Ғасырлық туынды – «абай жолы»
Жоспар :
І. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Ғасырлық туынды . «Абай жолы» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 « Абай жолы» роман.эпопеясы . әлемдік әдебиеттің озық туындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 «Абай жолының» эпопеялық сипаты
ІІ. «Абай жолы» роман.эпопеясындағы образдар жүйесі
2.1 Роман.эпопеяның басты тұлғасы . Абай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Абай және кедей жатақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Эпопеядағы Құнанбай характері
2.4 Эпопеядағы әйелдер образы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІІ. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Ғасырлық туынды . «Абай жолы» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 « Абай жолы» роман.эпопеясы . әлемдік әдебиеттің озық туындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 «Абай жолының» эпопеялық сипаты
ІІ. «Абай жолы» роман.эпопеясындағы образдар жүйесі
2.1 Роман.эпопеяның басты тұлғасы . Абай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Абай және кедей жатақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Эпопеядағы Құнанбай характері
2.4 Эпопеядағы әйелдер образы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІІ. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеті: курстық жұмыстың негізгі мақсаты қазақ әдебиетінің ХІХ ғасырдағы асқар белі - Абай болса, ХХ ғасырдағы заңғар биігі - Мұхтар әуезовтің өмірі мен шығармашылығына жалпы сипат беру. М. Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясы - бүкіл совет әдебиетінің аса көрнекті шығармасы. Романның идеялық-көркемдік биік жетістігін жер жүзінің прогресшіл әдебиет, өнер қайраткерлері жоғары бағалады. Орыс совет жазушысы К. Федин «Ұлт туралы толық, та тұтас түсінікті бізге жазушының өнері береді... Мұхтар Әуезов өзінің «Абайымен» менің қазақ халқы туралы түсінігімді толықтырады, мен енді ғана хош иісті са¬мал өскен даланың жұпар ауасын жұтып, қазақ, болып кеткен тәріздімін...» [1;12] - деп жазды. Француз жазушысы Л. Арагонның : «Эпикалық, «Абай» романы... XX ғасырдағы ең мәнді романдардың бірі» [1;14] - деген сөздері демократиялық бағыттағы шетел жазушыларының ортақ, лебізі болып естіледі. Бұл пікірлер роман қазақ, совет әдебиетінің зор жетістігі болғанын айғақтайды. Қараңғы ауылдағы әлі де шырышы бұзылмаған ескілікті, алуан түрлі әділетсіздіктерді көріп, білімі тайыз, саяси тәжірибесі шағын жас ақынның аз уақыт жете түсіне алмай, толғанған, тосырқаған, тіпті кейде: «Бұл қалай?» - деп күдер үзіп, торыққан да жайлары болады. Бұл ретте сол кездегі ұлтшыл интеллигенцияның да азын - аулақ әсері болуы ғажап емес. Бірақ ,ондай сезімдер мен әсерлерден ойшыл ақын, қайтадан өзінің бастапқы сарқылмас қайрат, талабына мінеді, мойымас мықты сенімінен енді еш қайтпайды.
Автордың жиырмасыншы жылдардағы шығармалары оның қаламының жылма - жыл төселіп, талантының ұдайы өсіп отырғанын көрсетеді. Тақырыбының ұлғайып, сарынының молайып, ақындық үнінің барған сайын күшейе түскенін аңғартады.
Курстық жұмысты жазудағы мақсат: М. Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясын толық талдап, оқырманға жеткізу.
Курстық жұмыстың құрылымы: Кіріспеден, екі тараудан, алты тақырыпшадан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Әуезов Мұхтар Омарханұлы (1897-1961) – 1897 жылы 28 қыркүйекте Шығыс Қазақстан облысы, Шыңғыс болысында көшпелі қазақ отбасында дүниеге келген. Семей қаласында медреседе, онан соң бес кластық орыс мектебінде, ал 1915-1919 жылдары мұғалімдер семинариясында білім алған. 1917 жылы семинарияда оқып жүрген кезінде халық аңызы бойынша «Еңлік - Кебек» пьесасын жазады. Бұл қазақ ұлттық драмасының қарлығашы еді. Осы пьесасы мен 1921 жылы жазылған «Қорғансыздың күні» атты алғашқы әңгімесі арқылы өзінің жазушылық ерекше дарынын айқын танытты. Сол жылдарда Семейде, Орынборда әр түрлі қызмет істей жүріп, Алаш партиясының көсемдері Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов сияқты басқа да белгілі әдебиет және мәдениет қайраткерлерімен танысады. «Абай» журналын шығаруға атсалысады. Алашорда қайраткерлері өкімет орындарынан, ресми саясаттан ығыстырыла бастаған соң, 1923 жылдан бастап көркем әдебиет саласына бар күш-қуатын жұмсап, өнімді еңбек етуге кіріседі. 1923-1926 жылдары «Оқыған азамат», «Қыр суреттері», «Үйлену», «Ескілік көлеңкесінде», «Кінәмшіл бойжеткен», «Қаралы сұлу» әңгімелері жарық көреді. 1923-1928 жылдары Ленинград университетінде оқып, тіл мен әдебиет факультетін бітіреді. Одан кейін Ташкентте Орта Азия мемлекеттік университетінің аспирантурасында шығыс фольклоры бойынша маманданады. Ленинградта оқыған соңғы жылында «Қараш-Қараш» пен «Көксерек» атты повестерін дүниеге әкеледі. Саяси қызметтен бас тартып, бірыңғай зерттеуге ойысқан кезде, ол әдебиетшіге де сол саясаттың шырмауынан шығу қиын екенін ұға білді. Ондаған жылдар бойы оған ұлтшылдық, байшылдық идеяларды жақтаушы деген кінә тағылып, 1930-1932 жылдары қамауда болды. Әуезовтің тарихи тақырыпқа баруының тамыры тереңде жатыр. Тұңғыш көркем туындысы «Еңлік - Кебек», онан кейін «Хан кене» мен «Қилы заман», «Айман - Шолпан», «Қарақыпшақ Қобыланды» драмалары да осыны аңғартады.
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеті: курстық жұмыстың негізгі мақсаты қазақ әдебиетінің ХІХ ғасырдағы асқар белі - Абай болса, ХХ ғасырдағы заңғар биігі - Мұхтар әуезовтің өмірі мен шығармашылығына жалпы сипат беру. М. Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясы - бүкіл совет әдебиетінің аса көрнекті шығармасы. Романның идеялық-көркемдік биік жетістігін жер жүзінің прогресшіл әдебиет, өнер қайраткерлері жоғары бағалады. Орыс совет жазушысы К. Федин «Ұлт туралы толық, та тұтас түсінікті бізге жазушының өнері береді... Мұхтар Әуезов өзінің «Абайымен» менің қазақ халқы туралы түсінігімді толықтырады, мен енді ғана хош иісті са¬мал өскен даланың жұпар ауасын жұтып, қазақ, болып кеткен тәріздімін...» [1;12] - деп жазды. Француз жазушысы Л. Арагонның : «Эпикалық, «Абай» романы... XX ғасырдағы ең мәнді романдардың бірі» [1;14] - деген сөздері демократиялық бағыттағы шетел жазушыларының ортақ, лебізі болып естіледі. Бұл пікірлер роман қазақ, совет әдебиетінің зор жетістігі болғанын айғақтайды. Қараңғы ауылдағы әлі де шырышы бұзылмаған ескілікті, алуан түрлі әділетсіздіктерді көріп, білімі тайыз, саяси тәжірибесі шағын жас ақынның аз уақыт жете түсіне алмай, толғанған, тосырқаған, тіпті кейде: «Бұл қалай?» - деп күдер үзіп, торыққан да жайлары болады. Бұл ретте сол кездегі ұлтшыл интеллигенцияның да азын - аулақ әсері болуы ғажап емес. Бірақ ,ондай сезімдер мен әсерлерден ойшыл ақын, қайтадан өзінің бастапқы сарқылмас қайрат, талабына мінеді, мойымас мықты сенімінен енді еш қайтпайды.
Автордың жиырмасыншы жылдардағы шығармалары оның қаламының жылма - жыл төселіп, талантының ұдайы өсіп отырғанын көрсетеді. Тақырыбының ұлғайып, сарынының молайып, ақындық үнінің барған сайын күшейе түскенін аңғартады.
Курстық жұмысты жазудағы мақсат: М. Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясын толық талдап, оқырманға жеткізу.
