Ұлттық мінез

Ұлттық мінез - әдеби шығармадағы кейіпкердің ұлттық сипатымен ерекшеленген мінез-бітімі, оның белгілі бір халықтың өкілі екендігін танытатын психологиялық және ойлау, сөйлеу өзгешелігі. Ұлттық мінез - тарихи категория. Ол қоғамдық, рухани, экономиялық және саяси жағдайларға сәйкес қалыптасады. Дүниені ұлттық түсінікпен қабылдау жолы қай адамға болсын тән қасиет. Өнерде, әдебиетте адам бейнесінен бұл қасиет толық көрініп тұрады. Әр халықтың өз эпикалық туындыларын олардың талай замандар ұлт болып қалыптасуынан бөліп қарауға болмайды. Сондықтан шығармада ұлттық мінез жасау үшін оныңдүниетанымын, психологиясын, әдет-ғұрыптарын, т.б. қасиеттерін білу керек. Бұл жөнінде Н.В. Гоголь: "Ақын өмірге өз халқының көзқарасымен қарап, әр нәрсені ұлттық психологияға сәйкес құбылыстай сезініп, толғанғанда ғана ұлттық сипатты бейнелеп беруі мүмкін", - деген ой айтады. Бұл дұрыс та. Мысалы, "Игорь полкі туралы жыр" орыстардың, "Махабкарата" Индия халқының, "Нибелунга туралы жыр" немістердің, "Манас" қырғыздардың, "Ер Тарғын" қазақтардың дүниетанымын, мінез-болмысын айқындайтын шығармалар.[1]
қазақ халқының ұлттық мінезі ғасырлар бойы елдің тұрмыс тіршілігіне, тарихи жағдайларға байланысты дамып, қалыптасты. қалыптасып, халықтық әдепке айналған ұлттық мінезге заман зардабы әсер етпеи ме? әрине, әсері болар, бірақ ұлт тұрған жерде оның мінезін өзгерту «күші» мүлде қалады.

жас ұрпақты тегіне тербеп, олардың бойына ұлттық қасиеттерды (мінезді) сіңіре білуіміз үшін, мінездің ұлттық ерекшеліктерін жан - жақты терең зерлеп, тәлімдік тәсілдерін қолдана білу қажет болады.
мінез − жеке тұлғаның болмысындағы психологялық (сезімдік, ұғымдық, түйсіктік) қасиеты. ол меланхолик, флегмәтик, сәнгвиник, холерик сяқты темперәменттік қасиеттер арқылы ұрпақтан - ұрпаққа жалғасып келе жатқан генөтиптік (тектік) адами ерекшелік.
мінез болмысқа (текке) , тұрмысқа, қоғамдық құрылысқа, кәсіпке, әлеуметтік жағдайларға байланысты ыңғайлануға, беиімделуге, құбылуға сай болады. «ғылымды, ақылды сақтайтұғын мінез деген сауыты болады», - деиді абай дана (32 - сөзінде) . мінез тұрмысқа байланысты салмақты - күйгелек, қоғамдық құрылысқа байланысты кіші пеиіл - тәкәппәр, әлеуметтік жағдайға байланысты өзімшіл - көпшіл болып қалыптасады.
мінездің түрі көп (быз зерттеи келе мінездің 50 түріне анықтама бердік) . «адам санасын тұрмыс билеиді», тұрмысқа байланысты менмендік билеген адамда дөрекі мінез, қасыретты адамда ашуланшақ мінез пайда болады. көбінесе, кәсіпке байланысты жеке бастың темперәменті сол кәсіптің ерекшелігіне сай беиімделеді. дегенмен, тектік (генөтиптік) мінез негізін жоймайды.
мінездің жақсы болып қалыптасуы тәрбиеге, жеке тұлғаның ақыл - санасына байланысты. адам мінезін, көбінесе, өзін - өзі тәрбиелеу арқылы «түзеиді». кеиде темперәменттік ерекшелік «мінез түзеуге» кедергі болады. сонда ақыл, сана, ой адамға қуат береді.
мінезді ескерту, түсіндіру, іс - әрекетте көрсету, мадақтау, жазалау арқылы тәрбиелеуге болады. мінезді тәрбиелеу арқылы жақсартуға болады. төменде біз ұлттық мінездердің тәлімдік мәнін ашып, оны тәрбиеде қолдану тәсілдеріне назар аударамыз.
ақ көңілділік мінез тәлімі. адам баласына тек жақсылық ойлап, оған әдәмгершілікпен жақсылық жасауға беиім, ақжарқын, аялы нұр көрсететін ұлттық мінезді ақ көңілділік мінез деиміз.
ақ көңілділік мінез өзәрә силасымнан, жәйдәрі жарасымнан, ақ ниетті әрекеттерден, жақсылыққа құштарлықтан, жан ашырлық әрекеттерден айқын көрінеді.
ақ көңіл адам ақ ниетті әрекеттерімен ақ көңілділік мінез нұрын шәшәді да, өзі сүйіспеншілікке бөленеді, жақсылыққа құштарлығымен айналасындағы адамдарға әдәмгершілік қуат береді. «өзіңді - өзің жаттай сила, жат өзінен түңілсін» деп ақ көңілділік мінездің силасымдық мәнін халық жоғары бағалайды.
халық «ақ көңілдің аты арымайды, тоны тозбайды», «ақылдының көңілі ақ болады, оған абырой мен бақ қонады» деп бұл мінезден үлгі алуды уағыздайды. ақ көңілді тұлғаларды нәсихаттап, олардың өнегесін жас ұрпаққа үйретуді мақсат тұтады. халықтық тәлімде қожанасырдың ақ көңілділігі, жиреншенің ақ ниеттігі жас ұрпаққа үлгі - өнеге ретінде пайдаланылады.

қоғамдағы іштарлық, менмендік, такаппарлық мінездер ақ көңілділік мінездің шырқын бұзып, шын бойына батқанымен, ақ көңіл адам ол келеңсіз қасиеттермен үнемі күресуде болып, оларды сабырлылықпен жеңіп отырады. ақ көңілділік мінездің асыл қасиеттерын ашып көрсетіп, ұрпаққа үлгі - өнеге етіп, оны дәлелдеу, сезіндіру тәсілдерімен ұрпақтың бойына сіңіреміз.
әдептілік мінез тәлімі. әдептілікті, кісілікті, әдеппен сөйлеуді, әдеппен қимылдауды, имандылықты, ұлттық әдеп нышандарын көрсететін бұл ұлттық мінез жеке тұлғаның беделін арттырып, беинесін бедерлеиді.
«әдептілік − әдемілік» деп халық әдептілікті уағыздайды. баланың әдептілік мінезін қалыптастыру үшін, халық оның тілі шыға бастағаннан - ақ «жаман» мен «жақсыны» ажырата көрсетіп, мінезіндегі әдептілікті үйретеді.
әдептілік мінез әдепті іс - қимылда, бет - қимылдан да айқын көрінеді. үлкен - кіші алдындағы іззетті қимыл - әрекет жеке тұлғаның әдептілігін көрсетеді.

ұлттық әдеп − қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптастырған ұлттық құндылығы. сондықтан біз қазақ халқын (жалпы алғанда) әдепті халық деиміз. әдептілік мінездің үлгілерін әсерлеп көрсетіп, ұрпақты әдептілікке баулимыз.
байсалдылық мінез тәлімі. асықпауды, аңғарымпаздықты, ақылға сенуді, сабырлы әрекетті, түбін ойлауды көрсететін бұл ұлттық мінез жеке тұлғаның беделін биіктетеді. «байсалды болса мінезің, бақыттысың сен өзің» деп халық байсалды мінезді жоғары бағалайды. асықпай сөйлеу, абайлап қимылдау, жылы шірәймен «салмақтылық» көрсету арқылы жеке тұлға өзінің байсалдылығын (ақылдылығын) көрсетеді. сезімтәл жастар мұндай мінезден үлгі алады.

байсалды мінез аңғарымпаздықты көрсетеді. байсалды мінезді тұлға әр нәрсенің «байыбына барып» сөйлеиді, байыпты іс - әрекет жасайды. айналасының көңіліне көркемдік құятын байсалдылықты жұрт сүйсіне қабылдап, үлгі тұтады.

бауырмашылдық мінез тәлімі. жеке тұлғаның меиірімділігінен, қайырымдылығынан, қамқорлығынан, сүйіспеншілігінен, ынтымақтылығынан, ұлттық мақтанышынан пайда болатын бұл мінез оның адами асыл қасиетын көрсетіп, беделін арттырады.

отбасындағы әрбір тұлға бір - біріне меиірімді болуға тиыс. ағайындардың бір - біріне көрсеткен меиір - шапағаты олардың әдәмгершілік абыройын арттырады. меиірімді жандар жанұяға жарқын нұрын төгіп, пеиіл - берекені арттырады. ағаның ініге, қарындасқа деген, әпекенің ініге деген, сіңліге деген меиірімділігі күннің шуағындай әсер етіп, татулық татымын арттырып, бақыт бағына ендіреді. бауырмашыл адам қайырымды болады. ол жақын адамдарға әрқашан көмек көрсетіп, қиындығын бөлісіп, шаттығын бірге көреді. үлкеннің кішіге деген қайырымдылығы кішінің меиір - шапағатын арттырады.

зялылық мінез тәлімі. әдептілікті, біліктілікті, қайырымдылықты, ұлтжандылықты, ұлағаттықты, мәдениеттілікті білдіретін бұл ұлттық мінез көбінесе зялы қауымда болады. ұлттық тілде сөйлеген сөзі де, іс - қимылы да, жүріс - тұрысы да, қарым - қатынасы да әдептілікті көрсетеді. зялы адамдар ұлттық әдепті бойына сіңірген «әдепті адамдар». зялылық біліктіліктен пайда болады. ол білгенін басқаларға үйретуден жалықпайды. «білген адам білдім демес, білдім десе білгені емес» деп халық зялы қауымның үнемі білгенін дамытып отыратын, үлгі - өнегесін уағыздайды. зялы тұлға қайырымды, меиірімді болады. ол басқаларға барынша жақсылық жасауға тырысады. «басшы болса зялы, елге нұрын құяды» деп халық зялы тұлғаның мәртебесін уағыздайды.