Қазақстандағы экономикалық реформалар: уақыт талап еткен қажеттiлiк
Қазақстандағы экономикалық реформалар:
уақыт талап еткен қажеттiлiк
Сонау бiр жылдары Қазақстан да бiр тудың астына бiрiгiп, таңның атысы, күннiң батысы мызғымас одақтың игiлiгi үшiн еңбек еткен он бес мемлекеттiң бiрi болатын. Иә, өткен шақпен сөйлеймiз: БОЛАТЫН деп. Өйткенi, бүгiн бiз келешегiне сенiмдi қарайтын Егемен елмiз. Мiне, тәуелсiздiгiмiздiң он төртiншi жылы да аяқталып қалды. Осы уақыт аралығында өзгерiстiң сан түрiн өткердiк. Ең күрделiсi - экономикалық реформалар. Жуырда экономика ғылымының докторы, профессор, ҚР ҰҒА академигi Сағындық САТЫБАЛДИНДI сұхбатқа тартып, нарықтық экономикаға өтудiң әр түрлi кезеңдерiнде елiмiздiң тұңғыш Президентi Нұрсұлтан Назарбаевтың басшылығымен жүргiзiлген Қазақстандағы экономикалық өзгерiстердiң нәтижелерi туралы әңгiме өрбiткен едiк...
- Сағындық Сатыбалдыұлы, Кеңес өкiметiнiң iргесi сөгiлгеннен кейiн, ел қатарлы тәуелсiздiгiн жариялаған Қазақстан экономикасының дағдарысқа ұшырағаны аян. Дегенмен, әр нәрсенiң де өткiншi болатынындай, ол кездер де артта қалды. Бүгiнде экономикамыз бiршама нығайып, ТМД елдерi арасында алдыңғы қатардан көрiнiп келемiз. Сол, кешеден бүгiнге дейiнгi өтпелi кезеңдi «тайға таңба басқандай» етiп сипаттап, жiктеп берсеңiз...
- Өтпелi экономиканың бiрiншi кезеңiнiң соңы мен екiншi кезеңiнiң бас шенi Қазақстанда, әлбетте бүкiл бұрынғы кеңестiк кеңiстiктегi сияқты нақ күйзелiстi жағдаймен сипатталады. 12 мемлекеттiң (Балтық жағалауындағы үш республика өздерiнiң Кеңес Одағы құрамынан шығатыны туралы бұрын мәлiмдеген-дi) үшеуi ғана 1991 жылғы желтоқсанда ТМД-ны құру туралы Келiсiмге қол қойды. Ал экономикасы тұтас тiзбекте әлi қалыптаспаған тоғыз мемлекет жалпы одақтық шаруашылық жүйесiнде төңiректеп, бұл үрдiстен тысқары қалды.
Бастамалар мен ұсыныстар, үдемелi кеңестер, Қазақстан Президентi Н. Назарбаевтың 11 мемлекет басшысымен, үкiметтер төрағаларымен, қоғам қайраткерлерiмен өткiзген кездесулерi және келiссөздерi сол жылғы 21 желтоқсанда Алматы қаласында ТМД құру туралы келiссөзге жасалған хаттамаға қол қоюға жеткiздi. Экономикалық әлеуетi әр түрлi, мүдделерi қайшы келетiн, iшiнара шикiзат өткiзу рыноктары үшiн өзара бәсекелесетiн елдердiң бiрiгуiне қарамастан, құрамы бойынша неғұрлым тар ықпалдастық құрылымдар құру қызметiнiң тиiмдiлiгi жоғары болмаса да, ТМД сол кезеңде өзiнiң қалыптасуымен ғана Еуразия аумағында ұлттық алауыздық негiзiнде мүмкiн болатын азамат соғысының алдын алды деуге болады. Шетелдiк зерттеушiлер мен отандық талдаушылар Н. Назарбаевтың бұрынғы кеңестiк республикаларды ықпалдастыру жөнiндегi бiтiмгерлiк жұмысын бағаламауы былай тұрсын, соңғы уақытқа дейiн бұл фактi жайында ауыз ашпай келдi.
Реформалаудың екiншi кезеңi Қазақстанның егемендiгiн жариялап, шамамен өзiнiң ұлттық валютасын енгiзуге дейiнгi кезеңдi (1991-1993 ж.ж.) қамтиды. Бұл кездегi реформаларды сапалы деп атауға болмайды. Бұлар, әсiресе бюджет және кредит-ақша саласында шалағайлығымен, жартыкеш шараларымен сипатталады. Өйткенi, бұл кезеңде рубль аймағында болған Қазақстан Ресейдiң әлеуметтiк-экономикалық және саяси шешiмдерiне толық тәуелдi едi. Көптеген мәселелердi шегiну және уағдаластық әдiсiмен шешуге тура келдi. Бұл жерде рубль аймағында Қазақстанның мүше болуын дәйектiлiкпен, табандылықпен жақтаған нағыз ықпалдастырушы-бiрiктiрушi ретiнде Н.Ә. Назарбаевтың рөлiн айрықша атап өткен жөн. Алайда, 1993 жылғы шiлдеде Ресейдiң Орталық Банкi оларды Қазақстанға бермей, жаңа 50 рубльдiк белгiлердi енгiздi. Сөйтiп, Ресей үкiметi бiздiң елiмiздi бұл аймақтан шын мәнiсiнде «шығарып жiбердi».
Қазақстан 1991 жылы бұрынғы Кеңес Одағының құрамында қалған соңғы республика едi. 1993 жылы рубль аймағынан шыққаннан кейiн де ол бұрынғы кеңес рубльдерi ұсталынатын бұрынғы кеңестiк кеңiстiктегi жалғыз ел болды. Сондықтан, елге өздерiнiң ұлттық валюталарын енгiзiп үлгерген бұрынғы барлық одақтас республикалардан кеңестiк ақшалардың қыруар легi жауып кеттi. Рабайсыз инфляция туындады, елден тауар легiн әкету басталды, экономикалық ырду-дырду жағдайы белең алды. Осыған орай, Президент Н.Ә. Назарбаевтың байсалдылығы мен батылдығы қажет болды. Ол жарты жылға толмайтын уақыт iшiнде жаңа ұлттық валюта - теңгенiң басылуы мен айналысқа енгiзiлуiн, сөйтiп экономиканы басқаруды қалпына келтiрудi, апаттан құтылуды, елдiң экономикалық егемендiгiн сақтауды ұйымдастыра бiлдi.
Мұндай кезеңдi әлемдiк экономикалық практика трансакционалдық, немесе ымыраға келушiлiк ретiнде белгiлейдi. Оның ерекшелiктерi: бағаларды және сыртқы сауданы ырықтандыру. Инфляциялық үрдiстердiң күшеюi өнiмдер айырбасын, яғни баспабас айырбасты қайта туғызуға әкелдi. Отын-энергетика және минералдық-шикiзат ресурстарына бағаларды еркiн қалыптастыру тетiгiнiң болмауы олардың экспортын және валюта түсiмiн қайтармауын ынталандырды. Инвестициялық саясатта, әлеуметтiк салада, басталған жекешелендiру үрдiстерiнде мемлекеттiк реттеу рөлiнiң төмендеуi, несиелер алу айырбасына халықаралық қаржы ұйымдарының ұсынылымындарына сүйену қажеттiлiгi 1994 жылға дейiн созылды. «Шағын» деп анықтама алған сауда, қоғамдық тамақтану, тұрмыстық қамту, өзге де қызмет көрсету саласы объектiлерiн жекешелендiру басталды. Осы уақыт iшiнде 15 мыңға жуық кәсiпорындар жекешелендiрiлдi.
«Аялдамалармен қозғалыс» ретiнде сипатталатын келесi транзитивтi кезеңде (1994-1998 ж.ж.) дербес макроэкономикалық саясатты қалыптастыру басталды. Өкiнiшке қарай, ол дәйексiз және кешендiлiксiз жүзеге асырылды. Мысалы, берешектердi өтеу үшiн кәсiпорындарға эмиссиондық директивтi кредиттердi беру мен төлемдер жасамау проблемасын шешу әрекетi инфляциялық үрдiстердi тек қана асқындырып жiбердi.
Дәрменсiз кәсiпорындарды сауықтыру және банкрот ету рәсiмдерi әр жерде және әр кезде ойдағыдай болған жоқ. Көп ретте оларды кейiннен сату «ашық емес» тендерлерде едәуiр төмендетiлген бағалар бойынша жүргiзiлдi.
Инвестициялық қаражаттың алғашқы ағысы энергетика, көлiк және байланыс, ауыл шаруашылығы өнiмдерiн ұқсату секiлдi өмiр сүрудi қамтамасыз ететiн объектiлер құрылысына бағытталды. Алайда, бұлар негiзiнен қолдаушы құрылыс болатын. Неге десеңiз, қаржылындырудың жетiспеушiлiгi мен ғылыми-техникалық қамтамасыз етудiң, яғни, жаңаша әзiрлемелердiң болмауы инвестицияларды: техника мен технологияларды енгiзуге мүмкiндiк бермедi. Ғылым, бiлiм саласының, әлеуметтiк-мәдени объектiлерiнiң жағдайы мүшкiл едi. Осы кезеңде Үкiмет балабақшаларын, селолық клубтарды, кiтапханаларды, аудандық ауруханаларды сақтап, уақытша басқаруға берудiң, немесе жұмысын уақытша тоқтата тұрудың орнына оңды-солды сатып, түсiнiксiз шараларды қолданды.
уақыт талап еткен қажеттiлiк
Сонау бiр жылдары Қазақстан да бiр тудың астына бiрiгiп, таңның атысы, күннiң батысы мызғымас одақтың игiлiгi үшiн еңбек еткен он бес мемлекеттiң бiрi болатын. Иә, өткен шақпен сөйлеймiз: БОЛАТЫН деп. Өйткенi, бүгiн бiз келешегiне сенiмдi қарайтын Егемен елмiз. Мiне, тәуелсiздiгiмiздiң он төртiншi жылы да аяқталып қалды. Осы уақыт аралығында өзгерiстiң сан түрiн өткердiк. Ең күрделiсi - экономикалық реформалар. Жуырда экономика ғылымының докторы, профессор, ҚР ҰҒА академигi Сағындық САТЫБАЛДИНДI сұхбатқа тартып, нарықтық экономикаға өтудiң әр түрлi кезеңдерiнде елiмiздiң тұңғыш Президентi Нұрсұлтан Назарбаевтың басшылығымен жүргiзiлген Қазақстандағы экономикалық өзгерiстердiң нәтижелерi туралы әңгiме өрбiткен едiк...
- Сағындық Сатыбалдыұлы, Кеңес өкiметiнiң iргесi сөгiлгеннен кейiн, ел қатарлы тәуелсiздiгiн жариялаған Қазақстан экономикасының дағдарысқа ұшырағаны аян. Дегенмен, әр нәрсенiң де өткiншi болатынындай, ол кездер де артта қалды. Бүгiнде экономикамыз бiршама нығайып, ТМД елдерi арасында алдыңғы қатардан көрiнiп келемiз. Сол, кешеден бүгiнге дейiнгi өтпелi кезеңдi «тайға таңба басқандай» етiп сипаттап, жiктеп берсеңiз...
- Өтпелi экономиканың бiрiншi кезеңiнiң соңы мен екiншi кезеңiнiң бас шенi Қазақстанда, әлбетте бүкiл бұрынғы кеңестiк кеңiстiктегi сияқты нақ күйзелiстi жағдаймен сипатталады. 12 мемлекеттiң (Балтық жағалауындағы үш республика өздерiнiң Кеңес Одағы құрамынан шығатыны туралы бұрын мәлiмдеген-дi) үшеуi ғана 1991 жылғы желтоқсанда ТМД-ны құру туралы Келiсiмге қол қойды. Ал экономикасы тұтас тiзбекте әлi қалыптаспаған тоғыз мемлекет жалпы одақтық шаруашылық жүйесiнде төңiректеп, бұл үрдiстен тысқары қалды.
Бастамалар мен ұсыныстар, үдемелi кеңестер, Қазақстан Президентi Н. Назарбаевтың 11 мемлекет басшысымен, үкiметтер төрағаларымен, қоғам қайраткерлерiмен өткiзген кездесулерi және келiссөздерi сол жылғы 21 желтоқсанда Алматы қаласында ТМД құру туралы келiссөзге жасалған хаттамаға қол қоюға жеткiздi. Экономикалық әлеуетi әр түрлi, мүдделерi қайшы келетiн, iшiнара шикiзат өткiзу рыноктары үшiн өзара бәсекелесетiн елдердiң бiрiгуiне қарамастан, құрамы бойынша неғұрлым тар ықпалдастық құрылымдар құру қызметiнiң тиiмдiлiгi жоғары болмаса да, ТМД сол кезеңде өзiнiң қалыптасуымен ғана Еуразия аумағында ұлттық алауыздық негiзiнде мүмкiн болатын азамат соғысының алдын алды деуге болады. Шетелдiк зерттеушiлер мен отандық талдаушылар Н. Назарбаевтың бұрынғы кеңестiк республикаларды ықпалдастыру жөнiндегi бiтiмгерлiк жұмысын бағаламауы былай тұрсын, соңғы уақытқа дейiн бұл фактi жайында ауыз ашпай келдi.
Реформалаудың екiншi кезеңi Қазақстанның егемендiгiн жариялап, шамамен өзiнiң ұлттық валютасын енгiзуге дейiнгi кезеңдi (1991-1993 ж.ж.) қамтиды. Бұл кездегi реформаларды сапалы деп атауға болмайды. Бұлар, әсiресе бюджет және кредит-ақша саласында шалағайлығымен, жартыкеш шараларымен сипатталады. Өйткенi, бұл кезеңде рубль аймағында болған Қазақстан Ресейдiң әлеуметтiк-экономикалық және саяси шешiмдерiне толық тәуелдi едi. Көптеген мәселелердi шегiну және уағдаластық әдiсiмен шешуге тура келдi. Бұл жерде рубль аймағында Қазақстанның мүше болуын дәйектiлiкпен, табандылықпен жақтаған нағыз ықпалдастырушы-бiрiктiрушi ретiнде Н.Ә. Назарбаевтың рөлiн айрықша атап өткен жөн. Алайда, 1993 жылғы шiлдеде Ресейдiң Орталық Банкi оларды Қазақстанға бермей, жаңа 50 рубльдiк белгiлердi енгiздi. Сөйтiп, Ресей үкiметi бiздiң елiмiздi бұл аймақтан шын мәнiсiнде «шығарып жiбердi».
Қазақстан 1991 жылы бұрынғы Кеңес Одағының құрамында қалған соңғы республика едi. 1993 жылы рубль аймағынан шыққаннан кейiн де ол бұрынғы кеңес рубльдерi ұсталынатын бұрынғы кеңестiк кеңiстiктегi жалғыз ел болды. Сондықтан, елге өздерiнiң ұлттық валюталарын енгiзiп үлгерген бұрынғы барлық одақтас республикалардан кеңестiк ақшалардың қыруар легi жауып кеттi. Рабайсыз инфляция туындады, елден тауар легiн әкету басталды, экономикалық ырду-дырду жағдайы белең алды. Осыған орай, Президент Н.Ә. Назарбаевтың байсалдылығы мен батылдығы қажет болды. Ол жарты жылға толмайтын уақыт iшiнде жаңа ұлттық валюта - теңгенiң басылуы мен айналысқа енгiзiлуiн, сөйтiп экономиканы басқаруды қалпына келтiрудi, апаттан құтылуды, елдiң экономикалық егемендiгiн сақтауды ұйымдастыра бiлдi.
Мұндай кезеңдi әлемдiк экономикалық практика трансакционалдық, немесе ымыраға келушiлiк ретiнде белгiлейдi. Оның ерекшелiктерi: бағаларды және сыртқы сауданы ырықтандыру. Инфляциялық үрдiстердiң күшеюi өнiмдер айырбасын, яғни баспабас айырбасты қайта туғызуға әкелдi. Отын-энергетика және минералдық-шикiзат ресурстарына бағаларды еркiн қалыптастыру тетiгiнiң болмауы олардың экспортын және валюта түсiмiн қайтармауын ынталандырды. Инвестициялық саясатта, әлеуметтiк салада, басталған жекешелендiру үрдiстерiнде мемлекеттiк реттеу рөлiнiң төмендеуi, несиелер алу айырбасына халықаралық қаржы ұйымдарының ұсынылымындарына сүйену қажеттiлiгi 1994 жылға дейiн созылды. «Шағын» деп анықтама алған сауда, қоғамдық тамақтану, тұрмыстық қамту, өзге де қызмет көрсету саласы объектiлерiн жекешелендiру басталды. Осы уақыт iшiнде 15 мыңға жуық кәсiпорындар жекешелендiрiлдi.
«Аялдамалармен қозғалыс» ретiнде сипатталатын келесi транзитивтi кезеңде (1994-1998 ж.ж.) дербес макроэкономикалық саясатты қалыптастыру басталды. Өкiнiшке қарай, ол дәйексiз және кешендiлiксiз жүзеге асырылды. Мысалы, берешектердi өтеу үшiн кәсiпорындарға эмиссиондық директивтi кредиттердi беру мен төлемдер жасамау проблемасын шешу әрекетi инфляциялық үрдiстердi тек қана асқындырып жiбердi.
Дәрменсiз кәсiпорындарды сауықтыру және банкрот ету рәсiмдерi әр жерде және әр кезде ойдағыдай болған жоқ. Көп ретте оларды кейiннен сату «ашық емес» тендерлерде едәуiр төмендетiлген бағалар бойынша жүргiзiлдi.
Инвестициялық қаражаттың алғашқы ағысы энергетика, көлiк және байланыс, ауыл шаруашылығы өнiмдерiн ұқсату секiлдi өмiр сүрудi қамтамасыз ететiн объектiлер құрылысына бағытталды. Алайда, бұлар негiзiнен қолдаушы құрылыс болатын. Неге десеңiз, қаржылындырудың жетiспеушiлiгi мен ғылыми-техникалық қамтамасыз етудiң, яғни, жаңаша әзiрлемелердiң болмауы инвестицияларды: техника мен технологияларды енгiзуге мүмкiндiк бермедi. Ғылым, бiлiм саласының, әлеуметтiк-мәдени объектiлерiнiң жағдайы мүшкiл едi. Осы кезеңде Үкiмет балабақшаларын, селолық клубтарды, кiтапханаларды, аудандық ауруханаларды сақтап, уақытша басқаруға берудiң, немесе жұмысын уақытша тоқтата тұрудың орнына оңды-солды сатып, түсiнiксiз шараларды қолданды.
Қазақстандағы экономикалық реформалар:
уақыт талап еткен қажеттiлiк
Сонау бiр жылдары Қазақстан да бiр тудың астына бiрiгiп, таңның атысы,
күннiң батысы мызғымас одақтың игiлiгi үшiн еңбек еткен он бес мемлекеттiң
бiрi болатын. Иә, өткен шақпен сөйлеймiз: БОЛАТЫН деп. Өйткенi, бүгiн бiз
келешегiне сенiмдi қарайтын Егемен елмiз. Мiне, тәуелсiздiгiмiздiң он
төртiншi жылы да аяқталып қалды. Осы уақыт аралығында өзгерiстiң сан түрiн
өткердiк. Ең күрделiсi - экономикалық реформалар. Жуырда экономика
ғылымының докторы, профессор, ҚР ҰҒА академигi Сағындық САТЫБАЛДИНДI
сұхбатқа тартып, нарықтық экономикаға өтудiң әр түрлi кезеңдерiнде
елiмiздiң тұңғыш Президентi Нұрсұлтан Назарбаевтың басшылығымен жүргiзiлген
Қазақстандағы экономикалық өзгерiстердiң нәтижелерi туралы әңгiме өрбiткен
едiк...
- Сағындық Сатыбалдыұлы, Кеңес өкiметiнiң iргесi сөгiлгеннен кейiн, ел
қатарлы тәуелсiздiгiн жариялаған Қазақстан экономикасының дағдарысқа
ұшырағаны аян. Дегенмен, әр нәрсенiң де өткiншi болатынындай, ол кездер де
артта қалды. Бүгiнде экономикамыз бiршама нығайып, ТМД елдерi арасында
алдыңғы қатардан көрiнiп келемiз. Сол, кешеден бүгiнге дейiнгi өтпелi
кезеңдi тайға таңба басқандай етiп сипаттап, жiктеп берсеңiз...
- Өтпелi экономиканың бiрiншi кезеңiнiң соңы мен екiншi кезеңiнiң бас шенi
Қазақстанда, әлбетте бүкiл бұрынғы кеңестiк кеңiстiктегi сияқты нақ
күйзелiстi жағдаймен сипатталады. 12 мемлекеттiң (Балтық жағалауындағы үш
республика өздерiнiң Кеңес Одағы құрамынан шығатыны туралы бұрын мәлiмдеген-
дi) үшеуi ғана 1991 жылғы желтоқсанда ТМД-ны құру туралы Келiсiмге қол
қойды. Ал экономикасы тұтас тiзбекте әлi қалыптаспаған тоғыз мемлекет жалпы
одақтық шаруашылық жүйесiнде төңiректеп, бұл үрдiстен тысқары қалды.
Бастамалар мен ұсыныстар, үдемелi кеңестер, Қазақстан Президентi Н.
Назарбаевтың 11 мемлекет басшысымен, үкiметтер төрағаларымен, қоғам
қайраткерлерiмен өткiзген кездесулерi және келiссөздерi сол жылғы 21
желтоқсанда Алматы қаласында ТМД құру туралы келiссөзге жасалған хаттамаға
қол қоюға жеткiздi. Экономикалық әлеуетi әр түрлi, мүдделерi қайшы келетiн,
iшiнара шикiзат өткiзу рыноктары үшiн өзара бәсекелесетiн елдердiң
бiрiгуiне қарамастан, құрамы бойынша неғұрлым тар ықпалдастық құрылымдар
құру қызметiнiң тиiмдiлiгi жоғары болмаса да, ТМД сол кезеңде өзiнiң
қалыптасуымен ғана Еуразия аумағында ұлттық алауыздық негiзiнде мүмкiн
болатын азамат соғысының алдын алды деуге болады. Шетелдiк зерттеушiлер мен
отандық талдаушылар Н. Назарбаевтың бұрынғы кеңестiк республикаларды
ықпалдастыру жөнiндегi бiтiмгерлiк жұмысын бағаламауы былай тұрсын, соңғы
уақытқа дейiн бұл фактi жайында ауыз ашпай келдi.
Реформалаудың екiншi кезеңi Қазақстанның егемендiгiн жариялап, шамамен
өзiнiң ұлттық валютасын енгiзуге дейiнгi кезеңдi (1991-1993 ж.ж.) қамтиды.
Бұл кездегi реформаларды сапалы деп атауға болмайды. Бұлар, әсiресе бюджет
және кредит-ақша саласында шалағайлығымен, жартыкеш шараларымен
сипатталады. Өйткенi, бұл кезеңде рубль аймағында болған Қазақстан Ресейдiң
әлеуметтiк-экономикалық және саяси шешiмдерiне толық тәуелдi едi. Көптеген
мәселелердi шегiну және уағдаластық әдiсiмен шешуге тура келдi. Бұл жерде
рубль аймағында Қазақстанның мүше болуын дәйектiлiкпен, табандылықпен
жақтаған нағыз ықпалдастырушы-бiрiктiрушi ретiнде Н.Ә. Назарбаевтың рөлiн
айрықша атап өткен жөн. Алайда, 1993 жылғы шiлдеде Ресейдiң Орталық Банкi
оларды Қазақстанға бермей, жаңа 50 рубльдiк белгiлердi енгiздi. Сөйтiп,
Ресей үкiметi бiздiң елiмiздi бұл аймақтан шын мәнiсiнде шығарып жiбердi.
Қазақстан 1991 жылы бұрынғы Кеңес Одағының құрамында қалған соңғы
республика едi. 1993 жылы рубль аймағынан шыққаннан кейiн де ол бұрынғы
кеңес рубльдерi ұсталынатын бұрынғы кеңестiк кеңiстiктегi жалғыз ел болды.
Сондықтан, елге өздерiнiң ұлттық валюталарын енгiзiп үлгерген бұрынғы
барлық одақтас республикалардан кеңестiк ақшалардың қыруар легi жауып
кеттi. Рабайсыз инфляция туындады, елден тауар легiн әкету басталды,
экономикалық ырду-дырду жағдайы белең алды. Осыған орай, Президент Н.Ә.
Назарбаевтың байсалдылығы мен батылдығы қажет болды. Ол жарты жылға
толмайтын уақыт iшiнде жаңа ұлттық валюта - теңгенiң басылуы мен айналысқа
енгiзiлуiн, сөйтiп экономиканы басқаруды қалпына келтiрудi, апаттан
құтылуды, елдiң экономикалық егемендiгiн сақтауды ұйымдастыра бiлдi.
Мұндай кезеңдi әлемдiк экономикалық практика трансакционалдық, немесе
ымыраға келушiлiк ретiнде белгiлейдi. Оның ерекшелiктерi: бағаларды және
сыртқы сауданы ырықтандыру. Инфляциялық үрдiстердiң күшеюi өнiмдер
айырбасын, яғни баспабас айырбасты қайта туғызуға әкелдi. Отын-энергетика
және минералдық-шикiзат ресурстарына бағаларды еркiн қалыптастыру тетiгiнiң
болмауы олардың экспортын және валюта түсiмiн қайтармауын ынталандырды.
Инвестициялық саясатта, әлеуметтiк салада, басталған жекешелендiру
үрдiстерiнде мемлекеттiк реттеу рөлiнiң төмендеуi, несиелер алу айырбасына
халықаралық қаржы ұйымдарының ұсынылымындарына сүйену қажеттiлiгi 1994
жылға дейiн созылды. Шағын деп анықтама алған сауда, қоғамдық тамақтану,
тұрмыстық қамту, өзге де қызмет көрсету саласы объектiлерiн жекешелендiру
басталды. Осы уақыт iшiнде 15 мыңға жуық кәсiпорындар жекешелендiрiлдi.
Аялдамалармен қозғалыс ретiнде сипатталатын келесi транзитивтi
кезеңде (1994-1998 ж.ж.) дербес макроэкономикалық саясатты қалыптастыру
басталды. Өкiнiшке қарай, ол дәйексiз және кешендiлiксiз жүзеге асырылды.
Мысалы, берешектердi өтеу үшiн кәсiпорындарға эмиссиондық директивтi
кредиттердi беру мен төлемдер жасамау проблемасын шешу әрекетi инфляциялық
үрдiстердi тек қана асқындырып жiбердi.
Дәрменсiз кәсiпорындарды сауықтыру және банкрот ету рәсiмдерi әр жерде және
әр кезде ойдағыдай болған жоқ. Көп ретте оларды кейiннен сату ашық емес
тендерлерде едәуiр төмендетiлген бағалар бойынша жүргiзiлдi.
Инвестициялық қаражаттың алғашқы ағысы энергетика, көлiк және байланыс,
ауыл шаруашылығы өнiмдерiн ұқсату секiлдi өмiр сүрудi қамтамасыз ететiн
объектiлер құрылысына бағытталды. Алайда, бұлар негiзiнен қолдаушы құрылыс
болатын. Неге десеңiз, қаржылындырудың жетiспеушiлiгi мен ғылыми-техникалық
қамтамасыз етудiң, яғни, жаңаша әзiрлемелердiң болмауы инвестицияларды:
техника мен технологияларды енгiзуге мүмкiндiк бермедi. Ғылым, бiлiм
саласының, әлеуметтiк-мәдени объектiлерiнiң жағдайы мүшкiл едi. Осы кезеңде
Үкiмет балабақшаларын, селолық клубтарды, кiтапханаларды, аудандық
ауруханаларды сақтап, уақытша басқаруға берудiң, немесе жұмысын уақытша
тоқтата тұрудың орнына оңды-солды сатып, түсiнiксiз шараларды қолданды.
Сөйтiп, ең алдымен түпкiлiктi халықтың басым көпшiлiгi тұратын ауылдардағы
әлеуметтiк инфрақұрылым жойылып кеттi. Сонымен бiрге, салық салу, бюджет
және банк, сыртқы экономика салаларындағы қатынастарды реттейтiн
нормативтiк-құқықтық база жасала бастады. Мұның өзi мемлекет игiлiгiнен алу
қарқынын күшейте түстi. Бұл үрдiстi жүйелi жүргiзу және әлеуметтiк
әдiлеттiлiк қағидасын iске асыру әрекетi үшiн инвестициялық жекешелендiру
қорлары құрылып, жекешелендiру чектерiн халық арасында бөлу жүргiзiлдi.
Егер Ресейде ваучерлердiң белгiлi құны болып, олардың иелерi сол бағалы
қағаздарды айналысқа жiбере алса, Қазақстанда чектердi инвестициялық
жекешелендiру қорларына ғана орналастыру мүмкiн болды. Осы нобай бойынша
кәсiпорындарды мемлекет иелiгiнен алу мен жекешелендiру акциялар
пакеттерiне инвестициялар орнына олар инвестициялық жекешелендiру
купондарын (ИЖК) алды. Нәтижесiнде сол объектiлердiң көпшiлiгi саналы түрде
банкротталынды, екiншi-үшiншi бiреулерге сатылды, ал жекешелендiру чектерi
былайша алғанда күйiп кеттi. Алайда, кейбiр кәсiпорындар осылайша қағаз
пакеттерден құтылып, жаңа иелердiң қолына барып, тығырықтан шығып қана
қоймай, сонымен бiрге ел экономикасын жандандырып жiбердi. Шағын
жекешелендiру үрдiсiнде шет елдiк инвестициялық капитал мейлiнше кеңiнен
пайдаланылды. Обьектiлердiң бiр бөлiгi шетелдiктерге сатылып, кейбiреулерi
солардың өзiне ұзақ мерзiм бойы басқаруға тапсырылды.
1997 жылы Iшкi жалпы өнiмнiң (IЖӨ) көлемi оның алдындағы жылғымен
салыстырғанда 20%-ға өссе, жүктер тасымалының көлемi - 3,4%-ға,
инвестициялар - 20%-ға, өнеркәсiп өнiмiн шығару - 4%-ға артқан. Алайда,
соңғы цифр шындыққа жанаспайды. Сондықтан, жеке сектордың шаруашылық
қызметiнiң нәтижелерiн IЖӨ-де есепке алудың қабылданған әдiсiнiң
статистикалық иланымдылығы күдiк келтiредi. Үй шаруашылықтарының үлес
салмағы үш еседен аса ұлғайған. Сөйтiп, оның өскелең көлемiн есепке
алмағанда, республикалық өнеркәсiп өндiрiсiнiң көлемi оның алдындағы жылғы
(1995 ж.) көлемiнiң небәрi 91,2 %-ын құрады. Тұтас алғанда, тiптi 1991
жылмен салыстырғанда, кеңестiк экономика негiзiнде ұлттық экономика
қалыптаса бастаған кезде нақтылы IЖӨ-нiң көлемi екi еседен аса азайды,
халықтың басым көпшiлiгiнiң жағдайы тым нашарлады, қоғамда әлеуметтiк
шиеленiс күшейдi. Кентау, Жаңатас және т.б. күйзелiске ұшыраған қалалар
деген ұғым пайда болды. Бұларға, мысалы бұрынғы iрi мекендер саналатын Арал
сияқты өңiрлер де жатқызылды. 1998 жылға қарай елде 500 кәсiпорын жұмысын
толық тоқтатса, мыңға жуық кәсiпорын уақытша жұмыс iстедi, ал 300-ден
астамы толық емес жұмыс күнi режимiне көштi. Республикада өндiрiс пен
тұтыну арасындағы теңгерiмсiздiктен, төлемдер жасамаудың ұлғаюынан,
өнеркәсiптiң ұқсатушы салаларының өндiрiстiк аппараты жүктемесiнiң төмен
болуынан және жұмыс iстеушiлердiң санын орынсыз азайтуға орай еңбек
өнiмдiлiгiнiң төмендеуiнен көрiнiс тапқан жүйелi дағдарыс сақталды. Сонымен
бiрге, айрықша атап өту қажет, халықаралық валюта қоры белгiлеген
макроэкономикалық мақсаттарға формальды түрде қол жеттi. Алайда, әлеуметтiк-
экономикалық ахуал нашарлай бердi, экономикалық жағынан өсудi ынталандыру
шын мәнiсiнде болған жоқ, инфляцияның орташа деңгейi ресми статистика
жариялағаннан (11%) гөрi бiздiң есебiмiз бойынша бiрсыдырғы жоғары (шамамен
14%) едi. Яғни, көрсеткiштердiң қайсыбiр жоғарылауы IЖӨ-нi қосып есептеудiң
қолданылған әдiстемесiнiң ерекшелiктерiнен болды, мұның өзi экономикалық
жандану туралы елес туғызып, үкiмет қызметiн қожырататындай едi. Осындай
көрсеткiштермен Қазақстан өз дамуының келесi кезеңiне шықты.
- Яғни, төртiншi кезеңге...
- Иә, бұл - шешушi кезең, немесе экономика ғылымы пайымдайтындай,
табалдырықты кезең (1998-2000 ж.ж.).
Оңтүстiк-шығыс Азия елдерiндегi, Ресейдегi қаржы дағдарысы Қазақстанға да
соқпай кеткен жоқ. Бiрақ, 1996 жылдан бастап қатаң монетерлық саясат
жүргiзу, бюджет тапшылығын төмен ұстау, жеке секторды дамыту және ең
бастысы, егемендiк ал- ғаннан кейiн шын мәнiсiнде алғаш рет мемлекеттiң
реттеушiлiк рөлiнiң көрiнiс табуы арқасында республика макроэкономикалық
тұрақтылыққа қол жеткiзе алды. Экономиканың нақты секторының қарыштап
қарекет етуi үшiн алғышарттар жасалды. Төлемдер жасамау проблемасы шешiлдi,
салықтардың түсуi - индикативтiк жоспар шегiнде, ауыл шаруашылығында
күйзелiстi жағдайдан шығу белең алды, отын-энергетикалық кешен, басқа да
шикiзат салалары дами түстi, кәсiпкерлiк қызметi, соның iшiнде шетел
инвесторларының қызметiн реттеушi заңнамалық және нормативтiк-құқықтық база
жетiлдiрiлдi. Нақты IЖӨ-нiң өсу қарқыны тұрақтала бастады.
2000 жылға дейiн Қазақстан өтпелi экономиканы құрайтын проблемалардың үлкен
бөлiгiн шеше алды.
Республиканың 2000-2005 жылдардағы даму кезеңi транзиттiк ретiнде
сипатталады. Елiмiз ұзаққа созылған жүйелi дағдарыстан нарықтық
реформалардың онжылдығында тұрақты даму жолына шықты. Бiрақ, бұл
жетiстiктер оңайлықпен келмедi. IЖӨ-нiң көлемi 39%- ға жуық, өнеркәсiп
өндiрiсi 50%-ға төмендедi. Химия және жеңiл өнеркәсiп, машина жасау,
құрылыс материалдары индустриясы iс жүзiнде құлдырап кеттi. Ғылым өз
әлеуетiнен айырылды. Әлеуметтiк сала: медицина, бiлiм беру, мәдениет
күрделi жағдайға тап болды. Жұмыссыздық деңгейi жоғары. 10% шылқыған байлар
мен 10% кедейлер арасындағы кiрiстер айырмасы 11 еседен асады, яғни әлемдiк
индекстер ұсынылымынан 3-4 есе көп.
Экономиканы орнықты ұстау, қоғамдық-саяси үрдiстердi тұрақтандыру,
әлеуметтiк саланы қайтадан жандандыру мынадай шараларды жүзеге асырғанда
ғана мүмкiн: мемлекеттiк реттеу мен бақылауды жандандыру; пәрмендi
институционалдық қайта құру; сыбайлас жемқорлықпен және басқа да
қылмыстармен белсене күресу; энергетикада жоспарлы бағдарламаларды орындау:
жұмыс iстейтiн қуаттарды оңалту, өз энергия ресурстарын айналымға жедел
енгiзу, экспортқа шығарылатындарын жасау есебiнен тапшылықты жою, саланы
модерлендiру және техникалық жағынан қайта жарақтандыру. Тек осы шаралар
елдiң энергетикалық қауiпсiздiгiн қамтамасыз етпек.
Мұнай шығару және өңдеу салаларындағы стратегиялық бағыт - мұнай шығарудың
прогрессивтiк әдiсiн енгiзу, мұнай қайтарымын ұлғайту, көлiк арналарын
тұрғызу және басқалары. Қара металлургия саласында: метал сыйымдылығын
азайту мен экспорттық әлеуеттi ұлғайту; түстi металлургияны дамыту
тиiмдiлiгi жоғары қазiргi саланы құру. Көлiк-коммуникация саласында
халықаралық қызмет көрсету базасы кеңейтiлуi керек. Ауыл шаруашылығы
күйзелiс жайдан шығуға, бәсекелесуге қабiлеттi астық өнiмдерiн бiрсыдырғы
арттыруға, шикiзатты ұқсатуға бағдарланады. Әлеуметтiк саланы қалпына
келтiруге көптеген инвестициялар талап етiледi.
Қазақстан Президентiнiң халыққа Жолдауында белгiленген осынау мiндеттер
кейбiреулерге қол жетпестей болып көрiнгенi бар. Жолдау жарияланғаннан
кейiн қайсыбiр басшылардың бет-әлпетiнен сенiмсiздiк реңi байқалды, ал
оппозиция Президент тапсырмаларын өткiр сынға алды.
Алайда, Қазақстанның әлеуметтiк-экономикалық дамуының 2004 жылғы және
2005 жылдың қаңтарындағы қорытындылары мемлекет басшысы болжамының
дұрыстығын дәлелдейдi. Нақты IЖӨ-нiң өсуi 2003 жылдың сәйкес кезеңiмен
салыстырғанда 9,4% болды. Оның құрылымындағы өндiрiс үлесi - 4,5 %, қызмет
көрсетулер - 50,6 %. Өнеркәсiп өндiрiсiнiң көлемi 9%-ға өсiп, қолданыстағы
бағалармен 47,5 млрд. теңге болды. Кен өнеркәсiбiнде - 12,8%, өңдеу
өнеркәсiбiнде - 4,8%, электр қуатын, газ және су өндiру мен бөлуде - 8,6 %,
ауыл шаруашылығында - 3,5% ұлғайды. Бөлшек тауар айналымы 2005 жылғы
қаңтарда 92,5 млрд. теңге болды, бұл 2004 жылғы қаңтардағыдан 9,9%
көп.Негiзгi капиталға салынған инвестициялар көлемi 2005 жылғы қаңтарда
97,1 млрд. теңгеге тең болды, бұл алдыңғы жылдың сәйкес кезеңiндегiден 61%-
ға жоғары.
2005 жылғы 1 қаңтарда елде 209884 шаруашылық жүргiзушi субъектiлер
тiркелдi, оның iшiнде адам саны 50-ге дейiн, 196952 субъект, iс-қимыл
жасайтын заңды тұлғалар - 157843.
Халықтың нақты ақшалай табыстары 2004 жылғы желтоқсанда 2003 жылмен
салыстырғанда 12,8%-ға, жалақы - 18,5%-ға ұлғайды. Жұмыссыздық деңгейi 2005
жылғы қаңтарда экономика жағынан белсендi халық санының 8,6%-ын құрады.
- Экономиканы орнықты дамытуға жасалған бұл бетбұрыс ненiң есебiнен болды?
- Бұл Президент Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан-2030 деп аталатын
стратегиясын iске асырудың заңды нәтижесi болып табылатыны айқын. Онда:
Отын-энергетика ресурстары негiзгi басымдылық деп, ал шетелдiк
инвестицияларды молынан тарту есебiнен мүнай-газ секторын күрт дамыту -
Қазақстан Республикасы экономикалық дамуының басты қозғаушы күшi деп
жарияланған-ды.
Сол деректерге орай, 2005 жылдан бастап Қазақстан экономикасын халық нақты
сезiнетiн болды, яғни елiмiз өтпелi кезеңнiң соңғы белесi - тактилдi деп
аталатын кезеңге шықты деп қорытынды жасауға болады. Ол Қазақстанның
әлеуметтiк реформалар жағына шұғыл бетбұрыс жасауымен және әлеуметтiк
реформа ретiнде шаруашылық қатынастарының нарықтық моделiн белгiлеумен
сипатталады.
- Президент былтырғы Жолдауында бәсекеге қабiлеттi экономика құру туралы
айтты...
- Иә, осы Жолдауда атап көрсетiлгендей, Өз азаматтары үшiн өмiр сүрудiң
жоғарғы стандарттарын жасай отырып, Қазақстан әлемдегi тиiмдi дамушы
елдердiң қатарына енуi тиiс. Мұны бiз ұлт және экономика бәсекеге қабiлеттi
болғанда жасай аламыз. Осынау мақсаттарға жету үшiн алдыңғылардың
қатарында, мысалы инновациялық экономиканы жасау және шикiзаттық емес
секторды дамыту мiндетi, яғни экономиканың нақты секторын құрылымдық
жағынан қайта құру тiлге тиек етiлдi.
Құрылымдық қайта құруды жүзеге асыру құралдарының бiрi ретiнде
технополистер құру көзделедi. Бұлар - ғылымның, бiлiмнiң және өндiрiстiң,
фирмалар, инновациялық компаниялар, жоғарғы оқу орындары, консультациялық
кәсiпорындар тоғысуының ұйымдастыру нысаны, мемлекеттiң тиiстi бөлiмшелерi
мен муниципалдық органдарын бiрыңғай жоғары тиiмдi бәсекеге қабiлеттi
тетiкке одақтасуы сияқты қазiргi нарықтық жүйенiң аса маңызды буыны. Мұндай
тетiк жасау Қазақстанның индустриалдық-инновациялық дамуының 2010 жылға
дейiнгi стратегиясы Ұлттық бағдарламасында көзделген.
- Қазiргi уақытта кластерлер туралы көп айтылып жүр...
- Бұл - индустриялдық-инновациялық бағдарламаға енетiн перспективалы
тетiктердiң бiрi. Кластерлер - тасқынды әдiспен бәсекеге қабiлеттi
өнiмдердi шығаратын, жоғары технологияларды, яғни, ғылым жасаған және
практикада сыннан өткен бүкiл бiрегей жетiстiк пайдаланылатын шаруашылық
жүргiзудiң жоғарғы индустриалдық нысандары.
- Қазақстанның таяудағы жылдары Дүниежүзiлiк сауда ұйымына мүше болуына
қатысты да жоспарлар бар. Жаңағы, экономиканың бәсекеге қабiлеттiлiгi осы
жерде қажет қой?!
- Бiздiң ырықтанған рыноктарды кеңiнен аша қалған жағдайда қазақстандық
кәсiпорындар өнiмдерiнiң, тiптi iшкi рынокта да бәсекеге қабiлетсiз екенi
айқын болады. Елiмiз екiншi жүйелi дағдарысқа ұшырауы ықтимал. Әрине, бұған
жол беруге болмайды. Ел Президентiнiң Швецияға сапарына орай мемлекеттiк
басқару органдары онда мемлекеттiң экономикалық әр түрлi құрылымдық
өзгерiстерге белсене қатысатынына назар аударды. Бұл дұрыс. Неге? Өйткенi,
экономиканың бәсекеге қабiлеттi болуына ден қоя отырып, мемлекет сонымен
бiрге инфрақұрылымды дамыту жөнiнде өзiне мiндеттеме алады. Онсыз кез
келген жеке күрделi қаржы тиiмдi болмайды.
Қазақстанда жасалып жатқан индустриялдық-инновациялық бағдарламаны iске
асыру, ұлттық инновациялық жүйенi әзiрлеу керек. Бiз жоғарыда сөз еткен
құрылып жатқан ұлттық даму институттарымен қатар, технологиялық парктер
жүйесi дамуда. Бұлардың кейбiреулерiнiң жалпы ұлттық сипаты бар. Алматы
маңындағы Алатау поселкесiнде бұрынғы Қазақстан Ғылым Академиясы
институттарының негiзiнде Ақпараттық технологиялар паркi құрылса, бiрегей
лабороториялық, зерттеу және технологиялық желiлерi сақталған бұрынғы
әскери-өнеркәсiп кешенi негiзiнде Степногорск қаласында сондай парк
құрылды. Курчатов қаласының ұлттық технопарк мәртебесi бар. Онда атомды
бейбiт жағдайда қолданудың технологиялары әзiрленiп, таратылады. Салалық
технопарктер мен аймақтық технопарктердiң арнайы институттары құрылады.
Алайда, технопарктер де, кластерлер де экономиканың дербес моделдерi болып
табылады, олар - оның құрамды, айталық, шаруашылық дамуын неғұрлым жоғары
деңгейге көтеретiн өзгертушi тетiктерi, құралдары iспеттi.
- Әңгiмеңiзге рахмет. Пайлық инвестициялық қор депозитке балама ма?
Қаржы нарығының дамуы, күнделiктi тұрмысқа жұмсалатын қаражаттан бөлек, бос
қаражаты бар кез келген адамды — инвестор, ал оның ақшасын — капитал деп
атауға мүмкiндiк бередi. Бiрақ инвестор атану үшiн, капиталды белгiлi бiр
қаржы құралына инвестициялау керек. Әрине, егер барлық тапқан табысыңыз
күнделiктi ағымдағы қажеттiлiктерге жұмсалатын болған жағдайда, ешқандай
салымдар туралы сөз қозғау артық болар. Ал өзге жағдайда, қаржы нарығы
бүгiнгi таңда потенциалды инвесторларға көптеген мүмкiндiктердi ұсынып
отыр. Қаржы нарығында бiрнеше қаржы құралдарының дамуына байланысты,
инвесторға өз капиталын инвестициялау үшiн, көптеген инвестициялық
баламалардың арасында, ең тиiмдiсiн таңдау қиынға соғады. Статистика
бойынша, қазақстандықтардың негiзгi бөлiгi жинақтарын үйде сақтайды екен.
Мұндай жағдайда тоналу немесе өртке тап болу қаупiн ескермегеннiң өзiнде,
инфляция деңгейiнiң әсерiнен үйде сақталған ақшаның сатып алу құны
төмендейтiнi анық. Қарап отырғанымыздай, қазiргi заманда ақшаны сақтаудың
бұл әдiсi ескi әрi жарамсыз.
Жинақтың инвестициядан айырмашылығын осындай ерекшелiктер арқылы
айқындалады. Бүгiн жеке тұлғалар арасында инвестициялаудың ең таралған
түрлерi депозит және пайлық инвестициялық қор (ПИҚ) болып табылады.
Көптеген инвесторлар пайды депозитке балама ретiнде қарастырады. Депозит
пен пайдың ерекшелiгi — белгiлi мерзiм өткеннен кейiн өсiп, иесiне пайда
алып келетiндiгi. Бiрақ олардың өсу жолдары бiр-бiрiнен өзгешеленедi.
Ақшаны депозитке салу үйреншiктi болғандықтан, баршамызға түсiнiктi.
Салымшы, банкте депозит ашу арқылы қаражаттарын депозитке инвестициялайды.
Белгiлi бiр мерзiмнен кейiн оның салымы пайыздық ставкаға байланысты өсiп
отырады. Инфляция деңгейiне қарамастан, банктер салымшыларды көптеп тарту
үшiн депозиттердiң пайыздық ставкалары инфляция көрсеткiшiнен төмен емес
деңгейде белгiлейдi.
Мәселен, 2006 жылдың сәуiр айында Ұлттық банктiң мәлiметтерi бойынша,
орташа есеппен алғанда депозиттердiң сыйақы ставкасы жылына 9,8 пайызды
құрады. Ал инфляцияның жылдық мәнi 2006 жылдың мамыр айында 9 пайызға
теңелген болатын. Осылай депозитке салынған ақшаның сатып алу құны
инфляцияның әсерiнен төмендемейдi, бiрақ тәуекел төмен болғандықтан, иесiне
жоғары пайда алып келмейдi.
Ал жоғары пайданы аңсайтын инвестор өз капиталын пайлық инвестициялық қорға
инвестициялағаны жөн. ПИҚ дегенiмiз не? ПИҚ инвестициялаудың бiрлескен
түрi. ПИҚ-қа салынған салым қордағы басқа пай иелерiнiң салымдарымен
бiрiгiп қор нарығының құралдарына инвестицияланады. Ал қордың жұмысын
бағалы қағаздар нарығының мамандандырылған өкiлi Басқарма компаниясы
реттейдi. Пайдың сатып алу құны минималды болғандықтан, бос ақшасы бар кез
келген адам пай иесi бола алады.
ПИҚ отандық қаржы нарығында өткен жылы ғана пайда болғандықтан,
депозиттерге бәсеке құрып отырған жоқ. Себебi, жеке тұлғалар арасында ПИҚ
туралы ақпарат жоқ, осыған байланысты сенiм де жоқ. Сондай-ақ, мамандардың
айтуы бойынша, көптеген қазақстандықтар бұл өнiмдi қабылдауға әлi дайын
емес екен. ПИҚ-ты тәуекелдiң жоғарылығын ескергенде бұл түсiнiктi де. Бiрақ
жоғарғы тәуекелдiң есесiне ПИҚ арқылы жоғарғы пайдаға ие болуға болады.
Алайда ПИҚ-та тәуекел өте жоғары болғандықтан, пайдың 100 пайыз пайда алып
келуiне ешкiм кепiл бере алмайды. Барлығы Басқарма компаниясының жұмысына
байланысты, егер компания пайларды дұрыс инвестицияласа пайдың жиынтық құны
өсiп, иесiне қомақты табыс алып келедi, ал керi жағдайда инвестициялардың
құны күрт төмендеп, иесiн шығынға ұшыратады.
Пайдан не күтуге болады?
Пайдан депозитке қарағанда жоғары табыс күтуге болады. Бiрақ бұл табыс
кепiлдендiрiлмейдi.
ПИҚ-тан ненi күтуге болмайды?
Инвестицияланған қаражаттан қаржы нарығындағы қалыптасқан табыстан
әлдеқайда жоғары пайданы күтуге болмайды. Заң бойынша инвестициялық
пайларға пайыздар қосылмайды және сыйақы төленiлмейдi. Пайданы тек пайды
сатқанда ғана алуға болады.
Тәуекел
Инвестицияланған қаражаттың құны түрлi жағдайларға байланысты күрт азайып
кетуi мүмкiн. Тәуекел өте жоғары. Бiрақ орта және ұзақ мерзiм аралығында
ПИҚ арқылы депозитке қарағанда, қомақты пайда табуға болады. Сондықтан
тұрақтылық пен жоғары пайданың арасында таңдағанда инвесторлар дұрыс
шешiмге келуi керек.
Алғашқы инвестициялық қор 1822 жылы Бельгияда пайда болды. Одан кейiн 1849
жылы Швейцарияда және 1852 жылы Францияда құрылды. Ал пайлық инвестиция
қорларының кең өрiс жайған елдерi АҚШ пен Ұлыбритания болып саналады.
Қазақстанда ПИҚ 2005 жылы құрылған болатын.
Аталуы Депозит ПИҚ
Табыс Төмен Жоғары
Тәуекел Төмен Жоғары
Мерзiмi 12 ай 12 ай
Шығын 0% 10%
Кепiл Кепiлдендiрiлген Кепiлдендiрiлмеген
Алғашқы жарнаның көлемi 75000 теңге шамасында 100000-200000 теңге
айлық инвестициялық қор
Қаржы нарығының дамуы, күнделiктi тұрмысқа жұмсалатын қаражаттан бөлек, бос
қаражаты бар кез келген адамды — инвестор, ал оның ақшасын — капитал деп
аттауға мүмкiндiк бередi. Бiрақ инвестор атану үшiн, капиталды белгiлi бiр
қаржы құралына инвестициялау керек. Әрине, егер барлық тапқан табысыңыз
күнделiктi ағымдағы қажеттiлiктерге жұмсалатын болған жағдайда, ешқандай
салымдар туралы сөз қозғау артық болар. Ал өзге жағдайда, қаржы нарығы
бүгiнгi таңда потенциалды инвесторларға көптеген мүмкiндiктердi ұсынып
отыр.
Алғашқы инвестициялық қор 1822 жылы Бельгияда пайда болды. Одан кейiн 1849
жылы Швейцарияда жӘне 1852 жылы Францияда құрылды. Ал пайлық инвестиция
қорларының кең өрiс жайған елдерi АҚШ пен Ұлыбритания болып саналады. Ал
Қазақстанда ПИҚ 2005 жылы құрылған болатын.
Қаржы нарығында бiрнеше қаржы құралдарының дамуына байланысты, инвесторға
өз капиталын инвестициялау үшiн, көптеген инвестициялық баламалардың
арасында, ең тиiмдiсiн таңдау қиынға соғады. Статистика бойынша,
қазақстандықтардың негiзгi бөлiгi жинақтарын үйде сақтайды екен. Мұндай
жағдайда тоналу немесе өртке тап болу қаупiн ескермегеннiң өзiнде, инфляция
деңгейiнiң әсерiнен үйде сақталынған ақшаның сатып алу құны төмендейтiнi
анық.
Қарап отырғанымыздай, қазiргi заманда ақшаны сақтаудың бұл әдiсi ескi, әрi
жарамсыз. Жинақтың инвестициядан айырмашылығын осындай ерекшелiктер арқылы
айқындалады. Бүгiн жеке тұлғалар арасында инвестициялаудың ең таралған
түрлерi депозит және пайлық инвестициялық қор болып табылады. Көптеген
инвесторлар пайды депозитке балама ретiнде қарастырады. Депозит пен пайдың
ерекшелiгi — белгiлi мерзiм өткеннен кейiн өсiп, иесiне пайда алып
келетiндiгi. Бiрақ олардың өсу жолдары бiр-бiрiнен өзгешеленедi.
Ақшаны депозитке салу үйреншiктi болғандықтан, баршамызға түсiнiктi.
Салымшы, банкте депозит ашу арқылы қаражаттарын депозитке инвестициялайды.
Белгiлi бiр мерзiмнен кейiн оның салымы пайыздық ставкаға байланысты өсiп
отырады. Инфляция деңгейiне қарамастан, банктер салымшыларды көптеп тарту
үшiн депозиттердiң пайыздық ставкалары инфляция көрсеткiшiнен төмен емес
деңгейде белгiлейдi.
Мәселен, 2006 жылдың сәуiр айында Ұлттық банктiң мәлiметтерi бойынша,
орташа есеппен алғанда депозиттердiң сыйақы ставкасы жылына 9,8% құрды. Ал
инфляцияның жылдық мәнi 2006 жылдың мамыр айында 9% теңелген болатын.
Осылай депозитке салынған ақшаның сатып алу құны инфляцияның әсерiнен
төмендемейдi, бiрақ тәуекел төмен болғандықтан иесiне жоғары пайда алып
келмейдi. Ал жоғары пайданы аңсайтын инвестор өз капиталын пайлық
инвестициялық қорға (ПИҚ) инвестициялағаны жөн. ПИҚ дегенiмiз не? ПИҚ
инвестициялаудың бiрлескен түрi. ПИҚ-қа салынған салым қордағы басқа пай
иелерiнiң салымдарымен бiрiгiп қор нарығының құралдарына инвестицияланады.
Ал қордың жұмысын бағалы қағаздар нарығының мамандандырылған өкiлi Басқарма
компаниясы реттейдi. Пайдың сатып алу құны минималды болғандықтан, бос
ақшасы бар кез келген адам пай иесi бола алады. ПИҚ отандық қаржы нарығында
өткен жылы ғана пайда болғандықтан, депозиттерге бәсеке құрып отырған жоқ.
Себебi, жеке тұлғалар арасында ПИҚ туралы ақпарат жоқ, осыған байланысты
сенiм де жоқ. Сондай-ақ, мамандардың айтуы бойынша, көптеген
қазақстандықтар бұл өнiмдi қабылдауға әлi дайын емес екен. ПИҚ-ты
тәуекелдiң жоғарылығын ескергенде бұл түсiнiктi де. Бiрақ жоғарғы
тәуекелдiң есесiне ПИҚ арқылы жоғарғы пайдаға ие болуға болады. Алайда ПИҚ-
та тәуекел өте жоғары болғандықтан пайдың 100 пайыз пайда алып келуiне
ешкiм кепiл бере алмайды. Барлығы Басқарма компаниясының жұмысына
байланысты, егер компания пайларды дұрыс инвестицияласа пайдың жиынтық құны
өсiп, иесiне қомақты табыс алып келедi, ал керi жағдайда инвестициялардың
құны күрт төмендеп, иесiн шығынға ұшыратады.
Пайдан не күтуге болады?
Пайдан депозитке қарағанда жоғары табыс күтуге болады. Бiрақ бұл табыс
кепiлдендiрiлмейдi.
ПИҚ-тан ненi күтуге болмайды?
Инвестицияланған қаражаттан қаржы нарығындағы қалыптасқан табыстан
әлдеқайда жоғары пайданы күтуге болмайды. Заң бойынша инвестициялық
пайларға пайыздар қосылмайды және сыйақы төленiлмейдi. Пайданы тек пайды
сатқанда ғана алуға болады.
Тәуекел
Инвестицияланған қаражаттың құны түрлi жағдайларға байланысты күрт азайып
кетуi мүмкiн. Тәуекел өте жоғары. Бiрақ орта және ұзақ мерзiм аралығында
ПИҚ арқылы депозитке қарағанда, қомақты пайда табуға болады. Сондықтан
тұрақтылық пен жоғары пайданың арасында таңдағанда инвесторлар дұрыс
шешiмге келуi керек.
Қазақстанның қазіргі экономикасы
Республика шикізат ресурстарына бай. Қазба байлықтарында іс жүзінде
Менделеев кестесіндегі барлық элементтер кездеседі. Қазақстанда 155 кен
орны, тас көмір мен қоңыр көмір, жанғыш тақтатас шығарылатын 102 орны бар.
Мұнай мен газ қоры орасан зор. Каспий ойпатында Орталық Азиядағы ең ірі
Теңіз мұнай кен орны орналасқан.
Экономикалық даму Қазақстанды бес ірі экономикалық-географиялық аймаққа
бµлуге негіз болды.
Батыс Қазақстан экономикалық аймағы мұнай-газ өндіру, өңдеу, мұнай-химия,
металлургия, балық өнеркәсібі мен мал шаруашылығына маманданушы аймақ
ретінде қалыптасты.
Оңтүстік Қазақстан экономикалық аймаѓы түсті металлургияға, химия және
цемент өнеркәсібіне, суармалы егіншілікке, жүзім өсіру мен қаракөл қой
шаруашылығына маманданған.
Орталық Қазақстан экономикалық аймағы көмір мен темір кендерін және басқа
да кен байлықтар өндірумен, дамыған металлургия өнеркәсібімен, қуатты отын-
энергетика кешенімен ерекшеленеді.
Солтүстік Қазақстан аграрлық-индустриялық аймағында астық, сүт және ет
өндірумен қатар, машина жасау, кен өндіру мен кен байыту өнеркәсібі, электр
энергиясын өндіру дамытылған.
Шығыс Қазақстан экономикалық аймағы түсті металлургия, машина жасау, жеңіл
және тамақ өнеркәсібі дамыған орталық болып табылады.
Республикаға шетел инвестициясы молынан тартылуда. 1999 жыл ішінде тікелей
шетел инвестициясыныњ көлемі 1 799,3 млн. американ доллары болды. Оның
ішінде көлемі жөнінен негізгілері – АҚШ (50,2%), Нидерландия (12,1%),
Ұлыбритания (9,0%), Италия (7,0%), Қытай (2,8%), Түркия (1,9%), Оңтүстік
Корея (1,6%).
ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЭНЕРГЕТИКА ЖҮЙЕСI — электр энергиясы мен қуатын өндiру және
электрмен жабдықтау жүйесi; ұлттық экономиканың өндiрiстiк және әлеум.
инфрақұрылымындағы маңызды сала әрi өнеркәсiптiң басқа салаларын дамытудың
басты базасы.
Кеңестiк билiк дәуiрiне дейiнгi кезеңде өндiргiш күштердiң даму деңгейi
төмен болуы себептi оның энергет. базасы Қазақстанда тым кенже қалды.
Деректер бойынша, қазақ жерiнде барлық электр ст-лардың қуаты 2,5 мың
кВтсағ-тан аспаған, оларда жылына 1,3 млн. кВтсағ электр қуаты
өндiрiлген. Кен кәсiпорындарына қызмет көрсету үшiн ұсақ локомобильдi
немесе екi тактiлi мұнай электр ст-лары қолданылған. Успенск сияқты
кенiштiң барлық электр қуаты 32 кВт болған, ал Спасск з-тында 455 кВт-тан
аспаған. Тек 6 қалада ғана қуаты шағын қалалық электр ст. болған. Қарағанды
алабындағы таскөмiр кенiшiнен алғаш көмiр өндiру 1856 ж. басталғанымен
Қазақстанда отын өнеркәсiбi де нашар дамыды. 1917 жылға Қазан төңкерiсiне
дейiнгi кезеңде мұнда 1182 мың т көмiр өндiрiлдi. Ленгiр қоңыр көмiр
кенiшiн (1869 жылдан), Екiбастұз тас көмiр кенiшiн (1898 жылдан) және басқа
кенiштердi қосқанда Қазақстанда төңкерiске дейiнгi 67 жылда 1,6 млн. т
көмiр өндiрiлген. 1900 — 18 ж. Ембi мұнай кенiшiнен 1377 т мұнай, соның
iшiнде Доссор кенiшiнде (1911 жылдан) 1332 т мұнай өндiрiлген. Кеңестiк
дәуiрдiң бас кезiнде қабылданған ГОЭЛРО жоспарының (1920) елдi
электрлендiрудегi экон. және саяси мәнi зор болды. Бұл жоспардың
Қазақстанға да тiкелей қатысы бар. Онда Сiбiр т. ж. бойындағы iрi сауда-
өнеркәсiп орталықтарының қатарында Петропавлды, Ертiс өз-нiң бойындағы
Павлодар ауданын бiрiншi кезекте, ал Дала өлкесiн екiншi кезекте
электрлендiру, Павлодарда қуаты 15 мың кВт электр ст-н салу межеленген. Осы
жоспарға сай 1925 ж. Қарсақбай электр ст-ның құрылысы басталып, 1928 ж.
мұнда мыс қорыту з-ты iске қосылды. Осы жылы Жоғ. Харуиз СЭС-i пайдалануға
берiлiп, соның негiзiнде Риддер қорғасын з-ты iске қосылды. 1925 — 26 ж.
Доссорда мұнайдың 41,2%-ы, Мақатта 87,8%-ы электр қуатын қолдана отырып
өндiрiлдi. Осы жылдары мұнай оқпандарын бұрғылау және мұнайды барлау үшiн
КСРО-да тұңғыш рет электр қуаты қолданылды. Қазақстандағы отын-энергет.
қорларды iздестiру жұмыстарының нәтижесiнде көмiр мен мұнайдың iрi
кенiштерi табылды. Қазбалы отын қорлары бойынша Қазақстан Кеңес Одағында
екiншi орынға шықты. Жалпы электр ст-лары қуатының артуына, электр қуатының
өндiрiлуiне, экономиканы электрлендiру деңгейiне жасалған талдау негiзiнде
кеңестiк дәуiрдегi Қазақстан электр энергетикасының даму жолын негiзгi үш
кезеңге бөлуге болады: бiрiншi кезең 1918 — 45 жылдарды қамтиды, бұл
кезеңде сол уақыттың өлшемi бойынша iрi электр ст-лары салынып, алғашқы
энергет. тораптар пайда болды. Екiншi кезеңде (1946 — 58 ж.) аймақтық
электр ст-ларында электр қуатын бiр орталықтан өндiру күрт артты, алғашқы
энергет. жүйелер құрылды. Үшiншi кезеңде (1959 — 90 ж.) республиканың
энергет. базасы жедел қарқынмен дамып, аймақтық энергет. жүйе қалыптасты.
Сөйтiп, Қазақстан өзiнiң электр қуаты жөнiндегi мұқтаждарын толық
қамтамасыз ететiн әрi оны өзге елдерге шығаратын ахуалға жеттi. Бұл кезеңде
Алматыда, Қарағандыда, Петропавлда, Жамбылда, Шымкентте, Павлодарда iрi
аймақтық су электр ст-лары (АСЭС) салынды. Ертiс өз-нде Өскемен және
Бұқтарма су электр ст-лары (СЭС), Iледе Қапшағай СЭС-i жұмыс iстедi. Аса
iрi Ақсу АСЭС-ы Екiбастұз кенiшiнiң арзан көмiрiн пайдаланды.
1990 ж. КСРО экономикасының құлдырауы қарсаңында республика электр ст-
ларының қуаты 18 млн. кВт-тан асты, ал Қазақстанның жалпы электр энергиясын
тұтынуы 104,8 млрд. кВтсағатты құрады, оның 87,4 кВтсағаты меншiктi
электр ст-ларында өндiрiлдi. 1990 ж республикада 131,5 млн. т көмiр, 25,5
млн. т мұнай мен газ конденсаты және 6,8 млрд. м3 газ өндiрiлдi. Өндiрiлген
көмiр мен мұнайдың едәуiр бөлiгi республикадан тысқары шығарылды. 1990 ж.
басқа елдерге 10 млн. т кокстелетiн және 46,6 млн. т энергет. көмiр
(42,9%), 21 млн. т мұнай мен газ конденсаты (82,4%) шығарылды.
Республиканың отын балансындағы газдың үлесi 15% болды. 1990 ж.
республиканың ұлттық табысындағы үлестi энергия сыйымд. 1 сомға шаққанда
4,01 кг болды, мұның өзi өзге одақтас республикалармен салыстырғанда 28%-ға
көп. Қ. э. ж. 1991 жылдан дағдарысты жағдайды бастан кешiрдi. Республиканың
қолданыстағы энергет. қуаты 1990 жылдың басында 17000 мВт-қа жуық болса,
1998 ж. ортасына қарай бұл қуат 10000 мВт-қа дейiн қысқарды. 2000 жылдың
қорытындысы бойынша электр қуатын тұтыну көрсеткiшi 8560 мВт-қа дейiн
төмендедi. Қазақстан энергия өндiрушi қуаттардың тапшылығы және артық
электр қуаты бар аймақтардан оны жеткiзе алатын электр желiсiнiң жоқтығы
себептi оңт. және батыс аймақтар үшiн электр қуатын сырттан алды.
ҚР Үкiметi 1996 ж. электр энергетикасының қуат өндiрушi және электр
тораптары активтерiне мемл. монополияны реформалау, сөйтiп электр қуатының
бәсекелi рыногiн жасау қажеттiгi туралы шешiм қабылдады. Осы мақсатта
электр энергетикасын құрылымдық жағынан қайта құрудың үкiметтiк
бағдарламасы әзiрлендi. Бұл бағдарламаны iске асыру электр энергетикасының
бәсекелi бөлiгiн (электр қуатын өндiру және оны тұтыну) табиғи
монополистерден ажыратып алу (электр энергиясын беру және бөлу) қамтамасыз
етiлдi. Iрi электр ст-лары (МАЭС) инвесторларға сатылды, ал аймақтық жылу
электр ст-лары (ЖЭО) жергiлiктi басқару органдарының меншiгiне берiлдi.
1120, 500 және 220 кВ кернеулi негiзгi тораптардың активтерi негiзiнде
Электр тораптарын басқару жөнiндегi қазақстандық компания (“КЕGOC” ААҚ),
110 — 35, 6 — 10 және 0,4 кВ кернеулi аймақтық электр тораптары негiзiнде
бөлу электр тораптық акцион. компаниялары (АЭК АҚ) құрылды. Бұл саланы одан
әрi дамытудың 1997 — 2000 жылдарға арналған бағдарламасында электр қуаты
рыногiн ұйымдастырудың мынадай үлгiлерi көзделдi: ақырғы тұтынушыға
жеткiзiлетiн электр қуатының бағасы бойынша бәсеке; бiрыңғай электр қуаты
рыногiнiң екi деңгейде (көтерме сауда және бөлшек сауда) болуы; электр
қуатымен сауда жасауды ұйымдастыру; рынок субъектiлерiнiң аймақаралық
(“КЕGOC” ААҚ), аймақтық және жергiлiктi (БЭК-тер) деңгейдегi тораптар
бойынша электр қуатын тарату және бөлу қызметтерiн көрсету жөнiнде шарттар
жасасу. Осы үлгiнiң енгiзiлуi екi жақты мерзiмдi келiсiмшарттар рыногiн
құруға мүмкiндiк бердi. Бiр орталықтан диспетчерлiк басқару жүйесi қайта
құрылды, ол электр қуатын бәсекелi (электр қуатын өндiру мен тұтыну) және
монополиялы (электр қуатын тарату және бөлу) бөлiктерiнiң бөлiнiсi
жағдайында жұмыс iстеуге бейiмделдi, сондай-ақ, электр қуатының сапалық
көрсеткiштерi, атап айтқанда, электр тогының жиiлiгi жақсартылды. Электр
энергетикасы секторын реформалау бағдарламасын дәйектiлiкпен iске асыру
нәтижесiнде 2000 жылдан бастап оң өзгерiстерге қол жеткiзiлдi: екi жақты
мерзiмдiк (форвардтық) келiсiмшарттар рыногi құрылып, жұмыс iстей бастады.
Қазақстанның электр энергетикасы секторының бастапқы экспорттық әлеуетi
2001 жылдың басында 500 — 1000 мВт деп бағаланды. Мыс., Екiбастұз АЭС
компаниясы 2001 жылдан Ресейге (Омбы қ-ның маңына) 300 мВт электр қуатын
экспортқа шығара бастады. 2030 ж-ға дейiн электр энергетикасын дамыту
бағдарламасы шеңберiнде Қазақстанның электр энергетикасы жөнiнен
тәуелсiздiгiн қамтамасыз етудiң 2005 жылға дейiнгi жоспары әзiрлендi.
Нарықтық экономика жағдайында электр энергетикасы секторындағы табиғи
монополияның барлық құрылымдары уәкiлеттi орган (Энергетика және табиғи
ресурстар мин.) тарапынан мемл. бақылауға алынған. Электр қуатын тарату
және бөлу жөнiндегi тарифтердi ҚР-ның Табиғи монополияларды реттеу және
бәсекелестiктi қорғау жөнiндегi агенттiгi реттеп отырады. 2000 ж. 1 сәуiрде
Тарифтер жөнiндегi бөлiмшеаралық комиссия “КЕGOC” ААҚ-ның аймақаралық
деңгейдегi электр тораптары бойынша электр қуатын тарату жөнiндегi қызмет
көрсетуiне арналған тарифтi есептеудiң жаңа әдiстемесiн қолданысқа енгiздi.
Электр энергетикасы секторындағы реформаларды тереңдетудiң 2000 жылдан
басталған кезектi кезеңi Респ. электр қуатының көтерме сауда рыногiн
жетiлдiру тұжырымдамасына негiзделдi. Бұл тұжырымдамаға сәйкес электр қуаты
рыногiнiң қазақстандық операторы құрылды, оған электр қуатын өндiру мен
тұтыну процестерiн нарықтық жолмен басқару мiндетi жүктелген.
ҚР-ның электр энергетикасы секторын қайта құру негiзiнде электр
энергетикасы нысандары түрлi меншiк иелерiнiң қолына көштi: iрi электр ст-
лары шет елдiк компанияларға тиесiлi, кернеуi 220 және одан жоғары кВ
электр тораптарын басқару, диспетчерлеу, т.б. мәселелердi шешу мiндеттерi
электр тораптарын басқару жөнiндегi қазақстандық компания — KEGOC-қа
жүктелдi; кернеуi 110 және одан төмен кВ электр тораптары бұрынғы
энергетика жүйесi шеңберiнде таратушы электр компанияларының басқаруында;
электр қуатын өндiрушiлерден сатып алу және оны тұтынушыларға сату мiндетi
Электр қуаты рыногiнiң қазақстандық операторына жүктелген.
Қазақстанда қазiр энергет. өнiмнiң 23-сiне жуығы ЖЭС-терде, қалған бөлiгi
энергиясын СЭС-терде өндiрiледi. Қазақстанның батыс аймағында энергет.
шикiзат көзi мұнай мен табиғи газ болғандықтан сұйық, газ тәрiздi және
аралас типтi отынмен жұмыс iстейтiн ст-лар дамытылған. Шығыс және оңт.
аймақтарда әзiрге су қуатынан басқа меншiктi энергет. көздерi жоқ. Осыған
байланысты оларда ядр. отын, тасымал мұнай, газ, көмiр пайдаланылады.
Электр қуатын тұтынудың есептiк деңгейлерiне жасалған талдау 1990 жылдан
бастап он жылдық кезеңде электр тұтыну көлемi жалпы респ. және солт., бат.
аймақтар бойынша 2 есе дерлiк, ал оңт. аймақ бойынша 3 есе дерлiк кемiгенiн
көрсетедi (қ. 1 — 2-кестелер).
Соңғы 2 — 3 жылда электр энергиясын тұтынудың азаю қарқынының баяулағаны
байқалды, ал батыс аймақта ол өсе бастады. 2000 жылдың алғашқы жартысында
республикада 27,4 млрд. кВтсағ электр қуаты тұтынылған, мұның өзi 1999
жылдың осы кезеңiмен салыстырғанда 7,2%-ға көп. Электр қуатын өндiру мен
тұтыну көлемiнiң өсуi негiзiнен Бат. және Солт. аймақтарда (Павлодар-
Екiбастұз өңiрiнде) байқалды. Қазақстанның Оңт. аймағында (Алматы, Оңт.
Қазақстан, Жамбыл, Қызылорда обл-тары) жеткiлiктi бастапқы энергет. қор жоқ
болғандықтан оның электр энергетикасы тасып әкелiнетiн көмiрге, сырттан
әкелiнетiн газ бен мазутке негiзделген. Бұл аймақтағы электр қуатының
негiзгi көздерi — Жамбыл МАЭС-i, Шымкент ЖЭО-1, Алматы ЖЭО, Қапшағай СЭС-i.
Мұндағы тапшылық Солт. Қазақстанның ОЭС-ы, 220 — 500 кВ электр тораптары
бойынша Орта Азия республикаларынан әкелiнетiн электр қуаты есебiнен
өтеледi.
2000 ж. 15 маусымнан бастап Қазақстанның Бiрыңғай энергет. жүйесiнiң (БЭЖ)
Солт. бөлiгiнде Ресейдiң БЭЖ-iмен қатарласқан жұмыс қалпына келтiрiлдi, ал
2000 ж. қыркүйектен Қазақстанның БЭЖ-i Ресей мен Орт. Азияның энергет.
жүйесiмен қатарлас жұмысқа көшiрiлдi. Қазiр Қазақстанның барлық
облыстарында аймақтық электр тораптары компанияларымен қатар көптеген
делдалдар (трейдерлер) тұтынушыларды электр қуатымен жабдықтайды.
Қазақстанның электр тораптарының қазiргi құрылымында 1150, 500 және 220 кВ-
тық кернеулi жоғары класты жүйе құраушы негiзгi тораптардың ұз. тиiсiнше
1423 км, 5470 км және 17900 км. Аймақтық және жергiлiктi тораптардың
көрсеткiштерi мынадай: 110 кВ — 42000 км, 35 кВ — 61500 км, 6 — 10 кВ —
199400 км және 0,4 кВ — 115500 км.
Республика экономиканың отын-энергет. қорының қажеттiгiн анықтау кезiнде
өнеркәсiптiң түрлi салалары мен әлеум. аяда қуат үнемдейтiн 100-ге жуық
технол. мен шаралар ескерiлдi.
Қазақстан өзендерiнiң су энергет. әлеуетi 200 млрд. кВтсағ, ал пайдалануға
экон. тиiмдi су-энергия қоры 23 — 27 млрд. кВтсағ деп бағаланды. Қазiргi
кезде гидравлик. энергияның экон. әлеуетiн пайдаға асыру деңгейi небәрi 20%-
ды құрайды. Жел қуатын пайдалану, үшiн Жоңғар қақпасы ауданында (100 — 110
млрд. кВтсағ), Маңғыстау тауларында (100 — 140 млрд. кВтсағ), т.б.
аудандарда қолайлы жағдайлар бар. Оңт. Қазақстан, Алматы облыстарының
аумағында негiзiнен жылытуға және ыстық сумен қамтамасыз етуге жарамды
геотермиялы су қорлары анықталды. Жер асты суын пайдалану жылына 1 млн. т
шартты отын үнемдеуге мүмкiндiк бередi. Республикада күн энергиясы мен
биомассаның да белгiлi бiр әлеуетi бар. Энергияның мұндай әдеттен тыс
көздерiнiң тех. әлеуетi 13 млрд. кВтсағатқа бағаланып отыр, соның iшiнде
жылына 5000 — 6000 сағатты қамтамасыз ететiн кепiлдi қуат — 380 мВт.
Энергия өндiрiмi 1,9 — 2,3 млрд. кВтсағ.
Тәуелсіз егемен мемлекеттің міндетті рәміздерінің бірі оның ұлттық валютасы
болып табылады.
Кез келген мемлекеттің тарихына оның бір-ақ рет енгізілетін өз валютасының
тарихы да кіреді. Басқа көптеген елдердің ұлттық валютасының тарихы сан
ғасырлар бойы қалыптасқан. Кез келген ұлттық валюта елдің өткенін,
бүгінгісін және болашағын бейнелейді. Ал Теңгенің - Қазақстан Республикасы
ұлттық валютасының тарихы Президенттің 1993 жылғы 15 қарашадағы жарлығынан
басталды.
Алғашқы кезде Теңгенің бірінші шығарылған қатары (1 теңге = 100 тиын)
мынадай номиналдардан тұрды: • 1, 3, 5, 10, 20, 50 және 100 теңгелік
банкноттар • 1, 3, 5, 10, 20 теңгелік монеталар, • 1, 3, 5, 10, 20 және 50
тиындық монеталар ( бастапқыда қағаздан жасалған ).
Кейіннен айналысқа: • 1994 жылы 1993 жылғы үлгідегі номиналы 200 теңгелік
және 1994 жылғы үлгідегі 500 теңгелік банкноттар; • 1995 жылы 1994 жылғы
үлгідегі номиналы 1000 теңгелік банкноттар; • 1996 жылы 1996 жылғы үлгідегі
номиналы 2000 теңгелік банкноттар ; • 1997 жылы номиналы 1, 5, 10, 20, 50
теңгелік монеталар (жаңа дизайны); • 1999 жылы 1998 жылғы үлгідегі номиналы
5000 теңгелік банкноттар; • 2000 жылы 1999 жылғы үлгідегі номиналы 200 және
500 теңгелік банкноттар (дизайны өзгертілген),
2001 жылы : • 2000 жылғы үлгідегі номиналы 1000 және 2000 теңгелік
банкноттар ( дизайны өзгертілген ); • 2001 жылғы үлгідегі номиналы 100
теңгелік банкноттар ( дизайны ішінара өзгертілген ); • Қазақстан
Республикасы тәуелсіздігінің 10 жылдығына арналған 2001 жылғы үлгідегі 5000
теңгелік мерейтойлық банкноттар; • 2001 жылғы үлгідегі 5000 теңгелік
банкноттар ( дизайны ішінара өзгертілген ).
2002 жылы : • 2003 жылғы үлгідегі номиналы 100 теңгелік банкноттар; • 1999
жылғы үлгідегі номиналы 200 және 500 теңгелік банкноттар ( дизайны ішінара
өзгертілген ) шығарылды.
2003 жылы: • 2003 жылғы үлгідегі номиналы 10 000 теңгелік банкноттар.
Республикада ақша айналысындағы монетамен қатар мерейтойлық және ескерткіш
монеталар да қолданылады . Мерейтойлық және ескерткіш монеталар оларда
белгіленген құнға сәйкес төлем қабілетіне ие , бірақ олар негізінен мәдени
- ағарту мақсатында шығарылған . Әдеттегідей , олар қатаң шектеулі
таралыммен шығарылады және Қазақстан Республикасының аумағында және шет
елдерде коллекциялық құнымен сатуға арналған.
Қазақстанның Инвестициялық қоры
Өңдеуші өнеркәсіп кәсіпорындарын қаржыландыруда сенімді серіктестік
Қазақстанның Инвестициялық қоры Қазақстан Республикасының мемлекеттік даму
институттарының бірі болып табылады. Қордың қызметі 2003 жылдың 11
маусымында басталған-ды. Ұйымдық-құқықтық нысаны – жарғылық капиталына
мемлекеттің жүз пайыздық қатысуы бар акционерлік қоғам. Жарғылық
капиталының мөлшері - 37,8 миллиард теңге, немесе 300 миллионнан астам АҚШ
доллары, кейіннен оны кезеңдеп арттыру жоспарланған.
Қордың мақсаты және негізгі міндеттері:
Қордың мақсаты - экономиканың шикізаттық емес секторында бәсекеге қабілетті
өндіріс орындарын құру жөніндегі жеке сектордың бастамаларына жаңадан
құрылған немесе бұрыннан жұмыс істеп тұрған кәсіпорындардың жарғылық
капиталдарына қатысу жолымен қаржылық көмек көрсету.
Мақсаттары:
шикізат пен материалдарды түпкілікті өңдеуден өткізетін, жаңа
технологияларды қолданып бәсекеге қабілетті өнімдер шығаратын, сондай-ақ
келешегі бар ұйымдарға өндірістік қызмет көрсететін, өзінің қызметін
өнеркәсіпте жүзеге асыратын жаңадан құрылған, сондай-ақ жұмыс істеп тұрған
ұйымдардың жарғылық капиталдарына инвестицияны жүзеге асыру;
инвестициялық жобаларды Қазақстанның Инвестициялық қорының қосымша
қаржыландыруы арқылы экономиканың шикізаттық емес секторындағы жеке
инвестицияларды ынталандыру (ұйымдардың жарғылық капиталына инвестицияны
жүзеге асыру) және осы жобаларды басқаруға қатысу;
қосымша, аралас өндірістерді дамытып, отандық және шетелдік ұйымдар
арасындағы өндірістік кооперацияны қамтамасыз ететін, Қазақстан
Республикасынан тыс жердегі инвестициялық жобаларды бірлесіп қаржыландыру
арқылы қазақстандық ұйымдардың инвестициялық белсенділіктерінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
уақыт талап еткен қажеттiлiк
Сонау бiр жылдары Қазақстан да бiр тудың астына бiрiгiп, таңның атысы,
күннiң батысы мызғымас одақтың игiлiгi үшiн еңбек еткен он бес мемлекеттiң
бiрi болатын. Иә, өткен шақпен сөйлеймiз: БОЛАТЫН деп. Өйткенi, бүгiн бiз
келешегiне сенiмдi қарайтын Егемен елмiз. Мiне, тәуелсiздiгiмiздiң он
төртiншi жылы да аяқталып қалды. Осы уақыт аралығында өзгерiстiң сан түрiн
өткердiк. Ең күрделiсi - экономикалық реформалар. Жуырда экономика
ғылымының докторы, профессор, ҚР ҰҒА академигi Сағындық САТЫБАЛДИНДI
сұхбатқа тартып, нарықтық экономикаға өтудiң әр түрлi кезеңдерiнде
елiмiздiң тұңғыш Президентi Нұрсұлтан Назарбаевтың басшылығымен жүргiзiлген
Қазақстандағы экономикалық өзгерiстердiң нәтижелерi туралы әңгiме өрбiткен
едiк...
- Сағындық Сатыбалдыұлы, Кеңес өкiметiнiң iргесi сөгiлгеннен кейiн, ел
қатарлы тәуелсiздiгiн жариялаған Қазақстан экономикасының дағдарысқа
ұшырағаны аян. Дегенмен, әр нәрсенiң де өткiншi болатынындай, ол кездер де
артта қалды. Бүгiнде экономикамыз бiршама нығайып, ТМД елдерi арасында
алдыңғы қатардан көрiнiп келемiз. Сол, кешеден бүгiнге дейiнгi өтпелi
кезеңдi тайға таңба басқандай етiп сипаттап, жiктеп берсеңiз...
- Өтпелi экономиканың бiрiншi кезеңiнiң соңы мен екiншi кезеңiнiң бас шенi
Қазақстанда, әлбетте бүкiл бұрынғы кеңестiк кеңiстiктегi сияқты нақ
күйзелiстi жағдаймен сипатталады. 12 мемлекеттiң (Балтық жағалауындағы үш
республика өздерiнiң Кеңес Одағы құрамынан шығатыны туралы бұрын мәлiмдеген-
дi) үшеуi ғана 1991 жылғы желтоқсанда ТМД-ны құру туралы Келiсiмге қол
қойды. Ал экономикасы тұтас тiзбекте әлi қалыптаспаған тоғыз мемлекет жалпы
одақтық шаруашылық жүйесiнде төңiректеп, бұл үрдiстен тысқары қалды.
Бастамалар мен ұсыныстар, үдемелi кеңестер, Қазақстан Президентi Н.
Назарбаевтың 11 мемлекет басшысымен, үкiметтер төрағаларымен, қоғам
қайраткерлерiмен өткiзген кездесулерi және келiссөздерi сол жылғы 21
желтоқсанда Алматы қаласында ТМД құру туралы келiссөзге жасалған хаттамаға
қол қоюға жеткiздi. Экономикалық әлеуетi әр түрлi, мүдделерi қайшы келетiн,
iшiнара шикiзат өткiзу рыноктары үшiн өзара бәсекелесетiн елдердiң
бiрiгуiне қарамастан, құрамы бойынша неғұрлым тар ықпалдастық құрылымдар
құру қызметiнiң тиiмдiлiгi жоғары болмаса да, ТМД сол кезеңде өзiнiң
қалыптасуымен ғана Еуразия аумағында ұлттық алауыздық негiзiнде мүмкiн
болатын азамат соғысының алдын алды деуге болады. Шетелдiк зерттеушiлер мен
отандық талдаушылар Н. Назарбаевтың бұрынғы кеңестiк республикаларды
ықпалдастыру жөнiндегi бiтiмгерлiк жұмысын бағаламауы былай тұрсын, соңғы
уақытқа дейiн бұл фактi жайында ауыз ашпай келдi.
Реформалаудың екiншi кезеңi Қазақстанның егемендiгiн жариялап, шамамен
өзiнiң ұлттық валютасын енгiзуге дейiнгi кезеңдi (1991-1993 ж.ж.) қамтиды.
Бұл кездегi реформаларды сапалы деп атауға болмайды. Бұлар, әсiресе бюджет
және кредит-ақша саласында шалағайлығымен, жартыкеш шараларымен
сипатталады. Өйткенi, бұл кезеңде рубль аймағында болған Қазақстан Ресейдiң
әлеуметтiк-экономикалық және саяси шешiмдерiне толық тәуелдi едi. Көптеген
мәселелердi шегiну және уағдаластық әдiсiмен шешуге тура келдi. Бұл жерде
рубль аймағында Қазақстанның мүше болуын дәйектiлiкпен, табандылықпен
жақтаған нағыз ықпалдастырушы-бiрiктiрушi ретiнде Н.Ә. Назарбаевтың рөлiн
айрықша атап өткен жөн. Алайда, 1993 жылғы шiлдеде Ресейдiң Орталық Банкi
оларды Қазақстанға бермей, жаңа 50 рубльдiк белгiлердi енгiздi. Сөйтiп,
Ресей үкiметi бiздiң елiмiздi бұл аймақтан шын мәнiсiнде шығарып жiбердi.
Қазақстан 1991 жылы бұрынғы Кеңес Одағының құрамында қалған соңғы
республика едi. 1993 жылы рубль аймағынан шыққаннан кейiн де ол бұрынғы
кеңес рубльдерi ұсталынатын бұрынғы кеңестiк кеңiстiктегi жалғыз ел болды.
Сондықтан, елге өздерiнiң ұлттық валюталарын енгiзiп үлгерген бұрынғы
барлық одақтас республикалардан кеңестiк ақшалардың қыруар легi жауып
кеттi. Рабайсыз инфляция туындады, елден тауар легiн әкету басталды,
экономикалық ырду-дырду жағдайы белең алды. Осыған орай, Президент Н.Ә.
Назарбаевтың байсалдылығы мен батылдығы қажет болды. Ол жарты жылға
толмайтын уақыт iшiнде жаңа ұлттық валюта - теңгенiң басылуы мен айналысқа
енгiзiлуiн, сөйтiп экономиканы басқаруды қалпына келтiрудi, апаттан
құтылуды, елдiң экономикалық егемендiгiн сақтауды ұйымдастыра бiлдi.
Мұндай кезеңдi әлемдiк экономикалық практика трансакционалдық, немесе
ымыраға келушiлiк ретiнде белгiлейдi. Оның ерекшелiктерi: бағаларды және
сыртқы сауданы ырықтандыру. Инфляциялық үрдiстердiң күшеюi өнiмдер
айырбасын, яғни баспабас айырбасты қайта туғызуға әкелдi. Отын-энергетика
және минералдық-шикiзат ресурстарына бағаларды еркiн қалыптастыру тетiгiнiң
болмауы олардың экспортын және валюта түсiмiн қайтармауын ынталандырды.
Инвестициялық саясатта, әлеуметтiк салада, басталған жекешелендiру
үрдiстерiнде мемлекеттiк реттеу рөлiнiң төмендеуi, несиелер алу айырбасына
халықаралық қаржы ұйымдарының ұсынылымындарына сүйену қажеттiлiгi 1994
жылға дейiн созылды. Шағын деп анықтама алған сауда, қоғамдық тамақтану,
тұрмыстық қамту, өзге де қызмет көрсету саласы объектiлерiн жекешелендiру
басталды. Осы уақыт iшiнде 15 мыңға жуық кәсiпорындар жекешелендiрiлдi.
Аялдамалармен қозғалыс ретiнде сипатталатын келесi транзитивтi
кезеңде (1994-1998 ж.ж.) дербес макроэкономикалық саясатты қалыптастыру
басталды. Өкiнiшке қарай, ол дәйексiз және кешендiлiксiз жүзеге асырылды.
Мысалы, берешектердi өтеу үшiн кәсiпорындарға эмиссиондық директивтi
кредиттердi беру мен төлемдер жасамау проблемасын шешу әрекетi инфляциялық
үрдiстердi тек қана асқындырып жiбердi.
Дәрменсiз кәсiпорындарды сауықтыру және банкрот ету рәсiмдерi әр жерде және
әр кезде ойдағыдай болған жоқ. Көп ретте оларды кейiннен сату ашық емес
тендерлерде едәуiр төмендетiлген бағалар бойынша жүргiзiлдi.
Инвестициялық қаражаттың алғашқы ағысы энергетика, көлiк және байланыс,
ауыл шаруашылығы өнiмдерiн ұқсату секiлдi өмiр сүрудi қамтамасыз ететiн
объектiлер құрылысына бағытталды. Алайда, бұлар негiзiнен қолдаушы құрылыс
болатын. Неге десеңiз, қаржылындырудың жетiспеушiлiгi мен ғылыми-техникалық
қамтамасыз етудiң, яғни, жаңаша әзiрлемелердiң болмауы инвестицияларды:
техника мен технологияларды енгiзуге мүмкiндiк бермедi. Ғылым, бiлiм
саласының, әлеуметтiк-мәдени объектiлерiнiң жағдайы мүшкiл едi. Осы кезеңде
Үкiмет балабақшаларын, селолық клубтарды, кiтапханаларды, аудандық
ауруханаларды сақтап, уақытша басқаруға берудiң, немесе жұмысын уақытша
тоқтата тұрудың орнына оңды-солды сатып, түсiнiксiз шараларды қолданды.
Сөйтiп, ең алдымен түпкiлiктi халықтың басым көпшiлiгi тұратын ауылдардағы
әлеуметтiк инфрақұрылым жойылып кеттi. Сонымен бiрге, салық салу, бюджет
және банк, сыртқы экономика салаларындағы қатынастарды реттейтiн
нормативтiк-құқықтық база жасала бастады. Мұның өзi мемлекет игiлiгiнен алу
қарқынын күшейте түстi. Бұл үрдiстi жүйелi жүргiзу және әлеуметтiк
әдiлеттiлiк қағидасын iске асыру әрекетi үшiн инвестициялық жекешелендiру
қорлары құрылып, жекешелендiру чектерiн халық арасында бөлу жүргiзiлдi.
Егер Ресейде ваучерлердiң белгiлi құны болып, олардың иелерi сол бағалы
қағаздарды айналысқа жiбере алса, Қазақстанда чектердi инвестициялық
жекешелендiру қорларына ғана орналастыру мүмкiн болды. Осы нобай бойынша
кәсiпорындарды мемлекет иелiгiнен алу мен жекешелендiру акциялар
пакеттерiне инвестициялар орнына олар инвестициялық жекешелендiру
купондарын (ИЖК) алды. Нәтижесiнде сол объектiлердiң көпшiлiгi саналы түрде
банкротталынды, екiншi-үшiншi бiреулерге сатылды, ал жекешелендiру чектерi
былайша алғанда күйiп кеттi. Алайда, кейбiр кәсiпорындар осылайша қағаз
пакеттерден құтылып, жаңа иелердiң қолына барып, тығырықтан шығып қана
қоймай, сонымен бiрге ел экономикасын жандандырып жiбердi. Шағын
жекешелендiру үрдiсiнде шет елдiк инвестициялық капитал мейлiнше кеңiнен
пайдаланылды. Обьектiлердiң бiр бөлiгi шетелдiктерге сатылып, кейбiреулерi
солардың өзiне ұзақ мерзiм бойы басқаруға тапсырылды.
1997 жылы Iшкi жалпы өнiмнiң (IЖӨ) көлемi оның алдындағы жылғымен
салыстырғанда 20%-ға өссе, жүктер тасымалының көлемi - 3,4%-ға,
инвестициялар - 20%-ға, өнеркәсiп өнiмiн шығару - 4%-ға артқан. Алайда,
соңғы цифр шындыққа жанаспайды. Сондықтан, жеке сектордың шаруашылық
қызметiнiң нәтижелерiн IЖӨ-де есепке алудың қабылданған әдiсiнiң
статистикалық иланымдылығы күдiк келтiредi. Үй шаруашылықтарының үлес
салмағы үш еседен аса ұлғайған. Сөйтiп, оның өскелең көлемiн есепке
алмағанда, республикалық өнеркәсiп өндiрiсiнiң көлемi оның алдындағы жылғы
(1995 ж.) көлемiнiң небәрi 91,2 %-ын құрады. Тұтас алғанда, тiптi 1991
жылмен салыстырғанда, кеңестiк экономика негiзiнде ұлттық экономика
қалыптаса бастаған кезде нақтылы IЖӨ-нiң көлемi екi еседен аса азайды,
халықтың басым көпшiлiгiнiң жағдайы тым нашарлады, қоғамда әлеуметтiк
шиеленiс күшейдi. Кентау, Жаңатас және т.б. күйзелiске ұшыраған қалалар
деген ұғым пайда болды. Бұларға, мысалы бұрынғы iрi мекендер саналатын Арал
сияқты өңiрлер де жатқызылды. 1998 жылға қарай елде 500 кәсiпорын жұмысын
толық тоқтатса, мыңға жуық кәсiпорын уақытша жұмыс iстедi, ал 300-ден
астамы толық емес жұмыс күнi режимiне көштi. Республикада өндiрiс пен
тұтыну арасындағы теңгерiмсiздiктен, төлемдер жасамаудың ұлғаюынан,
өнеркәсiптiң ұқсатушы салаларының өндiрiстiк аппараты жүктемесiнiң төмен
болуынан және жұмыс iстеушiлердiң санын орынсыз азайтуға орай еңбек
өнiмдiлiгiнiң төмендеуiнен көрiнiс тапқан жүйелi дағдарыс сақталды. Сонымен
бiрге, айрықша атап өту қажет, халықаралық валюта қоры белгiлеген
макроэкономикалық мақсаттарға формальды түрде қол жеттi. Алайда, әлеуметтiк-
экономикалық ахуал нашарлай бердi, экономикалық жағынан өсудi ынталандыру
шын мәнiсiнде болған жоқ, инфляцияның орташа деңгейi ресми статистика
жариялағаннан (11%) гөрi бiздiң есебiмiз бойынша бiрсыдырғы жоғары (шамамен
14%) едi. Яғни, көрсеткiштердiң қайсыбiр жоғарылауы IЖӨ-нi қосып есептеудiң
қолданылған әдiстемесiнiң ерекшелiктерiнен болды, мұның өзi экономикалық
жандану туралы елес туғызып, үкiмет қызметiн қожырататындай едi. Осындай
көрсеткiштермен Қазақстан өз дамуының келесi кезеңiне шықты.
- Яғни, төртiншi кезеңге...
- Иә, бұл - шешушi кезең, немесе экономика ғылымы пайымдайтындай,
табалдырықты кезең (1998-2000 ж.ж.).
Оңтүстiк-шығыс Азия елдерiндегi, Ресейдегi қаржы дағдарысы Қазақстанға да
соқпай кеткен жоқ. Бiрақ, 1996 жылдан бастап қатаң монетерлық саясат
жүргiзу, бюджет тапшылығын төмен ұстау, жеке секторды дамыту және ең
бастысы, егемендiк ал- ғаннан кейiн шын мәнiсiнде алғаш рет мемлекеттiң
реттеушiлiк рөлiнiң көрiнiс табуы арқасында республика макроэкономикалық
тұрақтылыққа қол жеткiзе алды. Экономиканың нақты секторының қарыштап
қарекет етуi үшiн алғышарттар жасалды. Төлемдер жасамау проблемасы шешiлдi,
салықтардың түсуi - индикативтiк жоспар шегiнде, ауыл шаруашылығында
күйзелiстi жағдайдан шығу белең алды, отын-энергетикалық кешен, басқа да
шикiзат салалары дами түстi, кәсiпкерлiк қызметi, соның iшiнде шетел
инвесторларының қызметiн реттеушi заңнамалық және нормативтiк-құқықтық база
жетiлдiрiлдi. Нақты IЖӨ-нiң өсу қарқыны тұрақтала бастады.
2000 жылға дейiн Қазақстан өтпелi экономиканы құрайтын проблемалардың үлкен
бөлiгiн шеше алды.
Республиканың 2000-2005 жылдардағы даму кезеңi транзиттiк ретiнде
сипатталады. Елiмiз ұзаққа созылған жүйелi дағдарыстан нарықтық
реформалардың онжылдығында тұрақты даму жолына шықты. Бiрақ, бұл
жетiстiктер оңайлықпен келмедi. IЖӨ-нiң көлемi 39%- ға жуық, өнеркәсiп
өндiрiсi 50%-ға төмендедi. Химия және жеңiл өнеркәсiп, машина жасау,
құрылыс материалдары индустриясы iс жүзiнде құлдырап кеттi. Ғылым өз
әлеуетiнен айырылды. Әлеуметтiк сала: медицина, бiлiм беру, мәдениет
күрделi жағдайға тап болды. Жұмыссыздық деңгейi жоғары. 10% шылқыған байлар
мен 10% кедейлер арасындағы кiрiстер айырмасы 11 еседен асады, яғни әлемдiк
индекстер ұсынылымынан 3-4 есе көп.
Экономиканы орнықты ұстау, қоғамдық-саяси үрдiстердi тұрақтандыру,
әлеуметтiк саланы қайтадан жандандыру мынадай шараларды жүзеге асырғанда
ғана мүмкiн: мемлекеттiк реттеу мен бақылауды жандандыру; пәрмендi
институционалдық қайта құру; сыбайлас жемқорлықпен және басқа да
қылмыстармен белсене күресу; энергетикада жоспарлы бағдарламаларды орындау:
жұмыс iстейтiн қуаттарды оңалту, өз энергия ресурстарын айналымға жедел
енгiзу, экспортқа шығарылатындарын жасау есебiнен тапшылықты жою, саланы
модерлендiру және техникалық жағынан қайта жарақтандыру. Тек осы шаралар
елдiң энергетикалық қауiпсiздiгiн қамтамасыз етпек.
Мұнай шығару және өңдеу салаларындағы стратегиялық бағыт - мұнай шығарудың
прогрессивтiк әдiсiн енгiзу, мұнай қайтарымын ұлғайту, көлiк арналарын
тұрғызу және басқалары. Қара металлургия саласында: метал сыйымдылығын
азайту мен экспорттық әлеуеттi ұлғайту; түстi металлургияны дамыту
тиiмдiлiгi жоғары қазiргi саланы құру. Көлiк-коммуникация саласында
халықаралық қызмет көрсету базасы кеңейтiлуi керек. Ауыл шаруашылығы
күйзелiс жайдан шығуға, бәсекелесуге қабiлеттi астық өнiмдерiн бiрсыдырғы
арттыруға, шикiзатты ұқсатуға бағдарланады. Әлеуметтiк саланы қалпына
келтiруге көптеген инвестициялар талап етiледi.
Қазақстан Президентiнiң халыққа Жолдауында белгiленген осынау мiндеттер
кейбiреулерге қол жетпестей болып көрiнгенi бар. Жолдау жарияланғаннан
кейiн қайсыбiр басшылардың бет-әлпетiнен сенiмсiздiк реңi байқалды, ал
оппозиция Президент тапсырмаларын өткiр сынға алды.
Алайда, Қазақстанның әлеуметтiк-экономикалық дамуының 2004 жылғы және
2005 жылдың қаңтарындағы қорытындылары мемлекет басшысы болжамының
дұрыстығын дәлелдейдi. Нақты IЖӨ-нiң өсуi 2003 жылдың сәйкес кезеңiмен
салыстырғанда 9,4% болды. Оның құрылымындағы өндiрiс үлесi - 4,5 %, қызмет
көрсетулер - 50,6 %. Өнеркәсiп өндiрiсiнiң көлемi 9%-ға өсiп, қолданыстағы
бағалармен 47,5 млрд. теңге болды. Кен өнеркәсiбiнде - 12,8%, өңдеу
өнеркәсiбiнде - 4,8%, электр қуатын, газ және су өндiру мен бөлуде - 8,6 %,
ауыл шаруашылығында - 3,5% ұлғайды. Бөлшек тауар айналымы 2005 жылғы
қаңтарда 92,5 млрд. теңге болды, бұл 2004 жылғы қаңтардағыдан 9,9%
көп.Негiзгi капиталға салынған инвестициялар көлемi 2005 жылғы қаңтарда
97,1 млрд. теңгеге тең болды, бұл алдыңғы жылдың сәйкес кезеңiндегiден 61%-
ға жоғары.
2005 жылғы 1 қаңтарда елде 209884 шаруашылық жүргiзушi субъектiлер
тiркелдi, оның iшiнде адам саны 50-ге дейiн, 196952 субъект, iс-қимыл
жасайтын заңды тұлғалар - 157843.
Халықтың нақты ақшалай табыстары 2004 жылғы желтоқсанда 2003 жылмен
салыстырғанда 12,8%-ға, жалақы - 18,5%-ға ұлғайды. Жұмыссыздық деңгейi 2005
жылғы қаңтарда экономика жағынан белсендi халық санының 8,6%-ын құрады.
- Экономиканы орнықты дамытуға жасалған бұл бетбұрыс ненiң есебiнен болды?
- Бұл Президент Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан-2030 деп аталатын
стратегиясын iске асырудың заңды нәтижесi болып табылатыны айқын. Онда:
Отын-энергетика ресурстары негiзгi басымдылық деп, ал шетелдiк
инвестицияларды молынан тарту есебiнен мүнай-газ секторын күрт дамыту -
Қазақстан Республикасы экономикалық дамуының басты қозғаушы күшi деп
жарияланған-ды.
Сол деректерге орай, 2005 жылдан бастап Қазақстан экономикасын халық нақты
сезiнетiн болды, яғни елiмiз өтпелi кезеңнiң соңғы белесi - тактилдi деп
аталатын кезеңге шықты деп қорытынды жасауға болады. Ол Қазақстанның
әлеуметтiк реформалар жағына шұғыл бетбұрыс жасауымен және әлеуметтiк
реформа ретiнде шаруашылық қатынастарының нарықтық моделiн белгiлеумен
сипатталады.
- Президент былтырғы Жолдауында бәсекеге қабiлеттi экономика құру туралы
айтты...
- Иә, осы Жолдауда атап көрсетiлгендей, Өз азаматтары үшiн өмiр сүрудiң
жоғарғы стандарттарын жасай отырып, Қазақстан әлемдегi тиiмдi дамушы
елдердiң қатарына енуi тиiс. Мұны бiз ұлт және экономика бәсекеге қабiлеттi
болғанда жасай аламыз. Осынау мақсаттарға жету үшiн алдыңғылардың
қатарында, мысалы инновациялық экономиканы жасау және шикiзаттық емес
секторды дамыту мiндетi, яғни экономиканың нақты секторын құрылымдық
жағынан қайта құру тiлге тиек етiлдi.
Құрылымдық қайта құруды жүзеге асыру құралдарының бiрi ретiнде
технополистер құру көзделедi. Бұлар - ғылымның, бiлiмнiң және өндiрiстiң,
фирмалар, инновациялық компаниялар, жоғарғы оқу орындары, консультациялық
кәсiпорындар тоғысуының ұйымдастыру нысаны, мемлекеттiң тиiстi бөлiмшелерi
мен муниципалдық органдарын бiрыңғай жоғары тиiмдi бәсекеге қабiлеттi
тетiкке одақтасуы сияқты қазiргi нарықтық жүйенiң аса маңызды буыны. Мұндай
тетiк жасау Қазақстанның индустриалдық-инновациялық дамуының 2010 жылға
дейiнгi стратегиясы Ұлттық бағдарламасында көзделген.
- Қазiргi уақытта кластерлер туралы көп айтылып жүр...
- Бұл - индустриялдық-инновациялық бағдарламаға енетiн перспективалы
тетiктердiң бiрi. Кластерлер - тасқынды әдiспен бәсекеге қабiлеттi
өнiмдердi шығаратын, жоғары технологияларды, яғни, ғылым жасаған және
практикада сыннан өткен бүкiл бiрегей жетiстiк пайдаланылатын шаруашылық
жүргiзудiң жоғарғы индустриалдық нысандары.
- Қазақстанның таяудағы жылдары Дүниежүзiлiк сауда ұйымына мүше болуына
қатысты да жоспарлар бар. Жаңағы, экономиканың бәсекеге қабiлеттiлiгi осы
жерде қажет қой?!
- Бiздiң ырықтанған рыноктарды кеңiнен аша қалған жағдайда қазақстандық
кәсiпорындар өнiмдерiнiң, тiптi iшкi рынокта да бәсекеге қабiлетсiз екенi
айқын болады. Елiмiз екiншi жүйелi дағдарысқа ұшырауы ықтимал. Әрине, бұған
жол беруге болмайды. Ел Президентiнiң Швецияға сапарына орай мемлекеттiк
басқару органдары онда мемлекеттiң экономикалық әр түрлi құрылымдық
өзгерiстерге белсене қатысатынына назар аударды. Бұл дұрыс. Неге? Өйткенi,
экономиканың бәсекеге қабiлеттi болуына ден қоя отырып, мемлекет сонымен
бiрге инфрақұрылымды дамыту жөнiнде өзiне мiндеттеме алады. Онсыз кез
келген жеке күрделi қаржы тиiмдi болмайды.
Қазақстанда жасалып жатқан индустриялдық-инновациялық бағдарламаны iске
асыру, ұлттық инновациялық жүйенi әзiрлеу керек. Бiз жоғарыда сөз еткен
құрылып жатқан ұлттық даму институттарымен қатар, технологиялық парктер
жүйесi дамуда. Бұлардың кейбiреулерiнiң жалпы ұлттық сипаты бар. Алматы
маңындағы Алатау поселкесiнде бұрынғы Қазақстан Ғылым Академиясы
институттарының негiзiнде Ақпараттық технологиялар паркi құрылса, бiрегей
лабороториялық, зерттеу және технологиялық желiлерi сақталған бұрынғы
әскери-өнеркәсiп кешенi негiзiнде Степногорск қаласында сондай парк
құрылды. Курчатов қаласының ұлттық технопарк мәртебесi бар. Онда атомды
бейбiт жағдайда қолданудың технологиялары әзiрленiп, таратылады. Салалық
технопарктер мен аймақтық технопарктердiң арнайы институттары құрылады.
Алайда, технопарктер де, кластерлер де экономиканың дербес моделдерi болып
табылады, олар - оның құрамды, айталық, шаруашылық дамуын неғұрлым жоғары
деңгейге көтеретiн өзгертушi тетiктерi, құралдары iспеттi.
- Әңгiмеңiзге рахмет. Пайлық инвестициялық қор депозитке балама ма?
Қаржы нарығының дамуы, күнделiктi тұрмысқа жұмсалатын қаражаттан бөлек, бос
қаражаты бар кез келген адамды — инвестор, ал оның ақшасын — капитал деп
атауға мүмкiндiк бередi. Бiрақ инвестор атану үшiн, капиталды белгiлi бiр
қаржы құралына инвестициялау керек. Әрине, егер барлық тапқан табысыңыз
күнделiктi ағымдағы қажеттiлiктерге жұмсалатын болған жағдайда, ешқандай
салымдар туралы сөз қозғау артық болар. Ал өзге жағдайда, қаржы нарығы
бүгiнгi таңда потенциалды инвесторларға көптеген мүмкiндiктердi ұсынып
отыр. Қаржы нарығында бiрнеше қаржы құралдарының дамуына байланысты,
инвесторға өз капиталын инвестициялау үшiн, көптеген инвестициялық
баламалардың арасында, ең тиiмдiсiн таңдау қиынға соғады. Статистика
бойынша, қазақстандықтардың негiзгi бөлiгi жинақтарын үйде сақтайды екен.
Мұндай жағдайда тоналу немесе өртке тап болу қаупiн ескермегеннiң өзiнде,
инфляция деңгейiнiң әсерiнен үйде сақталған ақшаның сатып алу құны
төмендейтiнi анық. Қарап отырғанымыздай, қазiргi заманда ақшаны сақтаудың
бұл әдiсi ескi әрi жарамсыз.
Жинақтың инвестициядан айырмашылығын осындай ерекшелiктер арқылы
айқындалады. Бүгiн жеке тұлғалар арасында инвестициялаудың ең таралған
түрлерi депозит және пайлық инвестициялық қор (ПИҚ) болып табылады.
Көптеген инвесторлар пайды депозитке балама ретiнде қарастырады. Депозит
пен пайдың ерекшелiгi — белгiлi мерзiм өткеннен кейiн өсiп, иесiне пайда
алып келетiндiгi. Бiрақ олардың өсу жолдары бiр-бiрiнен өзгешеленедi.
Ақшаны депозитке салу үйреншiктi болғандықтан, баршамызға түсiнiктi.
Салымшы, банкте депозит ашу арқылы қаражаттарын депозитке инвестициялайды.
Белгiлi бiр мерзiмнен кейiн оның салымы пайыздық ставкаға байланысты өсiп
отырады. Инфляция деңгейiне қарамастан, банктер салымшыларды көптеп тарту
үшiн депозиттердiң пайыздық ставкалары инфляция көрсеткiшiнен төмен емес
деңгейде белгiлейдi.
Мәселен, 2006 жылдың сәуiр айында Ұлттық банктiң мәлiметтерi бойынша,
орташа есеппен алғанда депозиттердiң сыйақы ставкасы жылына 9,8 пайызды
құрады. Ал инфляцияның жылдық мәнi 2006 жылдың мамыр айында 9 пайызға
теңелген болатын. Осылай депозитке салынған ақшаның сатып алу құны
инфляцияның әсерiнен төмендемейдi, бiрақ тәуекел төмен болғандықтан, иесiне
жоғары пайда алып келмейдi.
Ал жоғары пайданы аңсайтын инвестор өз капиталын пайлық инвестициялық қорға
инвестициялағаны жөн. ПИҚ дегенiмiз не? ПИҚ инвестициялаудың бiрлескен
түрi. ПИҚ-қа салынған салым қордағы басқа пай иелерiнiң салымдарымен
бiрiгiп қор нарығының құралдарына инвестицияланады. Ал қордың жұмысын
бағалы қағаздар нарығының мамандандырылған өкiлi Басқарма компаниясы
реттейдi. Пайдың сатып алу құны минималды болғандықтан, бос ақшасы бар кез
келген адам пай иесi бола алады.
ПИҚ отандық қаржы нарығында өткен жылы ғана пайда болғандықтан,
депозиттерге бәсеке құрып отырған жоқ. Себебi, жеке тұлғалар арасында ПИҚ
туралы ақпарат жоқ, осыған байланысты сенiм де жоқ. Сондай-ақ, мамандардың
айтуы бойынша, көптеген қазақстандықтар бұл өнiмдi қабылдауға әлi дайын
емес екен. ПИҚ-ты тәуекелдiң жоғарылығын ескергенде бұл түсiнiктi де. Бiрақ
жоғарғы тәуекелдiң есесiне ПИҚ арқылы жоғарғы пайдаға ие болуға болады.
Алайда ПИҚ-та тәуекел өте жоғары болғандықтан, пайдың 100 пайыз пайда алып
келуiне ешкiм кепiл бере алмайды. Барлығы Басқарма компаниясының жұмысына
байланысты, егер компания пайларды дұрыс инвестицияласа пайдың жиынтық құны
өсiп, иесiне қомақты табыс алып келедi, ал керi жағдайда инвестициялардың
құны күрт төмендеп, иесiн шығынға ұшыратады.
Пайдан не күтуге болады?
Пайдан депозитке қарағанда жоғары табыс күтуге болады. Бiрақ бұл табыс
кепiлдендiрiлмейдi.
ПИҚ-тан ненi күтуге болмайды?
Инвестицияланған қаражаттан қаржы нарығындағы қалыптасқан табыстан
әлдеқайда жоғары пайданы күтуге болмайды. Заң бойынша инвестициялық
пайларға пайыздар қосылмайды және сыйақы төленiлмейдi. Пайданы тек пайды
сатқанда ғана алуға болады.
Тәуекел
Инвестицияланған қаражаттың құны түрлi жағдайларға байланысты күрт азайып
кетуi мүмкiн. Тәуекел өте жоғары. Бiрақ орта және ұзақ мерзiм аралығында
ПИҚ арқылы депозитке қарағанда, қомақты пайда табуға болады. Сондықтан
тұрақтылық пен жоғары пайданың арасында таңдағанда инвесторлар дұрыс
шешiмге келуi керек.
Алғашқы инвестициялық қор 1822 жылы Бельгияда пайда болды. Одан кейiн 1849
жылы Швейцарияда және 1852 жылы Францияда құрылды. Ал пайлық инвестиция
қорларының кең өрiс жайған елдерi АҚШ пен Ұлыбритания болып саналады.
Қазақстанда ПИҚ 2005 жылы құрылған болатын.
Аталуы Депозит ПИҚ
Табыс Төмен Жоғары
Тәуекел Төмен Жоғары
Мерзiмi 12 ай 12 ай
Шығын 0% 10%
Кепiл Кепiлдендiрiлген Кепiлдендiрiлмеген
Алғашқы жарнаның көлемi 75000 теңге шамасында 100000-200000 теңге
айлық инвестициялық қор
Қаржы нарығының дамуы, күнделiктi тұрмысқа жұмсалатын қаражаттан бөлек, бос
қаражаты бар кез келген адамды — инвестор, ал оның ақшасын — капитал деп
аттауға мүмкiндiк бередi. Бiрақ инвестор атану үшiн, капиталды белгiлi бiр
қаржы құралына инвестициялау керек. Әрине, егер барлық тапқан табысыңыз
күнделiктi ағымдағы қажеттiлiктерге жұмсалатын болған жағдайда, ешқандай
салымдар туралы сөз қозғау артық болар. Ал өзге жағдайда, қаржы нарығы
бүгiнгi таңда потенциалды инвесторларға көптеген мүмкiндiктердi ұсынып
отыр.
Алғашқы инвестициялық қор 1822 жылы Бельгияда пайда болды. Одан кейiн 1849
жылы Швейцарияда жӘне 1852 жылы Францияда құрылды. Ал пайлық инвестиция
қорларының кең өрiс жайған елдерi АҚШ пен Ұлыбритания болып саналады. Ал
Қазақстанда ПИҚ 2005 жылы құрылған болатын.
Қаржы нарығында бiрнеше қаржы құралдарының дамуына байланысты, инвесторға
өз капиталын инвестициялау үшiн, көптеген инвестициялық баламалардың
арасында, ең тиiмдiсiн таңдау қиынға соғады. Статистика бойынша,
қазақстандықтардың негiзгi бөлiгi жинақтарын үйде сақтайды екен. Мұндай
жағдайда тоналу немесе өртке тап болу қаупiн ескермегеннiң өзiнде, инфляция
деңгейiнiң әсерiнен үйде сақталынған ақшаның сатып алу құны төмендейтiнi
анық.
Қарап отырғанымыздай, қазiргi заманда ақшаны сақтаудың бұл әдiсi ескi, әрi
жарамсыз. Жинақтың инвестициядан айырмашылығын осындай ерекшелiктер арқылы
айқындалады. Бүгiн жеке тұлғалар арасында инвестициялаудың ең таралған
түрлерi депозит және пайлық инвестициялық қор болып табылады. Көптеген
инвесторлар пайды депозитке балама ретiнде қарастырады. Депозит пен пайдың
ерекшелiгi — белгiлi мерзiм өткеннен кейiн өсiп, иесiне пайда алып
келетiндiгi. Бiрақ олардың өсу жолдары бiр-бiрiнен өзгешеленедi.
Ақшаны депозитке салу үйреншiктi болғандықтан, баршамызға түсiнiктi.
Салымшы, банкте депозит ашу арқылы қаражаттарын депозитке инвестициялайды.
Белгiлi бiр мерзiмнен кейiн оның салымы пайыздық ставкаға байланысты өсiп
отырады. Инфляция деңгейiне қарамастан, банктер салымшыларды көптеп тарту
үшiн депозиттердiң пайыздық ставкалары инфляция көрсеткiшiнен төмен емес
деңгейде белгiлейдi.
Мәселен, 2006 жылдың сәуiр айында Ұлттық банктiң мәлiметтерi бойынша,
орташа есеппен алғанда депозиттердiң сыйақы ставкасы жылына 9,8% құрды. Ал
инфляцияның жылдық мәнi 2006 жылдың мамыр айында 9% теңелген болатын.
Осылай депозитке салынған ақшаның сатып алу құны инфляцияның әсерiнен
төмендемейдi, бiрақ тәуекел төмен болғандықтан иесiне жоғары пайда алып
келмейдi. Ал жоғары пайданы аңсайтын инвестор өз капиталын пайлық
инвестициялық қорға (ПИҚ) инвестициялағаны жөн. ПИҚ дегенiмiз не? ПИҚ
инвестициялаудың бiрлескен түрi. ПИҚ-қа салынған салым қордағы басқа пай
иелерiнiң салымдарымен бiрiгiп қор нарығының құралдарына инвестицияланады.
Ал қордың жұмысын бағалы қағаздар нарығының мамандандырылған өкiлi Басқарма
компаниясы реттейдi. Пайдың сатып алу құны минималды болғандықтан, бос
ақшасы бар кез келген адам пай иесi бола алады. ПИҚ отандық қаржы нарығында
өткен жылы ғана пайда болғандықтан, депозиттерге бәсеке құрып отырған жоқ.
Себебi, жеке тұлғалар арасында ПИҚ туралы ақпарат жоқ, осыған байланысты
сенiм де жоқ. Сондай-ақ, мамандардың айтуы бойынша, көптеген
қазақстандықтар бұл өнiмдi қабылдауға әлi дайын емес екен. ПИҚ-ты
тәуекелдiң жоғарылығын ескергенде бұл түсiнiктi де. Бiрақ жоғарғы
тәуекелдiң есесiне ПИҚ арқылы жоғарғы пайдаға ие болуға болады. Алайда ПИҚ-
та тәуекел өте жоғары болғандықтан пайдың 100 пайыз пайда алып келуiне
ешкiм кепiл бере алмайды. Барлығы Басқарма компаниясының жұмысына
байланысты, егер компания пайларды дұрыс инвестицияласа пайдың жиынтық құны
өсiп, иесiне қомақты табыс алып келедi, ал керi жағдайда инвестициялардың
құны күрт төмендеп, иесiн шығынға ұшыратады.
Пайдан не күтуге болады?
Пайдан депозитке қарағанда жоғары табыс күтуге болады. Бiрақ бұл табыс
кепiлдендiрiлмейдi.
ПИҚ-тан ненi күтуге болмайды?
Инвестицияланған қаражаттан қаржы нарығындағы қалыптасқан табыстан
әлдеқайда жоғары пайданы күтуге болмайды. Заң бойынша инвестициялық
пайларға пайыздар қосылмайды және сыйақы төленiлмейдi. Пайданы тек пайды
сатқанда ғана алуға болады.
Тәуекел
Инвестицияланған қаражаттың құны түрлi жағдайларға байланысты күрт азайып
кетуi мүмкiн. Тәуекел өте жоғары. Бiрақ орта және ұзақ мерзiм аралығында
ПИҚ арқылы депозитке қарағанда, қомақты пайда табуға болады. Сондықтан
тұрақтылық пен жоғары пайданың арасында таңдағанда инвесторлар дұрыс
шешiмге келуi керек.
Қазақстанның қазіргі экономикасы
Республика шикізат ресурстарына бай. Қазба байлықтарында іс жүзінде
Менделеев кестесіндегі барлық элементтер кездеседі. Қазақстанда 155 кен
орны, тас көмір мен қоңыр көмір, жанғыш тақтатас шығарылатын 102 орны бар.
Мұнай мен газ қоры орасан зор. Каспий ойпатында Орталық Азиядағы ең ірі
Теңіз мұнай кен орны орналасқан.
Экономикалық даму Қазақстанды бес ірі экономикалық-географиялық аймаққа
бµлуге негіз болды.
Батыс Қазақстан экономикалық аймағы мұнай-газ өндіру, өңдеу, мұнай-химия,
металлургия, балық өнеркәсібі мен мал шаруашылығына маманданушы аймақ
ретінде қалыптасты.
Оңтүстік Қазақстан экономикалық аймаѓы түсті металлургияға, химия және
цемент өнеркәсібіне, суармалы егіншілікке, жүзім өсіру мен қаракөл қой
шаруашылығына маманданған.
Орталық Қазақстан экономикалық аймағы көмір мен темір кендерін және басқа
да кен байлықтар өндірумен, дамыған металлургия өнеркәсібімен, қуатты отын-
энергетика кешенімен ерекшеленеді.
Солтүстік Қазақстан аграрлық-индустриялық аймағында астық, сүт және ет
өндірумен қатар, машина жасау, кен өндіру мен кен байыту өнеркәсібі, электр
энергиясын өндіру дамытылған.
Шығыс Қазақстан экономикалық аймағы түсті металлургия, машина жасау, жеңіл
және тамақ өнеркәсібі дамыған орталық болып табылады.
Республикаға шетел инвестициясы молынан тартылуда. 1999 жыл ішінде тікелей
шетел инвестициясыныњ көлемі 1 799,3 млн. американ доллары болды. Оның
ішінде көлемі жөнінен негізгілері – АҚШ (50,2%), Нидерландия (12,1%),
Ұлыбритания (9,0%), Италия (7,0%), Қытай (2,8%), Түркия (1,9%), Оңтүстік
Корея (1,6%).
ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЭНЕРГЕТИКА ЖҮЙЕСI — электр энергиясы мен қуатын өндiру және
электрмен жабдықтау жүйесi; ұлттық экономиканың өндiрiстiк және әлеум.
инфрақұрылымындағы маңызды сала әрi өнеркәсiптiң басқа салаларын дамытудың
басты базасы.
Кеңестiк билiк дәуiрiне дейiнгi кезеңде өндiргiш күштердiң даму деңгейi
төмен болуы себептi оның энергет. базасы Қазақстанда тым кенже қалды.
Деректер бойынша, қазақ жерiнде барлық электр ст-лардың қуаты 2,5 мың
кВтсағ-тан аспаған, оларда жылына 1,3 млн. кВтсағ электр қуаты
өндiрiлген. Кен кәсiпорындарына қызмет көрсету үшiн ұсақ локомобильдi
немесе екi тактiлi мұнай электр ст-лары қолданылған. Успенск сияқты
кенiштiң барлық электр қуаты 32 кВт болған, ал Спасск з-тында 455 кВт-тан
аспаған. Тек 6 қалада ғана қуаты шағын қалалық электр ст. болған. Қарағанды
алабындағы таскөмiр кенiшiнен алғаш көмiр өндiру 1856 ж. басталғанымен
Қазақстанда отын өнеркәсiбi де нашар дамыды. 1917 жылға Қазан төңкерiсiне
дейiнгi кезеңде мұнда 1182 мың т көмiр өндiрiлдi. Ленгiр қоңыр көмiр
кенiшiн (1869 жылдан), Екiбастұз тас көмiр кенiшiн (1898 жылдан) және басқа
кенiштердi қосқанда Қазақстанда төңкерiске дейiнгi 67 жылда 1,6 млн. т
көмiр өндiрiлген. 1900 — 18 ж. Ембi мұнай кенiшiнен 1377 т мұнай, соның
iшiнде Доссор кенiшiнде (1911 жылдан) 1332 т мұнай өндiрiлген. Кеңестiк
дәуiрдiң бас кезiнде қабылданған ГОЭЛРО жоспарының (1920) елдi
электрлендiрудегi экон. және саяси мәнi зор болды. Бұл жоспардың
Қазақстанға да тiкелей қатысы бар. Онда Сiбiр т. ж. бойындағы iрi сауда-
өнеркәсiп орталықтарының қатарында Петропавлды, Ертiс өз-нiң бойындағы
Павлодар ауданын бiрiншi кезекте, ал Дала өлкесiн екiншi кезекте
электрлендiру, Павлодарда қуаты 15 мың кВт электр ст-н салу межеленген. Осы
жоспарға сай 1925 ж. Қарсақбай электр ст-ның құрылысы басталып, 1928 ж.
мұнда мыс қорыту з-ты iске қосылды. Осы жылы Жоғ. Харуиз СЭС-i пайдалануға
берiлiп, соның негiзiнде Риддер қорғасын з-ты iске қосылды. 1925 — 26 ж.
Доссорда мұнайдың 41,2%-ы, Мақатта 87,8%-ы электр қуатын қолдана отырып
өндiрiлдi. Осы жылдары мұнай оқпандарын бұрғылау және мұнайды барлау үшiн
КСРО-да тұңғыш рет электр қуаты қолданылды. Қазақстандағы отын-энергет.
қорларды iздестiру жұмыстарының нәтижесiнде көмiр мен мұнайдың iрi
кенiштерi табылды. Қазбалы отын қорлары бойынша Қазақстан Кеңес Одағында
екiншi орынға шықты. Жалпы электр ст-лары қуатының артуына, электр қуатының
өндiрiлуiне, экономиканы электрлендiру деңгейiне жасалған талдау негiзiнде
кеңестiк дәуiрдегi Қазақстан электр энергетикасының даму жолын негiзгi үш
кезеңге бөлуге болады: бiрiншi кезең 1918 — 45 жылдарды қамтиды, бұл
кезеңде сол уақыттың өлшемi бойынша iрi электр ст-лары салынып, алғашқы
энергет. тораптар пайда болды. Екiншi кезеңде (1946 — 58 ж.) аймақтық
электр ст-ларында электр қуатын бiр орталықтан өндiру күрт артты, алғашқы
энергет. жүйелер құрылды. Үшiншi кезеңде (1959 — 90 ж.) республиканың
энергет. базасы жедел қарқынмен дамып, аймақтық энергет. жүйе қалыптасты.
Сөйтiп, Қазақстан өзiнiң электр қуаты жөнiндегi мұқтаждарын толық
қамтамасыз ететiн әрi оны өзге елдерге шығаратын ахуалға жеттi. Бұл кезеңде
Алматыда, Қарағандыда, Петропавлда, Жамбылда, Шымкентте, Павлодарда iрi
аймақтық су электр ст-лары (АСЭС) салынды. Ертiс өз-нде Өскемен және
Бұқтарма су электр ст-лары (СЭС), Iледе Қапшағай СЭС-i жұмыс iстедi. Аса
iрi Ақсу АСЭС-ы Екiбастұз кенiшiнiң арзан көмiрiн пайдаланды.
1990 ж. КСРО экономикасының құлдырауы қарсаңында республика электр ст-
ларының қуаты 18 млн. кВт-тан асты, ал Қазақстанның жалпы электр энергиясын
тұтынуы 104,8 млрд. кВтсағатты құрады, оның 87,4 кВтсағаты меншiктi
электр ст-ларында өндiрiлдi. 1990 ж республикада 131,5 млн. т көмiр, 25,5
млн. т мұнай мен газ конденсаты және 6,8 млрд. м3 газ өндiрiлдi. Өндiрiлген
көмiр мен мұнайдың едәуiр бөлiгi республикадан тысқары шығарылды. 1990 ж.
басқа елдерге 10 млн. т кокстелетiн және 46,6 млн. т энергет. көмiр
(42,9%), 21 млн. т мұнай мен газ конденсаты (82,4%) шығарылды.
Республиканың отын балансындағы газдың үлесi 15% болды. 1990 ж.
республиканың ұлттық табысындағы үлестi энергия сыйымд. 1 сомға шаққанда
4,01 кг болды, мұның өзi өзге одақтас республикалармен салыстырғанда 28%-ға
көп. Қ. э. ж. 1991 жылдан дағдарысты жағдайды бастан кешiрдi. Республиканың
қолданыстағы энергет. қуаты 1990 жылдың басында 17000 мВт-қа жуық болса,
1998 ж. ортасына қарай бұл қуат 10000 мВт-қа дейiн қысқарды. 2000 жылдың
қорытындысы бойынша электр қуатын тұтыну көрсеткiшi 8560 мВт-қа дейiн
төмендедi. Қазақстан энергия өндiрушi қуаттардың тапшылығы және артық
электр қуаты бар аймақтардан оны жеткiзе алатын электр желiсiнiң жоқтығы
себептi оңт. және батыс аймақтар үшiн электр қуатын сырттан алды.
ҚР Үкiметi 1996 ж. электр энергетикасының қуат өндiрушi және электр
тораптары активтерiне мемл. монополияны реформалау, сөйтiп электр қуатының
бәсекелi рыногiн жасау қажеттiгi туралы шешiм қабылдады. Осы мақсатта
электр энергетикасын құрылымдық жағынан қайта құрудың үкiметтiк
бағдарламасы әзiрлендi. Бұл бағдарламаны iске асыру электр энергетикасының
бәсекелi бөлiгiн (электр қуатын өндiру және оны тұтыну) табиғи
монополистерден ажыратып алу (электр энергиясын беру және бөлу) қамтамасыз
етiлдi. Iрi электр ст-лары (МАЭС) инвесторларға сатылды, ал аймақтық жылу
электр ст-лары (ЖЭО) жергiлiктi басқару органдарының меншiгiне берiлдi.
1120, 500 және 220 кВ кернеулi негiзгi тораптардың активтерi негiзiнде
Электр тораптарын басқару жөнiндегi қазақстандық компания (“КЕGOC” ААҚ),
110 — 35, 6 — 10 және 0,4 кВ кернеулi аймақтық электр тораптары негiзiнде
бөлу электр тораптық акцион. компаниялары (АЭК АҚ) құрылды. Бұл саланы одан
әрi дамытудың 1997 — 2000 жылдарға арналған бағдарламасында электр қуаты
рыногiн ұйымдастырудың мынадай үлгiлерi көзделдi: ақырғы тұтынушыға
жеткiзiлетiн электр қуатының бағасы бойынша бәсеке; бiрыңғай электр қуаты
рыногiнiң екi деңгейде (көтерме сауда және бөлшек сауда) болуы; электр
қуатымен сауда жасауды ұйымдастыру; рынок субъектiлерiнiң аймақаралық
(“КЕGOC” ААҚ), аймақтық және жергiлiктi (БЭК-тер) деңгейдегi тораптар
бойынша электр қуатын тарату және бөлу қызметтерiн көрсету жөнiнде шарттар
жасасу. Осы үлгiнiң енгiзiлуi екi жақты мерзiмдi келiсiмшарттар рыногiн
құруға мүмкiндiк бердi. Бiр орталықтан диспетчерлiк басқару жүйесi қайта
құрылды, ол электр қуатын бәсекелi (электр қуатын өндiру мен тұтыну) және
монополиялы (электр қуатын тарату және бөлу) бөлiктерiнiң бөлiнiсi
жағдайында жұмыс iстеуге бейiмделдi, сондай-ақ, электр қуатының сапалық
көрсеткiштерi, атап айтқанда, электр тогының жиiлiгi жақсартылды. Электр
энергетикасы секторын реформалау бағдарламасын дәйектiлiкпен iске асыру
нәтижесiнде 2000 жылдан бастап оң өзгерiстерге қол жеткiзiлдi: екi жақты
мерзiмдiк (форвардтық) келiсiмшарттар рыногi құрылып, жұмыс iстей бастады.
Қазақстанның электр энергетикасы секторының бастапқы экспорттық әлеуетi
2001 жылдың басында 500 — 1000 мВт деп бағаланды. Мыс., Екiбастұз АЭС
компаниясы 2001 жылдан Ресейге (Омбы қ-ның маңына) 300 мВт электр қуатын
экспортқа шығара бастады. 2030 ж-ға дейiн электр энергетикасын дамыту
бағдарламасы шеңберiнде Қазақстанның электр энергетикасы жөнiнен
тәуелсiздiгiн қамтамасыз етудiң 2005 жылға дейiнгi жоспары әзiрлендi.
Нарықтық экономика жағдайында электр энергетикасы секторындағы табиғи
монополияның барлық құрылымдары уәкiлеттi орган (Энергетика және табиғи
ресурстар мин.) тарапынан мемл. бақылауға алынған. Электр қуатын тарату
және бөлу жөнiндегi тарифтердi ҚР-ның Табиғи монополияларды реттеу және
бәсекелестiктi қорғау жөнiндегi агенттiгi реттеп отырады. 2000 ж. 1 сәуiрде
Тарифтер жөнiндегi бөлiмшеаралық комиссия “КЕGOC” ААҚ-ның аймақаралық
деңгейдегi электр тораптары бойынша электр қуатын тарату жөнiндегi қызмет
көрсетуiне арналған тарифтi есептеудiң жаңа әдiстемесiн қолданысқа енгiздi.
Электр энергетикасы секторындағы реформаларды тереңдетудiң 2000 жылдан
басталған кезектi кезеңi Респ. электр қуатының көтерме сауда рыногiн
жетiлдiру тұжырымдамасына негiзделдi. Бұл тұжырымдамаға сәйкес электр қуаты
рыногiнiң қазақстандық операторы құрылды, оған электр қуатын өндiру мен
тұтыну процестерiн нарықтық жолмен басқару мiндетi жүктелген.
ҚР-ның электр энергетикасы секторын қайта құру негiзiнде электр
энергетикасы нысандары түрлi меншiк иелерiнiң қолына көштi: iрi электр ст-
лары шет елдiк компанияларға тиесiлi, кернеуi 220 және одан жоғары кВ
электр тораптарын басқару, диспетчерлеу, т.б. мәселелердi шешу мiндеттерi
электр тораптарын басқару жөнiндегi қазақстандық компания — KEGOC-қа
жүктелдi; кернеуi 110 және одан төмен кВ электр тораптары бұрынғы
энергетика жүйесi шеңберiнде таратушы электр компанияларының басқаруында;
электр қуатын өндiрушiлерден сатып алу және оны тұтынушыларға сату мiндетi
Электр қуаты рыногiнiң қазақстандық операторына жүктелген.
Қазақстанда қазiр энергет. өнiмнiң 23-сiне жуығы ЖЭС-терде, қалған бөлiгi
энергиясын СЭС-терде өндiрiледi. Қазақстанның батыс аймағында энергет.
шикiзат көзi мұнай мен табиғи газ болғандықтан сұйық, газ тәрiздi және
аралас типтi отынмен жұмыс iстейтiн ст-лар дамытылған. Шығыс және оңт.
аймақтарда әзiрге су қуатынан басқа меншiктi энергет. көздерi жоқ. Осыған
байланысты оларда ядр. отын, тасымал мұнай, газ, көмiр пайдаланылады.
Электр қуатын тұтынудың есептiк деңгейлерiне жасалған талдау 1990 жылдан
бастап он жылдық кезеңде электр тұтыну көлемi жалпы респ. және солт., бат.
аймақтар бойынша 2 есе дерлiк, ал оңт. аймақ бойынша 3 есе дерлiк кемiгенiн
көрсетедi (қ. 1 — 2-кестелер).
Соңғы 2 — 3 жылда электр энергиясын тұтынудың азаю қарқынының баяулағаны
байқалды, ал батыс аймақта ол өсе бастады. 2000 жылдың алғашқы жартысында
республикада 27,4 млрд. кВтсағ электр қуаты тұтынылған, мұның өзi 1999
жылдың осы кезеңiмен салыстырғанда 7,2%-ға көп. Электр қуатын өндiру мен
тұтыну көлемiнiң өсуi негiзiнен Бат. және Солт. аймақтарда (Павлодар-
Екiбастұз өңiрiнде) байқалды. Қазақстанның Оңт. аймағында (Алматы, Оңт.
Қазақстан, Жамбыл, Қызылорда обл-тары) жеткiлiктi бастапқы энергет. қор жоқ
болғандықтан оның электр энергетикасы тасып әкелiнетiн көмiрге, сырттан
әкелiнетiн газ бен мазутке негiзделген. Бұл аймақтағы электр қуатының
негiзгi көздерi — Жамбыл МАЭС-i, Шымкент ЖЭО-1, Алматы ЖЭО, Қапшағай СЭС-i.
Мұндағы тапшылық Солт. Қазақстанның ОЭС-ы, 220 — 500 кВ электр тораптары
бойынша Орта Азия республикаларынан әкелiнетiн электр қуаты есебiнен
өтеледi.
2000 ж. 15 маусымнан бастап Қазақстанның Бiрыңғай энергет. жүйесiнiң (БЭЖ)
Солт. бөлiгiнде Ресейдiң БЭЖ-iмен қатарласқан жұмыс қалпына келтiрiлдi, ал
2000 ж. қыркүйектен Қазақстанның БЭЖ-i Ресей мен Орт. Азияның энергет.
жүйесiмен қатарлас жұмысқа көшiрiлдi. Қазiр Қазақстанның барлық
облыстарында аймақтық электр тораптары компанияларымен қатар көптеген
делдалдар (трейдерлер) тұтынушыларды электр қуатымен жабдықтайды.
Қазақстанның электр тораптарының қазiргi құрылымында 1150, 500 және 220 кВ-
тық кернеулi жоғары класты жүйе құраушы негiзгi тораптардың ұз. тиiсiнше
1423 км, 5470 км және 17900 км. Аймақтық және жергiлiктi тораптардың
көрсеткiштерi мынадай: 110 кВ — 42000 км, 35 кВ — 61500 км, 6 — 10 кВ —
199400 км және 0,4 кВ — 115500 км.
Республика экономиканың отын-энергет. қорының қажеттiгiн анықтау кезiнде
өнеркәсiптiң түрлi салалары мен әлеум. аяда қуат үнемдейтiн 100-ге жуық
технол. мен шаралар ескерiлдi.
Қазақстан өзендерiнiң су энергет. әлеуетi 200 млрд. кВтсағ, ал пайдалануға
экон. тиiмдi су-энергия қоры 23 — 27 млрд. кВтсағ деп бағаланды. Қазiргi
кезде гидравлик. энергияның экон. әлеуетiн пайдаға асыру деңгейi небәрi 20%-
ды құрайды. Жел қуатын пайдалану, үшiн Жоңғар қақпасы ауданында (100 — 110
млрд. кВтсағ), Маңғыстау тауларында (100 — 140 млрд. кВтсағ), т.б.
аудандарда қолайлы жағдайлар бар. Оңт. Қазақстан, Алматы облыстарының
аумағында негiзiнен жылытуға және ыстық сумен қамтамасыз етуге жарамды
геотермиялы су қорлары анықталды. Жер асты суын пайдалану жылына 1 млн. т
шартты отын үнемдеуге мүмкiндiк бередi. Республикада күн энергиясы мен
биомассаның да белгiлi бiр әлеуетi бар. Энергияның мұндай әдеттен тыс
көздерiнiң тех. әлеуетi 13 млрд. кВтсағатқа бағаланып отыр, соның iшiнде
жылына 5000 — 6000 сағатты қамтамасыз ететiн кепiлдi қуат — 380 мВт.
Энергия өндiрiмi 1,9 — 2,3 млрд. кВтсағ.
Тәуелсіз егемен мемлекеттің міндетті рәміздерінің бірі оның ұлттық валютасы
болып табылады.
Кез келген мемлекеттің тарихына оның бір-ақ рет енгізілетін өз валютасының
тарихы да кіреді. Басқа көптеген елдердің ұлттық валютасының тарихы сан
ғасырлар бойы қалыптасқан. Кез келген ұлттық валюта елдің өткенін,
бүгінгісін және болашағын бейнелейді. Ал Теңгенің - Қазақстан Республикасы
ұлттық валютасының тарихы Президенттің 1993 жылғы 15 қарашадағы жарлығынан
басталды.
Алғашқы кезде Теңгенің бірінші шығарылған қатары (1 теңге = 100 тиын)
мынадай номиналдардан тұрды: • 1, 3, 5, 10, 20, 50 және 100 теңгелік
банкноттар • 1, 3, 5, 10, 20 теңгелік монеталар, • 1, 3, 5, 10, 20 және 50
тиындық монеталар ( бастапқыда қағаздан жасалған ).
Кейіннен айналысқа: • 1994 жылы 1993 жылғы үлгідегі номиналы 200 теңгелік
және 1994 жылғы үлгідегі 500 теңгелік банкноттар; • 1995 жылы 1994 жылғы
үлгідегі номиналы 1000 теңгелік банкноттар; • 1996 жылы 1996 жылғы үлгідегі
номиналы 2000 теңгелік банкноттар ; • 1997 жылы номиналы 1, 5, 10, 20, 50
теңгелік монеталар (жаңа дизайны); • 1999 жылы 1998 жылғы үлгідегі номиналы
5000 теңгелік банкноттар; • 2000 жылы 1999 жылғы үлгідегі номиналы 200 және
500 теңгелік банкноттар (дизайны өзгертілген),
2001 жылы : • 2000 жылғы үлгідегі номиналы 1000 және 2000 теңгелік
банкноттар ( дизайны өзгертілген ); • 2001 жылғы үлгідегі номиналы 100
теңгелік банкноттар ( дизайны ішінара өзгертілген ); • Қазақстан
Республикасы тәуелсіздігінің 10 жылдығына арналған 2001 жылғы үлгідегі 5000
теңгелік мерейтойлық банкноттар; • 2001 жылғы үлгідегі 5000 теңгелік
банкноттар ( дизайны ішінара өзгертілген ).
2002 жылы : • 2003 жылғы үлгідегі номиналы 100 теңгелік банкноттар; • 1999
жылғы үлгідегі номиналы 200 және 500 теңгелік банкноттар ( дизайны ішінара
өзгертілген ) шығарылды.
2003 жылы: • 2003 жылғы үлгідегі номиналы 10 000 теңгелік банкноттар.
Республикада ақша айналысындағы монетамен қатар мерейтойлық және ескерткіш
монеталар да қолданылады . Мерейтойлық және ескерткіш монеталар оларда
белгіленген құнға сәйкес төлем қабілетіне ие , бірақ олар негізінен мәдени
- ағарту мақсатында шығарылған . Әдеттегідей , олар қатаң шектеулі
таралыммен шығарылады және Қазақстан Республикасының аумағында және шет
елдерде коллекциялық құнымен сатуға арналған.
Қазақстанның Инвестициялық қоры
Өңдеуші өнеркәсіп кәсіпорындарын қаржыландыруда сенімді серіктестік
Қазақстанның Инвестициялық қоры Қазақстан Республикасының мемлекеттік даму
институттарының бірі болып табылады. Қордың қызметі 2003 жылдың 11
маусымында басталған-ды. Ұйымдық-құқықтық нысаны – жарғылық капиталына
мемлекеттің жүз пайыздық қатысуы бар акционерлік қоғам. Жарғылық
капиталының мөлшері - 37,8 миллиард теңге, немесе 300 миллионнан астам АҚШ
доллары, кейіннен оны кезеңдеп арттыру жоспарланған.
Қордың мақсаты және негізгі міндеттері:
Қордың мақсаты - экономиканың шикізаттық емес секторында бәсекеге қабілетті
өндіріс орындарын құру жөніндегі жеке сектордың бастамаларына жаңадан
құрылған немесе бұрыннан жұмыс істеп тұрған кәсіпорындардың жарғылық
капиталдарына қатысу жолымен қаржылық көмек көрсету.
Мақсаттары:
шикізат пен материалдарды түпкілікті өңдеуден өткізетін, жаңа
технологияларды қолданып бәсекеге қабілетті өнімдер шығаратын, сондай-ақ
келешегі бар ұйымдарға өндірістік қызмет көрсететін, өзінің қызметін
өнеркәсіпте жүзеге асыратын жаңадан құрылған, сондай-ақ жұмыс істеп тұрған
ұйымдардың жарғылық капиталдарына инвестицияны жүзеге асыру;
инвестициялық жобаларды Қазақстанның Инвестициялық қорының қосымша
қаржыландыруы арқылы экономиканың шикізаттық емес секторындағы жеке
инвестицияларды ынталандыру (ұйымдардың жарғылық капиталына инвестицияны
жүзеге асыру) және осы жобаларды басқаруға қатысу;
қосымша, аралас өндірістерді дамытып, отандық және шетелдік ұйымдар
арасындағы өндірістік кооперацияны қамтамасыз ететін, Қазақстан
Республикасынан тыс жердегі инвестициялық жобаларды бірлесіп қаржыландыру
арқылы қазақстандық ұйымдардың инвестициялық белсенділіктерінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz