өсу күштілігі өнімділігін арттыруға, аурулары мен
зиянкестерден тазартуға және жемістерінің ерте пісіп жетілуін тездетуге
қажет.
Тұқымдарды егуге дайындау. Тұқымдар алдын ала үлкен – кішілігі,
салмағына қарай мұқият іріктеледі. Тұқымдардың салмақтыларын іріктеп алу
үшін 1 литр суға ерітілген 3 – 5 грамм ас тұзын немесе азот
тыңайтқыштарының 50грамдай ерітіндісіне тұқымдарды салып, 1 – 2 минуттай
жақсылап араластырады. Тұқымдардың салмақты, толықтары ыдыстың түбіне
тұнады, ал салмақсыздары, яғни келшекте көктемейтіндері ерітіндінің бетіне
қалқып шығады. Ал тұнбада қалғандарын жақсылап 3 – 4 рет жуып, таза судан
өткізеді. Тұқымдарды залалсыздандыру үшін 1% калийлі марганец қышқылды
ерітіндісіне 15 – 20 минут араластырып ұстайды. Осыдан соң тұқымдарды таза
сумен тазалап жуады. Осыдан соң тұқымдарды таза сумен тазалап жуады. Я
болмаса 2 – 3 % сутек асқын тотығы ерітіндісіне 38 – 45 С – қа дейін
қыздырылған судан 5 – 10 минут ұстайды немесе 1 кг тұқымды 4 г
фентигураммен, я болмаса 3 грамм тигаммен залалсыздандырады. Тұқымдарды
микро – макроэлементтер ерітіндісімен қанықтыру көктеуін тездетеді. Ең
қарапайым заласыздандыру алоэ шырыны арқылы. Қраңғы орында 20 С жылуда 5 –
6 тәулікте сақтап, содан кейін шырынын сығып алып, осы шырынды 24 сағатқа
батрып қляды. Тұқымдарды жумайды, дегдітеді. [15 -12]
Препарат А – 3, ККМ – 1 – экологиялық таза, органикалық шышылған
қара ұнтақ, иіссіз, дәмсіз. Осы екі препараттың 1 г – ын 10 литр қайнаған
судың жылуы 20 – 22 С болғанда араластырып ерітеді. Ыңғайлы болу үшін 1
литр қайнатылып, ерітіп, сосын 10 литр сумен араластырады, осы препараттың
қайсысы болса да суда тез ериді, ерітінді әзір болғаннан кейін іріктеліп
алынған тұқымдардың түгелі батырылғанша ерітінді құйлып, 48 – 72 сағатқа
қйлады, анда – санда араластырып тұру қажет. Осы екі препарат ылғал тартқыш
емес, нығыздалмайды, концерегендіксіз, аллергиялық әсері жоқ. Көкөніс
дықылдарының тұқымдарының көктеуін, өсіп – өнуін, өсімдіктердің дамуын
жақсартып, өнімділігін 20 – 25 % дей арттырады. Өсімдіктердің әр түрлі
ауруларға, ауа райының құрғақшылығына, салқындығына, топырақтардың
сорттарына төзімділігін күшейтеді және көкөністерді нитраттарын
төмендетеді. Осы препараттарда көкөністерді қажетті микроэлементтердің
барлығы бар болғандықтан көшеттерін үстемелеп қоректендіру үшін 10 күнде 1
рет және гүлдене бастағанға дейін кешкілікте 2 – 3 рет бүріксе, өнімдер
артып, сапасы жақсаратындығы тәжірибелрден анықталған. Бұл әдіс –
шылаулардың қарапайымы.
Тұқымдарды шылауға көп әсерлі заттар қолданылады: петероауксин – мг
100 мл суда, ивин – 0,10, гумат натрий 10 – 20, витаминдер тиамин - 10,
никотин қышқылы – 10 мг 100 мл суда. Ивинді қолданғанда ерте өнім 39%, ал
жалпысы 28% артылады. Гумат натрий ивиндегідей деңгейге көтеріледі.
Гетероауксин, янтар, ниотин қышқылдары және тиамин ерте өнімді 1,2 – 1,5
есе, ал жалпы өнімді 18 – 26 % жоғарылатады.
Тұқымдарды егудің тәсілдері. Көктемгі ауа райының жағдайларына
байланысты, топрыақтың жылуы 8 – 10 см тереңдігіне 12 – 13 С болғанда ерте
пісетін сорттардың тереңдігінде егудің үлгілері 90+30:2х15-20 см, орташасы
100+40:2х20-25 см, кеш пісетіндері 11+40:2х20-25 см. Тұқымдардың енгізулі
ретеңдігі 2 – 3 см. Егілу мөлшері 5 – 6 кг\га.
Қияр салқынға өте төзімді болғандықтан, ерте егілмейді, ерте егіп,
өнімін ерте алу үшін ықтырма дақылдарды немесе пленкамен, басқалай
жабылатын заттармен жабады, я болмаса аздаған көлемге 5 – 6 тәуліктен кейін
2 – 3 рет егеді. Біздің хылықтың ырымында алма ағашының гүлтешелері төгіле
бастағанда немесе жаппай бақбақ гүлденгенде егіледі. Бұл ықтырмалар қиярды
суық қатты жерлерден қорғайды, осыған байланысты бір апта өнімдерін ерте
береді. Тұқымдар шылауланып, микроэлементтер ерітіндісімен өңделгендерін
ылғалды топырақтарға егіп, сол қалыпта ылғалдылығын қадағалап тұрса, 4 – 5
тәулікте тұқымдар көктеп шығады. Осы ылғалдық гүлдегенге дейін, ал
жемістегенде 85 - 90% ылғалдық болуы қажет, осындай ылғалдылықты ұстап тұру
үшін ауа райының жағдайына қарай қуаңшылық, аңызақ күндері 2 – 3 тәулікте
кешкілікте 20 -22 С күн кезінде жылытылған сумен суарылып тұрса және әрбір
10 тәулік сайын суарылған арықтарға қияр жемістенгенде 3 – 6 кг\ кв.м көң,
бұдан кейін 7 – 9 г\кв м. Азот, 12 – 15 фосфор, 12 – 15 г\кв.м калий
тыңайтқыштарымен қооректендіріп тұрса, мол сапалы өнім береді. [12 - 15]
Тұқымдар көктеп шығып, бірінші нағыз жапырақтары өсіп жетілгенде қатар
аралықтарына 10 – 12 см тереңдікке топырақ өңдеуші жіберілсе,
қатараралықтарын қопсытады. Арамшөптерді жоюға бағытталған тәсіл, тоыпрақ
өңдеуіш өтіп болғаннан соң, қатардағы қияр өсімдіктерінің арасындағы
арамшөптерді қолмен ептеп жұтып өсімдіктердің арасындағы арамшөптерді
қолмен ептеп жұлып және бір – бірінің арасына 3 – 4 см қалдырып, бірінші
сиретуді жүргізу керек. Осы екі жұмыс бір уақытта жүргізілгеннен кейін
жаңбырлатқышпен тиісті. Осы екі жұмыс жүргізілгеннен кейін жаңбырлатқышпен
немесе артық арқылы өз мөлшерде 100 – 150 куб.м суару өте маңызды және
пайдалы. Қияр өсімдіктері тез көтеріліп, өсіп кетеді. Екінші сирету мен
арамшөптерді жою екі – үш нағыз жапырақтары қалыптасқанда жүргізілу керек.
Қиярдың сортының ара қашықтықтарын 7 – 10 см – ден қалдырады, орташа
пісетіндерді сабақтарының ұзындықтарына қарай 12 – 15 см – ден қалдырады,
өсіп – жетіле алмай тұрғандарын жұлып тастау қажет. Сирету мен арамшөптерді
жоюда өсімдіктердің тарымларына зақым келтірмейтін етіп мұқият жүргізу
қажет. Арамшөптермен күресті және сиретуді кешіктіруге болмайды, себебі
негізі өсімдіктердің сабақтары ұзарып, жанама сабақтар кешігіп қалыптасып,
өнім азайып кетеді.
Қияр дақылы жапырақтары үлкен, тамырлары топырақтың жоғары қабатында
жайылып өсетіндігіне, суды көп буландыратынына байланысты ылғалға қоятын
талабы өте жоғары.
Осыған байланысты өсіп – өніп, даму кезеінде және ауа райының аңызақ
құрғақылышқтарына қарай жиі – жиі суару қажет, яғни топырақтың ылғалдылығы
85 – 90 % - дан кем болмауы қажет. Егер ылғал жетіспесе, жемістері әр
түрлі қиқы – шыйқыланып, ащылығы пайда бола бастайды. Осыларды қадағалап,
аптасына бір рет жаңбырлатқышпен 250 – 300 куб.м, ал арықпен суарылса 350 –
400 куб.м суландырып тұру қажет.
Өнімдерін жинау. Қиярдың өнімдерін жинаудың өзі өте бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТАРАЗ МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫ
Биология және БОӘ кафедрасы
Тақырыбы: Бақша дақылдарының зиянкестері және олармен биологиялық
күрес шаралары
Білімгер: Мукушева Шаризат Маратқызы
Жетекші: Шолпанқұлова Гауһар Амангелдиевна
Тараз 2012 жыл
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Әдеби деректерге
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
І Жамбыл облысында өсірілетін бақша дақылдарының биологиясы ...
1.1 Қиярдың
биологиясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
1.2 Асқабақтың
биологиясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
1.3 Қарбыздың
биологиясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .
1.4 Қауынның
биологиясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .
ІІ Жамбыл облысында өсірілетін бақша дақылдарының зиянкестерінің
биологиясы ...
2.1 Асқабақтың
зиянкестері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
2.2 Қиярдың
зиянкестері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
2.3 Қауынның
зиянкестері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
ІІІ Бақа дақылдарының зиянкестері мен күрес шараларын жүргізу
3.1 Зерттеу әдістері, құралдары,
материалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2 Зиянкестермен биологиялық күрес
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІV Бақша дақылдары зиянкестерінің таралуына ауа – райы жағдайларының әсері
4.1 2007-2011 жылдар аралығында Жамбыл облысы бойынша ауа райы жағдайы
және оның ауыл шаруашылық зиянкестеріне әсері ... ... ... ... ..
4.2 2007 – 2011 жылдар аралығындағы Жамбыл облысы бойынша бақша
дақылдарының зиянкестерінің таралуына
сараптама ... ... ... ... ... ... .. ... ...
4.3 Зиянкестерге жүргізілген жеке бақылаулар ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .
Қосымшалар
Кіріспе
Қазақстанда бақша дақылдары тәуелсіздік алғаннан кейінгі 1995
жылдардан бастап әр облстарда өсіріле бастады. Бастапқы кезеңде 280 сорт
үлгі жинақталса, 2000 жылдарда 3260 бақша сорт үлгілері жоғарғы көрсеткішке
ие болды. Қазіргі уақытта Қазақстанымыздың әр өңірлерінде 70 – ке жуық
бақша дақылдарының сорттары аудандастырылды.
2011 жылы бақша дақылдарының көлемі 1,7 мың гектарға ұлғайды. 2010
жылмен салыстырғанда 6,9 мың тоннаға артық алынды. Бақша дақылдарының егіс
көлемі ұлғайтылмағанмен игерілген жердің өнімділігін көбейтуге ерекше мән
берілді. Егістіктің 70,6% жоғары репродукциялы тұқыммен себіліп, (2010
жылғы 65 % қарсы) жоғары өнім алуға қол жеткізілді. Қазақстан
Республикасының Үкіметі 2008 жылы облыс тарапынан берілген ұсыныстарымызды
ескеріп, субсидия төленетін басым дақылдар тізіміне бақша дақылдарын
енгізіп, сол жылдан бастап, бұл дақылдардың егіс көлеміне субсидия төленіп
келеді. Үстіміздегі жылы 1 гектар егіске төленетін субсидия мөлшерін
айтатын болсақ, бақша дақылдары үшін 9000 теңгеден төленді.
Адам денсаулығына пайдалылығы жағынан бұл бақша өнімі өзге жеміс-
жидектер мен көкөністерге қарағанда дәрумендерге аса бай. Оның құрамында
адам ағзасына қажетті С, В1, В2, В5, В6, Е, РР, ағзадағы зат алмасу
процесін жеделдететін Т және қанның ұюына ықпал ететін К дәрумендері,
калий, кальций және темір бар. Құрамында дәрумендердің көптігінен болар, ол
мың бір ауруға ем боларлық көкөніс деп есептеледі. Асқабақтың шипалық
қасиеттеріне тоқталсақ, жүрек әлсіздігінен жүдегендерге ем ретінде
қолданылатын асқабақтың ішіндегі жұмсақ жерін, яғни етін дәрігерлер отқа
немесе суға күйген науқастарға жарасын таңуға кеңес береді. Асқабақ көру
қабілеті нашарлағандарға, қаназдықтан жапа шегетіндерге, артық салмақтан
арылғысы келетіндер үшін де таптырмайтын ем. Ол ағзаны шлактан тазартып,
зат алмасуды тұрақтандырады. Тіпті, оның дәнін (ұрығын) ішек құртын
түсіруде де пайдаланатын көрінеді.
Ауыл шаруашылығы дақылдарын зиянды жәндіктерден ойдағыдай қорғаудың
негізгі шарты – оларды бір-бірінен ажырата білу. Онан кейін олардың
тіршілік әрекеттерін, яғни биологиялық және экологиялық ерекшеліктерін жете
білу керек. Сонда ғана зиянкестерге қарсы күрес шараларын дер кезінде
тиімді ұйымдастыруға мүмкіндік туады.
Зиянкестермен күресудің бірнеше түрлері бар. Оларға: агротехникалық,
генетикалық, механикалық, химиялық, физикалық және биологиялық күрес
түрлері жатады. Соның ішінде энтомофагтардың көмегімен жүзеге асатын
биологиялық күрес әдісіне тоқталатын болсақ. Биологиялық күрес әдісі –
зиянкестермен күресу үшін паразиттерді, жыртқыштарды және ауру қоздырғыш
организмдерді пайдалану. Табиғатта көптеген организмдердің өсіп-көбеюін
басқа бір организмдер (потогендік микроорганизмдер, паразиттер, жыртқыштар)
тежеп реттеп отырады. Ауыл шаруашылығы дақылдарының зиянкестерімен
күресудің биологиялық әдісі зиянкестерге қарсы пайдалы насекомдар,
микроорганизмдер, бақаларды т.с.с., тірі организмдерді пайдалануға
негізделген. Бұл тәсілдің аса құнды ерекшелігі айналадағы қоршаған ортаға
ешқандай зиянын тигізбейді. Адамға, пайдалы жануарлар мен жәндіктерге әсер
етпейді және зиянкестермен күрестің басқа тәсілімен салыстырғанда арзанға
түседі. Биологиялық күрес үшін пайдаланылатын насекомдар зиянкестердің
жаппай өсіп, көбейіп кетуіне жол бермейді, олардың мөлшерін тежеп, табиғи
тепе-теңдік заңына да пайдалы әсерін тигізеді. Шаруаның егіндікке орасан
зор зиян келтіретін өсімдік зиянкестерімен күресуге күші жете бермейді.
Егіндікке келтірілетін шығын экономикалық факторға жатады, сондықтан да ол
ауыл шаруашылық өндірісінің тұрақты дамуына өз әсерін тигізіп отырады.
Қазақстанда ерекше қауіпті зиянды организмдермен күресу бағдарламасы
жүзеге асырылуда. Бұл мақсатта республикалық бюджеттен жыл сайын 3 млрдқа
(25 млн АҚШ доллары) дейін қаражат бөлінеді. Соңғы алты жыл ішінде зиянды
және ерекше қауіпті зиянды организмдердің пайда болуы, дамуы және таралуы 8
есе азайған. Өткен жылы зиянкестермен күрес 1,1 млн гектар алаңда
жүргізілді.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Қазақстан егін шаруашылығын өркендетіп
келе жатқан мемлекет болып табылады. Ауыл шаруашылығын дамытып мол өнім алу
бағытында көптеген іс-шаралар ұйымдастырылуда. Егістік өнімдерін молайтуда
түрлі кедергілер алда тұрады. Солардын бірі зиянкестердің шабуылынан
өнімнің ысырап болуы. Зиянкестермен күрестің көбінесе химиялық түрі жиі
қолданылады. Бұл жеріміздің экологиясына, өнімнің сапасына және адам
денсаулығына кері әсерін тигізеді. Сондықтан зиянкестермен күрестің тиімді
жолы биологиялық күреске мемлекет тарапынан көңіл бөлінуі маңызды мәселе
болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Бақша дақылдарының түрлері мен танысып,
олардың зиянкестерін анықтап және олармен биологиялық күрес тәсілдерін
жүргізу.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
1) Жамбыл облысында өсірілетін бақша дақылдарынң түрлері мен танысу;
2) Бақша дақыларының зиянкестерін анықтау;
3) Бақа дақылдарының зиянкестерімен күрес шараларын жүргізу;
4) Зиянкестерге қолданылатын материалдар және құралармен танысу;
5) Бақша дақылдары зиянкестерінің таралуына ауа – райы жағдайларын
бақылау;
6) Биологиялық күрес түрлерінің ерекшеліктерін анықтау;
7) Жамбыл облысында қолдануға болатын биологиялық күрес түрлерін жүргізу;
8) Жамбыл облысы бойынша бақша дақылдарының зиянкестерінің түрлері мен
тансу;
Зерттеу нысаны: Жамбыл облыс аумағында кездесетін зиянкестер:
бұзау бас, құмысқа, бақша биті, өрмекші кене, қара қоңыз, кеміргіш
көбелек, шыртылдақ қоңыз, жасыл бит және тағы басқалар.
Зерттеу әдістері: бақылау, салыстыру, зоологиялық әдістер.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы: Бақша дақылдарының
зиянкестермен күресте жәндіктердің тиімділігін анықтап ... ... ... ..
Практикалық маңызы: Ауыл шаруашығында зиянкестермен химиялық
күрес жұмыстарын азайтып, адам денсаулығына зиянсыз өнім алу. Бақша
дақылдарының түрлерін нақты анықтай білу арқасындажәндіктерді қолдан
өсіріп, егістікке жіберу арқылы зиянкестерді жойып, өнімділікті артыру алға
қойылса, пестициттерге көп қаржы жұмсалмай, экономикалық жағынан да тиімді
болып табылады.
Әдеби деректерге шолу
Бақша дақылдарның жалпы сипаттамасы туралы Қ.Қ. Әрінов, Қ.М.Мұсынов,
А.Қ.Апушев, Н.А.Серекпаев,, Н.А.Шестакова, С.С.Арыстанғұлов Өсімдік
шаруашылығы, Алматы, 2011 жыл, 581 – 596 бет кітабында жазылған.
Бақша дақылдарының сипаттамасы туралы Ж.Ж. Жатқанбаев, Биология
жоғары сатыдағы өсімдіктер биологиясы систематикасы экологиясы, ІІ том,
Алматы 2009 жыл, 182 – 185 беттерінде және Ә.Ә.Әметов Ботаника
Ы.Алтынсарин атындағы қазақтың білім академиясының республикалық баспа
кабинеті, Алматы 2000 жыл, 412 414 беттерінде көрсетілген.
К.Аяпов, О.Үкібасов, М.Есеналиев, Жеміс, көкөніс шаруашылығы,
Фолиант баспасы, Астана 2009 жылғы және Д.Әбілов Өсімдіктердің түрі мен
көктеуі, Ы.Алтынсарин атындағы қазақтың білім академиясының Республикалық
баспа кабинеті, 2000 жылғы кітаптарында бақша дақылдарының өсіру
технологиясы жазылған.
Амангелді Кәрентаев, Қазақстан Республикасының 15 жылдығына арналады,
Жамбыл облысының ауыл шаруашылығы 1991 – 2006 жылдарда Тараз қаласы 2006
жылғы кітабында Жамбыл облысындағы бақша дақылдарының кездесетіндігі және
олардың зиянкестері туралы жазылған. Мысалы, Жамбыл облысы Республиканың
оңтүстік аймағында орналасқан. Облыс 1939 жылы 14 қазанда құрылған,
орталығы - Тараз қаласы. Облыс көлемінде үш қала бар: Қаратау, Жаңатас,
Шу. Облыс құрамында 154 ауылдық округ бар. Жалпы жер көлемі 14,426 млн га
құрайды, оның ішінде ауылшаруашылық егістіктерге қолданылатыны 10,1 млн.
га болып табылады. Жамбыл облысы бойынша Байзақ, Жамбыл, Жуалы, Талас,
Сарысу, Меркі, Қордай, Т.Рысқұлов, Шу, Мойынқұм аудандарында Қазақстан
Республикасының ауыл шаруашылығы министрлігінің Агроөнеркәсіптік кешендегі
мемлекеттік инспекция комитетінің "Республикалық фитосанитарлық диагностика
және болжамдар әдістемелік орталығы" мемлекеттік мекемесінің аудандық
филиалдары бар, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірушілерге уақытылы ерекше
қауіпті зиянды және зиянды организімдердің зияндылығын бағдарлап және дамып
таралуын болжамдап отырады.
Бақша дақылдарына жататын асқабақтың биологиясы және оның зиянкестері,
олармен күресу шаралары туралы Алманиязов, Д. Әбілов Асқабақ, Алматы
Қайнар 1971 жыл, 59 – 64 аралығында көрсетілген.
Д.Әбілов, Помидор мен қияр өсіру, Қайнар баспасы, Алматы 1971 жыл.
Г.Шек Өсімдікті зиянды жәндіктерден қорғау календары Қайнар
баспасы, Алматы 1971 жылғы кітабында бақша дақылдарының зиянкестері және
олармен күресу шаралары туралы жазылған. Мысалы, зиянкестермен биологиялық
күрес әдiсiнiң жақсы жағы олардың белгiлi бiр агроценоздардағы зиянды
түрлерге таңдап әсер ететiнi болып табылады. Нәтижесiнде улыхимикаттар
қажет болмай қалады, ортаның ластануын болдырмайды және пайдалы фауна –
тозаңдандырушылар, жыртқыштар мен паразиттер сақталады. Биоәдiстi
қолданғанда жаңа жыртқыштар мен паразит-зиянкестердi ендiру мен
акклиматизациялау, жергiлiктi түрлердiң көбеюiне қолайлы жағдайлар жасау,
және бақтар мен егiндiктерге зиянды жәндiктердiң жауларын өсiрiп, жiберу
жүргiзiледi. Мысалы, бiздiң елде майда жарғаққанаттылар – трихограммдарды
өсiредi, олардың дернәсiлдерi басқа жәндiктердiң жұмыртқасында
паразиттеледi. Трихограммдарды қыстық зиянкестiң көбеюiмен күресуде жемiстi
қолданды, бұл жәндiк – егiн өсiмдiктерiнiң қауiптi зиянкесi.
Жапырақкемiргiш жәндiктердiң аз мөлшерi мәдени өсiмдiктерге пайдалы.
Олардың қызметi жапырақ бетiн жарықтандырып, фотосинтез үшiн жарықтың
түсуiн жақсартады. Аз зардап шеккенде өсiмдiктер желiнген жапырақты, жалпы
өнiмдi жоғалтпай, қалыпқа келтiредi. Мәдени өсiмдiктер мен қоректенетiн
жәндiктер түрi олардың саны артып, олардың қызметi өнiмдi төмендеткенде
зиянкестер деп есептеледi. Бұл деңгейдi “зиянкелтiру шегi” деп атайды. Егер
түр бұл шектен өтпесе, ол зиянкес деп есептелмейдi. Бiр түрге зиян,
арамшөптер мүшесi, екiншiсiне әсер етпейдi. Егер таза егiндегi өнiмдi
бiрлiк деп алсақ, онда өте қатты ластанған ауданда ол бидай үшiн - 0,75,
картоп үшiн – 0,65, жүгерi – 0,56, зығыр – 0,42, қант қызылшасы – 0,23,
мақта үшiн – 0,12. Сонымен, бидай – ластануға өте төзiмдi мәдени өсiмдiк.
Топырақтың 10-15% арамшөптермен жабылуы бидай егiндерiнде химиялық қопару
шығынын өнiмдi қосумен орнын толтырмайды және улыхимикаттарды қолданбай-ақ
қоюға болады.
Б.Б.Матпаева Ауыл шаруашылығы дақылдарының зиянкестерімен
биологиялық күрес тәсілдері, Алматы қайнар баспасы 1983 жылғы кітабында
бақша дақылдарынмен күресте алтынкөзілерді қолдану туралы жазған. Мысалы,
тор қанаттылар отряды ( neuroptera). Тор қанаттылар негізінен ірі
насекомдар қатарына жатады. Ауыз қуысы кеміргіш. Мұртшалары көп буынды.
Тор тәрізді жүйкеленіп , біркелкі дамыған екі жұп қанаты бар. Сыртқы
пішіні жағынан инеліктерге уқсайды. Бірақ олардан ажырату оңай. Тор
қанаттылар қонып отырған кезде қанаттарын үй шатыры тәрізді етіп екі
бүйіріне жинап алады. Жұмыртқалары сопақша, ақшыл, жасыл, сары түсті.
Алтынкөз деп аталатын тұқымдастардың өкілдері жұмыртқаларын жіңішке
сабақшаларға орналастырады. Личинкалары ұзынша, камподео тәрізді, үш жүп
аяғы, бір жүп мұртшалары бар. Ауыз аппараттары түйреп сорғыш: астыңғы және
үстүңгі жақтары ұзарып, орақ ұқсап иілген өте үшкір келеді де, соның
арқасында жыртқыштық өмір сүреді. Личинкалары екі рет түлеп, үш жасқа
толады. Қуыршақтары ашық, дамуының аяқ кезінде қозғалып жүреді. Пілләлары
негізінен жұмсақ, киіз тәрізді жұмыр болады. Алтынкөзілерден тұрақты
мөлшерде жұмыртқалар жинап тұру үшін алдыңғы партияның жұмыртқалау
мерзімінің соңы, келесі жаңадан ұшып жатқан насекомдар партиясының
жұмыртқалауға кіріскен мерзімінде дәл келуі керек. Лабораторияда қолайлы
жағдай сақталса, алғашқы рет салынған жұмыртқалардан жаңа ұрпақтың
ұрғашылары ұшып шыққанға дейін орта есеппен 28 күн өтеді. Сондықтан жаңа
партияның жұмыртқаларын инкубациялауды алғы насекомдар партиясының жұмыртқа
салуының аяқталуына бір ай қалғанда бастау керек. Алтынкөзілерді жаппай
өсіріп – өндіру белгілі бір уақыттың ішінде қайталанып, үздіксіз жүріп
отыратын өндірістік процесс болуға тиіс. Ол уақыттың жалпы ұзақтығы 13
аптаға созылып, негізінен екі кезеңнен тұрады: 1 – кезең – жыртқыштардың
жұмыртқалауға кіріскен күнінен бастап, олардан ұшып шыққан ересек
насекомдардың жұмыртқалауына дейін; 2 кезең - энтомофагтардың жаппай
жұмыртқалауы және оларды жинау.
Зиянкестер және олармен кұрес шараларын жүргізу туралы Х.Қ. Торыбаев,
Б.Б.Бектұрғанов Ауылшаруашылық зиянкес насекомдар атаулары, Алматы 2010
жылғы және Х.Торыбаев, Н.Ашықбаев Өсімдік карантині Алматы 2007 жыл, 126
беттерінде көрсетілген.
І Жамбыл облысында өсірілетін бақша дақылдарының биологиясы
Жамбыл облысы Республиканың оңтүстік аймағында орналасқан. Облыс 1939
жылы 14 қазанда құрылған, орталығы - Тараз қаласы. Облыс көлемінде үш қала
бар: Қаратау, Жаңатас, Шу. Облыс құрамында 154 ауылдық округ бар. Жалпы
жер көлемі 14,426 млн га құрайды, оның ішінде ауылшаруашылық егістіктерге
қолданылатыны 10,1 млн. га болып табылады.
Жамбыл облысы аудан орталықтарының тізімі.
Кесте -1
Аудан аттары Қызмет көрсететін Орталық аттары
аудандар аттары
Байзақ аудандық филиалы Байзақ ауданы Сарыкемер ауылы
Жамбыл аудандық филиалы Жамбыл ауданы Аса ауылы
Сарысу аудандық филиалы Сарысу ауданы Саудакент ауылы
Жуалы аудандық филиалы Жуалы ауданы Б.Момышұлы ауылы
Талас аудандық филиалы Талас ауданы Қаратау қаласы
Қордай аудандық филиалы Қордай ауданы Қордай ауылы
Меркі аудандық филиалы Меркі ауданы Меркі ауылы
Т.Рысқұлов аудандық филиалы Т.Рысқұлов ауданы Қүлан ауылы
Шу аудандық филиалы Шу ауданы Төлеби ауылы
Мойынқұм аудандық филиалы Мойынқұм ауданы Мойынқұм ауылы
Жамбыл облысы 4 агроклиматтық белдеуге орналасқан:
1) орташа құрғақ және орташа ыстық;
2) тау бөктеріндегі құрғақ ыстық белдеу;
3) өте ыстық құрғақ дала белдеуі;
4) ыстық құрғақ белдеуі.
Жамбыл облысы бойынша Байзақ, Жамбыл, Жуалы, Талас, Сарысу, Меркі,
Қордай, Т.Рысқұлов, Шу, Мойынқұм аудандарында Қазақстан Республикасының
ауыл шаруашылығы министрлігінің Агроөнеркәсіптік кешендегі мемлекеттік
инспекция комитетінің "Республикалық фитосанитарлық диагностика және
болжамдар әдістемелік орталығы" мемлекеттік мекемесінің аудандық филиалдары
бар, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірушілерге уақытылы ерекше қауіпті
зиянды және зиянды организімдердің зияндылығын бағдарлап және дамып
таралуын болжамдап отырады. [1]
Штаттық кестеге сәйкес облыстық филиалда 12 жұмыскер, аудандық
филиалдарда 69 жұмыскер жұмыс атқарады. Биылғы жылы карантиндік нысандарды
анықтау үшін жазғы маусымда 12 жұмыскер маусымдық жұмысқа анықтаушы
алынды. Барлық филиалдар керекті құрал-жабдықтармен қамтамассыз етілген
(арнайы автокөлік, компьютер жүйесі, оргтехника, байланыс, лабараториялық
құралдар).
Облыс аумағында 2011 жылдың қыркүйек айының бірінші жұлдызына 12470
агроқұрылым, оның ішінде 12244 шаруа қожалығы тіркелген. Аталған
құрылымдарда 81 зиянкестер, 75 аурулары, 108 арамшөптің түрлерінің
зияндылығы тіркелген. Облыстың 11 әр-түрлі табиғи белдеуге орналасқан
тұрақты шаруашылықтарында (стационарные хозяйства) ауыл шаруашылық
дақылдарының облыста кездесетін барлық түрлеріне фенологиялық бақылау
жүргізіледі. Зерттеу жұмыстарының қорытындысына сәйкес өнім өндірушілерге
хабарлама беріледі. Хабарламалар міндетті түрде ауылшаруашылық
министрлігінің аумақтық басқармасының бастығына, облыстық ауыл шаруашылық
департаментінің бастығына, ауылдық әкімдерге жеткізіліп тұрады. Жыл басынан
бері облыстық, аудандық басылымдарда 48 мақала басылып, 325 объект бойынша
3156 дана сигналдық хабарлама (зиянды организмдерге, ауруларға,
арамшөптерге) берілді. [1 - 10]
Жамбыл облыстық филиалдарының стационарлық шаруашылықтарының тізімі.
Кесте -2
Аудан аттары Қызмет көрсететін Шаруашылық
аудандар аттары
Байзақ аудандық филиалы Байзақ ауданы Гогосян шқ
Мемлекеттік сорт.уч.
Жамбыл аудандық филиалы Жамбыл ауданы ШҚ Ескандіров
Қызыл-Дихан
Сарысу аудандық филиалы Сарысу ауданы -
Жуалы аудандық филиалы Жуалы ауданы ЖШС Орталық
Орақ балға шқ
Талас аудандық филиалы Талас ауданы Майтөбе
Қордай аудандық филиалы Қордай ауданы ЖШСНоғайбай
ЖШС Сарыбұлақ
ЖШС Талапты Қызылгур
шқ
Меркі аудандық филиалы Меркі ауданы Жылы бұлақ ЖШС
Сыпатай батыр ЖШС
Т.Рысқұлов аудандық филиалы Т.Рысқұлов ауданы Абай шқ
Қайнар-Агро ЖШС
Шу аудандық филиалы Шу ауданы Белбасар-Шу ЖШС
Кербұлақ-3 ЖШС
Мойынқұм аудандық филиалы Мойынқұм ауданы Кенес ауылы
Биылғы жылы 1511,8 мың гектар егістік алқапқа зерттеу жұмыстары
жүргізілді оның ішінде ерекше қауіптілерге мониторингтік бақылау бойыншы
және зиянды зиянкестерге 737,715 мың га, аса қауіпті және зиянды
ауруларға 300,0 мың га, систематикалық бақылау бойынша 3 507,8мың га,
арамшөптерге 179,959 мың га.
Облыстағы ауыл шаруашылығына байланысты мекемелердің барлығына 2011
жылы ауылшаруашылық өсімдіктерінің зиянкестері мен ауруларының таралуы мен
дамуына шолу және 2012 жылға болжам таратылды. [12 -13]
1. Қиярдың биологиясы
Қиардың морфологиялық – ботаникалық белгілері. Тамыр жүйесі. Тұқымдары
егіліп, тұқым жарнақтары топырақ бетіне шығып болғанша тамыр жүйелері
қалыптасады. Осы тамыр жүйелері тігінен және жан – жағына көптеп таралып,
топырақ қабатына жайылып өсе бастайды. Негізгі бастапқы тамыры 1 метрге
дейін болады, осы тік тамырдан жайылып таралған көптеген жанама тамырлары
топырақтаң физиологиялық функцясы қоректік қажеті ерітінділерді көптеген
ұсақ тамырша түрлерімен өзіне сорып, топырақ бетіндегі вегетативтік және
генеративтік мүшелерін қаматамасыздандырылады. [15 – 16]
Егістік жерде және парник ішінде себілген тұқымдардың тамыры алғашқы
тұқым жарнағы тегіс шыққаннан кейін анықталды. Ал топырақ ішіне таралып
өскен жас тамырлар 5 – 7 см тереңдікте келбей жайлып өсетіні байқалды.
Топырақ ішіндегі тамыр мен лаборотория жағдайында өсірілген тамыр саны да
ұзындығы да бірдей болмайды. Егістік жерде өскен тамыр саны артық
болғанмен, ұзындығы қысқа болады. Атап айтқанда егістік жердегі тамыр саны
лабораториядағыдан 4 – 6 түйір артық өскенмен, ұзындығы 0,9 – 1,1 см қысқа
болады. Бұл кезде шыққан тамырлар бойындағы 4 – 5 майда тамыр талшықтарының
ұзындығы 0,3 – 0,4 см еді. Қияр тұқымының жарнағы егістік жерде көктеп
шыққан кезде бастап, тамырдың өсуі үшін, егістік жердің топырағы бос,
борпылдақ болуы керек. Егістік жерге тұқым себілгенде топырақ ылғалды
жеткілікті болғаны дұрыс. Қияр тұқымының жарнағы егістік жерге көктеп
шыққан кезден бастап, тамырдың өсуі үшін, егістік жердің топырағы бос,
борпылдақ болуы керек. Егістік жерге тұқым себілгенде топырақ ылғалды
жеткілікті болғаны дұрыс. Қияр сорттарның топырақ ішіндегі тамыры мен жер
бетіндегі мүшелерінің ойдағыдай өсіп, дамуы үшін органикалық, минералдық
тыңайтқышты тиісті мөлшерде және дер кезінде қолданып отыру керек. Мәселен,
бір гектар жерге үшінші категориядағы көңнен 10 тонна және 80 кг минералдық
тыңайтқыш беліген жерге, сондай – ақ үшінші категориядағы көңнен және жерде
қиярдан мол өнім алуға болатыны анықталды. [17]
Сабақтары. Шырмауық сияқты және қысқы, ұзынды мұртшаларымен жармасып
өзіне жақын биік өскен өсімдіктердің сабақтарымен жоғарылап өсе бастайды
немесе бұндай жағдай болмағанда топырақ бетіне жайылып өркендейді.
Сабақтары жұмыр – қырлы, қырлы, нәзік, орташа қатты түктерімен қалыптасып
өседі. Орталық басты сабақтан бірінші қатар, біріншіден екінші, екіншіден
үшінші сабақтары қалыптасып, осылайша жалғасып, сорттарының ерекшеліктеріне
байланысты (3 – 4 м – ге дейін) өркендей береді. Осылайша сабақтануы аз,
орташа, көп болуы сорттың ерекшеліктеріне, қоректену алаңының көлеміне,
өсіріп – өндіру технологиясының қолойлы жағдайларына байланысты болады.
Сабақтанудың түрлері: орталық бір сабақты, көп сабақты (сегізден де көп
жанама сабақтар), орташа (5 – 8 дейін), аз (1 -4 дейін). Сабақтарының
ұзындығы сортына, өсіру жағдайларына қарай салқындау аймақтарда 1,5 м, ал
қоңыржай жылы жақтарда 2 – 3 м – ге дейін өсіп өнеді. Сабақтарының
ұзындығына қарай 4 топқа бөлінеді: түптісі – 0,1 м, қысқа сабақтысы – 0,1 –
0,5 м, орташасы – 0,6 – 1,5 м, ұзын сабақтылары 1,5 м – ден де ұзынырақ
болып өалыптасады. Сабақтарының жуандығы: жіңішкесі – 0,5 см, ал жуандары –
0,5 м – ден де жуан. Қысқа сабақтылары ерте піседі, жемістері онша үлкен
емес. Сабақтарының жапырқтанулары аз, орташа, және көп болып бөлінеді. [17]
Сабағының өсіп – даму кезеңінде жапырақтары кезектесіп қалыптасады.
Жапырақ алақандары тұтас, аздап қана қалақтанулы болады, жапырақтарының
беттері тегіс, аздаған қыртыстары бар, кедір – бұдырланған, шеттері бүтін,
тұтас немесе жиектері ара тісті тәрізденіп қалыптасады. Жапықақтарының екі
жақ беттері сабақтары сияқтанып түктенеді немесе түксіз де болып өседі.
Жапырақтарының сыртқы түр пішіндері әр түрлі сүйірленген, сопақша,
бесбұрышты сопақша болып қалыптасады. Жапырақ алақандарының ұзындығы қысқа
(12 см – ге дейін), орташа (12 – 15 см), ұзын (15 м – ден де ұзын) болады.
Жапырқтарының ендері: кішкене (15 см – дей), орташа (15 – 20 см), енділеу
(20 см – ден енді).
Сабақтану дәуірі кезінде тамырлар еркін жайылып өсетін болса, гүл
түйіні пайда болған кезде тамырдың жуандығы мен ұзындығы бірдей өседі.
Қиярдың тамыры топырақ ішіндегі басқа өнімдік тамырынан иісі арқылы
айырылады. Тамырдан аз ғана үзіп алып, екі саусақ арасына салып, езсек көк
қияр иісі шығып тұрады. Басқа өсімдік тамырларында мұндай иіс болмайды.
Иісті қасиет асқабақ тұқымдастарында болады.
Тамыр иісі өсімдік клеткаларындағы сұйық заттар құрамында сақталады.
Егер егістік жерден қазып алынған тамырды кептіріп, кепкеннен кейін
майдалап, иіскенсең иісі білінбейді. Топырақ ішіндегі қияр тамырын арам шөп
тамырымен араластырып алмау үшін, оны иісі арқылы айырылып алған жөн.
Егістіктің жердің гектарына 10 тонна көң, 80 кг минералдық тыңайтқыш
берілген жағдайға негізгі тамырдың ұзындығы 25 – 38 см, бірінші қатардағы
тамыр ұзындығы 16 – 29 см, екінші қатардағы тамыр ұзындығы 11 – 25 см,
үшінші қатардағы тамыр ұзындығы 6 – 19 см болса, тыңайтқыш берілмеген жерде
негізгі тамыр алғашқыға қарағанда 1,5 есе, қалған тамырлары 0,5 есе қысқа
өсті. Ал гектарына 15 тонна көң берілген жерде негізгі тамырдың ұзындығы 16
– 32 см, жалпы тамырдың ұзындығы 10 – 24 см болып, көң берілмеген жердегі
тамырлардың ұзындығы 8 – 20 см негізгі тамырдың ұзындығы 13 – 20 см
аспайды. Қай бөлімде болмасын, қиярдың топырақ ішіндегі тамырлары жақсы
өссе, жер бетіндегі мүшелері де еркін өсетіндігін байқадық. [15 – 16 -17]
Қияр дақылы бір үйлі бөлек жынысты аталық және аналық гүлдері бөлек –
бөлек немесе қос жынысты болып та қалыптасады. Гүлдері жапырақтарының
қолтығында, аталық гүлдер бірнешеуден топтасып, аналық гүлдерге қарағанда
бір – екі, үш тәулік ерте қалыптасып гүлдейді. Аналық гүлдері жапырақ
қолтықтарында біреуден немесе қосақтасып екеуден, анда – санда үшеуден
орналасады.
Қазіргі кезеңде негізінен тек аналық гүлдерін қалыптастыратын сорттар
мен будандар көптеп шығарылуда, осылардың аналық түрлерін, осындай сорттар
мен будандарды жан – жаққа кеңінен, жалпылай шаруашылықта пайдалану қиярдың
өнімділігін екі – үш есеге дейін арттырады.
Аталық гүл шоғында тек қана күлте жапырақ болады, осы күлте ішіндегі
аталық жынысында тозаңы пісіп жетіліп, аналық гүлді тозаңдандыруға 1 – 2
тәулікте жетіледі. Осы гүлдер жеміс бермейді, ал аналық гүлдің күлтешесінің
астында кішкене болашақ жемісінің негізі болып, жапырақ қолтығында тығыз
орналасады, тап осылайша аталық гүл мен аналығының айырмашылығы көрініп
тұрады, бұл заңдылық барлық асқабақ тұқымдастардың өздеріне тән бір
ерекшеліктері.
Аталық және аналық гүлдерінің күлтешелері ашық сары аралармен,
жәндіктермен айқас тозаңданады. Аталық гүлдері 1 – 2 тәулікте, ал
аналықтары 3 – 4 тәулікте күлтешелері ашылғаннан кейін семіп кебе бастайды,
ал осы кезеңде аналық гүл тозаңданбаса, семіп кеуіп түсіп қалады, егер
тозаңданса, болашақ кішкентай жемісі дамып өсе бастайды. Осы жастай
піспеген жемістерінің 2 – 3 тәулігінің пикули, 4 – 5 тәулігін конишон деп
аталады. Осы екеуін көкөнісшілер нәзіктігіне қарай уызға теңейді, 9 – 12
тәуліктен асырмай тағамға жинап тұру қажет, өйтпеген жағдайда қабықтары
қатая бастайды.
Жемістерінің қысқасы 5 см – ден 10 см – ге, орташасы 11 см – ден 20 см
– ге, ұзындары 21 – ден 30 см – ге, өте ұзындары 30 см – ден де ұзын
болады. Жемістері жас, қысқа болса, соғұрлым құнды болып есептеледі.
Жемістерінің сыртқы пішіндері домалақ, жұмыртқа пішінді, қолорақ тәрізді
болады.
Сыртқы беттері тегіс, бүршікті, кішкене бүршікті, ірі бүршікті, ал
енді қияр жемістерінің өзіне тән түктері үш түрге бөлінеді: қарпайым,
әдеттегіндей ақ, қара аралас күрделі бүршікті, кедір – бұдырлы қара – көк,
жасылкөк, күңгірт – қоңырқайға дейін, ал олардың негіздері сорттарының
айырмашылқтарына және өсірілген ортаның жағдайларының технологиясына
байланысты өзгеріп қалыптасады. [15]
Өсіріп – өндіру мезгілдері қарай үш кезеңге бөлінеді: ерте пісетін
сорттарының тұқымдары, топыраққа егіліп жаппай көктеп шыққаннан кейін ауа
райының қолайлы жағдайында жемістері 32 – 48 тәулікте, орташа пісетіндері
50 – 55 тәулікте, ал кеш пісетіндері 55 – 70 тәулікте тағамға пайдалануға
жарамды болады. Осы кезеңдерде сорттарының жемістерін тағамға пайдаланған
жақсы, өзіне тән хош иісі мен дәмділігі өте ұнамды болады. Жақсы
жемістерінің қалыптастыра бастаған түптен бірінші, екінші, үшінші
жемістерін тағамға пайдаланып, 4 – 5 – ші жемісін түстері сарғайып, сүттей
ағарып қабығы піскенге дейін тұқымдыққа қолдану қажет, ал кейбір сорттардың
өздеріне тән ерекшеліктеріне қарай тұқымдық жемістерінің сыртқы бірнеше
түрлі торланады, осындай кезеңде күңгірт – қоңырға дейін түстері өзгереді.
Қияр жемістері жалған жидек, осыған байланысты әрбір тұқымдық жемісте 3 –
тен 5 – ке дейін тұқымдар пісіп жетілетін бөлімшесінде сақталады. Бір
тұқымдық жемістен 100 – 400 дана тұқымдар алынады. 1000 дана тұқымдарының
салмағы 15 – 35 граммға дейін. Тұқымдық жемістер әбден сарғайып, пісіп
жетілгенен кейін, жылы жерге әкеліп қойып жұмсарып, босап иісі шыға
бастағанда ұзына бойына пышақпен кесіп тұқымдарын шай қасықпен әйнек
банкаға салып екі – үш тәулік сақтайды, осы мезгілде банкінің ішіндегі
тұқымдардың беті клегейленіп көпіршиді, осыған жеткенде тұқымдарды таза
сумен бірнеше рет жуып қағаз, кардон, панераның үстіне жайып жылы көлеңке
орныда кептіреді. Өсімділігі 6 – 8 жылға сақталады. Жеміс байлана бастаған
кезде тамырлар әр түрлі дамитын анықталып отыр. Анықтау жолы да әр түрлі.
Біріншіден, топырақ ішінен алынған тамыр ұзындық өлшемі арқылы анықталады.
Екіншіден, тамыр ылғал және құрғақ күйінде салмақ өлшемдері арқылы
айырлады. Үшіншіден, тамыр дамуына қарай: мықты, орташа, әлсіз тамырлар
болып көзбен айырылады. Салмақ өлшемдерін пайдаланғанда ескеретін жағдай
мынау: жақсы дамыған тамырлар ауыр, нашар дамыған тамыған тамырлар жеңіл
болады. Алайда өлшенетін тамырлардың ылғалдылығы не құрғақтығы біркелкі
болмайынша , оларды дұрыс айыру мүмкін емес. Мәселен біздің тәжірибемізде
нежниский сортының жеміс пайда болу кезіндегі ылғал тамырының салмағы
(бақылау бөлімінде) 5 грамм 650 мг, кепкенде 760 мг болса, көң және
минералдық тыңайтқыш берілген жерде ылғал тамырдың салмағы 7 грамм 450 мг,
кепткенде 980 мг болады. Сөйтіп салмақ арқылы да тымырдың өсу мөлшері
анықталды. Бірақ бұл арқылы тамырдың ұзын – қысқалығы, егістік жердегі
топырақ ішіне жайлып өсу мөлшері анықталмайды. Сондықтан тамырдың даму
ерекшелігі салмақ не көз мөлшерімен айырылғанан көрі ұзындық өлшемімен
айырған тиімді болады. Жеміс байлау дәуірінде көң мен минералдық тыңайтқыш
берілген егістік жердегі тамырдың ұзындық мөлшерін байқауға болады. Ескерте
кететін бір жай минералдық тыңайтқыш берілген жерге қарағанда, комплексті
тыңайтқыш берілген жерде тамырдың өсуі өте нашар болды.
Жемістің пісу дәуірі. Қияр жемістері толық өсуі үшін қоректік заттар
көбірек керек. Сондықтан минералдық тыңайтқыш жергілікті болса жеміс
клеткалары толығып, өсімдіктің дамуы біртіндеп баяулай түседі. Бұл кезде
тамыр барынша өсіп болады да, көп ұзамай тіршілігі тоқтала бастайды.
Сонымен қатар жер бетіндегі мүшелердің өсуі де тежеледі. [15 - 16]
Жемістің тіршілігі топырақ ішіндегі тамырдың өсуіне және оның қоректік
заттарды қабылдауына байланысты дедік. Шынында қандай бір өсімдік болмасын
алғашқы тіршілігі тамырдан басталады. Сонан кейін барып жер бетіндегі
мүшелері қалыптасады. Жемістің піскен кезінде қияр тамырлары сорттарына
қарай 3 топқа бөлінеді. Олардың өсу бағыты да әр түрлі. Негізгі тамыр
өсімдік түбінен топырақ ішіне қарай тіке тереңдеп өседі де, қалған тамырлар
көлбей жайлып өседі. Жеміс толық піакенде бірінші қатардағы тамыр екінші,
үшінші қатардағы тамырдан жуандығы мен ұзындығына қарай айырылады.
Қияр дақылы жылылықта жақсы тез өсіп жетілетіндіктен, тұқымдары
егілетін топырақтың жылуы +15 - 18 С болуы міндетті (шынықтырылған
тұқымдарының мұртшалары өсе бастағанда +10 – 13 С өседі). Егер топырақтың 5
– 6 см тереңдіктегі жылу мөлшері 10 С төмен болғанда тұқымдар шіри
бастайды, ерте көктемде тұқымдарды салқын топырақта егілгендері түгел өсіп
– өнбей сирек көктеуі осыған байланысты. Қиярдың өсіп – өніп дамуына және
гүлдеп жемістерінің қалыптасуына ең қолайлы жылу 22 – 25 С. Осындай жылуда
тұқымдары көктеп шыққаннан кейін 22 – 28 тәулікте гүлдей бастайды, ал
жемістенуі 32 – 38 тәуліктен кейін. Күндізгі жылу +19 С және түндегісі 12 –
14 С болса, ерте пісетін сорттары тұқымдары көктеп шыққаннан кейін 40 – 50
тәулікте гүлдейді.
Қиярдың салқынды сезгіштігі осындай уақытша 16 С – тан төмен болса,
өсіп – өнуі тежеуілденіп, жемістенуі тоқтайды. Гүлденуіне және жемістенуіне
қолайлы жылу 35 С – тан артық болған жағдайда гүлдерінің тозаңданып
жемістенуін кешіктендіреді, ал 40 – 42 С – та өсуін тоқтатады. Әрқашанда
қиярдың жемістерінің өсіп – толысуы тнгі тезгілде, осыған байланысты
жемістерін ертеңгі уақытта жинап алған дұрыс. [17]
Қияр дақылының ылғалдыққа қатынасы топырақтағы және ауадағы ылғалдыққа
талабы өте жоғары. Егілген тұқымдардың тез көктеп шығуы үшін құнарлы
топықақтың ылғалды 70 – 80 % - дан кем болмауы қажет, себебі жаңа
өскіндерінің және жемістенетіндердің тамыр жүйелері топырақтың жоғарғы
қабаттарында жайылып орналасуы өзіне тән биологиялық ерекшеліктеріне
байланысты. Қияр жақсы гүлдеп жемістенуі үшін және жемістерінің ащы болмауы
үшін, топырақтың ерекшеліктеріне байланысты. Қияр жақсы гүлдеп жемістенуі
үшін және жемістерінің ащы болмауы үшін, топырақтың ылғалдылығы 75 – 90 % ,
ал ауадағы салыстырмалы ылғалдылығы 70 – 80 %болуы керек. Ауа райына
байланысты екі күнде бір рет кешкілікте 18 – 20 С жылы сумен
ылғалдандырғанды ұнатады. Қиярдың үлкен көп жапырақтары құрғақлышық аңызақ
күндері шектен тыс көп буландырады, осыған байланысты топырақтағы
ылғалдылық жетіспегенде жемістері әр түрлі қисық – кеміс, жағымсыз түрлерін
көрсете бастайды.
Тағы бір ескертетін жағдай қияр топырақтың жылуы қандай болса, сондай
жылы сумен суару қажет, егер судың жылуы төмен, яғни салқын сумен суарылса,
тамыр жүйелері азып – тозып шіри бастайды да, жемістенуі тежеуілденіп,
жасына жетпай қартайып, өсіп – өнуі бүркігішпен себелеп бүркіп тұрса,
ауадағы салыстырмалы ылғалдылықтың мөлшері жоғары болып, көптеген жақсы
әсерін тигізеді. Күннің ұзақтығынан жапырақтары көбейіп, жемістенуі азаяды.
. Қияр дақылы жарыққа бейтарып қысқа күндік. Бұл қасиеті асқабақ
дақылдарының ішіндегі ерекшелігі. Осыған байланысты күн сәулесі тікелей
түсетін емес көлеңкелеу, шағылыспалы түсетін сәуесі бар орында жақсы өсіп –
өніп, ерте көктемнен қыркүйек – қазанға дейін жемістерін үздіксіз бере
алады. Күннің ұзақтығына жапырақ сабақтары көбейіп, жемістенуі азаяды.
Өсіп – өндіру технологиясы. Қияр дақылы құнарлы борпылдақ құмдауыт,
саздақ қара топырақтарда жақсы өсіп – өнеді. Ауыр топырақтарда тамыр
жүйелері бәсең өседі және қоректік тыңайтқыштар мен ылғалды сіңіретін
өнімдерінің кешігіп пісіп, жетілуіне, өнімділігінің төмендеуіне көп әсерін
тигізеді. [15 -16]
Қияр дақылын оңтүстік еңістерде орналастыру және салқын желдерден
сақтандыру өте қажет. Оңтүстік еңістер ерте көктемде жылынып тұқымдарының
тез көктеуіне, өнімдерінің кешікпеуіне үлкен көмекші әсерлерін тигізеді.
Қияр дақылын оңтүстік еңістерде орналастыру және салқын жерлерден
сақатндыру өте қажет. Оңтүстік еңістер ерте көктемде жылынып тұқымдарының
тез көктеуіне, өнімдерінің кешікпеуіне үлкен көмекші әсерлерін тигізеді.
Топырақтың қышқылдығына бейтарып болуы аналық гүлдерінің қалыптасуын
көбейтеді, бұндай жағдайда өнімдерді жоғары сапалы болады.
Ең жақсы алғы дақылдар – ерте өнімдері жиналып келесі дақылдар үшін
орынын босататын дақылдар: ерте пісетін аққауданды орамжапырақ, гүлді
орамжапырақ, ерте пісетін қызанақ, жасыл жапырақтылар – салаттар, шпинат,
ерте пісетін картоп, көкөністік бұршақтар. Осы дақылдар өсірілген
топырқатардың қышқылдығы жоғары болып жатсы, күзден топырақты өңдеуде аздап
мөлшерлеп әк енгізген дұрыс болады. Онша жақсы емес алғы дақылдар –
өнімдері кеш жиналатын дақылдар тамыржемісті көкөністер, кеш пісетін
орамжапырақтар, себебі өнімдері кеш жиналып, топырақты арамшөптерден
ластаған. Қиярды орналастыруға болмайтын алғы дақылдар – асқабақ
тұқымдастардың барлығы, себебі, асқабақ тұқымдастарының өзіне тән
зиянкестерімен аурулары қиярды зақымдайды. Қиярды өз орнына 2 – 3 жылға
дейін егуге болмайды, себебі зіне тән таңдамалы қоректік тыңайтқыштарды
және негізгі микроэлементтерді өнімдерімен алып шығып, топырақтың
құнарлығын төмендетеді. Қияр өсірілген топырақ көкөніс дақылдарының
барлығына өте жақсы алғы дақыл болып саналады.
Қиярдан жоғары сапалы өнім алудың өзі топырақты ерте және анағұрлым
дұрыс өңдеп дайындауына байланысты болады. [16]
Өнімдері ерте жиналған дақылдардың және басқалай да арамшөп
қалдықтарын жинап, қорда жасайтын орындарға жеткізу немесе топырақтарды
өңдеуіштерді 5 – 8 см тереңдікке жіберіп, өсімдік қалдықтарын ұсақтар
туратып жою қажет. Осыдан екі жұма өткенде қалдықтарын ұсақтап туратып жою
қажет. Осыдан екі жұма өткенде арамшөптер өсе бастағанда екінші рет 12 – 14
см тереңдікте өңдеуіштерді жібереді. Келесі күзгі сабанмен топырақты
аударуға дейін гектерына 80 – 100 тонна көң және 3 – 3,5 ц суперфосфат
тыңайтқыштарын енгізу қажет. Осыдан кейін 22 – 25 см тереңдікке сүдігер
жібереді немесе күрекпен топырақты аударып топырақтың бетін тегістемейді.
Осылай қалдырса, қысқы қар суының сіңіп және қыстың қатты суық аязына
аурулардың споралары, зиянкестердің қуыршақтары және біржылдық, көпжаздық
арамшөптердің тұқымдары төзе алмай, үсіп кетіп жоқ болады.
Ерте көксемде топырақтың дегдіп кебе бастағанына қарай күзгі жыртылған
топырақты екі рет тырмалайды, біріншісі ылғалды буландырып ұшырап алмауға,
ал екінші салқынға төзімді арамшөптердің жас өскіндерін жоюға қажет. Осы
екінші ретте жүргізілетін топырақ өңдеуші екі бағытта перпендикульярлы
немесе қиғаш жүргізілсе, ұсынылған әдістің тиімділігі артады. Бірінші
топырақ өңдеуішті жібергенде гектерына 1 – 1,5 ц азотты тыңайтқышты енгізу
қажет.
Осы мезгілде топырақ өңделіп жатқанда тұқымдарды енгізу дайындау
міндетті түрде жүргүзуге тиісті.
Тұқымдардың өсу күштілігі өнімділігін арттыруға, аурулары мен
зиянкестерден тазартуға және жемістерінің ерте пісіп жетілуін тездетуге
қажет.
Тұқымдарды егуге дайындау. Тұқымдар алдын ала үлкен – кішілігі,
салмағына қарай мұқият іріктеледі. Тұқымдардың салмақтыларын іріктеп алу
үшін 1 литр суға ерітілген 3 – 5 грамм ас тұзын немесе азот
тыңайтқыштарының 50грамдай ерітіндісіне тұқымдарды салып, 1 – 2 минуттай
жақсылап араластырады. Тұқымдардың салмақты, толықтары ыдыстың түбіне
тұнады, ал салмақсыздары, яғни келшекте көктемейтіндері ерітіндінің бетіне
қалқып шығады. Ал тұнбада қалғандарын жақсылап 3 – 4 рет жуып, таза судан
өткізеді. Тұқымдарды залалсыздандыру үшін 1% калийлі марганец қышқылды
ерітіндісіне 15 – 20 минут араластырып ұстайды. Осыдан соң тұқымдарды таза
сумен тазалап жуады. Осыдан соң тұқымдарды таза сумен тазалап жуады. Я
болмаса 2 – 3 % сутек асқын тотығы ерітіндісіне 38 – 45 С – қа дейін
қыздырылған судан 5 – 10 минут ұстайды немесе 1 кг тұқымды 4 г
фентигураммен, я болмаса 3 грамм тигаммен залалсыздандырады. Тұқымдарды
микро – макроэлементтер ерітіндісімен қанықтыру көктеуін тездетеді. Ең
қарапайым заласыздандыру алоэ шырыны арқылы. Қраңғы орында 20 С жылуда 5 –
6 тәулікте сақтап, содан кейін шырынын сығып алып, осы шырынды 24 сағатқа
батрып қляды. Тұқымдарды жумайды, дегдітеді. [15 -12]
Препарат А – 3, ККМ – 1 – экологиялық таза, органикалық шышылған
қара ұнтақ, иіссіз, дәмсіз. Осы екі препараттың 1 г – ын 10 литр қайнаған
судың жылуы 20 – 22 С болғанда араластырып ерітеді. Ыңғайлы болу үшін 1
литр қайнатылып, ерітіп, сосын 10 литр сумен араластырады, осы препараттың
қайсысы болса да суда тез ериді, ерітінді әзір болғаннан кейін іріктеліп
алынған тұқымдардың түгелі батырылғанша ерітінді құйлып, 48 – 72 сағатқа
қйлады, анда – санда араластырып тұру қажет. Осы екі препарат ылғал тартқыш
емес, нығыздалмайды, концерегендіксіз, аллергиялық әсері жоқ. Көкөніс
дықылдарының тұқымдарының көктеуін, өсіп – өнуін, өсімдіктердің дамуын
жақсартып, өнімділігін 20 – 25 % дей арттырады. Өсімдіктердің әр түрлі
ауруларға, ауа райының құрғақшылығына, салқындығына, топырақтардың
сорттарына төзімділігін күшейтеді және көкөністерді нитраттарын
төмендетеді. Осы препараттарда көкөністерді қажетті микроэлементтердің
барлығы бар болғандықтан көшеттерін үстемелеп қоректендіру үшін 10 күнде 1
рет және гүлдене бастағанға дейін кешкілікте 2 – 3 рет бүріксе, өнімдер
артып, сапасы жақсаратындығы тәжірибелрден анықталған. Бұл әдіс –
шылаулардың қарапайымы.
Тұқымдарды шылауға көп әсерлі заттар қолданылады: петероауксин – мг
100 мл суда, ивин – 0,10, гумат натрий 10 – 20, витаминдер тиамин - 10,
никотин қышқылы – 10 мг 100 мл суда. Ивинді қолданғанда ерте өнім 39%, ал
жалпысы 28% артылады. Гумат натрий ивиндегідей деңгейге көтеріледі.
Гетероауксин, янтар, ниотин қышқылдары және тиамин ерте өнімді 1,2 – 1,5
есе, ал жалпы өнімді 18 – 26 % жоғарылатады.
Тұқымдарды егудің тәсілдері. Көктемгі ауа райының жағдайларына
байланысты, топрыақтың жылуы 8 – 10 см тереңдігіне 12 – 13 С болғанда ерте
пісетін сорттардың тереңдігінде егудің үлгілері 90+30:2х15-20 см, орташасы
100+40:2х20-25 см, кеш пісетіндері 11+40:2х20-25 см. Тұқымдардың енгізулі
ретеңдігі 2 – 3 см. Егілу мөлшері 5 – 6 кг\га.
Қияр салқынға өте төзімді болғандықтан, ерте егілмейді, ерте егіп,
өнімін ерте алу үшін ықтырма дақылдарды немесе пленкамен, басқалай
жабылатын заттармен жабады, я болмаса аздаған көлемге 5 – 6 тәуліктен кейін
2 – 3 рет егеді. Біздің хылықтың ырымында алма ағашының гүлтешелері төгіле
бастағанда немесе жаппай бақбақ гүлденгенде егіледі. Бұл ықтырмалар қиярды
суық қатты жерлерден қорғайды, осыған байланысты бір апта өнімдерін ерте
береді. Тұқымдар шылауланып, микроэлементтер ерітіндісімен өңделгендерін
ылғалды топырақтарға егіп, сол қалыпта ылғалдылығын қадағалап тұрса, 4 – 5
тәулікте тұқымдар көктеп шығады. Осы ылғалдық гүлдегенге дейін, ал
жемістегенде 85 - 90% ылғалдық болуы қажет, осындай ылғалдылықты ұстап тұру
үшін ауа райының жағдайына қарай қуаңшылық, аңызақ күндері 2 – 3 тәулікте
кешкілікте 20 -22 С күн кезінде жылытылған сумен суарылып тұрса және әрбір
10 тәулік сайын суарылған арықтарға қияр жемістенгенде 3 – 6 кг\ кв.м көң,
бұдан кейін 7 – 9 г\кв м. Азот, 12 – 15 фосфор, 12 – 15 г\кв.м калий
тыңайтқыштарымен қооректендіріп тұрса, мол сапалы өнім береді. [12 - 15]
Тұқымдар көктеп шығып, бірінші нағыз жапырақтары өсіп жетілгенде қатар
аралықтарына 10 – 12 см тереңдікке топырақ өңдеуші жіберілсе,
қатараралықтарын қопсытады. Арамшөптерді жоюға бағытталған тәсіл, тоыпрақ
өңдеуіш өтіп болғаннан соң, қатардағы қияр өсімдіктерінің арасындағы
арамшөптерді қолмен ептеп жұтып өсімдіктердің арасындағы арамшөптерді
қолмен ептеп жұлып және бір – бірінің арасына 3 – 4 см қалдырып, бірінші
сиретуді жүргізу керек. Осы екі жұмыс бір уақытта жүргізілгеннен кейін
жаңбырлатқышпен тиісті. Осы екі жұмыс жүргізілгеннен кейін жаңбырлатқышпен
немесе артық арқылы өз мөлшерде 100 – 150 куб.м суару өте маңызды және
пайдалы. Қияр өсімдіктері тез көтеріліп, өсіп кетеді. Екінші сирету мен
арамшөптерді жою екі – үш нағыз жапырақтары қалыптасқанда жүргізілу керек.
Қиярдың сортының ара қашықтықтарын 7 – 10 см – ден қалдырады, орташа
пісетіндерді сабақтарының ұзындықтарына қарай 12 – 15 см – ден қалдырады,
өсіп – жетіле алмай тұрғандарын жұлып тастау қажет. Сирету мен арамшөптерді
жоюда өсімдіктердің тарымларына зақым келтірмейтін етіп мұқият жүргізу
қажет. Арамшөптермен күресті және сиретуді кешіктіруге болмайды, себебі
негізі өсімдіктердің сабақтары ұзарып, жанама сабақтар кешігіп қалыптасып,
өнім азайып кетеді.
Қияр дақылы жапырақтары үлкен, тамырлары топырақтың жоғары қабатында
жайылып өсетіндігіне, суды көп буландыратынына байланысты ылғалға қоятын
талабы өте жоғары.
Осыған байланысты өсіп – өніп, даму кезеінде және ауа райының аңызақ
құрғақылышқтарына қарай жиі – жиі суару қажет, яғни топырақтың ылғалдылығы
85 – 90 % - дан кем болмауы қажет. Егер ылғал жетіспесе, жемістері әр
түрлі қиқы – шыйқыланып, ащылығы пайда бола бастайды. Осыларды қадағалап,
аптасына бір рет жаңбырлатқышпен 250 – 300 куб.м, ал арықпен суарылса 350 –
400 куб.м суландырып тұру қажет.
Өнімдерін жинау. Қиярдың өнімдерін жинаудың өзі өте бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz