Ұлттық мінез

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Ұлттық мінез - әдеби шығармадағы кейіпкердің ұлттық сипатымен ерекшеленген мінез-бітімі, оның белгілі бір халықтың өкілі екендігін танытатын психологиялық және ойлау, сөйлеу өзгешелігі. Ұлттық мінез - тарихи категория. Ол қоғамдық, рухани, экономиялық және саяси жағдайларға сәйкес қалыптасады. Дүниені ұлттық түсінікпен қабылдау жолы қай адамға болсын тән қасиет. Өнерде, әдебиетте адам бейнесінен бұл қасиет толық көрініп тұрады. Әр халықтың өз эпикалық туындыларын олардың талай замандар ұлт болып қалыптасуынан бөліп қарауға болмайды. Сондықтан шығармада ұлттық мінез жасау үшін оныңдүниетанымын, психологиясын, әдет-ғұрыптарын, т. б. қасиеттерін білу керек. Бұл жөнінде Н. В. Гоголь: " Ақын өмірге өз халқының көзқарасымен қарап, әр нәрсені ұлттық психологияға сәйкес құбылыстай сезініп, толғанғанда ғана ұлттық сипатты бейнелеп беруі мүмкін ", - деген ой айтады. Бұл дұрыс та. Мысалы, " Игорь полкі туралы жыр " орыстардың, " Махабкарата " Индия халқының, " Нибелунга туралы жыр " немістердің, " Манас " қырғыздардың, " Ер Тарғын " қазақтардың дүниетанымын, мінез-болмысын айқындайтын шығармалар. [1]

қазақ халқының ұлттық мінезі ғасырлар бойы елдің тұрмыс тіршілігіне, тарихи жағдайларға байланысты дамып, қалыптасты. қалыптасып, халықтық әдепке айналған ұлттық мінезге заман зардабы әсер етпеи ме? әрине, әсері болар, бірақ ұлт тұрған жерде оның мінезін өзгерту «күші» мүлде қалады.

жас ұрпақты тегіне тербеп, олардың бойына ұлттық қасиеттерды (мінезді) сіңіре білуіміз үшін, мінездің ұлттық ерекшеліктерін жан - жақты терең зерлеп, тәлімдік тәсілдерін қолдана білу қажет болады.
мінез − жеке тұлғаның болмысындағы психологялық (сезімдік, ұғымдық, түйсіктік) қасиеты. ол меланхолик, флегмәтик, сәнгвиник, холерик сяқты темперәменттік қасиеттер арқылы ұрпақтан - ұрпаққа жалғасып келе жатқан генөтиптік (тектік) адами ерекшелік.
мінез болмысқа (текке) , тұрмысқа, қоғамдық құрылысқа, кәсіпке, әлеуметтік жағдайларға байланысты ыңғайлануға, беиімделуге, құбылуға сай болады. «ғылымды, ақылды сақтайтұғын мінез деген сауыты болады», - деиді абай дана (32 - сөзінде) . мінез тұрмысқа байланысты салмақты - күйгелек, қоғамдық құрылысқа байланысты кіші пеиіл - тәкәппәр, әлеуметтік жағдайға байланысты өзімшіл - көпшіл болып қалыптасады.
мінездің түрі көп (быз зерттеи келе мінездің 50 түріне анықтама бердік) . «адам санасын тұрмыс билеиді», тұрмысқа байланысты менмендік билеген адамда дөрекі мінез, қасыретты адамда ашуланшақ мінез пайда болады. көбінесе, кәсіпке байланысты жеке бастың темперәменті сол кәсіптің ерекшелігіне сай беиімделеді. дегенмен, тектік (генөтиптік) мінез негізін жоймайды.
мінездің жақсы болып қалыптасуы тәрбиеге, жеке тұлғаның ақыл - санасына байланысты. адам мінезін, көбінесе, өзін - өзі тәрбиелеу арқылы «түзеиді». кеиде темперәменттік ерекшелік «мінез түзеуге» кедергі болады. сонда ақыл, сана, ой адамға қуат береді.
мінезді ескерту, түсіндіру, іс - әрекетте көрсету, мадақтау, жазалау арқылы тәрбиелеуге болады. мінезді тәрбиелеу арқылы жақсартуға болады. төменде біз ұлттық мінездердің тәлімдік мәнін ашып, оны тәрбиеде қолдану тәсілдеріне назар аударамыз.
ақ көңілділік мінез тәлімі. адам баласына тек жақсылық ойлап, оған әдәмгершілікпен жақсылық жасауға беиім, ақжарқын, аялы нұр көрсететін ұлттық мінезді ақ көңілділік мінез деиміз.
ақ көңілділік мінез өзәрә силасымнан, жәйдәрі жарасымнан, ақ ниетті әрекеттерден, жақсылыққа құштарлықтан, жан ашырлық әрекеттерден айқын көрінеді.
ақ көңіл адам ақ ниетті әрекеттерімен ақ көңілділік мінез нұрын шәшәді да, өзі сүйіспеншілікке бөленеді, жақсылыққа құштарлығымен айналасындағы адамдарға әдәмгершілік қуат береді. «өзіңді - өзің жаттай сила, жат өзінен түңілсін» деп ақ көңілділік мінездің силасымдық мәнін халық жоғары бағалайды.
халық «ақ көңілдің аты арымайды, тоны тозбайды», «ақылдының көңілі ақ болады, оған абырой мен бақ қонады» деп бұл мінезден үлгі алуды уағыздайды. ақ көңілді тұлғаларды нәсихаттап, олардың өнегесін жас ұрпаққа үйретуді мақсат тұтады. халықтық тәлімде қожанасырдың ақ көңілділігі, жиреншенің ақ ниеттігі жас ұрпаққа үлгі - өнеге ретінде пайдаланылады.

қоғамдағы іштарлық, менмендік, такаппарлық мінездер ақ көңілділік мінездің шырқын бұзып, шын бойына батқанымен, ақ көңіл адам ол келеңсіз қасиеттермен үнемі күресуде болып, оларды сабырлылықпен жеңіп отырады. ақ көңілділік мінездің асыл қасиеттерын ашып көрсетіп, ұрпаққа үлгі - өнеге етіп, оны дәлелдеу, сезіндіру тәсілдерімен ұрпақтың бойына сіңіреміз.
әдептілік мінез тәлімі. әдептілікті, кісілікті, әдеппен сөйлеуді, әдеппен қимылдауды, имандылықты, ұлттық әдеп нышандарын көрсететін бұл ұлттық мінез жеке тұлғаның беделін арттырып, беинесін бедерлеиді.
«әдептілік − әдемілік» деп халық әдептілікті уағыздайды. баланың әдептілік мінезін қалыптастыру үшін, халық оның тілі шыға бастағаннан - ақ «жаман» мен «жақсыны» ажырата көрсетіп, мінезіндегі әдептілікті үйретеді.
әдептілік мінез әдепті іс - қимылда, бет - қимылдан да айқын көрінеді. үлкен - кіші алдындағы іззетті қимыл - әрекет жеке тұлғаның әдептілігін көрсетеді.

ұлттық әдеп − қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптастырған ұлттық құндылығы. сондықтан біз қазақ халқын (жалпы алғанда) әдепті халық деиміз. әдептілік мінездің үлгілерін әсерлеп көрсетіп, ұрпақты әдептілікке баулимыз.
байсалдылық мінез тәлімі. асықпауды, аңғарымпаздықты, ақылға сенуді, сабырлы әрекетті, түбін ойлауды көрсететін бұл ұлттық мінез жеке тұлғаның беделін биіктетеді. «байсалды болса мінезің, бақыттысың сен өзің» деп халық байсалды мінезді жоғары бағалайды. асықпай сөйлеу, абайлап қимылдау, жылы шірәймен «салмақтылық» көрсету арқылы жеке тұлға өзінің байсалдылығын (ақылдылығын) көрсетеді. сезімтәл жастар мұндай мінезден үлгі алады.

байсалды мінез аңғарымпаздықты көрсетеді. байсалды мінезді тұлға әр нәрсенің «байыбына барып» сөйлеиді, байыпты іс - әрекет жасайды. айналасының көңіліне көркемдік құятын байсалдылықты жұрт сүйсіне қабылдап, үлгі тұтады.

бауырмашылдық мінез тәлімі. жеке тұлғаның меиірімділігінен, қайырымдылығынан, қамқорлығынан, сүйіспеншілігінен, ынтымақтылығынан, ұлттық мақтанышынан пайда болатын бұл мінез оның адами асыл қасиетын көрсетіп, беделін арттырады.

отбасындағы әрбір тұлға бір - біріне меиірімді болуға тиыс. ағайындардың бір - біріне көрсеткен меиір - шапағаты олардың әдәмгершілік абыройын арттырады. меиірімді жандар жанұяға жарқын нұрын төгіп, пеиіл - берекені арттырады. ағаның ініге, қарындасқа деген, әпекенің ініге деген, сіңліге деген меиірімділігі күннің шуағындай әсер етіп, татулық татымын арттырып, бақыт бағына ендіреді. бауырмашыл адам қайырымды болады. ол жақын адамдарға әрқашан көмек көрсетіп, қиындығын бөлісіп, шаттығын бірге көреді. үлкеннің кішіге деген қайырымдылығы кішінің меиір - шапағатын арттырады.

зялылық мінез тәлімі. әдептілікті, біліктілікті, қайырымдылықты, ұлтжандылықты, ұлағаттықты, мәдениеттілікті білдіретін бұл ұлттық мінез көбінесе зялы қауымда болады. ұлттық тілде сөйлеген сөзі де, іс - қимылы да, жүріс - тұрысы да, қарым - қатынасы да әдептілікті көрсетеді. зялы адамдар ұлттық әдепті бойына сіңірген «әдепті адамдар». зялылық біліктіліктен пайда болады. ол білгенін басқаларға үйретуден жалықпайды. «білген адам білдім демес, білдім десе білгені емес» деп халық зялы қауымның үнемі білгенін дамытып отыратын, үлгі - өнегесін уағыздайды. зялы тұлға қайырымды, меиірімді болады. ол басқаларға барынша жақсылық жасауға тырысады. «басшы болса зялы, елге нұрын құяды» деп халық зялы тұлғаның мәртебесін уағыздайды.

имандылық мінез тәлімі. инабаттылық, іззеттілік, әдептілікті, меиірімділікті, тазалықты, діндарлықты көрсететін бұл ұлттық мінез қазақ халқының ұлттық психологясына тән құбылыс. иманды адам − инабатты адам. ол басқа адамның қасиетын қадырлеиды, арын ардақтайды, адам баласына тек жақсылық жасауға иманды адамнан басқалар бәйіппен қарап үлгі - өнеге алады. «иманы бардың силамы бар» деп халық иманды адамды силау құрметын жоғары бағалайды. «үлкенге құрмет, кішіге іззет» деп халық имандылық қасиеттерын ұрпаққа үлгі етіп көрсетеді. «кішілігім силаным, кісілігім иманым» деп ақын кісілік үлгісі арқылы ұрпағын ұлылыққа тәрбиелеиді. имандылық − әдәмгершіліктің арлы беинесі. имандылық әдептілікті көрсетеді. ұлттық әдептілікті сақтаған иманды тұлға әдеппен сөйлеиді, әдепті сақтайды, ұлттық мәдениетті құлшына құрметтеп, өзінің мәдениеттілігін, әдептілігін көрсетеді.
кісілік мінез тәлімі. инабаттылықты, имандылықты, әдептілікті, іззеттілікті, салауаттылықты, сабырлылықты, қайырымдылықты көрсететін бұл (қазақы) ұлттық мінез ел қуантады. кісілік имандылыққа да байланысты. иманды адам адам баласына, табиғатқа, жан - жануарларға тек жақсылық тілеиді. көпшіліктің көңілін қалдырмайды. «кісі болар баланың кісіменен ісі бар, кісі болмас баланың кісіменен несі бар» деп халық кісілікке тәрбиелеиді.

ұлттық әдепті бойына сіңірген «кісі» әдепті (мәдениетті) жоғары бағалайды, өрендерді әдептілікке баулиды. «әдептілік − әдептен, әдеп біліп әдеттен» деиміз. «кісімсіген кісі болмас, кішіреиген кіші болмас» деп халқы кісілік мінезді адамның кіші пеиілді болатынын үлгі - өнеге етіп көрсетеді, «ұлық болсаң, кішік бол», - деиді.

«кісі болған» адам салауатты болады. ол ішкіліктен, темекі тартудан аулақ болып, жан тазалығын, тән тазалығын сақтайды, артық сөз сөйлемеиді, іс - тәртібін қалыптастырып, оны бұлжытпай орындайды. сөз мәдениетін, жүріс - тұрыс мәдениетін сақтайды.

кіші пеиілділік мінез тәлімі. меиірімділікті, си - құрметты, қайырымдылықты, әдептілікті, инабаттылықты, іззеттілікті, мәдениеттілікті көрсететін бұл ұлттық (қазақы) мінез адами игі қасиеттерды айқын көрсетеді, адамды сүйіндіреді.

кіші пеиілді адам меиірімді болады, ол басқа адамдарға меиір - шапағатын төгіп, олардың жақсылығына қуанып, «ұлық болсаң, кішік бол» деген қағиданы берік ұстанады. кіші пеиіл адам кішіні силайды, үлкенді құрметтеиды. ол «үлкендігін», «мансабын» бұлдамайды, жаны жарқын, сөзі жылы, жәйдәрі беинесімен жұртты сүйіндіріп, көңілін көтереді. кіші пеиіл адам жан ашыр, қайырымдылығымен адам адалдығын ардақтап, қадырлеп, қамқорлық жасайды.

кіші пеиілді мінезді ұяңдықпен, ұялшақтықпен шатастыруға болмайды. кіші пеиілді мінез жасанды болмайды, жан дүниенің жарқындығын көрсетіп тұратын бұл мінезді халық үлгі - өнеге тұтады. «кіші пеиілдіктен кішіреимеисің» деиді халық. «кісілік кішіліктен танылады» деген халық қағидаларын ұлттық тәрбиеде қолдану арқылы біз ұлттық тұлғаның кіші пеиілділігін қалыптастырамыз.

қайсарлық мінез тәлімі. әдептілікті, батылдықты, қайсарлықты, қаһарлықты, қажырлылықты, өткірлікті көрсететін көрікті мінез азаматтың азаматтығын айқындайды. қайсар жан шындық үшін жанын қятын әділетті болады. «қорғай білсең шындықты, сонда сенсің шын мықты» деп халық шындықты қорғай білетін тұлғаны жақсы көреді.

қайсарлықтың белгісі − батылдық. батыл адам қиындықтан қымсынбайды, жақсыны жанындай бағалайды. қайсар жігіт «айтпайды, айтқанынан қайтпайды» деп халық қайсар адамның сөзі берік, бірсөзді, табанды болатынын өнеге тұтады, мадақтайды, мақтайды. қайсар адам қажырлы болады, ол қандай қиындық болса да, «қиып түседі». ол өз ісіне жәуәпкерлікпен қарап, айтқанын атқарады, дегеніне жетеді, әрбір істің қалпын біліп, оны қажырлылықпен орындайды. «әр істің қалпын біл, арыстың салтын біл», - деиді халық. мұны қайсар адам өнеге тұтады.

қайсарлықты дөрекілікпен шатастыруға болмайды. қайсар адам әдептілігімен силанады, әділеттілігімен құрметтеледы. «бас кеспек бар болса да, тіл кеспек жоқ» деп қайсар адам әділ айтады, әдепті сөйлеиді. оны үлкен - кіші іззеттілікпен құрметтеп, үлгі алады. қайсарлық мінездің қажырлы қасиеттерын мысалдар арқылы дәлелдеп, жастарды қайсарлыққа тәрбиелеиміз.
қонақжәйлылық мінез тәлімі. әдептіліктен, қайырымдылықтан, меиірімділіктен, жомарттықтан, кіші пеиілдіктен, жан ашырлықтан, ұлтжандылықтан пайда болатын бұл ұлттық мінез әдәмгершіліктің асқақ беинесін көрсетіп, адамды сүйсіндіреді.

қазақ халқы әдептілікті уағыздайды, әрбір қазақ әдеп сақтап, қонақжәйлылық рәсімдерін орындайды. «қонақ келсе, қоң етін кесіп беретін» қазақ беихабар қонақ үшін де «сыбағасын» сақтап, оны күтіп алуға дайын болған.

қонақжәйлылық мінездің негізі − қайырымдылық. «быр күн қонған қонақ құт» деп қазақ қонақты құп алып, оған қайырымдылық рәсімдерін жасайды.

«құтты қонақ келсе қой егіз табады» деп халық әрбір қонаққа қонақ иесі жомарттық жасауы міндет екенін уағыздайды. бізде бар нәрсені қонақ күтуге лайықты пайдалану дәстүрге айналған.

«үйің тар болса да, пеиілің кең болсын». қонақжәй адамның жүзі жарқын, әзілі әдемі, сөзі қисынды болады. қонақжәйлылық − әдәмгершілік қасиет. әдәмгершілігі мол адам қонағына адами қасиеттерды көрсете біледі.

қонақ күту рәсімдері, әсіресе, қазақ халқында қасиетты әрекет ретінде қалыптасқан, бұл ұлттық дәстүр ретінде басқа ұлттарға үлгі болады. қонақжәйлылық әрбір қазаққа тән қасиетты құлық.

момындық мінез тәлімі. момындық − ілтипаттылықты, ыждағаттылықты, имандылықты, инабаттылықты, ықыластылықты білдіретін бязы мінез.

момын мінезді жан үлкен - кішіге ілтипәт көрсететін, назар аударып, көмек көрсетіп, си - сяпат білдіріп, адами асыл қасиетымен сүйіспеншілік нұрын төгеді.

момын адам әдепті, иманды болады. әр нәрседе әдептілік сақтап, имандылық шарттарын көрсете білу − әдәмгершілік қасиет. «момын болсаң момын бол − ынжық болма» деиді қазақ. имандылық ынжықтық емес.

момын мен ынжық екі басқа. ынжықтықтың ақыл - парасаты болмайды. момын адам өз ісіне ықтятты, «тындырымпаз» тянақты болады.

пәйіммен пайда болатын момындық мінезді халық үлгі - өнеге тұтады. «момын болсаң жолың болады» деиді халық, момындық мінез үлгі. «үндемеген үйдеи пәледен құтылады». ұлттық тәрбиеде біз момындықтың әдептілікпен сабақтастығын дәлелдеп, ұрпақты қарапайымдылыққа тәрбиелеиміз.

мұсылмандық мінез тәлімі. жәйсәң жандылық, ар - имандылық, шыншылдық, әділеттілік, момындық, қайырымдылық, меиірімділікті көрсететін мұсылмандық мінез − діни қағидаларды орындау нәтижесінде қалыптасқан қасиетты мінез.

«барлық істе турашыл болып, әдәмдәрмен сыпайы қатынас жасаңдар» деген хадистык қағида бойынша, мұсылман адам жәйсәң жандылықпен қарым - қатынаста өзінің сыпайылығын, әдептілігін көрсетеді. «өтірікшінің шын сөзі зая кетеді», шыншылдық − имандылықтың бір белгісі.
парасаттылық мінез тәлімі. сабырлылық, ілтипаттылық, инабаттылық, әдептілік, пайымдылық, меиір - шапағаты жеке тұлғаның парасаттылық мінезін паш етеді.

сабырлылық, шыдамдылық, төзімділік адамның адами қасиетын қалыптастырып, парасатты беиненің кеипін кемелдендіреді. жақсылыққа да, жамандыққа да шыдау ақылға байланысты.

ақыл - парасаты бар адам ашуланбайды, алуан түрлі қайшылықтарды ақылға жеңдіреді. парасаттылық − ақылдың жеңісі. «ашу аптығады, ақыл аяңдайды» деп халық ақыл - парасатты жоғары бағалайды.

сабырлы, салмақты, инабатты адамның әдептілігі оның беделін арттырады. әдеп − парасаттылықтың алтын арқауы, адами қасиеттың нұры.

парасатты адам пайымды болады. ол сезімтәл, әр нәрсенің парқын білетін тұлға. жан - жақты пайымы жоқ адам «парасатты» болмайды.

парасатты адам айналасындағыларды меиірім шапағатымен баурап алады. ол жақсы көргенін өбектемеиді, «өзім» деп «өзгеше» қызмет жасайды.

меиірім - шапағаты мол парасатты адам жан біткенді жақсы көріп, жадырап, қатынас жасайды, тек жақсылық ойлайды.

«жақсыдан парасат, жаманнан кесәпәт», «парасатты мінез, патшадайын бір өзі» деп халық парасатты мінезді адамнан үлгі - өнеге алуды уағыздайды. біз ұрпаққа ұлттық парасаттылық мінезді қабылдаудың тәсілдерін үйретеміз.

сабырлылық мінез тәлімі. ақыл тоқтату