Жасуша туралы
І. КІРІСПЕ
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Жасуша туралы теорияның қалыптасуы
2. Клетканың тұрақсыз қосылыстары
3. Клетка қабықшасы. Плазмалық мембрана
4. Клетканың жалпы құрамы
5. Клетка орталығы
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Жасуша туралы теорияның қалыптасуы
2. Клетканың тұрақсыз қосылыстары
3. Клетка қабықшасы. Плазмалық мембрана
4. Клетканың жалпы құрамы
5. Клетка орталығы
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Цитология – клетканы зерттейтін ғылым. Цитология (гр. цитоз-клетка, логос-ғылым) деген мағынаны білдіреді.
Цитология жеке ғылым ретінде өткен ғасырдың соңғы ширегінде пайда болған. Клетка жөніндегі ілім ХҮІІ ғасырдан басталады. ХҮІІ ғасырдың орта кезінде «клетка» деген атауды алғаш рет Роберт Гук қолданған. Ол тоздың жұқа кесіндісін өзі жасаған микроскоп арқылы қарап, оның көптеген ұялардан – клеткалардан тұратынын көрген. Антон Левенгук 1680 ж көптеген жануарлар мен өсімдіктер ұлпаларының құрамында клеткалар болатынын ашты.
ХІХ ғасырдың басында микроскопиялық зерттеулердің кең таралуына байланысты құрылысы жағынан өсімдіктер клеткалары мен жануарлар организмінің клеткасына тән екенін көрсетті. Пуркиньенің шәкірттері Т.Шванн, Я.Генеленің, Р.Ремактың гистологияның негізін салушылардың бірі А.Келиккердің, Р.Вирховтың, Э.Геккельдің, И.М.Сеченовтың еңбектері бүкіл әлемге мәлім.
Орыс ғалымы академик Карл Бэр сүтқоректілердің жұмыртқа клеткасын зерттеп ашып, көпклеткалы организмдердің бәрі де өзінің дамуын бір клеткадан бастайтынын және ол клетканың зигота болатынын анықтады. К.Бэрдің бұл жаңалығы клетканың тек құрылыс өлшемі екенін көрсетті.
1838-1839ж немістің ғалымдары ботаник М.Шлейден мен зоолог Т.Шванн клетка теориясын ашты.
Клетка теориясының негізгі қағидалары:
1.Клетка организмінің ең кіші бірлігі.
2.Клеткалар құрылысы жағынан ұқсас.
3.Клеткалар бөліну арқылы көбейеді.
4.Көпклеткалы организмдер клеткалары мен олардың туындыларының жиынтығы.
Ф.Энгельс ХІХ ғасырдың жаңа ашылған ғылымының үш бағытына ерекше баға берді. Ең әуелі Ч.Дарвиннің эволюциялық ілімі, одан кейін энергияның тұрақтылық заңы және клетка теориясы деп:
Цитология пәні бір клеткалы және көпклеткалы организмдердің клеткалары мен құрылысы мен химиялық құрамына клетка ішіндегі құрылымының қызметін, клетканың көбеюі мен дамуын, клетканың қоршаған орта жағдайларына бейімделуін зерттейді.Клеткалар бөліну арқылы көбейеді және әрбір жаңа клетка бастапқы аналық клетканың бөліну нәтижесінде пайда болады. Көп клеткалы күрделі организмдер клеткалары өздерінің атқаратын қызметтеріне қарай бағытталып ұлпа түзеді; ұлпалардан мүшелер құралады, олар өзара өте тығыз байланыста және нервтік сондай-ақ гуморальдық реттеу жүйелеріне бағынышты болады. Аурудың себебін анықтауда клетканы зерттеудің маңызы өте зор. Өйткені, аурудың басталуына себеп болатын патологиялық өзгерістер клеткадан басталады.
Цитология жеке ғылым ретінде өткен ғасырдың соңғы ширегінде пайда болған. Клетка жөніндегі ілім ХҮІІ ғасырдан басталады. ХҮІІ ғасырдың орта кезінде «клетка» деген атауды алғаш рет Роберт Гук қолданған. Ол тоздың жұқа кесіндісін өзі жасаған микроскоп арқылы қарап, оның көптеген ұялардан – клеткалардан тұратынын көрген. Антон Левенгук 1680 ж көптеген жануарлар мен өсімдіктер ұлпаларының құрамында клеткалар болатынын ашты.
ХІХ ғасырдың басында микроскопиялық зерттеулердің кең таралуына байланысты құрылысы жағынан өсімдіктер клеткалары мен жануарлар организмінің клеткасына тән екенін көрсетті. Пуркиньенің шәкірттері Т.Шванн, Я.Генеленің, Р.Ремактың гистологияның негізін салушылардың бірі А.Келиккердің, Р.Вирховтың, Э.Геккельдің, И.М.Сеченовтың еңбектері бүкіл әлемге мәлім.
Орыс ғалымы академик Карл Бэр сүтқоректілердің жұмыртқа клеткасын зерттеп ашып, көпклеткалы организмдердің бәрі де өзінің дамуын бір клеткадан бастайтынын және ол клетканың зигота болатынын анықтады. К.Бэрдің бұл жаңалығы клетканың тек құрылыс өлшемі екенін көрсетті.
1838-1839ж немістің ғалымдары ботаник М.Шлейден мен зоолог Т.Шванн клетка теориясын ашты.
Клетка теориясының негізгі қағидалары:
1.Клетка организмінің ең кіші бірлігі.
2.Клеткалар құрылысы жағынан ұқсас.
3.Клеткалар бөліну арқылы көбейеді.
4.Көпклеткалы организмдер клеткалары мен олардың туындыларының жиынтығы.
Ф.Энгельс ХІХ ғасырдың жаңа ашылған ғылымының үш бағытына ерекше баға берді. Ең әуелі Ч.Дарвиннің эволюциялық ілімі, одан кейін энергияның тұрақтылық заңы және клетка теориясы деп:
Цитология пәні бір клеткалы және көпклеткалы организмдердің клеткалары мен құрылысы мен химиялық құрамына клетка ішіндегі құрылымының қызметін, клетканың көбеюі мен дамуын, клетканың қоршаған орта жағдайларына бейімделуін зерттейді.Клеткалар бөліну арқылы көбейеді және әрбір жаңа клетка бастапқы аналық клетканың бөліну нәтижесінде пайда болады. Көп клеткалы күрделі организмдер клеткалары өздерінің атқаратын қызметтеріне қарай бағытталып ұлпа түзеді; ұлпалардан мүшелер құралады, олар өзара өте тығыз байланыста және нервтік сондай-ақ гуморальдық реттеу жүйелеріне бағынышты болады. Аурудың себебін анықтауда клетканы зерттеудің маңызы өте зор. Өйткені, аурудың басталуына себеп болатын патологиялық өзгерістер клеткадан басталады.
1.Биология «Мектеп» баспасы,2005 жыл /Ж.Шілдебаев,Ж.Қожантаева,Л.Аманжолова
2.Биология.Адам «Мектеп» баспасы,2008 жыл / Е.Очкур,Л.Аманжолова,Р.Жұмабаева
2.Биология.Адам «Мектеп» баспасы,2008 жыл / Е.Очкур,Л.Аманжолова,Р.Жұмабаева
ЖОСПАР
І. КІРІСПЕ
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Жасуша туралы теорияның қалыптасуы
2. Клетканың тұрақсыз қосылыстары
3. Клетка қабықшасы. Плазмалық мембрана
4. Клетканың жалпы құрамы
5. Клетка орталығы
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Цитология – клетканы зерттейтін ғылым. Цитология (гр. цитоз-клетка,
логос-ғылым) деген мағынаны білдіреді.
Цитология жеке ғылым ретінде өткен ғасырдың соңғы ширегінде пайда
болған. Клетка жөніндегі ілім ХҮІІ ғасырдан басталады. ХҮІІ ғасырдың орта
кезінде клетка деген атауды алғаш рет Роберт Гук қолданған. Ол тоздың
жұқа кесіндісін өзі жасаған микроскоп арқылы қарап, оның көптеген ұялардан
– клеткалардан тұратынын көрген. Антон Левенгук 1680 ж көптеген жануарлар
мен өсімдіктер ұлпаларының құрамында клеткалар болатынын ашты.
ХІХ ғасырдың басында микроскопиялық зерттеулердің кең таралуына
байланысты құрылысы жағынан өсімдіктер клеткалары мен жануарлар
организмінің клеткасына тән екенін көрсетті. Пуркиньенің шәкірттері
Т.Шванн, Я.Генеленің, Р.Ремактың гистологияның негізін салушылардың бірі
А.Келиккердің, Р.Вирховтың, Э.Геккельдің, И.М.Сеченовтың еңбектері бүкіл
әлемге мәлім.
Орыс ғалымы академик Карл Бэр сүтқоректілердің жұмыртқа клеткасын
зерттеп ашып, көпклеткалы организмдердің бәрі де өзінің дамуын бір
клеткадан бастайтынын және ол клетканың зигота болатынын анықтады. К.Бэрдің
бұл жаңалығы клетканың тек құрылыс өлшемі екенін көрсетті.
1838-1839ж немістің ғалымдары ботаник М.Шлейден мен зоолог Т.Шванн
клетка теориясын ашты.
Клетка теориясының негізгі қағидалары:
1.Клетка организмінің ең кіші бірлігі.
2.Клеткалар құрылысы жағынан ұқсас.
3.Клеткалар бөліну арқылы көбейеді.
4.Көпклеткалы организмдер клеткалары мен олардың туындыларының жиынтығы.
Ф.Энгельс ХІХ ғасырдың жаңа ашылған ғылымының үш бағытына ерекше баға
берді. Ең әуелі Ч.Дарвиннің эволюциялық ілімі, одан кейін энергияның
тұрақтылық заңы және клетка теориясы деп:
Цитология пәні бір клеткалы және көпклеткалы организмдердің клеткалары
мен құрылысы мен химиялық құрамына клетка ішіндегі құрылымының қызметін,
клетканың көбеюі мен дамуын, клетканың қоршаған орта жағдайларына
бейімделуін зерттейді.Клеткалар бөліну арқылы көбейеді және әрбір жаңа
клетка бастапқы аналық клетканың бөліну нәтижесінде пайда болады. Көп
клеткалы күрделі организмдер клеткалары өздерінің атқаратын қызметтеріне
қарай бағытталып ұлпа түзеді; ұлпалардан мүшелер құралады, олар өзара өте
тығыз байланыста және нервтік сондай-ақ гуморальдық реттеу жүйелеріне
бағынышты болады. Аурудың себебін анықтауда клетканы зерттеудің маңызы өте
зор. Өйткені, аурудың басталуына себеп болатын патологиялық өзгерістер
клеткадан басталады.
Жасуша туралы теорияның қалыптасуы
Жануарлар мен өсімдіктердің негізі жасушадан күралады. Ағзаның тіршілік
белгілері де жасушадан басталады. Жасуша (немесе клетка— сепиіа) — өте
күрделі және генетикалык жағынан жоғары дәрежеде түзілген материялык тірі
қүрылым. Тіршіліктің негізгі ерекеттері: зат алмасу және энергия алмасу,
бұлшықеттердің әрекеттері, бездердің сүйықтық бөлуі және басқалар жасушада
іске асып жатады. Демек, жасуша дегеніміз — тіршілік жүйесі бар,
цитоплазмадан және ядродан, органелладан және жасуша қабықшасынан
құралатын, барлық жануарлар мен өсімдіктер құрлылысының дамуы мен емір
тіршілігінің негізін түзетін, белгілі бір пішіні бар өте ұсақ,
саңылауланған заты бар денешік. Жасуша, қозғыштық, қозуды өткізгіштік және
жиырылғыштық касиеттеріне. Жасушалардың әрқайсысы тіршілік етуге бейім
келеді. Бұған бір жасушалы ағзалар (қарапайымдыларды) мысал бола алады.
Ағзаның жасушалық құрылысы көпке дейін құпия болып келді. Тірі ағзаның
жасушасын жеке тексеру тек оптикалық микроскоптың жәрдемімен жөне
зерттеудің жаңа әдістерінің табылуымен ғана жүзеге асырылды.
XIX ғасырда дүние жүзінің ғалым биологтары микроскопты қолданып
жасушаның қүрылысын, яғни цитологиялык зерттеулер жасау арқылы
гистологиямен жаппай шұғылданды. К.М.Бэр, П.Ф.Горянин, Я.Э.Пуркинье,
А.Дютроше. Тюрпен,М.Я.Шлейден және Т.Шванн және басқа ғалымдар бүкіл
әмірін жасушаны зерттеуге жүмсады. Неміс ботанигі М.Я.Шлейден және неміс
физиологы Т.Шванн жасуша туралы көп еңбектенді. М.Шлейден өсімдік біріне-
бірі ұқсас қарапайым құрылысты түйіршіктерден түзілген
деген қорытындыға келді. Т. Шванн да жануарлар жасушасының құрылысын
тексеру нәтижесінде 1839 ж. жасуша теориясын ашты. Ол теорияға
Шлейденнің тұжырымын пайдаланды.Шванн өз пікірін "Өсімдіктер мен
жануарлардың дамуы және олардың құрылыстарының ұқсастығы туралы
микроскоптық зерттеулер" деген еңбегінде баяндады.
XX ғасырда жасушалардың құрылымын зерттеудің жаңа техникалық
әдістері жетілдіріле түсті. Осы кезеңде жарықтың көмегімен және ультра-
күлгін сәулемен көрсететін микроскоптар пайда болды. Жетілген құралдардың
көмегімен өте ұсақ заттарды суретке түсіріп, кино жасау арқылы жасушадағы
тіршіліктің өту қарқынын бақылауға мүмкіндік туды.
Электронды микроскоп 1933 ж. жасалды, ол 1 см шамасындағы нәрсені 1,5
км мөлшеріне дейін үлғайта алатын болды. Техникалық әдіс-тәсілдердің
жетілуі арқасында қазіргі гистология мен цитология жасуша жөніндегі тео-
рияны жан-жақты толықтыра түсуде.
Жасушаның атқаратын қызметіне қарай пішіні мен көлемі әр түрлі болып
келеді. Мысалы, аналық жыныс безі мен май жасушалары — шар, дөнекер
ұлпаларының жасушалары жұлдызша, ак жүйке жасушасы тармақтала созылып
жатқан жіп тәрізді, ішек эпителийінің жасушасы призмаға ұксас болады.
Кейбір жасушалар (ак түйіршік) пішінін түрліше өзгерте алады.
Әдетте жасушалар өте ұсақ (10—100 мк) болғанымен, олардың белгілі бір
ұзындық өлшемдері болады. Мысалы, ақ түйіршік — 3-4 мк, қызыл түйіршік — 8
мк, бауыр жасушалары — 20 мк, ал жүйке жасушаларының ұзындығы 1 метрге
дейін жетеді. Жасушалардың құрылысы соңғы кезде электрондық микроскоппен
егжей-тегжейлі зерттелуде, бұл туралы физиология пәні толық мағлұмат
береді.
Клетканың тұрақсыз қосылыстары
Цитоплазмада органоидтардан басқа, зат алмасу процесінде бірде пайда
болып, бірде жойылып отыратын заттар кездеседі, оны клетканың тұрақсыз
қосылыстары дейміз. Клетка қосындылары құрылысы және химиялық құрамы
жағынан әр түрлі болып келеді.
Клетка қосындыларының жіктелуі:
ҚОСЫЛЫСТАР
қоректік секретті
пигментті
белок майлар
липофусцин
меланин гликоген
көмірсулар
Секретті қосындылар бездерде көп болады. Гликоген қара бауырда
бұлшықетте жиналады. Белоктар амфибияның сарыуызында жиналады. Май, май
ұлпасында кездеседі. Меланин қара – қоңыр теріде жиналады. Липофусцин сары
– қоңыр пигмент жүйке және бауыр клеткаларында жиналады. Цитоплазмада
болатын тұрақсыз қосылыстардың клетка тіршілігінде үлкен маңызы бар.
Клетка қабықшасы. Плазмалық мембрана
Клетка қоршаған ортадан клетка қабығы арқылы ажыратылып тұрады. Кез –
келген организмнің клеткасы біртұтас тірі жүйе болып табылады. Ол өзара
тығыз байланысқан үш бөліктен : клетка қабықшасы, цитоплазма және ядродан
тұрады.Клетка қабықшасы күрделі құрылысты болады. Клетка қабықшасы сыртқы
қабаттан және оның астыңғы жағында орналасқан плазма мембранасынан
тұрады. Өсімдіктер мен жануарлар клеткасының қабықшасында айырмашылығы
болады. Өсімдіктердің сондай–ақ бактериялардың, көк-жасыл балдырлар мен
саңырауқұлақтар клеткаларының сыртқы бетінде тығыз қабықшасы бар немесе
клетка қабырғасы болады. Өсімдіктердің көпшілігінде олар клетчаткадан
тұрады.
Жануарлар клеткасының сыртқы қабатының өсімдіктер клеткасының
қабырғасынан айырмашылығы- ол өте жұқа, созылғыш болады, полисахаридтер мен
белоктардан құралады. Жануарлар клеткасының үстінгі қабаты гликокаликс деп
аталады. Гликокаликс ең алдымен жануарлар клеткасы сыртқы орта мен және
төңірегіндегі барлық заттармен тікелей байланыстыру қызметін атқарады.
Жануарлар клеткасының сыртқы қабаты өте жұқа (1мкм шамасында)
болғандықтан, өсімдік клеткасының қабырғасы сияқты гликокаликсте олардың өз
тіршілік әрекеті арқылы түзіледі. Вирустардың әрбір бөлшегі ДНК-ның немесе
РНК-ның шағын мөлшерінен, яғни белокты қабықшамен қоршалған генетикалық
материалдан құралады. Бұл қабықша қорғаныш рөлін атқарады. Вирустарды
клеткасыз организмдер деп есептеуге болады.
1935 жылы Давсон мен Даниелли клеткалы мембрана билипидтік қабаттан
тұрады деген болатын.
1959 жылы Робертсон сол кездегі жиналған мәліметтерді біріктіріп
элементарлық мембрананың құрылысы жөніндегі гипотезасын ұсынды. Бұл
гипотеза бойынша барлық мембраналардың қалыңдығы 7,5 нм шамасында;
электронды микроскоппен қарағанда үш қабатты болып байқалады; орталық
липидтік биқабат белоктың екі қабатының арасында орналасады. Бірақ бұл
гипотеза өзгеріске ұшырады. Мұздатып жару әдісі мембранада липидтік
биқабат батып тұратын, кейде оны тесіп өтетін белоктық бөлшектердің
болатынын анықтады. Мембрананың метоболизимдік белсенділігі неғұрлым
жоғары болса, соғұрлым онда белоктық бөлшектер көп болады.
1972 жылы Сингер мен Николсон мембрананың сұйықтық – мозайкалық
моделін ұсынған. Бұл модель бойынша сұйық липидтік биқабатта белок
молекулалар мозайкалар құрайды. Бұл моделде липидтік биқабат элементарлық
мембрана ретінде қарастырылады, бірақта мұнда ол қозғалмалы құрылым болып
алынған; липидтік қабатта белоктар еркін қалқып жүреді, ал кейде
цитоплазмадағы микроэлементтер оларды қозғалтпай бір орында ұстап тұрады.
Липидтер өз орнын өзгертіп, жылжып қозғалып тұруы да мүмкін. Элементарлық
мембрана барлық оргаизмдердің клеткаларына тән универсалдық биологиялық
құрылым.
Плазмалық мембрананың қалыңдығы 10 нм шамасында, оның құрылысы мен
атқаратын қызметін электронды микроскоп арқылы ғана зерттеуге болады. Белок
пен липид молекулалары жылжымалы болғандықтан, плазмалық мембрананы
қозғалтады.
Плазмалық мембрана көптеген маңызды қызмет атқарады:
1. қорғаныштық
2. өткізгіштік
3. тасымалдаушы
Клетка мен сыртқы орта арасында үздіксіз зат алмасады. Сыртқы ортадан
клеткаға су, жекелеген ион түрінде әр түрлі тұздар, бейорганикалық және
органикалық молекулалар келіп тұрады. Олар клеткаға плазмалық мембрананың
өте жіңішке каналдары арқылы өтеді. Сыртқы ортаға клетка ішінде түзілген
өнімдер шығарылады. Плазмалық мембрана арқылы клеткадан алмасу өнімдері,
сондай-ақ клеткадан синтезделген заттар шығарылып отырады. Олар белоктар,
көмірсулар, түрлі бездер клеткасынан өндірілетін гормондар және ұсақ тамшы
ретінде клеткадан сыртқы ортаға шығарылады. Мысалы, көп клеткалы
жануарлардың әр түрлі ұлпаларында түзетін клеткалары (эпителий, бұлшықет
ұлпалары т.б.) плазмалық мембрана есебінен бірімен бірі байланысады.
Заттардың клетка ішіне өтуі және сыртқа шығауының төрт механизмі
бар:
1. Диффузия
2. Осмос
3. Белсенді тасымалдау
4. Экзо және эндоцитоз
Диффузия дегеніміз – концентрацияның аз жағына қарай тасымалдануы.
Сыртқы ортадан клеткаға әр түрлі заттар еніп отырады. Клеткалық мембрананың
су мен иондарды өткізетін арнаулы тесіктер болады. Үлкен молекулалар жай
өтеді де, кіші молекулалар жылдам өтеді. Ең жылдам өтетін су және оның
құрамындағы ерітінділер. Түрлі иондардың өту жылдамдығы түрліше. Катиондар
аниондарға қарағанда тез өтеді. Иондардың тасымалдануы қамтамасыз ететін
белоктан тұратын ионофоролар деп аталатын тасымалдаушының ерекше тобы
болады. Концентрацияның градиентіне қарсы тасымалдау үшін энергия қажет
(АТФ) калий, натрий иондарының шоғырлануын реттеп тұратын калий, натрий
насосы плазмалеммада орналасады. Плазмалық мембранада клеткадан натрийді
айдап шығатын натрий насосы орналасады. Сол сияқты сыртқы ортадан клеткаға
калий иондарын жеткізетін калий насосы болады. Осы екі насосты біріктіріп
натрий – калий насосы дейді. Насос АТФ арқылы іске асады.
Калий концентрациясының жоғары болуы белоктың синтезіне, гликолизге,
фотосинтезге және кейбір басқа маңызды тіршілік процесіне қажет. Сіңген
калийдің әрбір екі ионының орнына клеткадан натрийдің үш ионы шығарылып
отырады. Клеткадан шыққан натрий өз бетімен қайтадан клеткаға сіңеді.
Фагацитоз (гр. фагео -жебір) деген мағынаны білдіреді. Клеткалардың
тығыз бөлшектерді сырттан ұстап алу процесін И.И.Мечников фагацитоз деп
атаған. Органикалық заттардың, мысалы белоктармен полисахаридтердің ірі
молекулалары, тағамның түйіршіктері бактериялары клеткаға фагацитоз жолымен
өтеді. Фагацитозға плазмалық мембрана тікелей қатысады. Клетканың қандай да
болсын бір тығыз зат бөлшегі жанасқан бетінде мембрана майысып,
шұңқырланады да бөлшекті қоршап алады, сөйтіп бөлшек ішіне сіңеді. Асқорыту
вакуолі түзіліп, клеткаға түскен органикалық заттар сонда қорытылады.
Мысалы, қарапайымдылар, амеба, инфузория фагацитоз жолымен қоректенеді, ал
омыртқалы жануарлар мен адамда лейкоцит клеткасы бактерияларды сондай-ақ
организмге кездейсоқ енген әр
ұсақ қатты бөлшектерді сіңіріп алады. Сөйтіп организмді ауру тудырушы
микроорганизмдер мен бөгде бөлшектерден қорғайды.
Американдық биолог Льюис клетканың сұйықтық тамшыларыны сіңіре алатынын
байқаған, бұл құбылысты ол пиноцитоз(гр.ріnеіm- ішу) деп атаған. Пиноцитоз
процесі арқылы клеткаға заттардың өтуін жануарлар клеткаларынан, жоғары
сатыдағы өсімдіктерден, төменгі саңырауқұлақтардан, қарапайымдардан, тіпті
бактериялардан да байқауға болады. Фагацитоз бен пиноцитоздың механизмі бір
болғандықтан эндоцитоз деп атаған. Эндоцитоз клетканың қоректену механизмі
мысалы бірклеткалы организмдер.
Плазмалық мембрана заттарды клеткадан шығаруға эндоцитозға қарама-қарсы
процеске экзоцитозда маңызды рол атқарады. Мысалы, әр түрлі белок
молекулалар, ферменттер, мукополисахаридтер, май тамшылары экзоцитоз
арқылы клеткадан шығарылады. Клеткадан көп мөлшерде шыққан ферменттер
клетканың жоғарғы бетінде гликокаликс қабаттында жиналады. Ферменттер
биополимерлерді және органикалық қосылыстарды мембранадан тыс ыдыратуға
үлкен қызмет атқарады.
4. Клетканың жалпы құрамы
Қоршаған ортадағы барлық элементтердің іздері тірі жүйеде
байқалғанымен тіршілікке қажет элементтердің саны жиырмаға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. КІРІСПЕ
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Жасуша туралы теорияның қалыптасуы
2. Клетканың тұрақсыз қосылыстары
3. Клетка қабықшасы. Плазмалық мембрана
4. Клетканың жалпы құрамы
5. Клетка орталығы
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Цитология – клетканы зерттейтін ғылым. Цитология (гр. цитоз-клетка,
логос-ғылым) деген мағынаны білдіреді.
Цитология жеке ғылым ретінде өткен ғасырдың соңғы ширегінде пайда
болған. Клетка жөніндегі ілім ХҮІІ ғасырдан басталады. ХҮІІ ғасырдың орта
кезінде клетка деген атауды алғаш рет Роберт Гук қолданған. Ол тоздың
жұқа кесіндісін өзі жасаған микроскоп арқылы қарап, оның көптеген ұялардан
– клеткалардан тұратынын көрген. Антон Левенгук 1680 ж көптеген жануарлар
мен өсімдіктер ұлпаларының құрамында клеткалар болатынын ашты.
ХІХ ғасырдың басында микроскопиялық зерттеулердің кең таралуына
байланысты құрылысы жағынан өсімдіктер клеткалары мен жануарлар
организмінің клеткасына тән екенін көрсетті. Пуркиньенің шәкірттері
Т.Шванн, Я.Генеленің, Р.Ремактың гистологияның негізін салушылардың бірі
А.Келиккердің, Р.Вирховтың, Э.Геккельдің, И.М.Сеченовтың еңбектері бүкіл
әлемге мәлім.
Орыс ғалымы академик Карл Бэр сүтқоректілердің жұмыртқа клеткасын
зерттеп ашып, көпклеткалы организмдердің бәрі де өзінің дамуын бір
клеткадан бастайтынын және ол клетканың зигота болатынын анықтады. К.Бэрдің
бұл жаңалығы клетканың тек құрылыс өлшемі екенін көрсетті.
1838-1839ж немістің ғалымдары ботаник М.Шлейден мен зоолог Т.Шванн
клетка теориясын ашты.
Клетка теориясының негізгі қағидалары:
1.Клетка организмінің ең кіші бірлігі.
2.Клеткалар құрылысы жағынан ұқсас.
3.Клеткалар бөліну арқылы көбейеді.
4.Көпклеткалы организмдер клеткалары мен олардың туындыларының жиынтығы.
Ф.Энгельс ХІХ ғасырдың жаңа ашылған ғылымының үш бағытына ерекше баға
берді. Ең әуелі Ч.Дарвиннің эволюциялық ілімі, одан кейін энергияның
тұрақтылық заңы және клетка теориясы деп:
Цитология пәні бір клеткалы және көпклеткалы организмдердің клеткалары
мен құрылысы мен химиялық құрамына клетка ішіндегі құрылымының қызметін,
клетканың көбеюі мен дамуын, клетканың қоршаған орта жағдайларына
бейімделуін зерттейді.Клеткалар бөліну арқылы көбейеді және әрбір жаңа
клетка бастапқы аналық клетканың бөліну нәтижесінде пайда болады. Көп
клеткалы күрделі организмдер клеткалары өздерінің атқаратын қызметтеріне
қарай бағытталып ұлпа түзеді; ұлпалардан мүшелер құралады, олар өзара өте
тығыз байланыста және нервтік сондай-ақ гуморальдық реттеу жүйелеріне
бағынышты болады. Аурудың себебін анықтауда клетканы зерттеудің маңызы өте
зор. Өйткені, аурудың басталуына себеп болатын патологиялық өзгерістер
клеткадан басталады.
Жасуша туралы теорияның қалыптасуы
Жануарлар мен өсімдіктердің негізі жасушадан күралады. Ағзаның тіршілік
белгілері де жасушадан басталады. Жасуша (немесе клетка— сепиіа) — өте
күрделі және генетикалык жағынан жоғары дәрежеде түзілген материялык тірі
қүрылым. Тіршіліктің негізгі ерекеттері: зат алмасу және энергия алмасу,
бұлшықеттердің әрекеттері, бездердің сүйықтық бөлуі және басқалар жасушада
іске асып жатады. Демек, жасуша дегеніміз — тіршілік жүйесі бар,
цитоплазмадан және ядродан, органелладан және жасуша қабықшасынан
құралатын, барлық жануарлар мен өсімдіктер құрлылысының дамуы мен емір
тіршілігінің негізін түзетін, белгілі бір пішіні бар өте ұсақ,
саңылауланған заты бар денешік. Жасуша, қозғыштық, қозуды өткізгіштік және
жиырылғыштық касиеттеріне. Жасушалардың әрқайсысы тіршілік етуге бейім
келеді. Бұған бір жасушалы ағзалар (қарапайымдыларды) мысал бола алады.
Ағзаның жасушалық құрылысы көпке дейін құпия болып келді. Тірі ағзаның
жасушасын жеке тексеру тек оптикалық микроскоптың жәрдемімен жөне
зерттеудің жаңа әдістерінің табылуымен ғана жүзеге асырылды.
XIX ғасырда дүние жүзінің ғалым биологтары микроскопты қолданып
жасушаның қүрылысын, яғни цитологиялык зерттеулер жасау арқылы
гистологиямен жаппай шұғылданды. К.М.Бэр, П.Ф.Горянин, Я.Э.Пуркинье,
А.Дютроше. Тюрпен,М.Я.Шлейден және Т.Шванн және басқа ғалымдар бүкіл
әмірін жасушаны зерттеуге жүмсады. Неміс ботанигі М.Я.Шлейден және неміс
физиологы Т.Шванн жасуша туралы көп еңбектенді. М.Шлейден өсімдік біріне-
бірі ұқсас қарапайым құрылысты түйіршіктерден түзілген
деген қорытындыға келді. Т. Шванн да жануарлар жасушасының құрылысын
тексеру нәтижесінде 1839 ж. жасуша теориясын ашты. Ол теорияға
Шлейденнің тұжырымын пайдаланды.Шванн өз пікірін "Өсімдіктер мен
жануарлардың дамуы және олардың құрылыстарының ұқсастығы туралы
микроскоптық зерттеулер" деген еңбегінде баяндады.
XX ғасырда жасушалардың құрылымын зерттеудің жаңа техникалық
әдістері жетілдіріле түсті. Осы кезеңде жарықтың көмегімен және ультра-
күлгін сәулемен көрсететін микроскоптар пайда болды. Жетілген құралдардың
көмегімен өте ұсақ заттарды суретке түсіріп, кино жасау арқылы жасушадағы
тіршіліктің өту қарқынын бақылауға мүмкіндік туды.
Электронды микроскоп 1933 ж. жасалды, ол 1 см шамасындағы нәрсені 1,5
км мөлшеріне дейін үлғайта алатын болды. Техникалық әдіс-тәсілдердің
жетілуі арқасында қазіргі гистология мен цитология жасуша жөніндегі тео-
рияны жан-жақты толықтыра түсуде.
Жасушаның атқаратын қызметіне қарай пішіні мен көлемі әр түрлі болып
келеді. Мысалы, аналық жыныс безі мен май жасушалары — шар, дөнекер
ұлпаларының жасушалары жұлдызша, ак жүйке жасушасы тармақтала созылып
жатқан жіп тәрізді, ішек эпителийінің жасушасы призмаға ұксас болады.
Кейбір жасушалар (ак түйіршік) пішінін түрліше өзгерте алады.
Әдетте жасушалар өте ұсақ (10—100 мк) болғанымен, олардың белгілі бір
ұзындық өлшемдері болады. Мысалы, ақ түйіршік — 3-4 мк, қызыл түйіршік — 8
мк, бауыр жасушалары — 20 мк, ал жүйке жасушаларының ұзындығы 1 метрге
дейін жетеді. Жасушалардың құрылысы соңғы кезде электрондық микроскоппен
егжей-тегжейлі зерттелуде, бұл туралы физиология пәні толық мағлұмат
береді.
Клетканың тұрақсыз қосылыстары
Цитоплазмада органоидтардан басқа, зат алмасу процесінде бірде пайда
болып, бірде жойылып отыратын заттар кездеседі, оны клетканың тұрақсыз
қосылыстары дейміз. Клетка қосындылары құрылысы және химиялық құрамы
жағынан әр түрлі болып келеді.
Клетка қосындыларының жіктелуі:
ҚОСЫЛЫСТАР
қоректік секретті
пигментті
белок майлар
липофусцин
меланин гликоген
көмірсулар
Секретті қосындылар бездерде көп болады. Гликоген қара бауырда
бұлшықетте жиналады. Белоктар амфибияның сарыуызында жиналады. Май, май
ұлпасында кездеседі. Меланин қара – қоңыр теріде жиналады. Липофусцин сары
– қоңыр пигмент жүйке және бауыр клеткаларында жиналады. Цитоплазмада
болатын тұрақсыз қосылыстардың клетка тіршілігінде үлкен маңызы бар.
Клетка қабықшасы. Плазмалық мембрана
Клетка қоршаған ортадан клетка қабығы арқылы ажыратылып тұрады. Кез –
келген организмнің клеткасы біртұтас тірі жүйе болып табылады. Ол өзара
тығыз байланысқан үш бөліктен : клетка қабықшасы, цитоплазма және ядродан
тұрады.Клетка қабықшасы күрделі құрылысты болады. Клетка қабықшасы сыртқы
қабаттан және оның астыңғы жағында орналасқан плазма мембранасынан
тұрады. Өсімдіктер мен жануарлар клеткасының қабықшасында айырмашылығы
болады. Өсімдіктердің сондай–ақ бактериялардың, көк-жасыл балдырлар мен
саңырауқұлақтар клеткаларының сыртқы бетінде тығыз қабықшасы бар немесе
клетка қабырғасы болады. Өсімдіктердің көпшілігінде олар клетчаткадан
тұрады.
Жануарлар клеткасының сыртқы қабатының өсімдіктер клеткасының
қабырғасынан айырмашылығы- ол өте жұқа, созылғыш болады, полисахаридтер мен
белоктардан құралады. Жануарлар клеткасының үстінгі қабаты гликокаликс деп
аталады. Гликокаликс ең алдымен жануарлар клеткасы сыртқы орта мен және
төңірегіндегі барлық заттармен тікелей байланыстыру қызметін атқарады.
Жануарлар клеткасының сыртқы қабаты өте жұқа (1мкм шамасында)
болғандықтан, өсімдік клеткасының қабырғасы сияқты гликокаликсте олардың өз
тіршілік әрекеті арқылы түзіледі. Вирустардың әрбір бөлшегі ДНК-ның немесе
РНК-ның шағын мөлшерінен, яғни белокты қабықшамен қоршалған генетикалық
материалдан құралады. Бұл қабықша қорғаныш рөлін атқарады. Вирустарды
клеткасыз организмдер деп есептеуге болады.
1935 жылы Давсон мен Даниелли клеткалы мембрана билипидтік қабаттан
тұрады деген болатын.
1959 жылы Робертсон сол кездегі жиналған мәліметтерді біріктіріп
элементарлық мембрананың құрылысы жөніндегі гипотезасын ұсынды. Бұл
гипотеза бойынша барлық мембраналардың қалыңдығы 7,5 нм шамасында;
электронды микроскоппен қарағанда үш қабатты болып байқалады; орталық
липидтік биқабат белоктың екі қабатының арасында орналасады. Бірақ бұл
гипотеза өзгеріске ұшырады. Мұздатып жару әдісі мембранада липидтік
биқабат батып тұратын, кейде оны тесіп өтетін белоктық бөлшектердің
болатынын анықтады. Мембрананың метоболизимдік белсенділігі неғұрлым
жоғары болса, соғұрлым онда белоктық бөлшектер көп болады.
1972 жылы Сингер мен Николсон мембрананың сұйықтық – мозайкалық
моделін ұсынған. Бұл модель бойынша сұйық липидтік биқабатта белок
молекулалар мозайкалар құрайды. Бұл моделде липидтік биқабат элементарлық
мембрана ретінде қарастырылады, бірақта мұнда ол қозғалмалы құрылым болып
алынған; липидтік қабатта белоктар еркін қалқып жүреді, ал кейде
цитоплазмадағы микроэлементтер оларды қозғалтпай бір орында ұстап тұрады.
Липидтер өз орнын өзгертіп, жылжып қозғалып тұруы да мүмкін. Элементарлық
мембрана барлық оргаизмдердің клеткаларына тән универсалдық биологиялық
құрылым.
Плазмалық мембрананың қалыңдығы 10 нм шамасында, оның құрылысы мен
атқаратын қызметін электронды микроскоп арқылы ғана зерттеуге болады. Белок
пен липид молекулалары жылжымалы болғандықтан, плазмалық мембрананы
қозғалтады.
Плазмалық мембрана көптеген маңызды қызмет атқарады:
1. қорғаныштық
2. өткізгіштік
3. тасымалдаушы
Клетка мен сыртқы орта арасында үздіксіз зат алмасады. Сыртқы ортадан
клеткаға су, жекелеген ион түрінде әр түрлі тұздар, бейорганикалық және
органикалық молекулалар келіп тұрады. Олар клеткаға плазмалық мембрананың
өте жіңішке каналдары арқылы өтеді. Сыртқы ортаға клетка ішінде түзілген
өнімдер шығарылады. Плазмалық мембрана арқылы клеткадан алмасу өнімдері,
сондай-ақ клеткадан синтезделген заттар шығарылып отырады. Олар белоктар,
көмірсулар, түрлі бездер клеткасынан өндірілетін гормондар және ұсақ тамшы
ретінде клеткадан сыртқы ортаға шығарылады. Мысалы, көп клеткалы
жануарлардың әр түрлі ұлпаларында түзетін клеткалары (эпителий, бұлшықет
ұлпалары т.б.) плазмалық мембрана есебінен бірімен бірі байланысады.
Заттардың клетка ішіне өтуі және сыртқа шығауының төрт механизмі
бар:
1. Диффузия
2. Осмос
3. Белсенді тасымалдау
4. Экзо және эндоцитоз
Диффузия дегеніміз – концентрацияның аз жағына қарай тасымалдануы.
Сыртқы ортадан клеткаға әр түрлі заттар еніп отырады. Клеткалық мембрананың
су мен иондарды өткізетін арнаулы тесіктер болады. Үлкен молекулалар жай
өтеді де, кіші молекулалар жылдам өтеді. Ең жылдам өтетін су және оның
құрамындағы ерітінділер. Түрлі иондардың өту жылдамдығы түрліше. Катиондар
аниондарға қарағанда тез өтеді. Иондардың тасымалдануы қамтамасыз ететін
белоктан тұратын ионофоролар деп аталатын тасымалдаушының ерекше тобы
болады. Концентрацияның градиентіне қарсы тасымалдау үшін энергия қажет
(АТФ) калий, натрий иондарының шоғырлануын реттеп тұратын калий, натрий
насосы плазмалеммада орналасады. Плазмалық мембранада клеткадан натрийді
айдап шығатын натрий насосы орналасады. Сол сияқты сыртқы ортадан клеткаға
калий иондарын жеткізетін калий насосы болады. Осы екі насосты біріктіріп
натрий – калий насосы дейді. Насос АТФ арқылы іске асады.
Калий концентрациясының жоғары болуы белоктың синтезіне, гликолизге,
фотосинтезге және кейбір басқа маңызды тіршілік процесіне қажет. Сіңген
калийдің әрбір екі ионының орнына клеткадан натрийдің үш ионы шығарылып
отырады. Клеткадан шыққан натрий өз бетімен қайтадан клеткаға сіңеді.
Фагацитоз (гр. фагео -жебір) деген мағынаны білдіреді. Клеткалардың
тығыз бөлшектерді сырттан ұстап алу процесін И.И.Мечников фагацитоз деп
атаған. Органикалық заттардың, мысалы белоктармен полисахаридтердің ірі
молекулалары, тағамның түйіршіктері бактериялары клеткаға фагацитоз жолымен
өтеді. Фагацитозға плазмалық мембрана тікелей қатысады. Клетканың қандай да
болсын бір тығыз зат бөлшегі жанасқан бетінде мембрана майысып,
шұңқырланады да бөлшекті қоршап алады, сөйтіп бөлшек ішіне сіңеді. Асқорыту
вакуолі түзіліп, клеткаға түскен органикалық заттар сонда қорытылады.
Мысалы, қарапайымдылар, амеба, инфузория фагацитоз жолымен қоректенеді, ал
омыртқалы жануарлар мен адамда лейкоцит клеткасы бактерияларды сондай-ақ
организмге кездейсоқ енген әр
ұсақ қатты бөлшектерді сіңіріп алады. Сөйтіп организмді ауру тудырушы
микроорганизмдер мен бөгде бөлшектерден қорғайды.
Американдық биолог Льюис клетканың сұйықтық тамшыларыны сіңіре алатынын
байқаған, бұл құбылысты ол пиноцитоз(гр.ріnеіm- ішу) деп атаған. Пиноцитоз
процесі арқылы клеткаға заттардың өтуін жануарлар клеткаларынан, жоғары
сатыдағы өсімдіктерден, төменгі саңырауқұлақтардан, қарапайымдардан, тіпті
бактериялардан да байқауға болады. Фагацитоз бен пиноцитоздың механизмі бір
болғандықтан эндоцитоз деп атаған. Эндоцитоз клетканың қоректену механизмі
мысалы бірклеткалы организмдер.
Плазмалық мембрана заттарды клеткадан шығаруға эндоцитозға қарама-қарсы
процеске экзоцитозда маңызды рол атқарады. Мысалы, әр түрлі белок
молекулалар, ферменттер, мукополисахаридтер, май тамшылары экзоцитоз
арқылы клеткадан шығарылады. Клеткадан көп мөлшерде шыққан ферменттер
клетканың жоғарғы бетінде гликокаликс қабаттында жиналады. Ферменттер
биополимерлерді және органикалық қосылыстарды мембранадан тыс ыдыратуға
үлкен қызмет атқарады.
4. Клетканың жалпы құрамы
Қоршаған ортадағы барлық элементтердің іздері тірі жүйеде
байқалғанымен тіршілікке қажет элементтердің саны жиырмаға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz