Тарау «байқоңыр» ғарыш айлағының құрылуы және ресейге жалға берілуі
Жоспар:
Кіріспе
І. Тарау «Байқоңыр» ғарыш айлағының құрылуы және Ресейге жалға берілуі.
1.1 «Байқоңыр» ғарыш айлағының тарихы
1.2 Қазақстан мен Ресей қарым . қатнастары
1.3 Қазақстан мен Ресей арасындағы «Байқоңырға» байланысты халықаралық келісімшарттар.
1.4 Қазақстандық ғарыштың жылнамасы.
ІІ. Тарау «Байқоңыр» ғарыш айлағының бүгінгі таңдағы негізгі мәселелері.
1.1 «Байқоңыр» ғарыш айлағының экологиялық мәселелері
1.2 «Байқоңыр» ғарыш айлағының әлеуметтік мәселелері
1.3 «Байқоңыр» ғарыш айлағының саяси мәселелері
ІІІ. Тарау Қазақстан болашақ ғарыштық держава ретінде
3.1 «Kazsat1» «Kazsat2» және «Kazsat3»
3.2. «Бәйтерек» ғарыш стансасының жобасы.
3.3 «Қазғарыштың» 2011 жыл жұмыс қорытындысы және 2012 ж жоспары.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Кіріспе
І. Тарау «Байқоңыр» ғарыш айлағының құрылуы және Ресейге жалға берілуі.
1.1 «Байқоңыр» ғарыш айлағының тарихы
1.2 Қазақстан мен Ресей қарым . қатнастары
1.3 Қазақстан мен Ресей арасындағы «Байқоңырға» байланысты халықаралық келісімшарттар.
1.4 Қазақстандық ғарыштың жылнамасы.
ІІ. Тарау «Байқоңыр» ғарыш айлағының бүгінгі таңдағы негізгі мәселелері.
1.1 «Байқоңыр» ғарыш айлағының экологиялық мәселелері
1.2 «Байқоңыр» ғарыш айлағының әлеуметтік мәселелері
1.3 «Байқоңыр» ғарыш айлағының саяси мәселелері
ІІІ. Тарау Қазақстан болашақ ғарыштық держава ретінде
3.1 «Kazsat1» «Kazsat2» және «Kazsat3»
3.2. «Бәйтерек» ғарыш стансасының жобасы.
3.3 «Қазғарыштың» 2011 жыл жұмыс қорытындысы және 2012 ж жоспары.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Кіріспе
ХХ ғасырдағы ұлы оқиғалардың бірі де бірегейі – адамзат тарихында алғаш рет ғарышқа адам ұшырған Байқоңыр ғарыш аймағының дүниеге келуі. Оның тұңғыш қазығы 1955 жылы қаңтар 12 – де қағылды. Байқоңыр ғарыш аймағы-Қызылорда облысының Қармақшы ауданы аумағында орналасқан. Жер аумағы 57км 2 қала статусы 1965 жылы берілді.1
Адамзат баласы жаратылғаннан бері пенде атаулы қиялына қанат байлап, аспан кеңістігіне шығып оның қыр – сырын білуді армандаған. ХХ ғасырдың басында ұшақты ойлап тауып 30 жылдары алғаш зымырандар әуеге самғады. Осы кезден бастау алған зымыран қозғалысы 60 – шы жылдары қанатын кеңге жайды. 1957 жылы 4 қазанда Жердің жасанды серігі ғарышқа шығарылып, 1961 жылы 12 сәуірде өркениетті адамзат тарихында тұңғыш Кеңес Одағының азаматы Ю.А.Гагарин ғарышқа самғады. Міне, осы күннен бастап жыл сайын бүкіл дүниежүзілік ғарышкерлік және авиация күнін айтулы оқиға ретінде атап жүрміз. Бұл дүниежүзін елеңдеткен оқиға біздің жеріміздегі Төретам стансасының түбіндегі Байқоңыр (бұрынғы Ленинск) қаласымен тікелей байланысты.Байқоңыр (1996 жылға дейін Ленинск қаласы) – Қызылорда обл. Қармақшы ауданындағы қала. Төретам т.ж. стансасынан Батысқа қарай 2 км жерде. Сырдария өзенінің оң жағалауында, Тұран жазығының қуаң белдемінде орналасқан. Тұрғыны 53 000 адам (1997). Қаланың іргесі 1955жылы Байқоңыр ғарыш алаңын салуға байланысты қаланған. 1960 жылы қаланың тұрғыны 40 000 –ға, ал 1975 жылы 74 000 – ға жетті. Климаты тым континенттік. Қысы суық, жазы ыстық әрі қуаң.
Қаңтардың көп жылдық орташа температурасы - 110 С, кейбір күндері 350С төмендейді, шілдеде 260 С, кейбір күндері 450 С-қа дейін көтеріледі.
Жауын – шашынның жылдық орташа мөлш. 100 мм шамасында. Байқоңырдың жер қыртысы палеоген кезеңінің құмтасты және тақтасты жыныстарынан түзелген. Оның бетін Сырдария аңғарының шөгінділері жапқан. Шалғында – боз және бозғылт құндақты топырағында баялыш, күйреуік, жусан, сораң шөптесіндер басын. Бірнеше мыңға жерді алып жатқан ұзақ жылдар бойына аса құпия нысан болып саналды. Жергілікті тұрғындар да, әскери мамандар да қаланы «10 алаң» деп атап келген. Ал қалаға іргелес жатқан «Крайний» әуежайы мен көптеген шаруашылық мекемелері және Төретам т.ж.ст. «9-алаңға» кіреді. Қалада Мәскеу авиатция институтының филиялы, электр тех.колледжі, ірі есептеу орталығы, әскери аурухана, емхана, әуежай, электр ст., нан, сыра заттары, түрлі мәдениет ошақтары, көптеген сауда, тұрмыс қажетін өтейтін кәсіпорындар жұмыс істейді. Байқоңыр қаласының орталық алаңына бас конструкторлар С.П.Королев пен М.Г.Янгелдің ескерткіштері, сондай – ақ, тұғырға С.П.Королев құрастырған ғарыш кемесі орнатылған. Қаланың демалыс саябағында ракеталарды сынақтан өткізу кезінде қаза болғандардың (200-ден астам) бауырластар зираты, ғарышты зерттеу тарихы музейі бар. Байқоңыр қаласы мен ғарыш алаңына қажетті құрал-жабдық, техника, құрылыс материалдары, т.б заттар Төретам т.ж.ст. арқылы жеткізіледі. Қала инфроқұрылымына енетін көптеген кәсіпорындар мен мекемелер Байқоңыр ғарыш алаңымен бірге 1993 жылы Ресей Федерациясына 20-жылға жалға берілді.1957 жыл 4 қазанда Байқоңыр ғарыш алаңынан тұңғыш ғарыш ракетасы сәтті ұшырылды.2
Бірінші ғарышкер ұшардан жарты жылдан астам бұрын 1960 жылдың 24 қазанында ең алғаш апат болды. Баллистикалық ракетаны ұшыру кезінде өрт болып, 124 адам қаза тапты. Одан кейінгі қайғылы оқиға 1983 жылы 28 қыркүйекте болды: бортында 2 ғарышкер Виктор Титов пен Владимир Стрекалев бар «Союз» ғарыш кемесі ұшар алдында жарылды. Байқоңыр ғарыш айлағы қызметі басталғалы бері 1200 – ден астам ғарыш апараттары және 1200 –ге жуық континнент аралық баллистикалық зымырандар ұшырылды. Пайдаланылған жылдар ішінде Байқоңырдан 1189 ғарыш апараттары, 1186 континнентаралық баллистикалық зымырандар ұшырылды. Осы мерзім ішіндн ядролық қаруы бар 70 зымыранның ірі апатына жол берілді.Ғарыш алаңын салу ұшін Байқоңырды таңдап алу кезінде бұл жердің елді мекендерден қашық болуы, ракета ұшырудың қауіпсіздігі, қайтіп оралатын ғарыштық объектілер үшін қолайлы қону аймақтарының болуы тағы басқа факторлар ескеріледі. Ғарыш аймағынан зымырандар ғарыш кеңістігіне қарай басты – басты 5 тұрлі мақсатпен ұшырылатынын білеміз.
Біріншісі: зерттеу жұмыстарына арналған ғарыш кемелері. Негізінен алғанда онда зерттеушілер жұмыс істейді.
Екінішсі: тасымал кемелері. Онымен құрал – жабдықтар мен аппаратуралар, адамдардың өмір сүруіне қажетті азық – түлік, су, киім-кешек, ең аржағы оттегіне дейін осы зымырандармен жерден тасымалданады.
Үшіншісі: Әскери мақсаттағы зымырандар. Олардың не зерттеп, не тындырып жатқаны бізге құпия. «Зымыран құралдармен жерде жатқан «Правда» газетінің тақырыптарына оқуға болады» дегенді талай естідік. Демек, ол жердегі қыбырлап жүрген адамдар, әсіресе әскери адамдар не істеп, не тындырып жатыр деген сұраққа жауап алу үшін таптырмайтын құрал. Оның сыртында ғарыш кеңістігінен шапқын салатын лазерь қаруы дегеннің пайда болғанын, отты басы ғарышқа шығып алған соң онға, отызға бөлініп әрқайсысының өз алдында дербес қаруға айналатынын білеміз. Міне, соның бәрінің бабын тауып, аясына келтіретін осы әскери зымырандар.
Төртініші: байланыс – жер серіктері. Біздің түрлі – түрлі құрлықтармен телефон байланысымызды былай қойғанда, үйіміздегі телефондар арналарына дейін осы жер серіктері арқылы жұмыс істейді. Мұны дәлелдеп бүгінде көзқарасы адамға артық.
Бесінші: Планеталық ғарыш кемелері. Осы жерден жеті айлық ғарыш жолы бар Марсқа әлденеше зымырандардың ұшырылғанын білеміз. Айға да алғаш зымырандар осы Байқоңырдан қонып, зымыранның айдан ұшып шығып, жерге қайтып оралуы дер едік. Бұл өткен ғасырдың жетпісінші жылдарында жүзеге асырылған шаруа. Сондай – ақ, «тисе терекке, тимесе бұтаққа» дегендей ғарыш кеңістігіне еркін самғауға қоя берген және текте бір мәліметалып тұратын зымырандар да болды.
ХХ ғасырдағы ұлы оқиғалардың бірі де бірегейі – адамзат тарихында алғаш рет ғарышқа адам ұшырған Байқоңыр ғарыш аймағының дүниеге келуі. Оның тұңғыш қазығы 1955 жылы қаңтар 12 – де қағылды. Байқоңыр ғарыш аймағы-Қызылорда облысының Қармақшы ауданы аумағында орналасқан. Жер аумағы 57км 2 қала статусы 1965 жылы берілді.1
Адамзат баласы жаратылғаннан бері пенде атаулы қиялына қанат байлап, аспан кеңістігіне шығып оның қыр – сырын білуді армандаған. ХХ ғасырдың басында ұшақты ойлап тауып 30 жылдары алғаш зымырандар әуеге самғады. Осы кезден бастау алған зымыран қозғалысы 60 – шы жылдары қанатын кеңге жайды. 1957 жылы 4 қазанда Жердің жасанды серігі ғарышқа шығарылып, 1961 жылы 12 сәуірде өркениетті адамзат тарихында тұңғыш Кеңес Одағының азаматы Ю.А.Гагарин ғарышқа самғады. Міне, осы күннен бастап жыл сайын бүкіл дүниежүзілік ғарышкерлік және авиация күнін айтулы оқиға ретінде атап жүрміз. Бұл дүниежүзін елеңдеткен оқиға біздің жеріміздегі Төретам стансасының түбіндегі Байқоңыр (бұрынғы Ленинск) қаласымен тікелей байланысты.Байқоңыр (1996 жылға дейін Ленинск қаласы) – Қызылорда обл. Қармақшы ауданындағы қала. Төретам т.ж. стансасынан Батысқа қарай 2 км жерде. Сырдария өзенінің оң жағалауында, Тұран жазығының қуаң белдемінде орналасқан. Тұрғыны 53 000 адам (1997). Қаланың іргесі 1955жылы Байқоңыр ғарыш алаңын салуға байланысты қаланған. 1960 жылы қаланың тұрғыны 40 000 –ға, ал 1975 жылы 74 000 – ға жетті. Климаты тым континенттік. Қысы суық, жазы ыстық әрі қуаң.
Қаңтардың көп жылдық орташа температурасы - 110 С, кейбір күндері 350С төмендейді, шілдеде 260 С, кейбір күндері 450 С-қа дейін көтеріледі.
Жауын – шашынның жылдық орташа мөлш. 100 мм шамасында. Байқоңырдың жер қыртысы палеоген кезеңінің құмтасты және тақтасты жыныстарынан түзелген. Оның бетін Сырдария аңғарының шөгінділері жапқан. Шалғында – боз және бозғылт құндақты топырағында баялыш, күйреуік, жусан, сораң шөптесіндер басын. Бірнеше мыңға жерді алып жатқан ұзақ жылдар бойына аса құпия нысан болып саналды. Жергілікті тұрғындар да, әскери мамандар да қаланы «10 алаң» деп атап келген. Ал қалаға іргелес жатқан «Крайний» әуежайы мен көптеген шаруашылық мекемелері және Төретам т.ж.ст. «9-алаңға» кіреді. Қалада Мәскеу авиатция институтының филиялы, электр тех.колледжі, ірі есептеу орталығы, әскери аурухана, емхана, әуежай, электр ст., нан, сыра заттары, түрлі мәдениет ошақтары, көптеген сауда, тұрмыс қажетін өтейтін кәсіпорындар жұмыс істейді. Байқоңыр қаласының орталық алаңына бас конструкторлар С.П.Королев пен М.Г.Янгелдің ескерткіштері, сондай – ақ, тұғырға С.П.Королев құрастырған ғарыш кемесі орнатылған. Қаланың демалыс саябағында ракеталарды сынақтан өткізу кезінде қаза болғандардың (200-ден астам) бауырластар зираты, ғарышты зерттеу тарихы музейі бар. Байқоңыр қаласы мен ғарыш алаңына қажетті құрал-жабдық, техника, құрылыс материалдары, т.б заттар Төретам т.ж.ст. арқылы жеткізіледі. Қала инфроқұрылымына енетін көптеген кәсіпорындар мен мекемелер Байқоңыр ғарыш алаңымен бірге 1993 жылы Ресей Федерациясына 20-жылға жалға берілді.1957 жыл 4 қазанда Байқоңыр ғарыш алаңынан тұңғыш ғарыш ракетасы сәтті ұшырылды.2
Бірінші ғарышкер ұшардан жарты жылдан астам бұрын 1960 жылдың 24 қазанында ең алғаш апат болды. Баллистикалық ракетаны ұшыру кезінде өрт болып, 124 адам қаза тапты. Одан кейінгі қайғылы оқиға 1983 жылы 28 қыркүйекте болды: бортында 2 ғарышкер Виктор Титов пен Владимир Стрекалев бар «Союз» ғарыш кемесі ұшар алдында жарылды. Байқоңыр ғарыш айлағы қызметі басталғалы бері 1200 – ден астам ғарыш апараттары және 1200 –ге жуық континнент аралық баллистикалық зымырандар ұшырылды. Пайдаланылған жылдар ішінде Байқоңырдан 1189 ғарыш апараттары, 1186 континнентаралық баллистикалық зымырандар ұшырылды. Осы мерзім ішіндн ядролық қаруы бар 70 зымыранның ірі апатына жол берілді.Ғарыш алаңын салу ұшін Байқоңырды таңдап алу кезінде бұл жердің елді мекендерден қашық болуы, ракета ұшырудың қауіпсіздігі, қайтіп оралатын ғарыштық объектілер үшін қолайлы қону аймақтарының болуы тағы басқа факторлар ескеріледі. Ғарыш аймағынан зымырандар ғарыш кеңістігіне қарай басты – басты 5 тұрлі мақсатпен ұшырылатынын білеміз.
Біріншісі: зерттеу жұмыстарына арналған ғарыш кемелері. Негізінен алғанда онда зерттеушілер жұмыс істейді.
Екінішсі: тасымал кемелері. Онымен құрал – жабдықтар мен аппаратуралар, адамдардың өмір сүруіне қажетті азық – түлік, су, киім-кешек, ең аржағы оттегіне дейін осы зымырандармен жерден тасымалданады.
Үшіншісі: Әскери мақсаттағы зымырандар. Олардың не зерттеп, не тындырып жатқаны бізге құпия. «Зымыран құралдармен жерде жатқан «Правда» газетінің тақырыптарына оқуға болады» дегенді талай естідік. Демек, ол жердегі қыбырлап жүрген адамдар, әсіресе әскери адамдар не істеп, не тындырып жатыр деген сұраққа жауап алу үшін таптырмайтын құрал. Оның сыртында ғарыш кеңістігінен шапқын салатын лазерь қаруы дегеннің пайда болғанын, отты басы ғарышқа шығып алған соң онға, отызға бөлініп әрқайсысының өз алдында дербес қаруға айналатынын білеміз. Міне, соның бәрінің бабын тауып, аясына келтіретін осы әскери зымырандар.
Төртініші: байланыс – жер серіктері. Біздің түрлі – түрлі құрлықтармен телефон байланысымызды былай қойғанда, үйіміздегі телефондар арналарына дейін осы жер серіктері арқылы жұмыс істейді. Мұны дәлелдеп бүгінде көзқарасы адамға артық.
Бесінші: Планеталық ғарыш кемелері. Осы жерден жеті айлық ғарыш жолы бар Марсқа әлденеше зымырандардың ұшырылғанын білеміз. Айға да алғаш зымырандар осы Байқоңырдан қонып, зымыранның айдан ұшып шығып, жерге қайтып оралуы дер едік. Бұл өткен ғасырдың жетпісінші жылдарында жүзеге асырылған шаруа. Сондай – ақ, «тисе терекке, тимесе бұтаққа» дегендей ғарыш кеңістігіне еркін самғауға қоя берген және текте бір мәліметалып тұратын зымырандар да болды.
Пән: Автоматтандыру, Техника
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 55 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 55 бет
Таңдаулыға:
Қала
Байқоңыр
Таңбасы
Ел
Қазақстан
Статусы
Республикалық маңызы бар қала
Координатасы
Кординаттар: 45037`00`` c.e. 63[0] 19`00``
ш.б. [(]G[) (]O[) (]Я[)]
Құрылған уақыты
1955
Бұрынғы атауы
Ленинск (1996 дейін)
Қала статусы
1965
Жер аумағы
57 км2
Орталығының биіктігі
100 м
Тұрғыны
37 096 [1] адам (2010)
Уақыт белдеуі
UTC+6
Телефон коды
+7 73622
Пошта индекстері
468320-710501
Автомобиль код
94RUS
Ресми сайты
Сілтеме
(қаз.) (орыс.) (ағыл.)
Ортақ қордағы санаты: Байқоңыр
Кіріспе
ХХ ғасырдағы ұлы оқиғалардың бірі де бірегейі - адамзат тарихында алғаш рет ғарышқа адам ұшырған Байқоңыр ғарыш аймағының дүниеге келуі. Оның тұңғыш қазығы 1955 жылы қаңтар 12 - де қағылды. Байқоңыр ғарыш аймағы-Қызылорда облысының Қармақшы ауданы аумағында орналасқан. Жер аумағы 57км 2 қала статусы 1965 жылы берілді.1
Адамзат баласы жаратылғаннан бері пенде атаулы қиялына қанат байлап, аспан кеңістігіне шығып оның қыр - сырын білуді армандаған. ХХ ғасырдың басында ұшақты ойлап тауып 30 жылдары алғаш зымырандар әуеге самғады. Осы кезден бастау алған зымыран қозғалысы 60 - шы жылдары қанатын кеңге жайды. 1957 жылы 4 қазанда Жердің жасанды серігі ғарышқа шығарылып, 1961 жылы 12 сәуірде өркениетті адамзат тарихында тұңғыш Кеңес Одағының азаматы Ю.А.Гагарин ғарышқа самғады. Міне, осы күннен бастап жыл сайын бүкіл дүниежүзілік ғарышкерлік және авиация күнін айтулы оқиға ретінде атап жүрміз. Бұл дүниежүзін елеңдеткен оқиға біздің жеріміздегі Төретам стансасының түбіндегі Байқоңыр (бұрынғы Ленинск) қаласымен тікелей байланысты.Байқоңыр (1996 жылға дейін Ленинск қаласы) - Қызылорда обл. Қармақшы ауданындағы қала. Төретам т.ж. стансасынан Батысқа қарай 2 км жерде. Сырдария өзенінің оң жағалауында, Тұран жазығының қуаң белдемінде орналасқан. Тұрғыны 53 000 адам (1997). Қаланың іргесі 1955жылы Байқоңыр ғарыш алаңын салуға байланысты қаланған. 1960 жылы қаланың тұрғыны 40 000 - ға, ал 1975 жылы 74 000 - ға жетті. Климаты тым континенттік. Қысы суық, жазы ыстық әрі қуаң.
Қаңтардың көп жылдық орташа температурасы - 110 С, кейбір күндері 350С төмендейді, шілдеде 260 С, кейбір күндері 450 С-қа дейін көтеріледі.
Жауын - шашынның жылдық орташа мөлш. 100 мм шамасында. Байқоңырдың жер қыртысы палеоген кезеңінің құмтасты және тақтасты жыныстарынан түзелген. Оның бетін Сырдария аңғарының шөгінділері жапқан. Шалғында - боз және бозғылт құндақты топырағында баялыш, күйреуік, жусан, сораң шөптесіндер басын. Бірнеше мыңға жерді алып жатқан ұзақ жылдар бойына аса құпия нысан болып саналды. Жергілікті тұрғындар да, әскери мамандар да қаланы 10 алаң деп атап келген. Ал қалаға іргелес жатқан Крайний әуежайы мен көптеген шаруашылық мекемелері және Төретам т.ж.ст. 9-алаңға кіреді. Қалада Мәскеу авиатция институтының филиялы, электр тех.колледжі, ірі есептеу орталығы, әскери аурухана, емхана, әуежай, электр ст., нан, сыра заттары, түрлі мәдениет ошақтары, көптеген сауда, тұрмыс қажетін өтейтін кәсіпорындар жұмыс істейді. Байқоңыр қаласының орталық алаңына бас конструкторлар С.П.Королев пен М.Г.Янгелдің ескерткіштері, сондай - ақ, тұғырға С.П.Королев құрастырған ғарыш кемесі орнатылған. Қаланың демалыс саябағында ракеталарды сынақтан өткізу кезінде қаза болғандардың (200-ден астам) бауырластар зираты, ғарышты зерттеу тарихы музейі бар. Байқоңыр қаласы мен ғарыш алаңына қажетті құрал-жабдық, техника, құрылыс материалдары, т.б заттар Төретам т.ж.ст. арқылы жеткізіледі. Қала инфроқұрылымына енетін көптеген кәсіпорындар мен мекемелер Байқоңыр ғарыш алаңымен бірге 1993 жылы Ресей Федерациясына 20-жылға жалға берілді.1957 жыл 4 қазанда Байқоңыр ғарыш алаңынан тұңғыш ғарыш ракетасы сәтті ұшырылды.2
Бірінші ғарышкер ұшардан жарты жылдан астам бұрын 1960 жылдың 24 қазанында ең алғаш апат болды. Баллистикалық ракетаны ұшыру кезінде өрт болып, 124 адам қаза тапты. Одан кейінгі қайғылы оқиға 1983 жылы 28 қыркүйекте болды: бортында 2 ғарышкер Виктор Титов пен Владимир Стрекалев бар Союз ғарыш кемесі ұшар алдында жарылды. Байқоңыр ғарыш айлағы қызметі басталғалы бері 1200 - ден астам ғарыш апараттары және 1200 - ге жуық континнент аралық баллистикалық зымырандар ұшырылды. Пайдаланылған жылдар ішінде Байқоңырдан 1189 ғарыш апараттары, 1186 континнентаралық баллистикалық зымырандар ұшырылды. Осы мерзім ішіндн ядролық қаруы бар 70 зымыранның ірі апатына жол берілді.Ғарыш алаңын салу ұшін Байқоңырды таңдап алу кезінде бұл жердің елді мекендерден қашық болуы, ракета ұшырудың қауіпсіздігі, қайтіп оралатын ғарыштық объектілер үшін қолайлы қону аймақтарының болуы тағы басқа факторлар ескеріледі. Ғарыш аймағынан зымырандар ғарыш кеңістігіне қарай басты - басты 5 тұрлі мақсатпен ұшырылатынын білеміз.
Біріншісі: зерттеу жұмыстарына арналған ғарыш кемелері. Негізінен алғанда онда зерттеушілер жұмыс істейді.
Екінішсі: тасымал кемелері. Онымен құрал - жабдықтар мен аппаратуралар, адамдардың өмір сүруіне қажетті азық - түлік, су, киім-кешек, ең аржағы оттегіне дейін осы зымырандармен жерден тасымалданады.
Үшіншісі: Әскери мақсаттағы зымырандар. Олардың не зерттеп, не тындырып жатқаны бізге құпия. Зымыран құралдармен жерде жатқан Правда газетінің тақырыптарына оқуға болады дегенді талай естідік. Демек, ол жердегі қыбырлап жүрген адамдар, әсіресе әскери адамдар не істеп, не тындырып жатыр деген сұраққа жауап алу үшін таптырмайтын құрал. Оның сыртында ғарыш кеңістігінен шапқын салатын лазерь қаруы дегеннің пайда болғанын, отты басы ғарышқа шығып алған соң онға, отызға бөлініп әрқайсысының өз алдында дербес қаруға айналатынын білеміз. Міне, соның бәрінің бабын тауып, аясына келтіретін осы әскери зымырандар.
Төртініші: байланыс - жер серіктері. Біздің түрлі - түрлі құрлықтармен телефон байланысымызды былай қойғанда, үйіміздегі телефондар арналарына дейін осы жер серіктері арқылы жұмыс істейді. Мұны дәлелдеп бүгінде көзқарасы адамға артық.
Бесінші: Планеталық ғарыш кемелері. Осы жерден жеті айлық ғарыш жолы бар Марсқа әлденеше зымырандардың ұшырылғанын білеміз. Айға да алғаш зымырандар осы Байқоңырдан қонып, зымыранның айдан ұшып шығып, жерге қайтып оралуы дер едік. Бұл өткен ғасырдың жетпісінші жылдарында жүзеге асырылған шаруа. Сондай - ақ, тисе терекке, тимесе бұтаққа дегендей ғарыш кеңістігіне еркін самғауға қоя берген және текте бір мәліметалып тұратын зымырандар да болды. Олардың ғылым үшін не бергенін Ресейдің ғарыш кеңістігін зерттеу орталығы біледі, біздің білетініміз жылма - жыл жүздеп ұшырылып жатқан, зымырандардың әрқайсысы Сыр бойының экологиясына белгілі дәрежеде кері әсерін тигізетіндігі.3
Косманавтиканың табыстарын, жетістіктерін айтқан кезде, оның жолындағы қиындықтарды да, тіпті құрбандықтарды да айтпай кетуге болмайды. Сонау Байқоңырдың ортасында генерал Неделин бас болған бір топ ғарыш қызметкерлерінің бейіті жатыр. Олар касмодромда ұшқалы тұрған ракетаның жарылуынан қаза тапқандар. Тамаша азамат - қабілетті инженер Владимир Камаров орбитадағы бар жұмысын атқарып, жерге қона берген кезде паращюттың бауы оралып қалып, келесі жерге қатты соғылып, жарылып кеткен.
Сол сияқты Ақтөбелік жерлесіміз Владимир Пауаев өзінің екі серігімен бірге ғарыш сапарынан қайтып келгенде, кеменің ішкі қабырғасы сөгіліп кетіп, үшеуі бірден қаза тапты. Мұндай құрбандықтар шежіресі, өкінішке орай азаяр емес.
Деректер.Біздің облыс аймағында әлемдегі ең ірі экологиялық қауіпті үш объект - Семей ядролық сынақ полигоны, Сарыағаш әскери полигоны және Байқоңыр ғарыш айлағы орналасқан.
Байқоңыр пайдалануға берілген уақыттан бері 1300 - ге жуық зымыран ұшырылған.
Ақтоғай ауданы жерінің 37%-ы, шет жерінің 93%-ы, Жаңаарқа ауданы жерінің 37%-ы, Ұлытау ауданы жерінің 74%-ы Протон зымыран тасығышының отыны - гептилмен ластанған.
Гептил - адам және жануарларға концерогендік және мутагендік әсері бар улы зат.
Протон зымырантасығышының алғашқы сатысына (5 сатылады) 500 тонна гептил отыны толтырылса, оның бөлініп жерге құлайтын бөлшегінде 10-30 тонна отын жанбай қалады.
Гептилдің концентрациясы бір текше метр ауады - 0,001 ал 1кг топырақта 0,1мг болғанда ғана зиянсыз.
Қазмехонобр кәсіпорнының 1994 жылы жасаған есебінен қарағанда, зымыранның бірінші сатысы құлайтын жерлердегі малдың еті мен сүтіндегі гептил мөлшерден ондаған есе асып кеткен.
Республика аумағында 47 аймаққа зымыран қалдықтары түсетін болса, соның 39-ы біздің облыстың үстінде.
Апаттар
1996ж. 14 мамыр - Союз зымырантасығышы құлады.
1997ж 20 мамыр - Зенит зымырантасығышы құлады.
1999ж 5 шілде - Протон зымырантасығышы құлады.
1999ж - Протон зымырантасығышы құлады.
(Негізінен осындай 37-38 апат болған, бірақ нақты дерек жоқ.)4
4. С.Грибанова, Байконур сегодня и завтра... Новое поколение. 2001.4мая.С.5
І. Тарау Байқоңыр ғарыш айлағының құрылуы және Ресейге жалға берілуі.
1.1 Байқоңыр ғарыш айлағының тарихы
Берлин қаласында Бостандық жауынгері монументін салған атақты құрылысшы генерал - майор Г.М.Шубников Байқоңыр ғарыш кешенін салу жұмыстарына жетекшілік еткені белгілі. Алғаш бетон зауытын, араластыру бөлігін, құм мен тас жинайтын қоймаларды, ағаш өңдейтін цехтарды салу жұмстары басталды. ІІ Дүниежүзілік соғыстың от пен оғын көрген майдангерлер осындай жұмыстардың басы - қасында тұрды. Қиындықтарға қарамастан теміржол мен тасжолдар салынып, бірінші старттық кешенді салу ісі қолға алынды. Төрт ай ішінде старттық нысан ұшрылым қондырғысы орнатылса, аз ғана уақытта монтажды - сынақ корпусы да дайын болды.5
1955 жылдың 5 мамырында сынақшылыр поселкесі, яғни бүгінгі Байқоңыр қаласы салына бастады. Сол жылы 2 маусымда Бас штабтың директивасымен 5 ғылыми - ізденіс сынақ полигонының ұйымдастыру - штаттық құрылымы бекітілді. Міне, осы күн қазір ресми түрде Байқоңыр ғарыш айлағының туған күні болып есептеледі. 1955 жылдың аяғында полигон құрамына 26 әскери бөлім кірді. Бірінші болп автомобиль батальоны, авиациялық бөлім, қорғау ротасы және госпиталь құрылды. Ал жыл соңына қарай полигондағы әскерилер 1900-ге, жұмысшылар 664- ке жетті. 1957 жылы 15 мамырда полигоннан бірінші Р-7 континентарлық баллистикалық зымыраны (ұзындығы 32 метр салмағы 273 тонна, жердегі тарту күші 3940 кН, қашықтығы 8600 километр) ұшырылды. 6
Байқоңыр деген кім өзі? Есімін ерекшелеп айтатындай не еңбегі бар? Келесі кезекте осыған оралайық. Оны ауқатты, дәулеті мол, парасаты биік, белгілі тұлға болған деп тану дұрыс. Жаз жайлауы Арқада өтіп, қыстауға Сырға құлайтын ежелгі дәстүр баршамызға белгілі. Сол үрдіс оның да тіршілігіне тән келеді. Ол кезде Қарсақбай, Сарысуды бойлап, Қарамола, Тайлақ, Қармақшы атырабын қыстау дағдылы дәстүр болған. Қырда бір пәле, Сырда мың пәле дейтін ескі қағида жаз айына жуықтап айтылған жайт. Өйткені, сона мен маса мазалап, қарақұрт шаққан қайғылы оқиға да көп кездескен. Алайда, қыста қар қалың түспей, мал аяғымен жүріп, азығын тауып жейтін жайлы жағдай Арқа үшін тіпті тиімді. Сондықтан, маңғырған малы барлар Сырды сағалайды.
Байқоңыр бай болған, жыл сайын жақын - туысымен келіп, елмен етене араласқан адам. Жомарт жан кедей - кепшікке көмектесіп, бәсіре берген, түліктің түрінен тиісінше үлес таратқан. Жергілікті тұрғындардың оны ерекше құрметтеуінің бір себебі де содан. Мына әңгіме соған сабақтас. Бір жылы құс ұзаққа созылып, көктем кешігеді. Содан, үйреншікті мезгіл өтсе де, әліптің артын күтеді. Мамыржай мамыр туғанда жердің тоңы жібіп, өзен арасынан асады. Маңайды су басып, өткелді ағыс бұзады да, бүкіл мал - жан әбігерге түседі. Абырой болғанда, тұрғылықты халықтың көмегімен бай ауылы арғы бетке әрең табан тигізеді. Бұған ризашылық білідіріп, Байқоңыр оларға бір үйір жылқы сыйлайды.
5. Н.Шәкішев, Ғарыш кешені мерекесі президент және Халық газеті. №23 8.06.2007ж 8-бет.
Сонда бір ақсақал: Пейіліңе рахмет, біздің де құрметті қабыл ал. Бұдан былай мына өзен Байқоңыр болсын, - деп бата беріпті. Айтушылардың сөзіне қарағанда, сол өзен алғашқы атауын әлі жоғалтпапты. Қармақшылық қаламгер Қали Шыңғысов мнадай дерек келтіреді: Байқоңырдың үш әйелі болған. Солардың бірі Сырда қалып, елге қымызмұрындық тарапты. Ал, енді байдың тұңғыш ұлы Атығай (оның денесі Ақшиге (Байқоңырға жуық) қойылып, күйдірілген қыштан бейіт тұрғызылған) қыстың қатал уақытында кенеттен ауруға шалдығып, Арыста көз жұмған. Мұн естіп, Байқоңыр қос ат жегіп жетеді. Сөйтіп, қабырғасымен кеңесіп, көне қыстаудағы қара жерге аманаттап, арулап жерлейді. Жаз шыға арнайы келіп, қыш күйдіріп, басын қарайтқан екен. Байқоңырдың ауа райын алдын - ала болжап білетін қасиеті де болған деседі. ... Күз ауа малшылар күтпеген жағдайға тап болады. Қойды қанша қаумаласа да, қораға баспайды. Отарды бастаған қоңыршұнақ тіксініп, әлденеден үрікке сыңай танытады. Әбден шаршаған шопан жігіт болған істі Байқоңырға баяндайды. Мал жайын маңдайынан танитын ол бір сұмдықтың белгісін біліп, отарды еркіне жіберуді тапсырады. Содан өздері отарға ілесе - ілесе, бүгінгі Байқоңрға бет алады. Араға күн салып буырқанған боран тұрып, үш тәулік бойы тынбайды. Әйтеуір, қалың қамысты ықтап, қой басы аман қалпты. Біз мұнша мәліметті ақтарған Байқоңырдың тікелей ұрпағы Кәрім Байділдаев болатын. Жалпы, шежіреге ой жүгіртсек, Байқоңырдың үлкен ұлы Атғай 1871 жылы 28 жасында өмірден өткен. Ол кезде бел баласы Байділдә бес жаста екен. Байділдә 1914 жылы қайтыс болды. Оның үлкен ұлы Түсіпбай 1890 жылы туылған.Сол Түсіпбайдың ұлы Кәрім бүгінде зейнетте. Қазіргі кезде әлемге әйгілі Байқоңыр ғарыш айлағының бабасының есімімен байланысты екеніне ол шәк келтірмейді.6
Байқоңыр - ғарыш алаңы. Қызылорда обл. Қармақшы ауд. Аумағында орналасқан. Іргесі 1955 жылы қаланған. Ғарыш алаңын салу үшін Байқоңырды таңдап алу кезінде бұл жерді елді мекендерден қашық болуы, экватор жазықтығына жақындығы, ракета ұшырудың қауіпсіздігі, қайтып оралатын ғарыштық объектілер үшін қолайлы қону аймақтарының болуы, т.б. факторлар ескерілді. Байқоңырдың басты және көмекші объектілері мен қызмет ету орындары тең аймаққа орналасқан, олар бір - бірімен автомоб. Жолдары және т.ж. арқылы байланысқын.
6.Қ.Шәрібекұлы, Байқоңыр деген кім? Қазақ елі газеті, 18.12.2008ж. 9-бет.
Байқоңырдың негізгі объектілеріне: Тех. туғырлар, старттық кешендер мен ұшу трассасының бойындағы өлшеу бекеттері ғарыш алаңына әр түрлі жіптерді жеткізетін кірме жолдар, т.б. Көмекші және қызмет көрсету объектілеріне: отын, (жанармай) сақтайтын алаң, сұйық оттегі мен азот өндіретін зауоттар,энергия және сумен қамтамассыз ететін жүйелер, байланыс дүйесі, телевизия, т.б. жатады. Байқоңырда ракета тасығыштың әрбір түріне сәйкес бір не бірнеше тех. тұғырлар және олардың әр қайсысына арналып бір не бірнеше старттық кешендер салынған. Байқоңырдың ұшу трассасы Арал теңізімен Камчатка түбегіне дейін созылып жатыр.7
Байқоңырда ракета тасығыштың әрбір түріне сәйкес бір немесе бірнеше техникалық тұғырлар және олардың әрқайсысына орналасқан бірнеше спорттық кешендер салынған. Байқоңырдың ұшу трассасы Арал теңізінен Камчатка түбегіне дейін созылып жатыр. 1957 жылы 4 қазанда Байқоңыр ғарыш алаңынан тұңғыш ғарыш ракетасы сәтті ұшырылды. Ол дүние жүзіндегі ең бірінші жердің жасанды серігін орбитаға шығарды. Байқоңырдан тұңғыш рет Ю.А.Гагарин Восток ғарыш кемесімен ғарышқа аттанды. Байқоңырға одан кейін де ғарыш кеңістігін игеруге көптеген жаңашыл бастамалардың старттық өрнегіне айналады. Байқоңырдан күннің, Айдың, Шолпанның алғашқы жасанды серіктері Восток, Восход, Союз, Прогресс ғарыш кемелері Салют, Мир, орбиталық станциялары, сондай - ақ, зерттеу барлау жұмысын жүргізуге арналған Протон, Зонд, Прогноз, байланыс мақсаты үшін пайдаланатын және метеорал бақылаулар жүргізуге арналған Молния, Экран, Гаризонт, Радуга, Метеор тағы басқа жердің жасанды серіктері ұшырылды. Айды, Марсты және Шолпанды зерттеуге арналған ғарыш апараттары бар РТ-лар Байқоңырдан аттандырылды.[3]
1991 жылы 2 қазанда тұңғыш қазақ ғарышкері Т.Әубәкіров Саюз Т-13 ғарыш кемесімен Байқоңырдан ғарышқа көтерілді. Ресеймен бірлескен бағдарлама бойынша қазақ ғарышкері Т.А.Мұсабаев ғарышта екі рет
(1994-1998) болды. Байқоңыр ғарыш алаңынан салуға әр түрлі мамандықтағы көптеген қазақстандықтар қатысты. Олардың арасында Байқоңыр ғарыш алаңының қызметкерлері Қ.Тоқмұхаммедов, С.Мұхаммедқалиев, Б.Ешімов, Қ.Нұрмұханов, Ә.Исмаилов, М.Құлымгеров, В.Мәжіғұлов, М.Мұқанов тағы басқа болды.
Қазақстан азаматы, ұшқыш-сынақшы, майор М.З.Рафиков алғашқы ғарышкерлер тобында Ю.А.Гагаринмен бірге дайындықтан өтті. Байқоңыр ғарыш алаңы 1991 жылы Қ.Р-сының қаласына қайтарылып, 1993 жылы Ресей Федерациясына берілді. Байқоңыр кешенін Қ.Р-сы аумағына 30-35 мың тонна улы заттар таралады. Ракеталардан түскен қалдықтар Қарағанды, Павлодар, Шығыс-Қазақстан облыстарына зиян келтіреді.[4]
Салмағы 83,6 килограмм жер серігі ғарышта 92 тәулік болғаны белгілі. Жерді 1400 рет айналып өткен жер серігінің жүріп өткен қашықтығы 60 миллион шақырымды құрады. Міне, осылайша ғарыш ғасыры басталған болатын.5Бүгінгі Байқоңырдың тарихы туралы ел ішінде естеліктераз емес. Оларды сана таразысына салсақ, бір шындықтың беті ашылатындай. Байқауымызша, Байқоңыр кісі аты екен де, соның құрметіне жердің осылай аталуын халық құп көрген. Деректер бойынша Байқоңыр шамамен 1816 жылы туылып, 1896 жылы 80 жасында қайтыс болған. Оның кенже ұлы Жетпісбай өмірден өтерінде: Мен әкемнің жасынан да астым. Әкем мені жетпісінде көргенін білдіріп, Жетпісбай атаған. Қазір 89-ға шақтым, депті. Демек, туған уақыты ХІХ ғасырдың басы. Байқоңыр кешенін пайдаланудың экол. зардаптары байқалды. Байқоңыр кешенінен Қ.Р аумағына жылына 30-35 мың т улы заттар таралады. Ракеталардан түскен қалдықтар Қарағанды, Павлодар және Шығыс Қазақстан облыстарына зиян келтірді.[13]
7. М. Мұханов,Қ.Базарбаев, Байқоңыр Қазақ Ұлттық энциклопедиясы Т-2, Алматы 2004 59-60 бет
1955ж.12 ақпан - Байқоңыр ғарыш аймағын салу жөніндегі шешім қабылданды.1955ж. 12 мамыр - кешеннің құрылысы басталды.1957 ж. Р-Э зымыраны ұшырылды.
1961ж. 12 сәуір - Тарихта тұңғыш ғарышқа адам ұшты. Ю. Гагарин ғарышта болып қайтты.
1991ж. 2 қазан - Қазақтың тыңғыш ғаршкері Т. Әубәкіров ұшты.
1957-95 жж. - Айналадағы ортаға және халық денсаулығына кері ықпал туралы деректер шектеліп келді.
1997ж. 4 қазан - Ресей Федерациясы Байқоңыр кешенін жалға (аренда) алған жағдайда оның аймағындағы экология және табиғатты пайдалану мәселесі жөніндегі келісімге қол қойды.
1998 ж. 21 қазан - табиғатты қорғау заңның бұзылуын болдырмау жөніндегі Қызылорда облыстық қоршаған ортаны қорғау басқармасы ұйғарым шығарды.
1998 ж.қараша - 1999 ж.мамыр ұйғармды орындау туралы Ресей жағымен хат алмасылды. Ресей жағы ұйымдарының барлық тармақтарын орндайтындғы туралы хабардар етті.
1999 ж.29 наурыз - Ресей - Қазақстан комиссия кездесіп, бірлескен хаттамаға қол қойды.
1999ж.2 шілде - Қызылорда облыстық қоршаған ортаны қорғау басқармасы ғарыш айлағынан зымырантасығыштардың ұшуына тыйым салынатыны туралы Ресей жағына ескерту хат жолдада.
1999ж. 5 шілде - Ақаумен ұшырылған Протон зымырантасығышы Қарқаралы ауданының жеріне құлады.
1999ж. 18 қараша - келісімдерге қол қойылды. Келген шығынның орнын толтыру Ресейден талап етілді.
2006ж. Kazsat1 ұшырылды
2011ж. Kazsat2 ұшырылды.[14]
1.2 Қазақстан мен Ресей қарым - қатынастары
Ықылымда ғұлама ғалым Арихимед іздеген жұмыр жердің тірек нүктесі қазақ еліне бұйырып, бүгінде ғалымдастырудың ғаламат негізіне айналды.
Кеңістіктің кіріккен он бес ертегісі сөгілген сәтте де көлеңкеде қаламай, көрші Ресей мемлекетіне жалға беріліп, Байқоңырдың тіршілігі үзілмеді. Ғарыш айлағы - қос мемлекет достығының алтын көпрі891991 жылы 2-ші қазанда тұңғыш қазаұ ғарышкері Т.Әубәкіров СоюзТ-13 ғарыш кемесінен Байқоңырдан ғарышқа көтерілді. Ғарыш айлағының күнтізбесі 1995 жылы 2 - ші маусымнан бастау алады. Дәл сол жылы Төретам қыстағына лейтенант Денежкин бастаған алғашқы әскери құрылыс жасақтары келді. Сөйтіп, жаңа қала бой көтере бастады. Алғашқыда ол Заря, сосын Звездоград, кейін Ленинск, ал бүгінде Байқоңыр аталатын шағын шаһар - шын мәнісінде халықаралық ғарыш астанасы 90Жалпы ғарыш саласын игеруде әлемді өзіне қаратқан Байқоңыр кешенінде қос мемлекеттің үш жүзден асс органдары мен кәсіпорындары бар. Әр қайсысының міндеттері әртүрлі. Ал, мақсаттары бір жұлдызды қалашықты мәртебесін түсірмеу. 1991 жылы Ресей Федерациясы Қазақстан Республикасыныңмемлекеттік егемендігін таныды. Қазақстан Республикасымен Ресей Федерациясы арасындағы дипломатиялық қарым - қатнас 1992 жылдың қазан айында орын алды.1992 жылы - Қазақстан Республикасында Ресей Федерациясының Елшілігі ашылды.1992 жылы - Ресей Федерациясында Қазақстан Республикасының Елшілігі ашылды. Ресей Федерациясында Қазақстан Республикасының Санкт-Петербург қаласындағы Бас Консулдағы және Астрахан мен Омбы қалаларында Консулдықтары жұмыс жасайды.
89.Ә.Уәлиұлы, Байқоңыр айлағының болашағы, Сыр бойы газеті, 12 сәуір 2003 ж 4 бет.
90.А.Тұңғышбаева, Баянды бірліктің жарасымды, Сыр бойы газеті №64 3.06.2003ж 1-2 бет.
Қазақстан Республикасында РЕСЕЙ Федерацциясының Алматы қаласындағы Бас Консулдағы және Орал қаласындағы Консулда жұмыс жасады.
2009 жылдың 14 тамызынан бастап Ресей Федерациясындағы Қазақстан Республикасының Төтенше және Өклетті Елшісі - Зауытбек Тұрсынбеков.
2006 жылдың қараша айынан бастап Қазақстан Республикасының Ресей Федерациясының Төтенше және Өкілетті елшісі - Михаил Николаевич Бочарников Екі жақты ынтымақтастықтың маңызды аспектісі сауда - экономикалық байланыстар болып табылады.91
Тәуелсіздікті алған кезден бастап-ақ Қазақстанның жоғары басшылығы Ресеймен тату көршілік қатнастарды орнату қажеттігі туралы қортындыға келді. Әнгіме шын мәнінде жаңа тарихи жағдайларда екі мемлекет арасындағы өзара қарым - қатнасты үлгісін жасау туралы еді. Басқаша сөзбен айтсақ, Қазақстанның сырқы саяси стратегиясында Ресеймен ынтымақтастыққа бірінші дәрежелі назар аударылады. Қазақстанның пікірі бойынша, екі мемлекеттің әл-ауқаты көп жағдайда халықтар арсында қалыптасқан байланыстардың сақталуына, экономикалық ғылыми-техникалық және гуманитарлық ынтымақтастықтың оң әлеуетінің нығайтылуына, кәзіргі бар қарым- қатнасты кең ауқымды ынтымақтастыққа, үдемелі мемлекетарылық кооперацияға айналдыруға байланысты. Қазақстан мен Ресейдің көп қырлы ынтымақтастығына жол ашатын көптеген факторлар бар. Бұл ортақ тарих, 1,200 мың километрге жуық ұзақтыққа созылатын ортақ шекара, ортақ тіл және ұқсас діл. Сондықтан тату көршілік пен тең құқықты ынтымақтастықтан басқа қандай да бір өзге саясат екі мемлекеттің түбірлі мүдделеріне қайшы келеді.
Байқоңыр ғарыш аймағының мәртебесіне қатысты құжаттардың тарихи маңызы ТМД аумағында болған оқиғалардың тұрғысында осы күндері айрықша көзге түседі. Қара теңіз әскери флоты бойынша Ресей мен Украинаның тайталасы. Армения мен Әзербайжан арасындағы жанжал, Кавказдағы жағдай - мұның бәрі жоғары деңгейдегі қабылданған, жалға алу шарты мен ғарыш айлағын бірлесіп пайдалану туралы саяси шешімнің ұтымдылығын көрсетеді (жыл сайын 115 млн доллар). Қазақстан мен Ресей ғана емес, бүкіл адамзаттың игілігі болып табылатын Байқоңыр ғарыш айлағының мәртебесі жөнінде басқаша шешім қабылдауы мүмкін емес еді. Қалай болғанда да осы күрделі проблемаға өзгеше көзқарас екі елдің ұзақ мерзімді мүдделеріне қайшы келіп, әлемдік косманавтиканың болашағына қатысты қолайсыздық туғызатыны айдан анық.
91. Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы ынтымақтастық туралы
http:www.mfa.kz2011-09-04
Оның үстіне елдің өзара іс-қыймылының терең қатпарлы Факторлары Астана мен Мәскеудің көптеген көкейкесті халқаралық проблемаларға көзқарастарының жақындығын айқындайды, мұның өзі ғалымдық және аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге бағытталған сыртқы саяси өзара іс - қимылға, бастамаларды екі жақты қолдауға жәрдемдеседі. Халықаралық сахнадағы ынтымақтастық өзара қарым - қатынастың сапалық жаңа деңгейіне - стратегиялық әріптестік деңгейіне көтерілуге мүмкіндік береді, бұл дегеніміз екі мемлекет басшыларының тұрақты байланыстарын қоса алғанда барлық деңгейлердегң жан - жақты байланыстарды білдіреді.92
Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы этникалық тегіне қарамастан қандай да бір кемсітушіліксіз, шектеусіз немесе артқшылық берместан өздерінің азаматтарның тең құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етеді. Көп ұлтты Ресей Федерациясында тұрып жатқан этникалық қазақтар және көп ұлтты Қазақстан Республикасында тұрып жатқан этникалық орыстар қазақстандық және ресейлік қоғамдардың табиғи бөлігі болып келеді, болып отыр және болып қала береді. Олар тәуелсіздік, демократия және гүлдену жолында екі мемлекеттің де дамуна лайықты үлес қосып келеді және қосатын да болады, олар екі елдің жақындасуы, стратегиялық келешекке арналған қазақстандық - ресейлік қарым - қатнастардың беріктігі факторларының бірі болып табылады.93
Кәзірде Ресей мен Қазақстан арасындағы қарым - қатынасна жарықшақ түсуде, мұның басты мәселесі - Байқоңырдан ұшрылған протондардың Қазақ даласына құлай беруі және оған Қазақстаның немқұрайлы қарамауы (яғни протон ұшыруына тыйым салу, өтемақыны Ресей күткендегіден әлдеқайда артық сұрау,т,т) және ҚР мен РФ арасындағы Байқоңыр ғарыш айлағын пайдаланудың негізгі қағидалары мен шарттары туралы Бас келісімде Байқоңыр ғарыш жайы ауқымында есеп айрысу Қазақстан Республикасы ұлттық валютасында жүреді деген талабына қарамыстан, бұл уағдаластық кейінгі Байқоңыр қаласының мәртебесі туралы Келісімде, төлемдердің барлық түрлері Қазақстанның теңгесімен немесе Ресейдің рубілінде жүргізілетіндігі және мұнда қандай валютамен төлеу құқығы төлеушінің өз еркінде деп ресейлік келісім шартқа қарсы іс - әрекеттер жасауда. Яғни осы Байқоңырға қатысты заңдар бұрмаланып кеткен.[21] Жоғарыда Қазақстан мен Ресей басшылары Байқоңыр ғарыш айлағының мәртебесіне қатысты дұрыс шешім тапқандғы айтылды. Шынайы тату көршілік рухындағы талаптарды күш - жігері ғарыштық зерттеулер саласындағы өзара ынтымақтастықт кеңейтуге ықпал етті. Ресей өзінің ғарыштық бағдарламасының 70 пайызын Байқоңыр ғарыш айлағын пайдаланп жүзеге асырды.
92 Қ. Тоқаев, Қазақстан Ресей қарым-қатнастары, Қазақстан Республикасының дипломатиясы. Алматы 2007ж 73-74 бет.
93. А.NausabayHekimoglu,RusyaFederasy onuveOrtaAsyaDevletleri (Kz,Krg, Oz, Tur, Tac), Rusyanin dis politikasi I Ankara 2007y. 144 s.
Бұл географиялық, экономикалық және технологиялық көзқарас тұрғысынан қолайлы және тиімді ғарыш айлағ болып табылады. Бірақ Қазақстанның да ғарыш айлағының арқасында әлемге танылғанын ұмтпау керек. Қазақстанды зхаңды түрде ғарыштық елдердің қатарна жатқызады, өйткені осы Байқоңырда Қазақстан Ресеймен бірлесіп өзінің ұлттық ғарштық бағдарламасынжүзеге асыруда.94 Сонғы жылдары жалға алу шартмен Байқоңыр кешенінің тұрмыс тіршілігіне байланысты бірқатар маңызды құжаттарды келісу, әзірлеу және қол қою жөніндегі жұмыстар аяқталды, мұның Қазақстан мен Ресейдің әскери - ғарыштық ынтымақтастығын одан әрі дамыту үшін зор маңызы бар. Атап айтқанда төмендегідей құжаттарға қол қойылад: экология және кешен аумағында табиғатты пайдалану туралы, құқық тәртібін қамтамасыз етуде құққ қорғау органдарының өзара іс - қимылы туралы, Байқоңыр кешеніне Ресей Федерацияснан әкелінетін тауарларды және көлік құралдарының кедендік ресімдеу мен бақлаудың жеңілдетілген тіртібі туралы, Ресей бюджетінде Байқоңырды жалға алу төлемі көзделетін болып шешілді. 1999 жылы Ресей 50 млн долларды ақшалай төледі және 65 млн долларды ресейлік тауарларды сатып алуға берді. 2000 жылы жалға алу төлемі ақшалай нысанда толық төленді. Байқоңыр ғарыш айлағын пайдалануды қамтамасыз ету жөніндегі бірлескен қызмет шеберінде өзара тиімді ынтымақтастықты дамыту мақсатында Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы 2004 жылы қаңтардың 9-ына байқоңыр кешенін тиімді пайдалану жөніндегі ынтмақтастқты дамыту туралы келісімге қол қойған. Келісімде Байқоңыр ғарыш айлағының инфрақұрылымының жаңғртудың және оның тарихи маңызы бар нысандарын сақтау маңыздылығы танылды. Қазақстандық және ресейлік мамандар мен ұйымдар бірлескен жобаларды іске асыруға бірдей шарттармен қатсатын болады.
Қазақстан мен Ресей Келісім шеңберінде зымран - ғарыш қызметін жүзеге асыруға байланысты экологиялық қамтамасыз ету және қоршаған ортаны қорғау проблемеларын шешу жөнінде бірлескен жұмыстар жүргізу қажеттігін қарастырады.105Күрделі жағдайлар, әрине бар. Әңгімені, атап айтқанда, Байқоңыр қаласнда тұрақты тұратын Қазақстан үкіметі принциптік тұрғыдан қәзіргі барлық проблемаларды өзара консультациялар арқылы шешуге болады деген пікірді ұстанады. Мұндай практиканы ресейлік тарап та ұстанатынын және оның бірлігі бір нәтежиелер бере бастағанын атап өту керек.
94. Қ Р мен Р Ф арасындағы саяси қарым - қатнасы. Рсеейдің Байқоңыр ғарыш айлағын 50 ж мерзімге жалға алынды http:origin-kz.azattyq.orgconten articl117603html
105.А.Бәймен. Қазақстан мен Ресей Байқоңыр пайдалануды экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуді мақсат тұтады.http: www.inform.kzrusarticle2243911
2008 жылдң 13-14 қарашасында Астана қаласында Байқоңыр ғарыш кешені бойынша Кішікомиссияның он бірінші отырысы болып өтті. Байқоңырдың өзекті мәселелерінің қатарында, медициналқ қызмет көрсету, зымранның құлайтын бөліктері жер тілімінің координаттарын және Байқоңыр қаласының шекарасын анықтау, 2009 жыл халық санағын жүргізу, зейнетақы құқықтарын сақтау, ұшырылымдардың апатқа ұшрағандағы қарым-қатнас тәртібін әзірлеу және т.б осы отырыста талқылады. Байқоңыр ғарыш кешенінде одан әрі бірлесіп тиімді пайдалануға, екі елдің арасындағы құқықтық келісім - шартты жетілдіруге, Байқоңыр қаласы тұрғындарының әлеуметтік мәселелерінің шешуге бағытталған іс - шаралардың жұмыс жоспары айқындалып, хаттамаға қол қойды.95
Ғарыш саласындағы ынтмақтастық қарқынды түрде дамуда. Байқоңыр кешенін бірігіп пайдалану саласында Қазақстан мен Ресей маңызды жұмыстар атқарады. Қазіргі заманға лайық Бәйтерек зымран - ғарыштық кешенін жасау жоспарлар жұмыстар жүргізуде.96
2008 жылғы мамыр айында Спутниктік навигацияның ғаламдық жүйесінің (ГЛОНАСС) жобасы бойынша өзара бірлескен жұмыс туралы және де ғарыштық кеңістікті бейбіт мақсатта зеріттеу саласында үкіметаралық келісімдерге қол қойды.
Күткендегідей, бұл Қазақстанның жаңа ғалымды қажетсінетін өндірістің дамуында қуатты түрткі болатындығына және екі елге өздерінің ғылыми техникалық және интеллектуалды күш - қуатын толық іске асыруға мүмкіндік береді.
Байқоңыр кешенін бірлесе пайдаланудың нормативті-құқықтық базасын жетілдіруі бойынша жұмыс жалғасуда. 2009 жылы Ресей Федерациясы Үкіметі мен Қазақстан Республикас Үкіметі арасндағ Байқоңыр кешеніне келіп - кету және Байқоңыр ғарыш айлағы қзметкерлеріне, Байқоңыр қаласының, Төретам, Ақай ауылды мекендері тұрғындарына медициналық қзмет көрсету жөніндегі келісімге өзгерістер енгізу бойынша хаттамаға қол қойды. Қазіргі таңда ғарыш саласнда өзара әрекеттесу жөнінде екі жақты құжаттардың 14 жобасы кеісілу кезеңінде. Автожол және каммуникация жолдары құрылысы саласнда Қазақстан және Ресей арасындағы ынтымақтастық дамуда.[26]
95.Қ. Тоқаев, Қазақстан Ресей қарым-қатнастары, Қазақстан Республикасының дипломатиясы. Алматы 2007ж 79-80 бет.
96. Н.Назарбаев, Жер кіндігі-Пуповина земли, Казахстанский путь, Астана 2006г 307с.
Ресей Қазақстанның ең ірі сауда әріптесі болып таблады. Екі жақты сауда айналымының үлесі Қазақстан Республикасының бүкіл сыртқы сауда көлемінің 10 пайызынан астамын құрайды.
2010 жылы 10 желтоқсанда Мәскеу қаласында ҰҚШҰ және ТМД самитті барысында екі елдің мемлекет басшылығмен қол қойлған Қазақстан Республикасы Президенті және Ресей Федерацияс Президенті Бірлескен мәлімдемесімен 2011-2012 жылдарға арналған Бірлескен іс-қимыл жоспар бекітілді.
Қазақстан мен Ресей Ресейдің магистральды құбыр желісін пайдалану арқылы қазақстандық көмірсутекті шикізатты тасмалдау мәселелерінде өзара ықпалдасуда, мұнай - газ өндіруші өрісті бірлесіп жаңартуда.
Қазіргі таңда, қазақстандық мұнайды экспорттаудың негізгі еіске қосылған маршуттарының бірі болып Атырау - Самара, Каспий Құбыр желісі Консорциум (КТК), Атасу - Алашанькоу мұнай құбырлары және Ақтау порты есептеледі.
Атырау - Самара мұнай құбыры қазақстандық мұнайдың Транс мұнай құбыр желісі бойынша Одесса, Птиморск, Новороссейск порттарына және Дружба құбыр желісі жүйесімен Солтүстік - Батыс, Орталық және Шығыс Еуропа нарықтарына тасмалданатын ірі экспорттық бағттардың бірі болып табылады.
2009 жылы Атрау-Самара құбыр желісі жүйесімен мұнай тасымалының көлемі 17,5 млн.мұнайды құрады. Бұл көрсеткіш 2008 жылы тасымалданғанмұнаймен салыстырғанда 4% артық.96
Мәдени - гуманитарлық саладағы байланыс одан әрі дамуда 2010 жылы желтоқсанда Тверь облысының Ржев қаласында 100 және 101 қарулы - атқыш бригада әскерлеріне арналған ескерткіш ашылд және Жеңіс поэздің ұйымдастыруы орын алады. Сонымен қатар, Бауыржан Момышұлы атндағы №229 және Әлия Молдағулова атындағы №891 орта мектептерін жаңа оқу - технологиялық жабдқтармен қамтамасз ету аяқталды. Мәскеу метрополитеннің Люблинско-Димитровский линясының бір бекетін Қазақстандық деп атау келісілді. Қазақ мемлекетінің қалыптасуында тарихи маңызға ие ескерткіштерді мәнгі есте қалдыру мақсатында, бірінші қазақ үкіметі Алаш орданың 1917-1920 жылдардағы отырыстары, Бірінші және екінші Жалпы қазақтық съездік өткен, 1913-1918 жылдары Қазақ газетінің редакциясы орналасқан және оның бас редакторы Ахмед Байтұрснов тұрған үйлер демемориалды тақтайшалар қойылды.
97.Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы ынтымақтастық туралы
http:www.mfa.kz2011-09-04
Елшінің РФ Мемлекеттік Даму төрағасы Б.Грызловпен және РФ жетекші ЖОО ректорларымен кездесу нәтежиесінде көпбалалы, жағдайы төмен отбасылардан шыққан жас қазақстандықтар үшін инженерлік - техникалық мамандықтарға қосымша квота бөлу жөнінде келісімге келді.
Екі мемлекет азаматтарның құқықтық теңдігін, халықтардың мәдениетін дамытуды, білім алу, сонымен қатар ұлттық ерекшеліктерді сақтау және дамыту, діни-рухани қажеттіліктері және ана тілінде оқуды қамтамасыз ету үшінжағдайлар жасалды.98
Итерграциялық үрдістер шеңберінде Кедендік Одақтың қызметін жетілдіру ынтымақтастықты нығайтуға үлкен мән беріледі.
Тұтас алғанда, 2010 жлдың ішінде Қазақстан мен Ресей Президенттері 10 рет кездескен. Мұның барлығы екі жақтың қатнастардың тұрақты түрде жаңа сапалы деңгейде көтеріліп, достық, тату көршілік пен стратегиялық әріптестіктің сақталып отырғандығын көрсетеді.
Аталған кездесулер барысында қол жеткен уағдаластықтарды жүзеге асыру екі жақты ынтымақтастықтың деңгейін көтеруге мүмкіндік туғызады.99
98. М.Мурзамадиева Р.Валенка, Қазақстан Болашаққа жол тартқан Қазақстан елшілігію Лондон 1998ж 16-17
99.Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы ынтымақтастық туралы
http:www.mfa.kz2011-09-04
1.3 Қазақстан мен Ресей арасындағы Байқоңырға байланысты халықаралық келісімшарттар.
Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасндағы Байқоңыр қаласының мәртебесі және ондаған атқарушы өкімет органдарын құрудың тәртібі мен олардың мәртебесі туралы келісім (Мәскеу қаласы, 1995 23 желтоқсан) (2009.21.05. берілген өзгерістермен)
Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы Байқоңыр қаласының мәртебесі және ондағ атқарушы өкімет органдарын құрудың тәртібі мен олардың мәртебесі туралы келісім
(Мәскеу қ., 1995 жыл 23 желтоқсан)
(2009.21.05. берілген өзгерістермен)
ҚР 1998 жылғы 22 желтоқсандағы №329-І Заңымен бекітілді
1999 жылғы 19 қаңтарда күшіне енді Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы, бұдан әрі Тараптар деп аталад, 1994 жылғы 28 наурыздағы Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы Байқоңыр ғарыш айлағын пайдаланудың негізгі қағидалары мен шарттары туралы Келісім және Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Ресей Федерациясы Үкіметі арасындағы 1994 жылғы 10 желтоқсандағы Байқоңыр кешенін жалға алу, Шартыбұдан әрі жалға алу Шарты негізінде Тараптардың мүдделерін ескеріп, осы төмендегі Келісімді жасады. 30
Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы Байқоңыр қаласының мәртебесі және ондағы атқарушы өкімет органдарын құрудың тәртібі мен олардың мәртебесі туралы келісімді бекіту туралы
Қазақстан Республикасының Заңы 1998 жылғы 22 желтоқсан №329-І
Мәскеуде 1995 жылғы 23 желтоқсанда қол қойылған Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясының арасындағы Байқоңыр қаласының мәртебесі және ондағы атқаруш өкімет органдарын құрудың тәртібі мен олардың мәртебесі туралы келісім бекітілсін.
Қазақстан Республикасының Президенті
Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы
Арасындағы Байқоңыр қаласының мәртебесі және
Ондағы атқаруш өкімет органдарын құрудың
Тәртібі мен олардың мәртебесі туралы
Келісім
Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы, бұдан әрі Тараптар деп аталады, 1994 жлғы 28 наурыздағ Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы Байқоңыр ғарыш айлағын пайдаланудың негізгі қағидалары мен шарттары туралы Келісім және Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Ресей Федерациясы Үкіметі арасындағ 1994 жылғ 10 желтоқсандағы Байқоңр кешенін жалға алу Шарты бұдан әрі жалға алу Шарты негізінде Тараптардың мүдделерін ескеріп, осы төмендегі Келісімді жасаған.[31]
Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Ресей Федерациясының Үкіметі
Арасындағ Байқоңыр ғарыш айлағында Бәйтерек ғарыш
зымыран кешенін құру туралы Келісім
(Мәскеу қаласы, 2004 ж. 22 желтоқсан)
Бұдан әрі Тараптар деп аталатын Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Ресей Федерациясының Үкіметі, 1994 жылғы 28 наурыздағ Қазақстан Республикас мен Ресей Федерациясы арасындағы Байқоңр ғарыш айлағын пайдаланудың негізгі қағидалар мен шарттары туралы келісімі, 1994 жлғ 15 сәуірдегі Өндірістік, коммерциялық, кредиттік - қаржылық, сақтандру және аралас трансұлттық бірлестіктер құру мен дамытуға жәрдемдесу туралы келісімді, 1994 жылғ 10 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Ресей Федерациясының Үкіметі арасындағы Байқоңыр ғарыш айлағында жұмыстар орындау үшін қажетті тауарларды шекара арқл өткізу тәртібі туралы келісімді басшылққа ала отырып, 2004 жылғы 7 шілдедегі Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Ресей Федерациясының Үкіметі арасындағы құпия ақпараттары өзара қорғау турал келісімнің ережелерін назарға ала отырып, қазақстандық және ресейлік кәсіпорындар мен ұйымдар арасындағ дәстүрлі қалыптасқан өндірістік байлансты және кооперация тереңдетуге,
Байқоңыр ғарыш айлағында экологиялық қауіасіздіктің жоғары деңгейі бар қазіргі заманғы зымыран - ғарыш технологиясын бірлесіп әзірлеуге және енгізуге тілек білдіре отырып, төмендегілер туралы келісті:[32]
2005-2007 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының ғарыш қызметін дамыту туралы
Қазақстан Республикасы Президентінің 2005 жылғы 25 қаңтардағы №1513 Жарлығы
Қазақстан Республикасы ғылыми - техникалық әлеуетін ғарыш қзметінің басым бағыттарына шоғырландру және елдің әлеуметтік - экономикалық дамуы мен қауіпсіздігі міндеттерін шешуге ғарыш технологиялары мен техникасынң үлесін күшейту мақсатында ҚАУЛЫ ЕТЕДІ:
1.Қоса беріліп отрған 2005-2007 жылдарға арналған Қазақстан Республикасында ғарыш қызметін дамыту мемлекеттік бағдарламасы (бұдан әрі - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Байқоңыр
Таңбасы
Ел
Қазақстан
Статусы
Республикалық маңызы бар қала
Координатасы
Кординаттар: 45037`00`` c.e. 63[0] 19`00``
ш.б. [(]G[) (]O[) (]Я[)]
Құрылған уақыты
1955
Бұрынғы атауы
Ленинск (1996 дейін)
Қала статусы
1965
Жер аумағы
57 км2
Орталығының биіктігі
100 м
Тұрғыны
37 096 [1] адам (2010)
Уақыт белдеуі
UTC+6
Телефон коды
+7 73622
Пошта индекстері
468320-710501
Автомобиль код
94RUS
Ресми сайты
Сілтеме
(қаз.) (орыс.) (ағыл.)
Ортақ қордағы санаты: Байқоңыр
Кіріспе
ХХ ғасырдағы ұлы оқиғалардың бірі де бірегейі - адамзат тарихында алғаш рет ғарышқа адам ұшырған Байқоңыр ғарыш аймағының дүниеге келуі. Оның тұңғыш қазығы 1955 жылы қаңтар 12 - де қағылды. Байқоңыр ғарыш аймағы-Қызылорда облысының Қармақшы ауданы аумағында орналасқан. Жер аумағы 57км 2 қала статусы 1965 жылы берілді.1
Адамзат баласы жаратылғаннан бері пенде атаулы қиялына қанат байлап, аспан кеңістігіне шығып оның қыр - сырын білуді армандаған. ХХ ғасырдың басында ұшақты ойлап тауып 30 жылдары алғаш зымырандар әуеге самғады. Осы кезден бастау алған зымыран қозғалысы 60 - шы жылдары қанатын кеңге жайды. 1957 жылы 4 қазанда Жердің жасанды серігі ғарышқа шығарылып, 1961 жылы 12 сәуірде өркениетті адамзат тарихында тұңғыш Кеңес Одағының азаматы Ю.А.Гагарин ғарышқа самғады. Міне, осы күннен бастап жыл сайын бүкіл дүниежүзілік ғарышкерлік және авиация күнін айтулы оқиға ретінде атап жүрміз. Бұл дүниежүзін елеңдеткен оқиға біздің жеріміздегі Төретам стансасының түбіндегі Байқоңыр (бұрынғы Ленинск) қаласымен тікелей байланысты.Байқоңыр (1996 жылға дейін Ленинск қаласы) - Қызылорда обл. Қармақшы ауданындағы қала. Төретам т.ж. стансасынан Батысқа қарай 2 км жерде. Сырдария өзенінің оң жағалауында, Тұран жазығының қуаң белдемінде орналасқан. Тұрғыны 53 000 адам (1997). Қаланың іргесі 1955жылы Байқоңыр ғарыш алаңын салуға байланысты қаланған. 1960 жылы қаланың тұрғыны 40 000 - ға, ал 1975 жылы 74 000 - ға жетті. Климаты тым континенттік. Қысы суық, жазы ыстық әрі қуаң.
Қаңтардың көп жылдық орташа температурасы - 110 С, кейбір күндері 350С төмендейді, шілдеде 260 С, кейбір күндері 450 С-қа дейін көтеріледі.
Жауын - шашынның жылдық орташа мөлш. 100 мм шамасында. Байқоңырдың жер қыртысы палеоген кезеңінің құмтасты және тақтасты жыныстарынан түзелген. Оның бетін Сырдария аңғарының шөгінділері жапқан. Шалғында - боз және бозғылт құндақты топырағында баялыш, күйреуік, жусан, сораң шөптесіндер басын. Бірнеше мыңға жерді алып жатқан ұзақ жылдар бойына аса құпия нысан болып саналды. Жергілікті тұрғындар да, әскери мамандар да қаланы 10 алаң деп атап келген. Ал қалаға іргелес жатқан Крайний әуежайы мен көптеген шаруашылық мекемелері және Төретам т.ж.ст. 9-алаңға кіреді. Қалада Мәскеу авиатция институтының филиялы, электр тех.колледжі, ірі есептеу орталығы, әскери аурухана, емхана, әуежай, электр ст., нан, сыра заттары, түрлі мәдениет ошақтары, көптеген сауда, тұрмыс қажетін өтейтін кәсіпорындар жұмыс істейді. Байқоңыр қаласының орталық алаңына бас конструкторлар С.П.Королев пен М.Г.Янгелдің ескерткіштері, сондай - ақ, тұғырға С.П.Королев құрастырған ғарыш кемесі орнатылған. Қаланың демалыс саябағында ракеталарды сынақтан өткізу кезінде қаза болғандардың (200-ден астам) бауырластар зираты, ғарышты зерттеу тарихы музейі бар. Байқоңыр қаласы мен ғарыш алаңына қажетті құрал-жабдық, техника, құрылыс материалдары, т.б заттар Төретам т.ж.ст. арқылы жеткізіледі. Қала инфроқұрылымына енетін көптеген кәсіпорындар мен мекемелер Байқоңыр ғарыш алаңымен бірге 1993 жылы Ресей Федерациясына 20-жылға жалға берілді.1957 жыл 4 қазанда Байқоңыр ғарыш алаңынан тұңғыш ғарыш ракетасы сәтті ұшырылды.2
Бірінші ғарышкер ұшардан жарты жылдан астам бұрын 1960 жылдың 24 қазанында ең алғаш апат болды. Баллистикалық ракетаны ұшыру кезінде өрт болып, 124 адам қаза тапты. Одан кейінгі қайғылы оқиға 1983 жылы 28 қыркүйекте болды: бортында 2 ғарышкер Виктор Титов пен Владимир Стрекалев бар Союз ғарыш кемесі ұшар алдында жарылды. Байқоңыр ғарыш айлағы қызметі басталғалы бері 1200 - ден астам ғарыш апараттары және 1200 - ге жуық континнент аралық баллистикалық зымырандар ұшырылды. Пайдаланылған жылдар ішінде Байқоңырдан 1189 ғарыш апараттары, 1186 континнентаралық баллистикалық зымырандар ұшырылды. Осы мерзім ішіндн ядролық қаруы бар 70 зымыранның ірі апатына жол берілді.Ғарыш алаңын салу ұшін Байқоңырды таңдап алу кезінде бұл жердің елді мекендерден қашық болуы, ракета ұшырудың қауіпсіздігі, қайтіп оралатын ғарыштық объектілер үшін қолайлы қону аймақтарының болуы тағы басқа факторлар ескеріледі. Ғарыш аймағынан зымырандар ғарыш кеңістігіне қарай басты - басты 5 тұрлі мақсатпен ұшырылатынын білеміз.
Біріншісі: зерттеу жұмыстарына арналған ғарыш кемелері. Негізінен алғанда онда зерттеушілер жұмыс істейді.
Екінішсі: тасымал кемелері. Онымен құрал - жабдықтар мен аппаратуралар, адамдардың өмір сүруіне қажетті азық - түлік, су, киім-кешек, ең аржағы оттегіне дейін осы зымырандармен жерден тасымалданады.
Үшіншісі: Әскери мақсаттағы зымырандар. Олардың не зерттеп, не тындырып жатқаны бізге құпия. Зымыран құралдармен жерде жатқан Правда газетінің тақырыптарына оқуға болады дегенді талай естідік. Демек, ол жердегі қыбырлап жүрген адамдар, әсіресе әскери адамдар не істеп, не тындырып жатыр деген сұраққа жауап алу үшін таптырмайтын құрал. Оның сыртында ғарыш кеңістігінен шапқын салатын лазерь қаруы дегеннің пайда болғанын, отты басы ғарышқа шығып алған соң онға, отызға бөлініп әрқайсысының өз алдында дербес қаруға айналатынын білеміз. Міне, соның бәрінің бабын тауып, аясына келтіретін осы әскери зымырандар.
Төртініші: байланыс - жер серіктері. Біздің түрлі - түрлі құрлықтармен телефон байланысымызды былай қойғанда, үйіміздегі телефондар арналарына дейін осы жер серіктері арқылы жұмыс істейді. Мұны дәлелдеп бүгінде көзқарасы адамға артық.
Бесінші: Планеталық ғарыш кемелері. Осы жерден жеті айлық ғарыш жолы бар Марсқа әлденеше зымырандардың ұшырылғанын білеміз. Айға да алғаш зымырандар осы Байқоңырдан қонып, зымыранның айдан ұшып шығып, жерге қайтып оралуы дер едік. Бұл өткен ғасырдың жетпісінші жылдарында жүзеге асырылған шаруа. Сондай - ақ, тисе терекке, тимесе бұтаққа дегендей ғарыш кеңістігіне еркін самғауға қоя берген және текте бір мәліметалып тұратын зымырандар да болды. Олардың ғылым үшін не бергенін Ресейдің ғарыш кеңістігін зерттеу орталығы біледі, біздің білетініміз жылма - жыл жүздеп ұшырылып жатқан, зымырандардың әрқайсысы Сыр бойының экологиясына белгілі дәрежеде кері әсерін тигізетіндігі.3
Косманавтиканың табыстарын, жетістіктерін айтқан кезде, оның жолындағы қиындықтарды да, тіпті құрбандықтарды да айтпай кетуге болмайды. Сонау Байқоңырдың ортасында генерал Неделин бас болған бір топ ғарыш қызметкерлерінің бейіті жатыр. Олар касмодромда ұшқалы тұрған ракетаның жарылуынан қаза тапқандар. Тамаша азамат - қабілетті инженер Владимир Камаров орбитадағы бар жұмысын атқарып, жерге қона берген кезде паращюттың бауы оралып қалып, келесі жерге қатты соғылып, жарылып кеткен.
Сол сияқты Ақтөбелік жерлесіміз Владимир Пауаев өзінің екі серігімен бірге ғарыш сапарынан қайтып келгенде, кеменің ішкі қабырғасы сөгіліп кетіп, үшеуі бірден қаза тапты. Мұндай құрбандықтар шежіресі, өкінішке орай азаяр емес.
Деректер.Біздің облыс аймағында әлемдегі ең ірі экологиялық қауіпті үш объект - Семей ядролық сынақ полигоны, Сарыағаш әскери полигоны және Байқоңыр ғарыш айлағы орналасқан.
Байқоңыр пайдалануға берілген уақыттан бері 1300 - ге жуық зымыран ұшырылған.
Ақтоғай ауданы жерінің 37%-ы, шет жерінің 93%-ы, Жаңаарқа ауданы жерінің 37%-ы, Ұлытау ауданы жерінің 74%-ы Протон зымыран тасығышының отыны - гептилмен ластанған.
Гептил - адам және жануарларға концерогендік және мутагендік әсері бар улы зат.
Протон зымырантасығышының алғашқы сатысына (5 сатылады) 500 тонна гептил отыны толтырылса, оның бөлініп жерге құлайтын бөлшегінде 10-30 тонна отын жанбай қалады.
Гептилдің концентрациясы бір текше метр ауады - 0,001 ал 1кг топырақта 0,1мг болғанда ғана зиянсыз.
Қазмехонобр кәсіпорнының 1994 жылы жасаған есебінен қарағанда, зымыранның бірінші сатысы құлайтын жерлердегі малдың еті мен сүтіндегі гептил мөлшерден ондаған есе асып кеткен.
Республика аумағында 47 аймаққа зымыран қалдықтары түсетін болса, соның 39-ы біздің облыстың үстінде.
Апаттар
1996ж. 14 мамыр - Союз зымырантасығышы құлады.
1997ж 20 мамыр - Зенит зымырантасығышы құлады.
1999ж 5 шілде - Протон зымырантасығышы құлады.
1999ж - Протон зымырантасығышы құлады.
(Негізінен осындай 37-38 апат болған, бірақ нақты дерек жоқ.)4
4. С.Грибанова, Байконур сегодня и завтра... Новое поколение. 2001.4мая.С.5
І. Тарау Байқоңыр ғарыш айлағының құрылуы және Ресейге жалға берілуі.
1.1 Байқоңыр ғарыш айлағының тарихы
Берлин қаласында Бостандық жауынгері монументін салған атақты құрылысшы генерал - майор Г.М.Шубников Байқоңыр ғарыш кешенін салу жұмыстарына жетекшілік еткені белгілі. Алғаш бетон зауытын, араластыру бөлігін, құм мен тас жинайтын қоймаларды, ағаш өңдейтін цехтарды салу жұмстары басталды. ІІ Дүниежүзілік соғыстың от пен оғын көрген майдангерлер осындай жұмыстардың басы - қасында тұрды. Қиындықтарға қарамастан теміржол мен тасжолдар салынып, бірінші старттық кешенді салу ісі қолға алынды. Төрт ай ішінде старттық нысан ұшрылым қондырғысы орнатылса, аз ғана уақытта монтажды - сынақ корпусы да дайын болды.5
1955 жылдың 5 мамырында сынақшылыр поселкесі, яғни бүгінгі Байқоңыр қаласы салына бастады. Сол жылы 2 маусымда Бас штабтың директивасымен 5 ғылыми - ізденіс сынақ полигонының ұйымдастыру - штаттық құрылымы бекітілді. Міне, осы күн қазір ресми түрде Байқоңыр ғарыш айлағының туған күні болып есептеледі. 1955 жылдың аяғында полигон құрамына 26 әскери бөлім кірді. Бірінші болп автомобиль батальоны, авиациялық бөлім, қорғау ротасы және госпиталь құрылды. Ал жыл соңына қарай полигондағы әскерилер 1900-ге, жұмысшылар 664- ке жетті. 1957 жылы 15 мамырда полигоннан бірінші Р-7 континентарлық баллистикалық зымыраны (ұзындығы 32 метр салмағы 273 тонна, жердегі тарту күші 3940 кН, қашықтығы 8600 километр) ұшырылды. 6
Байқоңыр деген кім өзі? Есімін ерекшелеп айтатындай не еңбегі бар? Келесі кезекте осыған оралайық. Оны ауқатты, дәулеті мол, парасаты биік, белгілі тұлға болған деп тану дұрыс. Жаз жайлауы Арқада өтіп, қыстауға Сырға құлайтын ежелгі дәстүр баршамызға белгілі. Сол үрдіс оның да тіршілігіне тән келеді. Ол кезде Қарсақбай, Сарысуды бойлап, Қарамола, Тайлақ, Қармақшы атырабын қыстау дағдылы дәстүр болған. Қырда бір пәле, Сырда мың пәле дейтін ескі қағида жаз айына жуықтап айтылған жайт. Өйткені, сона мен маса мазалап, қарақұрт шаққан қайғылы оқиға да көп кездескен. Алайда, қыста қар қалың түспей, мал аяғымен жүріп, азығын тауып жейтін жайлы жағдай Арқа үшін тіпті тиімді. Сондықтан, маңғырған малы барлар Сырды сағалайды.
Байқоңыр бай болған, жыл сайын жақын - туысымен келіп, елмен етене араласқан адам. Жомарт жан кедей - кепшікке көмектесіп, бәсіре берген, түліктің түрінен тиісінше үлес таратқан. Жергілікті тұрғындардың оны ерекше құрметтеуінің бір себебі де содан. Мына әңгіме соған сабақтас. Бір жылы құс ұзаққа созылып, көктем кешігеді. Содан, үйреншікті мезгіл өтсе де, әліптің артын күтеді. Мамыржай мамыр туғанда жердің тоңы жібіп, өзен арасынан асады. Маңайды су басып, өткелді ағыс бұзады да, бүкіл мал - жан әбігерге түседі. Абырой болғанда, тұрғылықты халықтың көмегімен бай ауылы арғы бетке әрең табан тигізеді. Бұған ризашылық білідіріп, Байқоңыр оларға бір үйір жылқы сыйлайды.
5. Н.Шәкішев, Ғарыш кешені мерекесі президент және Халық газеті. №23 8.06.2007ж 8-бет.
Сонда бір ақсақал: Пейіліңе рахмет, біздің де құрметті қабыл ал. Бұдан былай мына өзен Байқоңыр болсын, - деп бата беріпті. Айтушылардың сөзіне қарағанда, сол өзен алғашқы атауын әлі жоғалтпапты. Қармақшылық қаламгер Қали Шыңғысов мнадай дерек келтіреді: Байқоңырдың үш әйелі болған. Солардың бірі Сырда қалып, елге қымызмұрындық тарапты. Ал, енді байдың тұңғыш ұлы Атығай (оның денесі Ақшиге (Байқоңырға жуық) қойылып, күйдірілген қыштан бейіт тұрғызылған) қыстың қатал уақытында кенеттен ауруға шалдығып, Арыста көз жұмған. Мұн естіп, Байқоңыр қос ат жегіп жетеді. Сөйтіп, қабырғасымен кеңесіп, көне қыстаудағы қара жерге аманаттап, арулап жерлейді. Жаз шыға арнайы келіп, қыш күйдіріп, басын қарайтқан екен. Байқоңырдың ауа райын алдын - ала болжап білетін қасиеті де болған деседі. ... Күз ауа малшылар күтпеген жағдайға тап болады. Қойды қанша қаумаласа да, қораға баспайды. Отарды бастаған қоңыршұнақ тіксініп, әлденеден үрікке сыңай танытады. Әбден шаршаған шопан жігіт болған істі Байқоңырға баяндайды. Мал жайын маңдайынан танитын ол бір сұмдықтың белгісін біліп, отарды еркіне жіберуді тапсырады. Содан өздері отарға ілесе - ілесе, бүгінгі Байқоңрға бет алады. Араға күн салып буырқанған боран тұрып, үш тәулік бойы тынбайды. Әйтеуір, қалың қамысты ықтап, қой басы аман қалпты. Біз мұнша мәліметті ақтарған Байқоңырдың тікелей ұрпағы Кәрім Байділдаев болатын. Жалпы, шежіреге ой жүгіртсек, Байқоңырдың үлкен ұлы Атғай 1871 жылы 28 жасында өмірден өткен. Ол кезде бел баласы Байділдә бес жаста екен. Байділдә 1914 жылы қайтыс болды. Оның үлкен ұлы Түсіпбай 1890 жылы туылған.Сол Түсіпбайдың ұлы Кәрім бүгінде зейнетте. Қазіргі кезде әлемге әйгілі Байқоңыр ғарыш айлағының бабасының есімімен байланысты екеніне ол шәк келтірмейді.6
Байқоңыр - ғарыш алаңы. Қызылорда обл. Қармақшы ауд. Аумағында орналасқан. Іргесі 1955 жылы қаланған. Ғарыш алаңын салу үшін Байқоңырды таңдап алу кезінде бұл жерді елді мекендерден қашық болуы, экватор жазықтығына жақындығы, ракета ұшырудың қауіпсіздігі, қайтып оралатын ғарыштық объектілер үшін қолайлы қону аймақтарының болуы, т.б. факторлар ескерілді. Байқоңырдың басты және көмекші объектілері мен қызмет ету орындары тең аймаққа орналасқан, олар бір - бірімен автомоб. Жолдары және т.ж. арқылы байланысқын.
6.Қ.Шәрібекұлы, Байқоңыр деген кім? Қазақ елі газеті, 18.12.2008ж. 9-бет.
Байқоңырдың негізгі объектілеріне: Тех. туғырлар, старттық кешендер мен ұшу трассасының бойындағы өлшеу бекеттері ғарыш алаңына әр түрлі жіптерді жеткізетін кірме жолдар, т.б. Көмекші және қызмет көрсету объектілеріне: отын, (жанармай) сақтайтын алаң, сұйық оттегі мен азот өндіретін зауоттар,энергия және сумен қамтамассыз ететін жүйелер, байланыс дүйесі, телевизия, т.б. жатады. Байқоңырда ракета тасығыштың әрбір түріне сәйкес бір не бірнеше тех. тұғырлар және олардың әр қайсысына арналып бір не бірнеше старттық кешендер салынған. Байқоңырдың ұшу трассасы Арал теңізімен Камчатка түбегіне дейін созылып жатыр.7
Байқоңырда ракета тасығыштың әрбір түріне сәйкес бір немесе бірнеше техникалық тұғырлар және олардың әрқайсысына орналасқан бірнеше спорттық кешендер салынған. Байқоңырдың ұшу трассасы Арал теңізінен Камчатка түбегіне дейін созылып жатыр. 1957 жылы 4 қазанда Байқоңыр ғарыш алаңынан тұңғыш ғарыш ракетасы сәтті ұшырылды. Ол дүние жүзіндегі ең бірінші жердің жасанды серігін орбитаға шығарды. Байқоңырдан тұңғыш рет Ю.А.Гагарин Восток ғарыш кемесімен ғарышқа аттанды. Байқоңырға одан кейін де ғарыш кеңістігін игеруге көптеген жаңашыл бастамалардың старттық өрнегіне айналады. Байқоңырдан күннің, Айдың, Шолпанның алғашқы жасанды серіктері Восток, Восход, Союз, Прогресс ғарыш кемелері Салют, Мир, орбиталық станциялары, сондай - ақ, зерттеу барлау жұмысын жүргізуге арналған Протон, Зонд, Прогноз, байланыс мақсаты үшін пайдаланатын және метеорал бақылаулар жүргізуге арналған Молния, Экран, Гаризонт, Радуга, Метеор тағы басқа жердің жасанды серіктері ұшырылды. Айды, Марсты және Шолпанды зерттеуге арналған ғарыш апараттары бар РТ-лар Байқоңырдан аттандырылды.[3]
1991 жылы 2 қазанда тұңғыш қазақ ғарышкері Т.Әубәкіров Саюз Т-13 ғарыш кемесімен Байқоңырдан ғарышқа көтерілді. Ресеймен бірлескен бағдарлама бойынша қазақ ғарышкері Т.А.Мұсабаев ғарышта екі рет
(1994-1998) болды. Байқоңыр ғарыш алаңынан салуға әр түрлі мамандықтағы көптеген қазақстандықтар қатысты. Олардың арасында Байқоңыр ғарыш алаңының қызметкерлері Қ.Тоқмұхаммедов, С.Мұхаммедқалиев, Б.Ешімов, Қ.Нұрмұханов, Ә.Исмаилов, М.Құлымгеров, В.Мәжіғұлов, М.Мұқанов тағы басқа болды.
Қазақстан азаматы, ұшқыш-сынақшы, майор М.З.Рафиков алғашқы ғарышкерлер тобында Ю.А.Гагаринмен бірге дайындықтан өтті. Байқоңыр ғарыш алаңы 1991 жылы Қ.Р-сының қаласына қайтарылып, 1993 жылы Ресей Федерациясына берілді. Байқоңыр кешенін Қ.Р-сы аумағына 30-35 мың тонна улы заттар таралады. Ракеталардан түскен қалдықтар Қарағанды, Павлодар, Шығыс-Қазақстан облыстарына зиян келтіреді.[4]
Салмағы 83,6 килограмм жер серігі ғарышта 92 тәулік болғаны белгілі. Жерді 1400 рет айналып өткен жер серігінің жүріп өткен қашықтығы 60 миллион шақырымды құрады. Міне, осылайша ғарыш ғасыры басталған болатын.5Бүгінгі Байқоңырдың тарихы туралы ел ішінде естеліктераз емес. Оларды сана таразысына салсақ, бір шындықтың беті ашылатындай. Байқауымызша, Байқоңыр кісі аты екен де, соның құрметіне жердің осылай аталуын халық құп көрген. Деректер бойынша Байқоңыр шамамен 1816 жылы туылып, 1896 жылы 80 жасында қайтыс болған. Оның кенже ұлы Жетпісбай өмірден өтерінде: Мен әкемнің жасынан да астым. Әкем мені жетпісінде көргенін білдіріп, Жетпісбай атаған. Қазір 89-ға шақтым, депті. Демек, туған уақыты ХІХ ғасырдың басы. Байқоңыр кешенін пайдаланудың экол. зардаптары байқалды. Байқоңыр кешенінен Қ.Р аумағына жылына 30-35 мың т улы заттар таралады. Ракеталардан түскен қалдықтар Қарағанды, Павлодар және Шығыс Қазақстан облыстарына зиян келтірді.[13]
7. М. Мұханов,Қ.Базарбаев, Байқоңыр Қазақ Ұлттық энциклопедиясы Т-2, Алматы 2004 59-60 бет
1955ж.12 ақпан - Байқоңыр ғарыш аймағын салу жөніндегі шешім қабылданды.1955ж. 12 мамыр - кешеннің құрылысы басталды.1957 ж. Р-Э зымыраны ұшырылды.
1961ж. 12 сәуір - Тарихта тұңғыш ғарышқа адам ұшты. Ю. Гагарин ғарышта болып қайтты.
1991ж. 2 қазан - Қазақтың тыңғыш ғаршкері Т. Әубәкіров ұшты.
1957-95 жж. - Айналадағы ортаға және халық денсаулығына кері ықпал туралы деректер шектеліп келді.
1997ж. 4 қазан - Ресей Федерациясы Байқоңыр кешенін жалға (аренда) алған жағдайда оның аймағындағы экология және табиғатты пайдалану мәселесі жөніндегі келісімге қол қойды.
1998 ж. 21 қазан - табиғатты қорғау заңның бұзылуын болдырмау жөніндегі Қызылорда облыстық қоршаған ортаны қорғау басқармасы ұйғарым шығарды.
1998 ж.қараша - 1999 ж.мамыр ұйғармды орындау туралы Ресей жағымен хат алмасылды. Ресей жағы ұйымдарының барлық тармақтарын орндайтындғы туралы хабардар етті.
1999 ж.29 наурыз - Ресей - Қазақстан комиссия кездесіп, бірлескен хаттамаға қол қойды.
1999ж.2 шілде - Қызылорда облыстық қоршаған ортаны қорғау басқармасы ғарыш айлағынан зымырантасығыштардың ұшуына тыйым салынатыны туралы Ресей жағына ескерту хат жолдада.
1999ж. 5 шілде - Ақаумен ұшырылған Протон зымырантасығышы Қарқаралы ауданының жеріне құлады.
1999ж. 18 қараша - келісімдерге қол қойылды. Келген шығынның орнын толтыру Ресейден талап етілді.
2006ж. Kazsat1 ұшырылды
2011ж. Kazsat2 ұшырылды.[14]
1.2 Қазақстан мен Ресей қарым - қатынастары
Ықылымда ғұлама ғалым Арихимед іздеген жұмыр жердің тірек нүктесі қазақ еліне бұйырып, бүгінде ғалымдастырудың ғаламат негізіне айналды.
Кеңістіктің кіріккен он бес ертегісі сөгілген сәтте де көлеңкеде қаламай, көрші Ресей мемлекетіне жалға беріліп, Байқоңырдың тіршілігі үзілмеді. Ғарыш айлағы - қос мемлекет достығының алтын көпрі891991 жылы 2-ші қазанда тұңғыш қазаұ ғарышкері Т.Әубәкіров СоюзТ-13 ғарыш кемесінен Байқоңырдан ғарышқа көтерілді. Ғарыш айлағының күнтізбесі 1995 жылы 2 - ші маусымнан бастау алады. Дәл сол жылы Төретам қыстағына лейтенант Денежкин бастаған алғашқы әскери құрылыс жасақтары келді. Сөйтіп, жаңа қала бой көтере бастады. Алғашқыда ол Заря, сосын Звездоград, кейін Ленинск, ал бүгінде Байқоңыр аталатын шағын шаһар - шын мәнісінде халықаралық ғарыш астанасы 90Жалпы ғарыш саласын игеруде әлемді өзіне қаратқан Байқоңыр кешенінде қос мемлекеттің үш жүзден асс органдары мен кәсіпорындары бар. Әр қайсысының міндеттері әртүрлі. Ал, мақсаттары бір жұлдызды қалашықты мәртебесін түсірмеу. 1991 жылы Ресей Федерациясы Қазақстан Республикасыныңмемлекеттік егемендігін таныды. Қазақстан Республикасымен Ресей Федерациясы арасындағы дипломатиялық қарым - қатнас 1992 жылдың қазан айында орын алды.1992 жылы - Қазақстан Республикасында Ресей Федерациясының Елшілігі ашылды.1992 жылы - Ресей Федерациясында Қазақстан Республикасының Елшілігі ашылды. Ресей Федерациясында Қазақстан Республикасының Санкт-Петербург қаласындағы Бас Консулдағы және Астрахан мен Омбы қалаларында Консулдықтары жұмыс жасайды.
89.Ә.Уәлиұлы, Байқоңыр айлағының болашағы, Сыр бойы газеті, 12 сәуір 2003 ж 4 бет.
90.А.Тұңғышбаева, Баянды бірліктің жарасымды, Сыр бойы газеті №64 3.06.2003ж 1-2 бет.
Қазақстан Республикасында РЕСЕЙ Федерацциясының Алматы қаласындағы Бас Консулдағы және Орал қаласындағы Консулда жұмыс жасады.
2009 жылдың 14 тамызынан бастап Ресей Федерациясындағы Қазақстан Республикасының Төтенше және Өклетті Елшісі - Зауытбек Тұрсынбеков.
2006 жылдың қараша айынан бастап Қазақстан Республикасының Ресей Федерациясының Төтенше және Өкілетті елшісі - Михаил Николаевич Бочарников Екі жақты ынтымақтастықтың маңызды аспектісі сауда - экономикалық байланыстар болып табылады.91
Тәуелсіздікті алған кезден бастап-ақ Қазақстанның жоғары басшылығы Ресеймен тату көршілік қатнастарды орнату қажеттігі туралы қортындыға келді. Әнгіме шын мәнінде жаңа тарихи жағдайларда екі мемлекет арасындағы өзара қарым - қатнасты үлгісін жасау туралы еді. Басқаша сөзбен айтсақ, Қазақстанның сырқы саяси стратегиясында Ресеймен ынтымақтастыққа бірінші дәрежелі назар аударылады. Қазақстанның пікірі бойынша, екі мемлекеттің әл-ауқаты көп жағдайда халықтар арсында қалыптасқан байланыстардың сақталуына, экономикалық ғылыми-техникалық және гуманитарлық ынтымақтастықтың оң әлеуетінің нығайтылуына, кәзіргі бар қарым- қатнасты кең ауқымды ынтымақтастыққа, үдемелі мемлекетарылық кооперацияға айналдыруға байланысты. Қазақстан мен Ресейдің көп қырлы ынтымақтастығына жол ашатын көптеген факторлар бар. Бұл ортақ тарих, 1,200 мың километрге жуық ұзақтыққа созылатын ортақ шекара, ортақ тіл және ұқсас діл. Сондықтан тату көршілік пен тең құқықты ынтымақтастықтан басқа қандай да бір өзге саясат екі мемлекеттің түбірлі мүдделеріне қайшы келеді.
Байқоңыр ғарыш аймағының мәртебесіне қатысты құжаттардың тарихи маңызы ТМД аумағында болған оқиғалардың тұрғысында осы күндері айрықша көзге түседі. Қара теңіз әскери флоты бойынша Ресей мен Украинаның тайталасы. Армения мен Әзербайжан арасындағы жанжал, Кавказдағы жағдай - мұның бәрі жоғары деңгейдегі қабылданған, жалға алу шарты мен ғарыш айлағын бірлесіп пайдалану туралы саяси шешімнің ұтымдылығын көрсетеді (жыл сайын 115 млн доллар). Қазақстан мен Ресей ғана емес, бүкіл адамзаттың игілігі болып табылатын Байқоңыр ғарыш айлағының мәртебесі жөнінде басқаша шешім қабылдауы мүмкін емес еді. Қалай болғанда да осы күрделі проблемаға өзгеше көзқарас екі елдің ұзақ мерзімді мүдделеріне қайшы келіп, әлемдік косманавтиканың болашағына қатысты қолайсыздық туғызатыны айдан анық.
91. Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы ынтымақтастық туралы
http:www.mfa.kz2011-09-04
Оның үстіне елдің өзара іс-қыймылының терең қатпарлы Факторлары Астана мен Мәскеудің көптеген көкейкесті халқаралық проблемаларға көзқарастарының жақындығын айқындайды, мұның өзі ғалымдық және аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге бағытталған сыртқы саяси өзара іс - қимылға, бастамаларды екі жақты қолдауға жәрдемдеседі. Халықаралық сахнадағы ынтымақтастық өзара қарым - қатынастың сапалық жаңа деңгейіне - стратегиялық әріптестік деңгейіне көтерілуге мүмкіндік береді, бұл дегеніміз екі мемлекет басшыларының тұрақты байланыстарын қоса алғанда барлық деңгейлердегң жан - жақты байланыстарды білдіреді.92
Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы этникалық тегіне қарамастан қандай да бір кемсітушіліксіз, шектеусіз немесе артқшылық берместан өздерінің азаматтарның тең құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етеді. Көп ұлтты Ресей Федерациясында тұрып жатқан этникалық қазақтар және көп ұлтты Қазақстан Республикасында тұрып жатқан этникалық орыстар қазақстандық және ресейлік қоғамдардың табиғи бөлігі болып келеді, болып отыр және болып қала береді. Олар тәуелсіздік, демократия және гүлдену жолында екі мемлекеттің де дамуна лайықты үлес қосып келеді және қосатын да болады, олар екі елдің жақындасуы, стратегиялық келешекке арналған қазақстандық - ресейлік қарым - қатнастардың беріктігі факторларының бірі болып табылады.93
Кәзірде Ресей мен Қазақстан арасындағы қарым - қатынасна жарықшақ түсуде, мұның басты мәселесі - Байқоңырдан ұшрылған протондардың Қазақ даласына құлай беруі және оған Қазақстаның немқұрайлы қарамауы (яғни протон ұшыруына тыйым салу, өтемақыны Ресей күткендегіден әлдеқайда артық сұрау,т,т) және ҚР мен РФ арасындағы Байқоңыр ғарыш айлағын пайдаланудың негізгі қағидалары мен шарттары туралы Бас келісімде Байқоңыр ғарыш жайы ауқымында есеп айрысу Қазақстан Республикасы ұлттық валютасында жүреді деген талабына қарамыстан, бұл уағдаластық кейінгі Байқоңыр қаласының мәртебесі туралы Келісімде, төлемдердің барлық түрлері Қазақстанның теңгесімен немесе Ресейдің рубілінде жүргізілетіндігі және мұнда қандай валютамен төлеу құқығы төлеушінің өз еркінде деп ресейлік келісім шартқа қарсы іс - әрекеттер жасауда. Яғни осы Байқоңырға қатысты заңдар бұрмаланып кеткен.[21] Жоғарыда Қазақстан мен Ресей басшылары Байқоңыр ғарыш айлағының мәртебесіне қатысты дұрыс шешім тапқандғы айтылды. Шынайы тату көршілік рухындағы талаптарды күш - жігері ғарыштық зерттеулер саласындағы өзара ынтымақтастықт кеңейтуге ықпал етті. Ресей өзінің ғарыштық бағдарламасының 70 пайызын Байқоңыр ғарыш айлағын пайдаланп жүзеге асырды.
92 Қ. Тоқаев, Қазақстан Ресей қарым-қатнастары, Қазақстан Республикасының дипломатиясы. Алматы 2007ж 73-74 бет.
93. А.NausabayHekimoglu,RusyaFederasy onuveOrtaAsyaDevletleri (Kz,Krg, Oz, Tur, Tac), Rusyanin dis politikasi I Ankara 2007y. 144 s.
Бұл географиялық, экономикалық және технологиялық көзқарас тұрғысынан қолайлы және тиімді ғарыш айлағ болып табылады. Бірақ Қазақстанның да ғарыш айлағының арқасында әлемге танылғанын ұмтпау керек. Қазақстанды зхаңды түрде ғарыштық елдердің қатарна жатқызады, өйткені осы Байқоңырда Қазақстан Ресеймен бірлесіп өзінің ұлттық ғарштық бағдарламасынжүзеге асыруда.94 Сонғы жылдары жалға алу шартмен Байқоңыр кешенінің тұрмыс тіршілігіне байланысты бірқатар маңызды құжаттарды келісу, әзірлеу және қол қою жөніндегі жұмыстар аяқталды, мұның Қазақстан мен Ресейдің әскери - ғарыштық ынтымақтастығын одан әрі дамыту үшін зор маңызы бар. Атап айтқанда төмендегідей құжаттарға қол қойылад: экология және кешен аумағында табиғатты пайдалану туралы, құқық тәртібін қамтамасыз етуде құққ қорғау органдарының өзара іс - қимылы туралы, Байқоңыр кешеніне Ресей Федерацияснан әкелінетін тауарларды және көлік құралдарының кедендік ресімдеу мен бақлаудың жеңілдетілген тіртібі туралы, Ресей бюджетінде Байқоңырды жалға алу төлемі көзделетін болып шешілді. 1999 жылы Ресей 50 млн долларды ақшалай төледі және 65 млн долларды ресейлік тауарларды сатып алуға берді. 2000 жылы жалға алу төлемі ақшалай нысанда толық төленді. Байқоңыр ғарыш айлағын пайдалануды қамтамасыз ету жөніндегі бірлескен қызмет шеберінде өзара тиімді ынтымақтастықты дамыту мақсатында Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы 2004 жылы қаңтардың 9-ына байқоңыр кешенін тиімді пайдалану жөніндегі ынтмақтастқты дамыту туралы келісімге қол қойған. Келісімде Байқоңыр ғарыш айлағының инфрақұрылымының жаңғртудың және оның тарихи маңызы бар нысандарын сақтау маңыздылығы танылды. Қазақстандық және ресейлік мамандар мен ұйымдар бірлескен жобаларды іске асыруға бірдей шарттармен қатсатын болады.
Қазақстан мен Ресей Келісім шеңберінде зымран - ғарыш қызметін жүзеге асыруға байланысты экологиялық қамтамасыз ету және қоршаған ортаны қорғау проблемеларын шешу жөнінде бірлескен жұмыстар жүргізу қажеттігін қарастырады.105Күрделі жағдайлар, әрине бар. Әңгімені, атап айтқанда, Байқоңыр қаласнда тұрақты тұратын Қазақстан үкіметі принциптік тұрғыдан қәзіргі барлық проблемаларды өзара консультациялар арқылы шешуге болады деген пікірді ұстанады. Мұндай практиканы ресейлік тарап та ұстанатынын және оның бірлігі бір нәтежиелер бере бастағанын атап өту керек.
94. Қ Р мен Р Ф арасындағы саяси қарым - қатнасы. Рсеейдің Байқоңыр ғарыш айлағын 50 ж мерзімге жалға алынды http:origin-kz.azattyq.orgconten articl117603html
105.А.Бәймен. Қазақстан мен Ресей Байқоңыр пайдалануды экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуді мақсат тұтады.http: www.inform.kzrusarticle2243911
2008 жылдң 13-14 қарашасында Астана қаласында Байқоңыр ғарыш кешені бойынша Кішікомиссияның он бірінші отырысы болып өтті. Байқоңырдың өзекті мәселелерінің қатарында, медициналқ қызмет көрсету, зымранның құлайтын бөліктері жер тілімінің координаттарын және Байқоңыр қаласының шекарасын анықтау, 2009 жыл халық санағын жүргізу, зейнетақы құқықтарын сақтау, ұшырылымдардың апатқа ұшрағандағы қарым-қатнас тәртібін әзірлеу және т.б осы отырыста талқылады. Байқоңыр ғарыш кешенінде одан әрі бірлесіп тиімді пайдалануға, екі елдің арасындағы құқықтық келісім - шартты жетілдіруге, Байқоңыр қаласы тұрғындарының әлеуметтік мәселелерінің шешуге бағытталған іс - шаралардың жұмыс жоспары айқындалып, хаттамаға қол қойды.95
Ғарыш саласындағы ынтмақтастық қарқынды түрде дамуда. Байқоңыр кешенін бірігіп пайдалану саласында Қазақстан мен Ресей маңызды жұмыстар атқарады. Қазіргі заманға лайық Бәйтерек зымран - ғарыштық кешенін жасау жоспарлар жұмыстар жүргізуде.96
2008 жылғы мамыр айында Спутниктік навигацияның ғаламдық жүйесінің (ГЛОНАСС) жобасы бойынша өзара бірлескен жұмыс туралы және де ғарыштық кеңістікті бейбіт мақсатта зеріттеу саласында үкіметаралық келісімдерге қол қойды.
Күткендегідей, бұл Қазақстанның жаңа ғалымды қажетсінетін өндірістің дамуында қуатты түрткі болатындығына және екі елге өздерінің ғылыми техникалық және интеллектуалды күш - қуатын толық іске асыруға мүмкіндік береді.
Байқоңыр кешенін бірлесе пайдаланудың нормативті-құқықтық базасын жетілдіруі бойынша жұмыс жалғасуда. 2009 жылы Ресей Федерациясы Үкіметі мен Қазақстан Республикас Үкіметі арасндағ Байқоңыр кешеніне келіп - кету және Байқоңыр ғарыш айлағы қзметкерлеріне, Байқоңыр қаласының, Төретам, Ақай ауылды мекендері тұрғындарына медициналық қзмет көрсету жөніндегі келісімге өзгерістер енгізу бойынша хаттамаға қол қойды. Қазіргі таңда ғарыш саласнда өзара әрекеттесу жөнінде екі жақты құжаттардың 14 жобасы кеісілу кезеңінде. Автожол және каммуникация жолдары құрылысы саласнда Қазақстан және Ресей арасындағы ынтымақтастық дамуда.[26]
95.Қ. Тоқаев, Қазақстан Ресей қарым-қатнастары, Қазақстан Республикасының дипломатиясы. Алматы 2007ж 79-80 бет.
96. Н.Назарбаев, Жер кіндігі-Пуповина земли, Казахстанский путь, Астана 2006г 307с.
Ресей Қазақстанның ең ірі сауда әріптесі болып таблады. Екі жақты сауда айналымының үлесі Қазақстан Республикасының бүкіл сыртқы сауда көлемінің 10 пайызынан астамын құрайды.
2010 жылы 10 желтоқсанда Мәскеу қаласында ҰҚШҰ және ТМД самитті барысында екі елдің мемлекет басшылығмен қол қойлған Қазақстан Республикасы Президенті және Ресей Федерацияс Президенті Бірлескен мәлімдемесімен 2011-2012 жылдарға арналған Бірлескен іс-қимыл жоспар бекітілді.
Қазақстан мен Ресей Ресейдің магистральды құбыр желісін пайдалану арқылы қазақстандық көмірсутекті шикізатты тасмалдау мәселелерінде өзара ықпалдасуда, мұнай - газ өндіруші өрісті бірлесіп жаңартуда.
Қазіргі таңда, қазақстандық мұнайды экспорттаудың негізгі еіске қосылған маршуттарының бірі болып Атырау - Самара, Каспий Құбыр желісі Консорциум (КТК), Атасу - Алашанькоу мұнай құбырлары және Ақтау порты есептеледі.
Атырау - Самара мұнай құбыры қазақстандық мұнайдың Транс мұнай құбыр желісі бойынша Одесса, Птиморск, Новороссейск порттарына және Дружба құбыр желісі жүйесімен Солтүстік - Батыс, Орталық және Шығыс Еуропа нарықтарына тасмалданатын ірі экспорттық бағттардың бірі болып табылады.
2009 жылы Атрау-Самара құбыр желісі жүйесімен мұнай тасымалының көлемі 17,5 млн.мұнайды құрады. Бұл көрсеткіш 2008 жылы тасымалданғанмұнаймен салыстырғанда 4% артық.96
Мәдени - гуманитарлық саладағы байланыс одан әрі дамуда 2010 жылы желтоқсанда Тверь облысының Ржев қаласында 100 және 101 қарулы - атқыш бригада әскерлеріне арналған ескерткіш ашылд және Жеңіс поэздің ұйымдастыруы орын алады. Сонымен қатар, Бауыржан Момышұлы атндағы №229 және Әлия Молдағулова атындағы №891 орта мектептерін жаңа оқу - технологиялық жабдқтармен қамтамасз ету аяқталды. Мәскеу метрополитеннің Люблинско-Димитровский линясының бір бекетін Қазақстандық деп атау келісілді. Қазақ мемлекетінің қалыптасуында тарихи маңызға ие ескерткіштерді мәнгі есте қалдыру мақсатында, бірінші қазақ үкіметі Алаш орданың 1917-1920 жылдардағы отырыстары, Бірінші және екінші Жалпы қазақтық съездік өткен, 1913-1918 жылдары Қазақ газетінің редакциясы орналасқан және оның бас редакторы Ахмед Байтұрснов тұрған үйлер демемориалды тақтайшалар қойылды.
97.Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы ынтымақтастық туралы
http:www.mfa.kz2011-09-04
Елшінің РФ Мемлекеттік Даму төрағасы Б.Грызловпен және РФ жетекші ЖОО ректорларымен кездесу нәтежиесінде көпбалалы, жағдайы төмен отбасылардан шыққан жас қазақстандықтар үшін инженерлік - техникалық мамандықтарға қосымша квота бөлу жөнінде келісімге келді.
Екі мемлекет азаматтарның құқықтық теңдігін, халықтардың мәдениетін дамытуды, білім алу, сонымен қатар ұлттық ерекшеліктерді сақтау және дамыту, діни-рухани қажеттіліктері және ана тілінде оқуды қамтамасыз ету үшінжағдайлар жасалды.98
Итерграциялық үрдістер шеңберінде Кедендік Одақтың қызметін жетілдіру ынтымақтастықты нығайтуға үлкен мән беріледі.
Тұтас алғанда, 2010 жлдың ішінде Қазақстан мен Ресей Президенттері 10 рет кездескен. Мұның барлығы екі жақтың қатнастардың тұрақты түрде жаңа сапалы деңгейде көтеріліп, достық, тату көршілік пен стратегиялық әріптестіктің сақталып отырғандығын көрсетеді.
Аталған кездесулер барысында қол жеткен уағдаластықтарды жүзеге асыру екі жақты ынтымақтастықтың деңгейін көтеруге мүмкіндік туғызады.99
98. М.Мурзамадиева Р.Валенка, Қазақстан Болашаққа жол тартқан Қазақстан елшілігію Лондон 1998ж 16-17
99.Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы ынтымақтастық туралы
http:www.mfa.kz2011-09-04
1.3 Қазақстан мен Ресей арасындағы Байқоңырға байланысты халықаралық келісімшарттар.
Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасндағы Байқоңыр қаласының мәртебесі және ондаған атқарушы өкімет органдарын құрудың тәртібі мен олардың мәртебесі туралы келісім (Мәскеу қаласы, 1995 23 желтоқсан) (2009.21.05. берілген өзгерістермен)
Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы Байқоңыр қаласының мәртебесі және ондағ атқарушы өкімет органдарын құрудың тәртібі мен олардың мәртебесі туралы келісім
(Мәскеу қ., 1995 жыл 23 желтоқсан)
(2009.21.05. берілген өзгерістермен)
ҚР 1998 жылғы 22 желтоқсандағы №329-І Заңымен бекітілді
1999 жылғы 19 қаңтарда күшіне енді Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы, бұдан әрі Тараптар деп аталад, 1994 жылғы 28 наурыздағы Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы Байқоңыр ғарыш айлағын пайдаланудың негізгі қағидалары мен шарттары туралы Келісім және Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Ресей Федерациясы Үкіметі арасындағы 1994 жылғы 10 желтоқсандағы Байқоңыр кешенін жалға алу, Шартыбұдан әрі жалға алу Шарты негізінде Тараптардың мүдделерін ескеріп, осы төмендегі Келісімді жасады. 30
Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы Байқоңыр қаласының мәртебесі және ондағы атқарушы өкімет органдарын құрудың тәртібі мен олардың мәртебесі туралы келісімді бекіту туралы
Қазақстан Республикасының Заңы 1998 жылғы 22 желтоқсан №329-І
Мәскеуде 1995 жылғы 23 желтоқсанда қол қойылған Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясының арасындағы Байқоңыр қаласының мәртебесі және ондағы атқаруш өкімет органдарын құрудың тәртібі мен олардың мәртебесі туралы келісім бекітілсін.
Қазақстан Республикасының Президенті
Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы
Арасындағы Байқоңыр қаласының мәртебесі және
Ондағы атқаруш өкімет органдарын құрудың
Тәртібі мен олардың мәртебесі туралы
Келісім
Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы, бұдан әрі Тараптар деп аталады, 1994 жлғы 28 наурыздағ Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы Байқоңыр ғарыш айлағын пайдаланудың негізгі қағидалары мен шарттары туралы Келісім және Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Ресей Федерациясы Үкіметі арасындағ 1994 жылғ 10 желтоқсандағы Байқоңр кешенін жалға алу Шарты бұдан әрі жалға алу Шарты негізінде Тараптардың мүдделерін ескеріп, осы төмендегі Келісімді жасаған.[31]
Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Ресей Федерациясының Үкіметі
Арасындағ Байқоңыр ғарыш айлағында Бәйтерек ғарыш
зымыран кешенін құру туралы Келісім
(Мәскеу қаласы, 2004 ж. 22 желтоқсан)
Бұдан әрі Тараптар деп аталатын Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Ресей Федерациясының Үкіметі, 1994 жылғы 28 наурыздағ Қазақстан Республикас мен Ресей Федерациясы арасындағы Байқоңр ғарыш айлағын пайдаланудың негізгі қағидалар мен шарттары туралы келісімі, 1994 жлғ 15 сәуірдегі Өндірістік, коммерциялық, кредиттік - қаржылық, сақтандру және аралас трансұлттық бірлестіктер құру мен дамытуға жәрдемдесу туралы келісімді, 1994 жылғ 10 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Ресей Федерациясының Үкіметі арасындағы Байқоңыр ғарыш айлағында жұмыстар орындау үшін қажетті тауарларды шекара арқл өткізу тәртібі туралы келісімді басшылққа ала отырып, 2004 жылғы 7 шілдедегі Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Ресей Федерациясының Үкіметі арасындағы құпия ақпараттары өзара қорғау турал келісімнің ережелерін назарға ала отырып, қазақстандық және ресейлік кәсіпорындар мен ұйымдар арасындағ дәстүрлі қалыптасқан өндірістік байлансты және кооперация тереңдетуге,
Байқоңыр ғарыш айлағында экологиялық қауіасіздіктің жоғары деңгейі бар қазіргі заманғы зымыран - ғарыш технологиясын бірлесіп әзірлеуге және енгізуге тілек білдіре отырып, төмендегілер туралы келісті:[32]
2005-2007 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының ғарыш қызметін дамыту туралы
Қазақстан Республикасы Президентінің 2005 жылғы 25 қаңтардағы №1513 Жарлығы
Қазақстан Республикасы ғылыми - техникалық әлеуетін ғарыш қзметінің басым бағыттарына шоғырландру және елдің әлеуметтік - экономикалық дамуы мен қауіпсіздігі міндеттерін шешуге ғарыш технологиялары мен техникасынң үлесін күшейту мақсатында ҚАУЛЫ ЕТЕДІ:
1.Қоса беріліп отрған 2005-2007 жылдарға арналған Қазақстан Республикасында ғарыш қызметін дамыту мемлекеттік бағдарламасы (бұдан әрі - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz