Мәтінде кездесетін түйдекті тіркестердің сипаты

Мәтінде кездесетін түйдекті тіркестердің сипаты

Сөз тіркесі кемінде толық мағыналы екі сөзден жасалады. Көптеген ғалымдар, В.В.Виноградов бас болып, сөз тіркесін номинативті, сөйлемді – предикативті деп танитын болды. Ал сөз тіркесіне М.Балақаев мынандай анықтама берген: «синтаксистік қарым-қатынасты білдіру үшін кемінде толық мағыналы екі сөздің сабақтаса байланысқан тобын сөз тіркесі дейміз». [1, 27 б.]. Орыс тілінде сөз тіркесін тұңғыш қолға алған В.В.Виноградов сөз тіркесінің түрлері, байланысу формалары және олардың құрылысы тіл білімінің басты бөлімі екендігін айтады.
Қазақ тілінде сөз тіркесі арнайы түрде тек ұлы октябрь революциясынан кейін, онда да 1930 жылдардан бастап сөз бола бастады. Мұны ең алдымен Қ.Жұбанов т.б ғалымдарымыздың еңбектерінен көруге болады. Ал Қ.Басымовтың «Сөйлем мүшелері туралы, «Пысықтауыш» т.б. мақаларларында тек бастауыш пен баяндауыштың қиысуын ғана сөз еткені болмаса, олардың басқа байланысу формаларына арнайы тоқталмаған.
Жалпы сөз тіркестерін зерттеу тек 1950 жылдардан кейінгі уақытта ғана бір жүйеге келе бастады. Отандық тіл ғылымында сөз тіркесі синтаксисі мәселесі жөнінде К.Н.Дмитриевтің, А.А.Кононовтың, Е.И.Убрятовалардың еңбектері жарық көрді. Олар қиыса, қабысы және меңгеріле байланысқан сөз тіркестері түрінде сипаттайды. Сөз тіркесі қазақ тіл білімінде 1950 жылдарға дейін мектеп грамматикаларының көлемінде айтылып келді. Онда да сөз тіркесіне нақты түсінік беріп, оның түрлі жақтарын толық зерттеген ешкім болған емес. Профессор М.Балақаевтың еңбегі түркі тілдерінде сөз тіркестері туралы- бірінші туынды.
Қазақ тілінде сөз тіркестері сөздердің өзара тіркесу қабілетіне қарай есімді және етістікті болып үлкен екі салаға бөлінеді. Есімді сөз тіркесінде есім сөздердің бірі басыңқы болады да, етістік сөз тіркесінде етістік басыңқы сыңар болады. Есімді сөз тіркесінің басыңқы сөз әр уақытта есім, көбінесе зат есім болады. Мысалы, темір күрек, ағаш күрек, жұмысшы адам, етікші бала, таудай талап, еріншек бала т.б. сөз тіркестерін жатқыза аламыз. Етістік сөз тіркесінің грамматикалық діңгегі етістік болады да, соның негізінде басқа сөздер етістіктің маңына топтанады. Қазақ тілінде етістіктердің басқа сөздермен байланысуының осы ерекшеліктеріне қарай етістікті сөз тіркестері екі үлкен топқа бөлінеді. Бірінші тобы - қабыса байланысқан етістікті сөз тіркестері. Қабысы байланысқан етістікті сөз тіркесінің құрамы әр түрлі болады. Үстеулер, еліктеуіш сөздер, көсемшелер, сын есімдер, сан есімдер, жалғаусыз зат есімдер етістіктер мен қабыса байланысатын сөздер. Ал екінші тобы - меңгеріле байланысқан етістікті сөз тіркестері. Етістікпен меңгеріле байланысып, әр түрлі қарым-қатынаста жұмсалатын сөздер - есімдер. Есімдер етістікке қатысты болып меңгеріле байланысу үшін табыс, барыс, жатыс, шығыс, көмектес жалғауларының бірінде айтылады. Мысалы, сатымен көтеріл, кітапқа қара, терезеден қара, үйден шығар т.б.
Осы сөз тіркестерінің ішінде түйдекті тіркестердің орны ерекше. Өз ара байланыста тұрып, тобымен сөз тіркесінің құрамына енетін тіркестер түйдекті тіркестер болады. Түйдекті тіркестердің бәрінің, не біреуінің лексика-семантикалық дербес мағынасы болмайды. Мысалы, көзін қадады, қонақ күтті, көтерілген сайын, табыстан-табысқа жете бермекпіз т.б. Олардың құрамындағы жеке сөздердің, бөлек алғанда, белгілі мағыналары бар, бірақ олардың тобын жазып, әр сөзді сөйлемнің жеке мүшесі деп қарауға болмайды.
Түйдекті сөз тіркестерін бірден-бір зерттеушілердің бірі - проф. М.Балақаев. Ғалым түйдекті сөз тіркестеріне мынандай анықтама берген: «лексика-грамматикалық топ болып, сөз тіркесінің бір сыңары қызметінде жұмсалатын тіркесті - түйдекті тіркес деп атаймыз» [2]. Сонымен қатар ғалым түйдекті тіркестерді бірнеше топтарға бөлген.
М.Балақаев кейінгі грамматикалық оқулықтарда түйдекті тіркеске анықтама бере отырып, түйдекті тіркестердің жасалу жолдарын алдыңғы еңбегімен салыстырғанда біршама кеңейтеді.
Бірінші түрі - күрделі етістіктер тобы. Мұнда етістіктердің бірнешеуі топтанып, бір күрделі мүше болады. Көркем мәтіннен түйдекті тіркестің бұл түрі мынандай сипат береді: Көп кешікпей жедел жәрдем мен көше инспекторы да жетіп келді [3, 19 б.]. Жансыз қалған ит денесін ол тұмсығымен қыңсылай иіскелеп, айналып жүріп алды [3, 22.].
Ал түйдекті тіркестердің екінші тобы - есім мен көмекші етістіктер тобы. Мұнда қонақ болу, жұмыс жасау, сапар шегу, арыз жазу сияқты сөз тіркестер түйдек-түйдегімен бір сөйлем мүшесі қызметінде жұмсалып, сөз тіркесінің бір-бір сыңары болып тұрады. Мысалы, сөйлегенімді жөн көрді, оқиғадан толық хабардар болды т.б. Ал мәтінде мынандай сипат береді: Дөп-дөңгелек ай толықсып, сүттей аппақ көркімен қара жамылған Қарауылға сән беретін [3, 3 б.]. Сөйтіп, қапас бір тіршілікте күн кешесің [3, 80 б.].

Пайдаланған әдебиеттер:


1. М.Балақаев, Т.Қордабаев. Қазіргі қазақ тілі (Синтаксис). Алматы, 1971
2. М.Балақаев, Т.Сайрамбаев. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 2003
3.Р.Мұқанова. Жарық дүние. Алматы, 1994
4. М.Әуезов. Кінәмшіл бойжеткен. Алматы, 1994.
5. Ж.Жампейісова. Қазіргі қазақ тіліндегі түйдекті тіркестер.
Автореферат, Алматы, 2007.
6. Ә.Тарази. Қорқау жұлдыз. Алматы, 1991.