Курстық жұмыстың құрылымы: Кіріспеден, екі тараудан, алты тақырыпшадан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Әуезов Мұхтар Омарханұлы (1897-1961) – 1897 жылы 28 қыркүйекте Шығыс Қазақстан облысы, Шыңғыс болысында көшпелі қазақ отбасында дүниеге келген. Семей қаласында медреседе, онан соң бес кластық орыс мектебінде, ал 1915-1919 жылдары мұғалімдер семинариясында білім алған. 1917 жылы семинарияда оқып жүрген кезінде халық аңызы бойынша «Еңлік - Кебек» пьесасын жазады. Бұл қазақ ұлттық драмасының қарлығашы еді. Осы пьесасы мен 1921 жылы жазылған «Қорғансыздың күні» атты алғашқы әңгімесі арқылы өзінің жазушылық ерекше дарынын айқын танытты. Сол жылдарда Семейде, Орынборда әр түрлі қызмет істей жүріп, Алаш партиясының көсемдері Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов сияқты басқа да белгілі әдебиет және мәдениет қайраткерлерімен танысады. «Абай» журналын шығаруға атсалысады. Алашорда қайраткерлері өкімет орындарынан, ресми саясаттан ығыстырыла бастаған соң, 1923 жылдан бастап көркем әдебиет саласына бар күш-қуатын жұмсап, өнімді еңбек етуге кіріседі. 1923-1926 жылдары «Оқыған азамат», «Қыр суреттері», «Үйлену», «Ескілік көлеңкесінде», «Кінәмшіл бойжеткен», «Қаралы сұлу» әңгімелері жарық көреді. 1923-1928 жылдары Ленинград университетінде оқып, тіл мен әдебиет факультетін бітіреді. Одан кейін Ташкентте Орта Азия мемлекеттік университетінің аспирантурасында шығыс фольклоры бойынша маманданады. Ленинградта оқыған соңғы жылында «Қараш-Қараш» пен «Көксерек» атты повестерін дүниеге әкеледі. Саяси қызметтен бас тартып, бірыңғай зерттеуге ойысқан кезде, ол әдебиетшіге де сол саясаттың шырмауынан шығу қиын екенін ұға білді. Ондаған жылдар бойы оған ұлтшылдық, байшылдық идеяларды жақтаушы деген кінә тағылып, 1930-1932 жылдары қамауда болды. Әуезовтің тарихи тақырыпқа баруының тамыры тереңде жатыр. Тұңғыш көркем туындысы «Еңлік - Кебек», онан кейін «Хан кене» мен «Қилы заман», «Айман - Шолпан», «Қарақыпшақ Қобыланды» драмалары да осыны аңғартады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Серік Қирабаев «Революция және әдебиет» Алматы «Жазушы»
2. Нұрқатова А. «М.Әуезов шығармашылығы» 1965 жыл.
3. Қаратаев М. «Мұхтар Әуезов» 1967 жыл.
4. Бердібаев Р. «Қазақ тарихи романы».1979 жыл. 3-136 беттер.
5. Бес ғасыр жырлайды. І том. – Алматы, 1981 жылы.
6. Бес томдық шығармалар жинағы. І том. – Алматы, 1983 жылы.
7.Бейімбет Майлин / / Қаратаев М. Дала жұлдызы , – Алматы, «Ғылым» баспасы, 1982 жылы.
8. Жұмалиев Қ. Жайсаң жандар. – Алматы, «Жазушы» баспасы, 1969 жылы.
9. Қаратаев М., Нұртазин Т., Қирабаев С. Қазақ совет әдебиеті. – Алматы, «Мектеп» баспасы, 1968 жылы.
10.Қазақ поэзиясының Құлагері. / / Қаратаев М. Әдебиет және эстетика. – Алматы, «Жазушы» баспасы, 1970 жылы.
11. Қирабаев С. Әдебиет және дәуір талабы. – Алматы, «Жазушы» баспасы, 1976 жыл.
12. Осы жүйрік ақын. / / Дербісалин Ә. Мезгіл және қаламгер. – Алматы, «Ғылым» баспасы, 1968 жыл.
13. Соғайын сөзімнен бір сұлу сарай. / / Нұрғалиев Р. Арқау. – Алматы, «Жазушы» баспасы, 1991 жыл.
14. Мүсірепов Ғ. Суреткер парызы. - А., 1970, 164- б.
15. Мүсірепов Ғ. Суреткер парызы. - А., 1970, 163-6.
16. Мүсірепов Ғ. Суреткер парызы. - А., 1970, 166-6.
17. Мүсірепов Ғ. Суреткер парызы. - А., 1970, 167-6.
18. Әуезов М. Абай жолы.- А., 1961, 1-т., 383- б.
19. Әуезов М. Абай жолы. - А., 1961, 1-т., 803-6.
20. Әуезов М. Абай жолы. - А., 1961, 1-т., 168-6.
21. Нұрқатов А. Мұхтар Әуезов творчествосы.- А., 1965
22. Қаратаев М. Эпостан эпопеяға.- А., 1968
23. Қабдолов 3. Мұхтар Әуезов және оның әсемдік әлемі,- А., 1986
24. Абай. Энциклопедия. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы.
25.Әуезов М. Абайды білмек парыз ойлы жасқа. -Алматы: Санат, 1997. -416 б.
1. Серік Қирабаев «Революция және әдебиет» Алматы «Жазушы»
2. Нұрқатова А. «М.Әуезов шығармашылығы» 1965 жыл.
3. Қаратаев М. «Мұхтар Әуезов» 1967 жыл.
4. Бердібаев Р. «Қазақ тарихи романы».1979 жыл. 3-136 беттер.
5. Бес ғасыр жырлайды. І том. – Алматы, 1981 жылы.
6. Бес томдық шығармалар жинағы. І том. – Алматы, 1983 жылы.
7.Бейімбет Майлин / / Қаратаев М. Дала жұлдызы , – Алматы, «Ғылым» баспасы, 1982 жылы.
8. Жұмалиев Қ. Жайсаң жандар. – Алматы, «Жазушы» баспасы, 1969 жылы.
9. Қаратаев М., Нұртазин Т., Қирабаев С. Қазақ совет әдебиеті. – Алматы, «Мектеп» баспасы, 1968 жылы.
10.Қазақ поэзиясының Құлагері. / / Қаратаев М. Әдебиет және эстетика. – Алматы, «Жазушы» баспасы, 1970 жылы.
11. Қирабаев С. Әдебиет және дәуір талабы. – Алматы, «Жазушы» баспасы, 1976 жыл.
12. Осы жүйрік ақын. / / Дербісалин Ә. Мезгіл және қаламгер. – Алматы, «Ғылым» баспасы, 1968 жыл.
13. Соғайын сөзімнен бір сұлу сарай. / / Нұрғалиев Р. Арқау. – Алматы, «Жазушы» баспасы, 1991 жыл.
14. Мүсірепов Ғ. Суреткер парызы. - А., 1970, 164- б.
15. Мүсірепов Ғ. Суреткер парызы. - А., 1970, 163-6.
16. Мүсірепов Ғ. Суреткер парызы. - А., 1970, 166-6.
17. Мүсірепов Ғ. Суреткер парызы. - А., 1970, 167-6.
18. Әуезов М. Абай жолы.- А., 1961, 1-т., 383- б.
19. Әуезов М. Абай жолы. - А., 1961, 1-т., 803-6.
20. Әуезов М. Абай жолы. - А., 1961, 1-т., 168-6.
21. Нұрқатов А. Мұхтар Әуезов творчествосы.- А., 1965
22. Қаратаев М. Эпостан эпопеяға.- А., 1968
23. Қабдолов 3. Мұхтар Әуезов және оның әсемдік әлемі,- А., 1986
24. Абай. Энциклопедия. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы.
25.Әуезов М. Абайды білмек парыз ойлы жасқа. -Алматы: Санат, 1997. -416 б.
Жоспар :
І.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Ғасырлық туынды – Абай
жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Абай жолы роман-эпопеясы - әлемдік әдебиеттің озық
туындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Абай жолының эпопеялық сипаты
ІІ. Абай жолы роман-эпопеясындағы образдар жүйесі
2.1 Роман-эпопеяның басты тұлғасы -
Абай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Абай және кедей
жатақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
2.3 Эпопеядағы Құнанбай характері
2.4 Эпопеядағы әйелдер
образы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..
ІІІ.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеті: курстық жұмыстың негізгі мақсаты
қазақ әдебиетінің ХІХ ғасырдағы асқар белі - Абай болса, ХХ ғасырдағы
заңғар биігі - Мұхтар әуезовтің өмірі мен шығармашылығына жалпы сипат беру.
М. Әуезовтің Абай жолы роман-эпопеясы - бүкіл совет әдебиетінің аса
көрнекті шығармасы. Романның идеялық-көркемдік биік жетістігін жер жүзінің
прогресшіл әдебиет, өнер қайраткерлері жоғары бағалады. Орыс совет жазушысы
К. Федин Ұлт туралы толық, та тұтас түсінікті бізге жазушының өнері
береді... Мұхтар Әуезов өзінің Абайымен менің қазақ халқы туралы
түсінігімді толықтырады, мен енді ғана хош иісті самал өскен даланың жұпар
ауасын жұтып, қазақ, болып кеткен тәріздімін... [1;12] - деп жазды.
Француз жазушысы Л. Арагонның : Эпикалық, Абай романы... XX ғасырдағы ең
мәнді романдардың бірі [1;14] - деген сөздері демократиялық бағыттағы
шетел жазушыларының ортақ, лебізі болып естіледі. Бұл пікірлер роман қазақ,
совет әдебиетінің зор жетістігі болғанын айғақтайды. Қараңғы ауылдағы әлі
де шырышы бұзылмаған ескілікті, алуан түрлі әділетсіздіктерді көріп, білімі
тайыз, саяси тәжірибесі шағын жас ақынның аз уақыт жете түсіне алмай,
толғанған, тосырқаған, тіпті кейде: Бұл қалай? - деп күдер үзіп,
торыққан да жайлары болады. Бұл ретте сол кездегі ұлтшыл интеллигенцияның
да азын - аулақ әсері болуы ғажап емес. Бірақ ,ондай сезімдер мен
әсерлерден ойшыл ақын, қайтадан өзінің бастапқы сарқылмас қайрат, талабына
мінеді, мойымас мықты сенімінен енді еш қайтпайды.
Автордың жиырмасыншы жылдардағы шығармалары оның қаламының жылма - жыл
төселіп, талантының ұдайы өсіп отырғанын көрсетеді. Тақырыбының ұлғайып,
сарынының молайып, ақындық үнінің барған сайын күшейе түскенін аңғартады.
Курстық жұмысты жазудағы мақсат: М. Әуезовтің Абай жолы роман-
эпопеясын толық талдап, оқырманға жеткізу.
Курстық жұмыстың құрылымы: Кіріспеден, екі тараудан, алты тақырыпшадан,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Әуезов Мұхтар Омарханұлы (1897-1961) – 1897 жылы 28 қыркүйекте Шығыс
Қазақстан облысы, Шыңғыс болысында көшпелі қазақ отбасында дүниеге келген.
Семей қаласында медреседе, онан соң бес кластық орыс мектебінде, ал 1915-
1919 жылдары мұғалімдер семинариясында білім алған. 1917 жылы семинарияда
оқып жүрген кезінде халық аңызы бойынша Еңлік - Кебек пьесасын жазады.
Бұл қазақ ұлттық драмасының қарлығашы еді. Осы пьесасы мен 1921 жылы
жазылған Қорғансыздың күні атты алғашқы әңгімесі арқылы өзінің жазушылық
ерекше дарынын айқын танытты. Сол жылдарда Семейде, Орынборда әр түрлі
қызмет істей жүріп, Алаш партиясының көсемдері Әлихан Бөкейханов, Ахмет
Байтұрсынов, Міржақып Дулатов сияқты басқа да белгілі әдебиет және мәдениет
қайраткерлерімен танысады. Абай журналын шығаруға атсалысады. Алашорда
қайраткерлері өкімет орындарынан, ресми саясаттан ығыстырыла бастаған соң,
1923 жылдан бастап көркем әдебиет саласына бар күш-қуатын жұмсап, өнімді
еңбек етуге кіріседі. 1923-1926 жылдары Оқыған азамат, Қыр суреттері,
Үйлену, Ескілік көлеңкесінде, Кінәмшіл бойжеткен, Қаралы сұлу
әңгімелері жарық көреді. 1923-1928 жылдары Ленинград университетінде оқып,
тіл мен әдебиет факультетін бітіреді. Одан кейін Ташкентте Орта Азия
мемлекеттік университетінің аспирантурасында шығыс фольклоры бойынша
маманданады. Ленинградта оқыған соңғы жылында Қараш-Қараш пен Көксерек
атты повестерін дүниеге әкеледі. Саяси қызметтен бас тартып, бірыңғай
зерттеуге ойысқан кезде, ол әдебиетшіге де сол саясаттың шырмауынан шығу
қиын екенін ұға білді. Ондаған жылдар бойы оған ұлтшылдық, байшылдық
идеяларды жақтаушы деген кінә тағылып, 1930-1932 жылдары қамауда болды.
Әуезовтің тарихи тақырыпқа баруының тамыры тереңде жатыр. Тұңғыш көркем
туындысы Еңлік - Кебек, онан кейін Хан кене мен Қилы заман, Айман -
Шолпан, Қарақыпшақ Қобыланды драмалары да осыны аңғартады. Бұлардың
кейбіреуі ел арасында кең тараған, бұрыннан белгілі сюжетке құрылса, Хан
Кене, Қилы заман тарихта болған нақтылы оқиғаларды арқау еткен. Жазушы
20-жылдардың өзінде проза мен драматургияда келелі туындылар жазып, қазақ
әдебиетінің классигіне айналды. 30 - жылдарда Абай мұрасына әр қилы баға
беріліп, онан кейін де қым-қиғаш пікірлер айтылып жүргенде, Абайды
тереңдеп, кеңінен тануды өзіне өмірлік мақсат ету ол кезде біліктілік,
даналық қана емес, үлкен ерлікте болғаны хақ. Кесек, кең тынысты, сан
миллион оқырмандардың жүрегіне жол табатын көркем шығарма арқылы Абайды
әлемге әйгілеу үшін Әуезов қандай қажет болса, Әуезовтің дүние жүзі
мәдениетінің биігіне көтерілуіне Абай мұрасы, Абайдың өнерпаздық, ойшылдық
дәстүріндей үлкен тірек сондай қажет еді. 1936 жылы Қазақ әдебиеті
газетінде Татьянаның қырдағы әні атты прозалық үзінді жарияланды. Бұл -
болашақ романның бір тарауы еді. Мұхтар Омарханұлы 15 жыл бойы Абай жолы
атты өзінің 4 томдық даңқты тарихи роман-эпопеясын жазды. Мұның Абай
аталған бірінші кітабы 1942 жылы, екіншісі 1947 жылы жарық көрді. Абай
романының екі кітабы 1949 жылы 1-ші дәрежелі КСРО Мемлекеттік сыйлығын
алса, 4 кітаппен біткен эпопея 1959 жылы Лениндік сыйлыққа ие болды. Абай
жолы 30 тілге аударылып, дүйім дүние оқырманынан өте жоғары баға алды.
Көркем тәржіме жұмысына да белсене атсалысып, И.Тургеневтің Дворян ұясын
аударды. Қырғыздың Манас эпосы туралы монография жазды. Әуезовтің
шығармашылық мұрасының аса қомақты бөлігін ғылыми-зерттеу еңбектері
құрайды. Ғалым қазақ ауыз әдебиетін жинақтап, жүйелеп, қазақ әдебиеті
тарихы, Абайдың өмірі мен шығармашылығы, әдебиеттану мен фольклордың
теориялық және проблемалық мәселелері іргелі еңбектер жазған. Сан алуан
мақалаларымен ағымдағы әдеби үдеріске дер кезінде үн қосып отырған.
Әдебиет тарихы, Әр жылдар ойлары, Уақыт және әдебиет, т.б.
кітаптарында ұлы жазушының ғылыми зерттеулері мен философиялық, эстетикалық
ойлары жинақталған. Ол қоғам және мемлекет қайраткері ретінде дүниежүзілік
аса маңызды мәселелерді шешуге, халықтардың рухани ынтымақтастығын дамытуға
елеулі үлес қосқан. 20-дан астам шет елдерде болып, адамзат қоғамының
дамуы, рухани ынтымақтастық үшін өз көзқарасын білдірген. Әуезовтің озық
ойы, таным-парасаты қолдау тауып отырған. Жазушы суреткерлігіне тәнті
болған шет ел жазушылары мен әдебиетшілері де оның шығармаларында қазақ
қоғамының өзіндік сипаты мол, қайшылыққа толы өмір-тұрмысы, әдет-салттары
әсерлі бейнеленетіне ерекше көңіл қойған. Әлем әдебиеттерінің өкілдері
Әуезовтің шығармашылығын жоғары бағалаған. Абай жолы роман эпопеясына Луи
Арагон ХХ ғасырдағы ең ұлы шығармалардың бірі деп баға берген. [2;25]
Сондай-ақ бұл роман-эпопея қазақ халқын, қала берді бүкіл түркі әлемін
дүние жүзіне танытқан ұлы шығарма ретінде де танылды. Осы төрт томнан
тұратын Абай жолында қазақ қоғамының алуан түрлі топтары кең қамтылып,
сан қырлы тұтас галерея жасалды. Онда қазақ халқының этнографиялық, діни,
жалпы мәдени-танымдық дәстүрлері: жаз жайлауға көшу, құдалыққа бару мен той
жасау, кісі өлімі мен аза тұту, ас беру, жұт, болыс сайлауы, дауға билік
айту, аң аулау мен табиғат көріністері, т.б. бәрі бар. Роман-эпопеяның
танымдық мәнімен бірге ұлттық әдебиет пен мәдениетті, ана тілін
өркендетудегі рөлі зор болды. Эпопея дүние жүзі халықтарының бір жүз он
алты тіліне аударылған. Ол екі жүз томдық Әлем әдебиеті
кітапханасытоптамасында екі том болып басылды.
1.1. Абай жолы роман-эпопеясы - әлемдік әдебиеттің озық туындысы.
Алаш қайраткерлері ішінде коммунистік террордан тірі қалған жалғыз
қазақ Мұхтар Әуезов еді. Ол ұлы толқынның рухани аманатын көркем әдебиетте
толық қалдырған бірден-бір қаламгер. Бұл идея ең алдымен оның басты
шығармасы “Абай жолы” романында жүзеге асты. Абай жолы – Мұхтар Әуезовтың
әлемге әйгілі роман-эпопеясы. Абай жолы – қазақтың көркем прозасын
классикалық деңгейге көтеріп, әлем әдебиетіне көркемдік қуат әкелген үздік
туынды. Әуезов өзінің роман-эпопеясында қазақ халқын, оның ұлттық дәстүрін
барлық қырынан энциклопедиялық деңгейде жан-жақты ашып көрсетті. Әуезовтың
Абай жолы роман-эпопеясы әлемдік деңгейде: Абай жолы роман- эпопеясы
творчествоның тылсым сырына,өмір мен өлеңнің өзара байланысына терең
бойлаған туынды,ақын мен проза жайлы әлем әдебиетіндегі ең шоқтығы биік
үздік шығарма (М.Луконин), [3;140] , Бұл тамаша эпопея бізге тұтас бір
әлемді сыйға тартты, табиғаттың, тұрмыстың небір ғажайып картиналарымен,
адам құштарлықтарын сипаттауымен бізді іңкәр етті (Н.Тихонов), [4;161],
Шынында, бұл қазақтар — неткен ғажайып халық! Осы кереметтік Абай
романында қандай тамаша суреттелген! (Б.Матип), [5;180] , деген жоғары
баға алды. Абай жолы - қазақтың көркем прозасын классикалық стиль
деңгейіне көтеріп, әлем әдебиетіне биік эстетикалық талғам, көркемдік қуат
әкелген үздік туынды. Қазақтың дана ұлы Абай образын, мәңгілік тұлғасын сөз
өнерінде өзгеше даралықпен сомдаған. Сондай-ақ, бұл роман-эпопея қазақ
халқын, қала берді бүкіл түркі әлемін дүние жүзіне танытқан ұлы шығарма
ретінде де танылды. Ш.Айтматовтың Өз басым өзге елге сапарға шығып, өзге
жұрттың табалдырығын аттай қалсам, әрқашан қасиет тұтып, өзіммен бірге
қастерлеп ала жүретін екі түрлі асылым бар: бірі - Манас , бірі - Мұхтар
Әуезовтің Абай жолы [6;124] - деуі осыны айғақтайды.
Абай жолы роман-эпопеясы жазушының ұзақ жылғы ғылыми ізденістері
мен көркемдік танымының жемісі. 30-жылдарда Абай мұрасына әр қилы баға
беріліп, қым-қиғаш пікірлер айтысы туғанына қарамастан Әуезов Абайдың өмірі
мен ақындық жолына байланысты зерттеулерін тоқтақан жоқ. Л.Соболевпен
бірігіп жазған Абай трагедиясын 1939 жылы Мәскеуде бастырды, кейін ұлы
ақынның өмірін бейнелейтін опера либреттосын, киносценарий жазды. Абай
трагедиясында оның жанрлық ерекшелігіне байланысты ақын өмірінің соңғы
кезеңі, яғни, хакім Абай бейнеленген. Мұнда Абай халықтың қамқоршысы, халық
мүддесін жақтайтын күрескер, өнер-білімді уағыздаған ағартушы ретінде
көрінеді. Бұл трагедияға дейін-ақ Әуезов Абай жайында роман жазуға бел
байлаған. 1937 жылы жазылған Татьянаның қырдағы әні атты үзінді болашақ
романның тарауы ретінде жоспарланған болатын. Татьянаның қырдағы әнін
оқушы-қауым жылы қабылдады. Көп ұзамай жазушы өз ойын жүзеге асыруға
тікелей кірісті. Алғашқыда романға Телғара деген ат бермек болды.
Автордың алғашқы мөлшерлеуінде роман үш кітаптан құралмақшы болатын.
Алайда, жұмыс барысында оның шеңбері кеңейтіле түсті. Әуезов алғашқыда екі
кітаптан тұратын Абай , онан кейін мұның жалғасы болып табылатын Абай
жолы (бұл да екі кітаптан тұратын) романын жазды. Бірінші кітабы 1942,
екіншісі 1947, үшіншісі 1952, төртінші томы 1956 жылы жарыққа шықты.
Алғашқы екі кітаптан тұратын Абай романы үшін жазушыға КСРО
Мемлекеттік сыйлығы (1949) беріліп, төрт томдық Абай жолы роман-
эпопеясы жарық көргеннен кейін ол Лениндік сыйлықтың лауреаты (1959)
атанды. Абайдың заманы, өмірі мен өнерпаздық, қайраткерлік, ұстаздық
өнегесі жайында кесек көркем шығарма жазуға Әуезов мол дайындықпен келді.
Бұл жазушының дүниетанымы, ойшылдығы тереңдеп, кемеліне келген, суреткерлік
шеберлігі шыңдалып әбден жетілген кез болатын. Әрине, бүтін бір тарихи
дәуірді, бір халықтың ұлттық өмір-салтын, толып жатқан қым-қиғаш
оқиғаларды, сан алуан кейіпкерлер бейнесін, іс-әрекетін, бір-бірімен қарым-
қатынасын ұлы ақын, ойшыл, ұстаз Абайдың өмір жолымен ұштастыра суреттеу
үшін мүлде жаңа, тың көркемдік шешімдер тауып, ұлттық көркем прозада зор
жаңашылдық таныту қажет еді. Мұның бәрі өмір шындығына терең бойлап, тарихи
шындықты бүгінгі заманның талғам-танымына үйлестіріп, жалпы адамзаттық
түбегейлі мүдделермен сабақтастырғанда ғана іске асатынын жазушы жақсы
сезінді. Ақын, ойшыл, Абайды жазушы басты кейіпкер етіп ала отырып,
айналасына топтасқан көптеген қаһармандармен (бұлардың ішінде аса ірі
тұлғалар мол) тығыз қарым-қатынас үстінде жан-жақты ашады. Абай барлық
оқиғалардың топ ортасында жүреді. Бір қарағанда оған қатысы жоқ оқиға,
сурет-көріністер, оған Абайдың көзқарасы не оның тікелей араласуы арқылы
жаңа мазмұн, мағынаға ие болып, жарқырап шыға келеді. Сөйтіп, бас
кейіпкердің тұлғасы толыға түседі де, оның характерінің сипаттары
айқындалып, ашыла береді. Оқиғалар мен эпизодтардың көптігіне қарамастан
шығарма сюжет құрылысының қарапайымдылығымен, шынайлығымен, композициясының
шымырлығымен көзге түседі.Бірінші кітапта жеті тарау (Қайтқанда, Қат-
қабатта, Жолда, Шытырманда, Бел-белесте, Өрде, Қияда), екінші кітапта жеті
тарау (Тайғақта, Жайлауда, Еңісте, Оқапта, Асуда, Тарауда, Биікте), бір
эпилог, үшінші кітапта алты тарау (Абай аға, Кек жолында, Қарашығын,
Өкініште, Қақтығыста, Қоршауда), төртінші кітапта алты тарау (Түн-түнекте,
Құз-қияда, Қапада, Қастықта, Шайқаста, Жұтта), бір эпилог – эпопеяда
барлығы жиырма тараушаға бөлінген. Олар және жеке көрініс, ситуациялардан
тұрады.Әрбір тараудың аты бөлімде өтетін басты оқиғаның, психологиялық
қалпын дәл береді. Жинақтай келгенде, Абай өмірінің, жеке адам тағдырының
бір шақтағы болмыс-бітімін анықтайтын образдық-символдық мәні күшті бейнелі
сөз. Екі тарау аты, екі эпилогтан өзге жиырма төрт тарау аты түгелдей бір-
бірімен ұйқасып, сабақтасып, жалғасып тұр. Нұрлы, бақытты, сәулелі
сәттерден гөрі, қайғылы, драмалы, трагедиялы күйлер көп. Мыңмен жалғыз
алысқан данышпан, ақын ғұмырының мұңлы-зарлы шежіресі іспетті. Бірінші
кітаптың соңында бейнеленетін шыңға шыққан жалғыз балғын шынар төртінші
кітаптың аяғында зәулім болып өсіп барып, ақыры құлайды. Бұл – символ. Айта
берсе, романда мұндай жинақтаушылық мәнге ие болып кететін образ бейнелер
көп, осы қатарда теңіз кейпіне айналатын дала, ондағы болашаққа тартқан
кеме, тарих белестері іспеттес боп көрінетін таулар тізбегін де қосу керек.
Әлем әдебиеті қазынасына ерекше қымбат көркемдік-эстетикалық игілік болып
қосылған Абай жолы эпопеясының шығармашылық тарихында, жазушының
ұстаханалық баянында бірнеше оқшау белгілі қасиет-сапа бар. Қаламгердің
болашақ, роман қаһармандары, олардың ұрпақ-нәсілдері ортасында туып,
алаңсыз сәбилік, бақытты балалық, бозбалалық күндерін солар кешкен қат-
қабат әлеуметтік-психологиялық, тұрмыстық-этнографиялық табиғи-экологиялық
қоршауда, қаймағы бұзылмаған көшпелілер мәдениеті құшағында өткізуі бір
олжа болса, екінші сәттілік Құнанбай – Әуез, Абай – Омархан әулеті өзара
қыз беріп, қыз алысқан, нағашылы-жиендік орайда туысып, ортақ қуаныш, ортақ
қайғы бөліскен, сүйек-шатысты, жүз жылдық күйеулік, мыңжылдық құдалық
рәсімін берік ұстанған жақын, бауыр адамдар екендігінде жатыр. Кезінде
М.Әуезовтің өзі ескерткендей, бір ру, бір бұтақ болып, біте қайнасып
кеткен.
Мұның үстіне жазушы көптомдық шығарма тудыруға бел байлаған соң, өзі
бейнелейтін дәуірдің басты кісілері, басты оқиғалары туралы тарихи
құжаттарды, сол кезеңді көрген, білген адамдардың жадында қалған ескі
сөздерді арнайы теріп, жинап, екшеп пайдаланған. Осыларға қоса әлемдік
реалистік проза үлгілері, классикалық тарихи романдар тағылымы, қазақ
қарасөзінің өз мүмкіндіктері жан-жақты қарастырылып, терең зерттеліп,
автордың эстетикалық мұраттарына бағындырылып, батыл шешіммен, соны
шеберлікпен қаламгерлікпен нақты тәжірибеде ғажайып жемістерін берді.
Сөйтіп, М.Әуезов өнер адамы мен халық тағдырын тұтас бірлікке көрсететін
зор реалистік шығарма жазудың жаңа көркемдік мектебін ашты.
Негізінен, өмірде өткен адамдардың басында болған оқиғалардың жалпы сорабын
сақтай отырып, жазушы көркемдік логика, эстетикалық мұратты, реалистік
шығарма жасау талап-шарттарын бірінші орынға қойған. Өз атымен, өзінің
тіршіліктері нақты, дәмді әрекеттерімен бейнеленген кейіпкерлердің өзін
сомдауда жазушы қиялға, авторлық фантазияға мол орын береді. Тыңнан, ойдан
шығарылған оқиғалар, ситуациялар, бейнелер толып жатыр. Бұл ретте Әуезов
шеберлігі шомбал шұбар тасты ойып, қашап, жан бітіріп, көркем тұлға, жауһар
туынды жасайтын тынымсыз еңбекқор мүсіншінің азапты да рахат әрекеттерін
еске түсіреді.
Бір адамның, бір шаңырақтың, бір тайпаның, бір халықтың іштей жарылуы, осы
іргеден туып, өрістейтін неше түрлі психологиялық халдер: түңілу мен үміт,
қайратсыздық пен батырлық, надандық пен мәдениет, жақсылық пен жамандық,
алауыздық пен бірлік дейсіз бе, әйтеуір қарама-қарсы полюстер, контраст
бояулардың шарпысуын, ұстасулар, қақтығысулар кернеуін бейнелеудің хас
шебері Мұхтар Әуезов түптеп келгенде, ең биік тұғыр – өмір мен өлімнің
соңғы айқасының сан алуан түрлерін жан-жақты суреттейді.
Жазушы алғашқы шығармаларында-ақ өмір мен өлімді қатар-егіз алып, екеуін де
тең күйде бейнеледі. Жиырмасыншы жылдардағы жас Әуезов әңгіме, повестерінің
көбі адамдардың ерікті-еріксіз ажалдарымен, өліммен аяқталады. Бұл енді
тарих сахнасынан кетіп бара жатқан кешегі көшпелі өркениеттің мерт болуы
деген идеямен сабақтас көркем ой.
Осы сарынның тереңдеген тасқыны Абай жолы эпопеясының басынан аяғынан
дейін ыңыранып ағып жатыр: Қодар мен Қамқаның зорлықпен жасалған қанды
өлімі, намыстан күйіп кеткен Бөжейдің кекті өлімі, ауыр сырқаттан көктей
қиылған Әбіштің аянышты өлімі, асарын асап, жасарын жасап, ұрпағын өсіріп
болған Зеренің разы өлімі, қатыгез, тасжүрек ру басыларының құрбандығына
шалынған титтей Кәмшәттің ащы өлімі, кезінде қылышынан қан тамған
Құнанбайдың шымылдық артындағы сопылық, мінажат өлімі, ең ақырында халқының
ары мен ұяты, жаны мен сыры, өлеңі мен үні болған дана Абайдың трагедиялық
өлімі бар.
Ұлы жазушының бас шығармасында бейнеленген негізгі тартыс-әділет пен
зорлық, тұтастық пен алауыздық, білім мен надандық, махаббат пен ғадауат
майданында түптің түбінде жарқын өмірдің, нұр сәуленің, береке-бірліктің
жеңетінін мадақтаған, өзі құлай сүйіп, сол жолға барлық қайрат-жігерін, өр
талантын, сапалы ғұмырын арнаған – қазақ халқының өрісті келешегі мәңгілік
деген асқақ арманды үміттің оты маздап жанып тұр. Абай жолы эпопеясының
танымдық мәні туралы айтқанда Абай заманын, сол ортаны, Абайдың ақындық,
азаматтық тұлғасын, өнерпаздық жолын танытуы арқылы әдебиеттану, соның
ішінде абайтанудың өзінің одан әрі өрістеп, дамуына әсер-ықпалы да аса зор
болды дейміз. Эпопеяның кең мағынасында тарих, этнография секілді ғылымдар
тұрғысынан қарағанда да танымдық мәні аса күшті екенін кезінде академик
Қ.Сәтбаев атап көрсеткен болатын. Ал жалпы халықтық мүдделер тұрғысынан
келгенде, біз Абай жолы эпопеясының ұлттық әдебиетіміз бен
мәдениетімізді, ана тілімізді өркендетудегі орасан зор рөлін баса айтуымыз
қажет.
2.2. Абай жолының эпопеялық сипаты.
Абай жолы- қазақ әдебиетіндегі тұңғыш роман-эпопея. Реализмнің
нағыз жетілген кезеңінде туатын роман-эпопея жанрының қазақ әдебиетінде
пайда болуы республикамыздағы аса елеулі мәдени-көркемдік құбылыс болды.
Абай жолында өткен ғасырдың екінші жартысындағы қазақ қоғамының шындығы
мейлінше кең көрсетілді, қаһармандардың жеке өмірі халық тарихындағы
күрделі өзгерістермен байланысты берілді. Абай жолында ұлы ақыннын жеке
бастық іс-әрекеттері дәуірдің көкейкесті мәселелерімен, нәсілдер, таптар,
халықтар тағдырларының тоғысуымен орайластырыла баяндалады. Роман-эпопеяда
оқиғалардың, объективтік ағысы, жеке адамдар тағдырының қоғамдык тіршілікке
тәуелдігі, тұлғалардың даралық келбеті, зұлымдықты әшкерелеу мен ізгілікті
мадақ ету өміршындығына сәйкес көрсетіледі.Шығармада сол дәуірдің
әлеуметтік қайшылықтарын, қарама-қарсы күштердің тартысын айқын ашатын
көптеген оқиғалық жүйе бар.Романның бірінші кітабындағы Қодар мен Қамқаның
өліміне, әлсізауылдардың жерін Құнанбайлардың тартып алуына байланысты
өрбіген үдемелі ерегістер, қырғиқабақ өштіктердің соңынан насырға шауып,
үлкен жанжал, ұрыстарға ұласуынан әлеуметтік теңсіздіктердің терең
қабаттары көрінеді. Бұл тұста жер дауы барлық шиеленістердің себебі болып
отырады.Қазақ арасындағы ежелден таусылмас таластың майданы болып келген
жесір дауы да кең әңгімеленеді. Екінші, төртінші кітаптарда кең баяндалатын
Салиқа қыздың дауы мен Мәкен қыздың оқиғасы әйел теңсіздігінің тамырын
тереңге жіберген сорақы көріністерін түп тамырымен ашады. Әзімбайлардың
кедей көршілер жерін иемденуі, Базаралының Тәкежан жылқыларын шауып алуы,
қарашығын салығының зардаптары бай ауылдар мен егіншілер арасындағы жанжал,
Тобықты мен Көкен елінің таласы суреттелетін кездердегі таптық
кереғарлықтар сыры барлық шындығымен айқындалады [7;172]. Сонымен қатар
романда патша отаршылдары тудырған ұлттық теңсіздік көрністері зорлықшыл,
надан әкімдердің астам,тұрпайы әрекеттерінен елес береді. Абай жолы
эпопеясында таптық, әлеуметтік алшақтықтар өмір мен мінезге орай тұтастық
құрап, сол заманның сан қилы салт-санасын, әдет-ғұрпын, ескі мен жаңаның,
күресін даму, өсу-өзгеру үстінде таныстырады. Романда кейіпкерлер тағдыры,
олардың өзара байланысы өмір шындығына сәйкес реалистік өрнекпен берілген.
Эпопеяның желілерін тұтастырып тұрған негізгі арна -Абайдың және оған
тілектес топтың озбыр, содыр үстем қауым өкілдерінің зорлығына қарсы
күресі. Абай бастаған жаңашыл қауымның халық бақыты үшін батыл айқасқа
шығатын кезі өте көп. Сырттай қарағанда эпопеядағы әрбір тараудың әңгімесі
жеке-дара, оқшау секілденеді. Бірақ, оларды іштей жалғастырып тұратан
негізгі арқау ылғи сезіліп отырады. Ол — ақын, азамат, еңбекші қауым
мүддесі үшін жаны ауыратын, күштілерге қарсы тапжылмай тартысқа шығатын
Абайдың өмірі, оның, творчестволық, әлеуметтік қызметі, Абайдың араласуымен
шешілетін әр түрлі оқиғалар. Романның құрылысы Абайдың ұзақ та қажырлы
ақындық, қайраткерлік қызметін танытуға бағындырылған.Ғасырлар бойында
қалыптасып қалған ескілік ғұрыптарын қаз-қалпында сақтағысы келіп,
қараңғылық сақшысы болған ел жуандарына қарсы жаңадан туындап келе жатқан
прогресшіл күштердің күресін көрсету,демократиялық орыс мәдениетінің
ықпалын, қазақ, орыс халықтары ынтымағының бастауларын айту, еңбекші
бұқараның бойындағы буырқанған күштің тарихи орнын көрсету — эпопеяның,
негізгі идеялық бағыты. Абай жолында қазақ қоғамының алуан түрлі топтары
кең қамтылып, сан қырлы тұтас галерея жасалған. Аса мол өмірлік
материалды,әдеби, этнографиялық мұраларды алғырлықпен игеріп, көркемдік әр
берген. Абай жолы роман-эпопеясында қазақ халқының этнографиялық,
діни,жалпы мәдени-танымдық дәстүрлері: жаз жайлауға көшу, құдалыққа бару
мен той жасау, кісі өлімі мен аза тұту, ас беру, жұт, болыс сайлауы, дауға
билік айту, аң аулау мен табиғат көріністері т.б. - бәрі бар. Оқиғалар мен
фактілерді баяндау үстінде жазушы өмірлік тартысты барынша ашып көрсетуге,
оның әлеуметтік мәнін күшейтуге тырысады. Белгілі фактілердің шеңберімен
шектелмей, қажет жағдайда бүкіл баяндаудың барлық желісін бір түйінге
келтіру үшін, басты мәселелерді бір арнаға түсіріп, түйістіру үшін оқиға
барысын өзгертіп, өзінше қиыстырып, жаңғыртады. Романдағы түгелдей, немесе
жарым-жартылай ойдан шығарылған көптеген кейіпкерлердің тағдырлары өмірде
болғандай кескін-кейіпке ие болып,жалпы тарихи даму бағытымен байланысты,
біртұтас көркемдік ойдың өзегімен тығыз ұштасып жатады. Тарихи оқиғалар мен
фактілердің бәрі роман-эпопеяның бүкіл мазмұнымен тығыз ұштасып, шығарманың
көркемдік өміріне орайлас мән-мағынасы басқаша ашыла түседі. Әуезов халық
өмірі мен тұрмысын, салт-санасын, оның жекелеген өкілдерінің түсінігі мен
көзқарастарын суреттей отырып, ұлттық қасиет-ерекшеліктерге жалпы
адамзаттық сипат дарытады, ұлттық және жалпы адамзаттық белгілердің
бірлігін көре біледі, ал қоғамның тарихи дамуынан біздің дәуірімізге дейін
өз маңызын сақтаған прогресшіл бағыттарды бөліп ала біледі. Жазушы Абай
дәуірін көркем суреттеуде тарихи процестер мен
құбылыстар мәніне терең енуі арқылы ғылыми зерделілік пен көркемдік
танымды шеберлікпен ұштастырады. Абай жолы жай ғана тарих емес,
көркемдік ойдың көрігінен өткен,сомдап бейнеленген өмір шындығы, халықтың
тағдыры, өткені мен келешегі жайындағы терең толғаныс. Қоғамдық мәселелерді
толғайтын жазушы өз дарынына қарай - ойшыл, тарихи жанрда жазса - тарихшы,
сан алуан адамдардың қарым-қатынасын, мінезін, құлқын, іс-әрекетін терең
ашып көрсете алса - психолог. Сондықтан, біз эпопеяда тарихи шындық, өмір
философиясы мен поэзиясы ұштасқан дейміз. Аристотель айтқандай, поэзия,
көркем әдебиет болғанды ғана баяндамайды, болатынды, болуы мүмкін жайларды
да мол қамтиды, сол арқылы өмір шындығының философиялық мәні арта түседі.
Мысалы, романдағы Құнанбай бейнесінің өмірде болған Құнанбайға қарағанда
жағымды жақтары аздау, ал жағымсыз мінез-құлықтары көбірек болса, осыған
қарап жазушы кеңес дәуіріндегі қасаң саясаттың ыңғайымен кеткен деген
үзілді-кесілді пікір қорытуға бола ма? Әрине, Құнанбай бейнесінің жағымды
сипаттары молырақ болса, эпопеяның алғашқы екі кітабына айтылатын сынның да
көбірек болатынын Мұхтар жақсы білді. Бірақ,мәселе тек мұнымен шешіле
қоймайтыны да анық. Жазушы көркем шығарманың өз заңдылықтары мен
мүмкіндіктері бар екенін түсініп, соны толық пайдалануға күш салды. Яғни,
жазушы кейіпкердің өмірде болған адамның жай көшірмесі ғана болмай типті
тұлға дәрежесіне көретіліп суреттелуін ұтымды көрді. Осы тұрғыдан
алғанда,мысалы, Дәрменді Абайдың ең жақын, өте дарынды бір ақын шәкіртін
бейнелеп көрсету қажеттігін ескертіп, ойдан шығарылған, жинақталып жасалған
бейне дейміз. Өмірде болған нақтылы біреуді прототип етіп алса, оның өзі
елге аты мәлім белгілі ақын болса, ол жазушының ойын еркін өрбіту
мүмкіндігін шектеп, қолбайлау болмас па еді? Осыған орай үлкен шындықты
жеке кейіпкерлердің әрбір іс-қимылынан іздемей, эпопеядағы заман
келбетінен, сан түрлі адамдардың қарым-қатынасынан, басты кейіпкер Абай
тұлғасынан, оның ой толғаныстарынан, терең сезімге толы табиғат
суреттерінен, жазушының концептуалды, түйінді идеяларынан, солардан
туындайтын тарих тағылымынан тану қажеттігі туады.
Қазақ әдебиетінің тарихындағы дала тағдырын мұхит тектес тереңдікпен
толғаған Абай жолы роман-эпопеясының авторы Мұхтар Әуезовтің көпке
дейін, дәлірек айтқанда, қырықтың үстіне шыққанша, ұлы ақынның өмірі, туған-
өскен ортасы туралы шығарма жазу жоспары болмағанын ескерткені бар. Абай
өлеңдерін бастыру, ғұмырбаянын жасау, зерттеу еңбектер жариялауды романға
барар жол деп санамаған екен. Сондықтан үлкен шығарма идеясы әбден піскен
кезде, қажетті уақытты өткізіп алғанына бармақты шайнаған. Дегенмен, ескі
жұртта әлі де көп естелік бар-ды. Абай заманының сан-салалы сырларын,
дәуірдің қат-қабат тартыстарын, дәлді оқиғалар, аңыз-әңгімелерді даланың
жезтаңдай, ескі көз, құйма құлақ адамдары кейде саф таза күйінде, кейде мың
құбылтып жеткізген. Абайдың мінезіне қанықтырған қасындағы жары – Әйгерім,
ұлы – Тұрағұл, інісі – Шәкәрім, шәкірттері – Көкбай, Қатпа, Баймағамбеттер.
Көп нәрсенің түбіне, түкпірлі табанына үңілу керек болған. Ел аузы Қамқа
мен Қодар нәпсі үшін қылмысқа барған деседі. Абай үш әйел алған кісі:
Ділда, Әйгерім, Еркежан. Дәрмен деген ақын болмаған. Жазушылық мақсатқа
орай автор өмірлік дәлді деректерді қажет жерінде өзгерткен, керекті орайда
жаңа кейіпкерлер, оқиғалар ойлап тапқан.Романда қаламгердің бұрынғы
шығармаларындағы әуен-сарындар жалғасып, тереңдеп, байып, жаңа сападағы
көркем ойлар, кемел бейнелер туған, қазақ тілінің адам психологиясын,
әлеуметтік қайшылықтарды ашып берудегі орасан зор байлығы көрініп, жанрдың
ең жоғары талаптарына жауап беретін мол мүмкіндіктері ашылған. М.Әуезов
тұрмысы, моральдық институттарының өмірлік материалдары негізінде қатал
реализм, сұлулық, әсемдік талаптарына дөп келетін тарихи роман тудыру
арқылы қазақ әдебиетінің деңгейін биік әлемдік дәрежеге көтеріп, жаңа
эстетикалық игіліктер дарытып, қаламгерлік ерлік жасады.Төрт томды
эпопеялық көлемді роман қазақ қоғамының жарты ғасырлық әлеуметтік,
тұрмыстық, отбасылық, ғұмырын мейлінше дәл, айқын, адал бейнелейді.
Оқиғалар жыл маусымдарының төрт мезгіліне бірдей, тәуліктің әртүрлі
сәттерінде, күн демей, түн демей, толассыз өтіп жатады. Аталар буыны
Құнанбайлар өмірінің соңғы кезеңі, орта буын Абайлар өмірі түгелдей дерлік,
жаңа буын Әзімбайлар өмірінің тал түсі, жас төл Рахымдар өмірінің басы –
бірімен-бірі жалғас, үзілмейтін тіршілік көшінің керуені іспеттес, бірін-
бірі қуалай жосыған дария толқындары секілді сабақтас, жалғас қалпында
көрініс табады. Бұл бір мәңгілік толас таппас жақсылық пен жамандық,
махаббат пен ғадауат, әділет пен зұлымдық шайқасы ретінде
бейнеленеді.Романдағы негізгі соқталы оқиға, бас майдан өтетін орта –
тобықты рулары мекендеген Шыңғыстау аймағы. Көршілес елдер қаракесек, уақ,
керей, матай авторлық баяндау барысында, кейбір тартыс, дау-дамай кезінде
ғана айтылып отырады. Шыңғыстаудың айналасы, іші-сырты, Хан, Орда, Машан,
Доғалаң, Семейтау секілді әйгілі биіктер, Шаған, Ащысу, Қарауыл, Бақанас,
Ертіс өзендері, белгілі күзеу, көктеу, жайлау, қыстаулар, толып жатқан
адыр, шоқы, бел, асу, төбе, құдық, бастау-бұлақ, көл, ши, қорық, зират,
қорым, шатқал, сай, аңғар, тоғай, үңгір, сүрлеу-соқпақ, жолдар алақанға
салғандай ап-айқын көркем суретке айналған.
Жазушы бір рулы ел жайлаған ортаны бейнелеу арқылы қазақ тұрмысын,
тұтас алғанда көшпелілер мәдениетін түгел көрсетіп беретін биік деңгейге
көтеріледі. Көші-қонның бүге-шігесіне дейін анықтап, шаруашылық орайына
байланысты, мал жаю талабына сәйкес жер отын тиімді пайдалану үшін шаруа
қазақтар қолданған кәсіби әрекеттердің әлеуметтік тамырлары ашылады,
теңсіздік, зорлық-зомбылық, тіршілік үшін күрес сарындары сабақтас жүреді,
осы арнадағы адамдар тағдыры бар. Бір рулы ел жайлағанмен, жалпы көлемі
отырықшы шағын мемлекет сыйып кететін аймақтың негізгі қатынас-құралы – ат.
Шығарма кейіпкерлерін көп ретте ат үстінен көреміз. Ат пен адам бір тұлға
іспеттес. Жалғыз жолаушы сирек. Қатал далада топтасып жүрмесе болмайды.
Көшпелі елдің перзенті көбіне ат үстінде. Аттың жасы, түсі, жүрісі, ер-
тұрманы, мінез-машығы, аяңдау, желу, жорту, жорғалау, шабу – осының бәрін
автор әр ситуацияға орай дөп басып, баяндап отырады.
Көшпелі өмірдің көбесі сөгіліп, қазақ елі патша өкіметінің отарлық
табанына түскеннен кейін, бекіністер, қалалар салынып, ендігі биліктің түп
қазығы сол шаһарларда қағылған. Сондықтан қырда басталған дау-шар, бітімсіз
күрес, лап еткен өрт түптің түбінде ұлық кеңсесіне тұмсық тірейді. Соңғы
шешім сол жерде. Сол себептен романдағы бірқыдыру оқиға Қарқаралы, Семей,
Алматы қалаларында өтеді. Әсіресе, Абайдың бала кезінде оқыған, кейін білім
қуған, әділет іздеген, достар тапқан күндерінің куәсі – Семей.Жазушы
негізінен өмірдің табиғи ағымын, уақыттың ілгері жылжу құбылысын көрсетеді.
Абайдың он үш жасынан бастап дүние салғанына дейінгі қырық алты жылда оны
қоршаған ортада өткен басты оқиғалар тізбекті сабақтастықта, бірінен-бірі
туып, өрістеп, тарамданып, асқынып, шорт сынып, тағы бастау алып, шығандап,
қатарласа дамып, лаулап барып өшіп, қайта жанып, құбылып, өзгеріп, осы
арнада ондаған, жүздеген, мыңдаған адамдар тағдыры шешіліп жатады: жас
шынар гүл шашады, кәрі бәйтерек құлайды.
Кейіпкерлердің қазіргі өміріне тікелей қатысы жоқ, бұрын өткен бірен-
саран оқиғалар ғана еске түсіру арқылы белгілі болады. Жарты ғасыр уақытты
қамтитын кең тынысты, сан арналы ұлы шығарманың барлық тарау, бөлімдерінде
көшпелі қазақ тұрмысына етене көрініс, сурет, тартыстармен астарлас жалпы
адам баласына тән қайшылық күрес, қасиеттер мол қамтылып, кең көлемде терең
де сенімді бейнеленген.
Роман бірінші бетінен бастап соңғы жолына дейін сұсты өмірдің қатал
шындығына суарылған. Әдемі, таза шаһарда үлкен ұстаздардан білім алып
жатқан он үш жасар шәкірттің оқуын еріксіз үзіп, қырдағы күрес майданына
салмақшы әке әрекеті зорлық емей немене? Ауылға деген сағыныш тағы
бар. Қодар-Қамқа трагедиясының үстінен шыққан соң, екіұдай көңілдегі
Абайдың мұрттай ұшуы тән жарасы ғана емес, жан жарасы болып
бейнеленеді. Жас жүректі отқа қарығандай болған осы қанды өлімнен кейін
бала көңіл айнала қоршаған ортаға, үлкендер әрекетіне шошынған көзбен
қарап, бірте-бірте суық та қатал шындықтарды сезіп қана қоймай, олардың
әлеуметтік, философиялық астарлы мәндерін ұға бастайды.
Содан барып, әуелгі үнсіз қарсылық, ішкі наразылық ұлғая келіп, саналы
күрес жолына қарай беттетеді. Абайдың азамат, қайраткер ретіндегі өсіп-
толығуы ақындық дарынының түйін тастап, бүршік атып, гүл шашып,
жапырақ жаюымен қатар егіз отырады. Көне жыр, ескі әңгіме, аталы сөзді
жадында тұтып, көңілге тоқып; Шығыс, Батыс әдебиеттері теңіздеріне
құлаш ұрып барып, поэзияның ұлы айдынына шыққан Абай талантының
небір тылсым сырларын, шығармашылық психологиясын терең бейнелеген
Әуезов өнегесі – әлемдік прозадағы жаңа бір дәстүрлерге мұрындық
болғанын, оны өз тәжірибелерінде пайдаланғанын көптеген қаламгерлер
айтқан.Кейіпкерлерін бір жақсылық, бір жаманшылықта сынау – Әуезов
поэтикасындағы ерекше шебер қолданылатын өнімді көркемдік тәсілдердің бірі
екенін, әсіресе, Абай характерін сомдау принципінен көреміз. Қараңыз: жылы
сөз айтып, маңдайдан бір иіскемейтін қатал әке, мейір-шафқат төгіп,
елжіреп, еміреніп отырған әже мен ана, жаттан бетер жауығып кеткен туған
аға, қоң етін кесіп берсе, қыңқ етпейтін туған іні, ата дәстүрімен қосылып,
балаларына ана болып отырған құшағы суық әйелі. Бұл бір шаңырақ астындағы
кереғар жәйттер. Ал енді бұдан сыртқа шығып көріңіз.
Кеше ғана тізе қосып, ел тізгінін қатар ұстаған Құнанбай мен Бөжей бүгін
Ырғызбай мен Жігітекті соғыстырып, кісі өліміне дейін барып отыр. Бұл екі
қошқардың басы бір қазанға сыймағаннан туған бақастық, күншілдік кикілжің
емес, алыс түкпірлі ниетті тіршіліктің қамы, өз нәсілі үшін қоныс кеңейту,
жер алу мақсатынан шыққан арпалыс. Шындап келгенде, бұл ауыз бірліктің
жоқтығынан өршитін таза қазақы рулық қақтығыс емес, жалпы адам баласының
мәні бар, әулет пен әулетті, ұрпақ пен ұрпақты, халық пен халықты, ел мен
елді, мемлекет пен мемлекетті соғыстыратын мәңгілік майдан. Сол үшін шекара
күзетіледі, қару-жарақ жасалады, елшілік жүреді, ұйымдар
құрылады.Мұхтар Әуезовтің қаламынан туған ру басылары, билер, мансап
ұстаған адамдар кескін-келбеттерімен, мінез қалыптарымен, сөйлеген
сөздерімен арғы-бергі замандардағы небір іргелі елдердің басшыларынан
патшалардан, корольдерден, хандардан, дипломаттардан асып түспесе, кем
соқпайды. Аспан, зәулім, биіктік, шыңырау, тереңдік. Іштерінде алтын
ертоқымды арғымақ жатса да титтей сыр бермейтін беріктікке, бір ауыз әділ
сөзге тоқтайтын мәрттікті, қажет жерінде руымен у ішетін ынтымақты қосыңыз.
Қас-қабақ, ым-жым, емеурін, жүріс-тұрыс, киім киіс, сөз саптау, билік айту,
ел басқару – мұның бәрінде мыңжылдық көшпелі мәдениет қалыптастырған
тапжылмайтын, әбден орныққан берік салт-дәстүр бар. Дүниежүзінде болып
жатқан ұлы әлеуметтік өзгерістер, отаршылық атты алапат қозғалыстар, Батыс
пен Шығыстың мәңгілік шарпысуы, темір құрсанған болат тұяқ капитализмнің
қанды шеңгелі сияқты ғаламат дүмпулер көшпелілер әлемін де іріте бастаған.
Бұрынғы игілік, кәсіп амалдары, тіршілік қалпы, адамгершілік мұраттары енді
басқа арнаға түсіп, өзгере бастаған. Жаңа өріс, соны нысана, өзгеше байлық
тумақ. Мұны көшпелілердің ескі қауымы түсінбейді, келешекпен туыса
табысатын жаңа төл енді келе жатыр [9;120]
Мұхтар Әуезов осындай планеталық мән-мағынаға ие, қауымдар, мәдениеттер
ауысуы тұсындағы сан-алуан отбасылық, әулеттік, ру-тайпалық, халықтық
қақтығыс, шайқас, тартыстар үстінде адамдық мінез қалыптарымен ашылатын
исі түркілік, шынайы қазақылық исі аңқыған әрі тың, әрі ғажап көркем
қаһармандары бар тұтас сұлулық әлемін алып келді. Бұл жұлдызды аспанның қақ
төрінде Темірқазықтай болып, бойына халқының ғасырларда сұрыпталып,
екшелген барлық асыл қасиеттерін жиған, әрі ақын, әрі дана, әрі қайраткер,
әрі ойшыл Абай тұлғасы тұр.
Абай бейнесін жасауда ақын өмірінің белгілі оқиғалары кеңінен суреттеледі,
оның шығармаларындағы әуез-сарындар, мотивтер, идеялар пайдаланады. Бірақ
жеке өлеңдерге иллюстрация, жалаңаш еліктеу, қайта баяндап беру дегеніңіз
атымен жоқ, Абай сөздері, диалогтағы, монологтағы лебіздер түп-түгел ақын
лексикасын, синтаксисті ескере отырып, тыңнан жасалған, Мұхтар
тудырған. Ұлы ақын, ұлы күрескер шытырман, қат-қабат ғұмыры диалектикалық
қайшылықта реалистік шыншылдықпен ашылады. Бір жағынан, бұл қазақтың жаңа
жазба әдебиетінің классигі, өмірдегі іздері халық санасында сайрап жатқан
нақты, тарихи тұлға болса, екінші жағынан, бұл ұлы жазушы қиялында балқып
туған зор талант, мәні бар, мың сан қыры жарқыраған, образдық, символдық
қуаты күшті, дүниежүзі өнеріндегі биік, көркем, ұмытылмас әдеби бейнелердің
бірі. Адамдар рухының мың сан өзара шарпысуын кең көлемді, терең
психологиялық талдау арқылы ашып берген күрделі романдағы ең үлкен сезім
ағыстарының бірі – сан-салалы махаббаты алуан түрлі құлпырған көрік
бояуымен, сәт кезеңдегі әуез-сарынымен, бұлқына жосыған күй-толқынымен
бейнеленген. Көлденең көк аттыға елеусіз ғана көрінетін туған жердің тау-
тасы, өзен-көлі, аймақ-даласы жазушының шабытты қаламында қайтадан
жаратылғандай болып, құлпырып, жайнап, небір ғажап қалыпта көрінеді, қыс,
көктем, жаз, күз – бәрі бар. Нөсерлетіп жаңбыр жауады, ат құлағын көрсетпей
боран соғады.
Абайдың аналарына (Зере, Ұлжан), бауырларына (Оспан, Шәке, Кәкітай),
достарына (Ербол, Базаралы, Дәркембай), балаларына (Әбіш, Мағауия) деген
ыстық ықылас, қымбат пейілін биік адамгершілік тұрғысынан өмірдің сан қилы
кезеңіне лайық қалыпта суреттеген жазушының ерекше ден қойып, зор шабытпен,
ақындық ғаламат қуатпен бейнелеген психологиялық сезімі – ғашықтық сырлар,
махаббат әуездері. Бұл күй, бұл қалып ең алдымен Абай басына тән.
Табиғатынан ерекше сезімтал, рухы таза, бала күнінен халық әдебиетінен
сусындап, жадында тұтып, шығыс поэзиясынан ғашық жырларын оқып, тәрбие
алған жас бозбаланың сұлулыққа, пәктікке, әсемдікке құлауы – Тоғжанмен
тұңғыш танысуымен дөп келеді. Бұл бір ақынға, асқақ тұлғаға жарасып
келіскен романтикалық, ғажайып махаббат. Екі жағы да өртеніп, жанып, лаулап
тұр. Сол күйлерді жазушы бірде Абай, бірде Тоғжан толғау, монологтары,
тебіренісі, лебіздері арқылы жас ғұмырдың салтанат жыры етіп төгілтеді.
Астарлар, тоғысулар, ұласулар Ләйлі-Мәжнүн, Қозы-Баян, Татьяна-Онегин болып
жалғасады.
Түптеп келгенде, Тоғжан тазалығы, сұлулығы, пәктігі Абайдың әсемдік
мұратының биік нысанасы секілденіп кетеді, ол қанша ұсынса қолы жетпес алып
тұғыр, мәңгі тарқамас ұлы сағыныш, орны толмас арман секілді. Бұл күйлердің
жалғасы, жаңа замандағы соны көрінісі болып Әмір-Үмітей, Әбіш-Мағыш, Дәрмен-
Мәкен махаббат хикаялары, сол сапардағы трагедиялық халдер, романтикалық
серпіндер ішкі толқынды әлемді жайып салған, биік адамгершілік тұғырлардан
шырқалған қымбат, асыл, жалынды ән болып төгіліп, мол сарынды симфониядай
бойыңды балқытып, жан-жүйеңді елжіретеді. Бұл арнада батыр, бағылан
Базаралы мен нұржүзді, науша Нұрғаным арақатынасы, сыйластық,
сүйіспеншілігі оқшау әсер етіп, естен кетпей, ойда қалып қояды. Шығармадағы
диалектикалық қайшылық, тартыс, күрес сан-салалы, тарам-тарам, жүлге-жүлге.
Әуелде зорлықпен оқудан қол үзген Абай темір ноқта кигендей болып,
сүйгенінен айырылып, атастыру жөнімен үйленіп, опық жейді. Бірте-бірте өз
әкесінің жуандығынан басталған әділетсіздік толқыны оны басқа жағаға,
қорланғандар, қорғансыздар тобына қарай ығыстырады. Дұшпан жаттан да,
жақыннан да шығады. Бір әкенің екі баласы Абай бір қиырға, Тәкежан екінші
қиырға тартады. Күндестік отын бықсытып жүрген Күнке, Мәніке, Қаражан,
Ділдалар анау. Олардың жалғасы болып жауыздықтың жас жолбарысы Әзімбай
өсіп келе жатыр. Бір жағынан, жамандық қауласа, екінші жағынан, жақсылық
көктей бастайды. Исі Ырғызбай дұшпаны есепті Дәркембай, Базаралы бірте-
бірте жақындай түсіп, ақыры Абай қасынан табылады. Өз бауырында жаралған
қанаттары қандай: Әбіш, Мағауия, Дәрмен, Көкбай өле-өлгенше-ақ, адал
пейілімен, таза достығынан айнымаған Ерболды айтсаңшы.Көшпелі
мәдениетке тән этнографиялық, тұрмыс-салттық, сенім-нанымдық, құқықтық,
әскери-саяси, адамгершілік-моральдық көріністердің барлық белгілерін толық
та кең, терең де дәл қамтыған шығармада ерекше ықшамдылық, лаконизм бар
[11;142]. Қазақ елінің ежелгі бар дәстүрі, арғы замандарда басталған, тіпті
шариғаттың өзі де мұртын бұза алмаған белгілі адамға ас беру, жылы өткенше
өліктің артын күту, азалы үй тігіп, ат тұлдап, қаралы көш жүргізу, дауыс
айтып, көрісу дәстүрі Бөжей өлімі тұсында кеңінен бейнеленеді. Екінші
қайтара мұндай ситуацияға оралу жоқ.Әншілік, серілік, аңшылық,
саятшылық, құсбегілік өнерлерінің үлкен-үлкен бір-бір тарауларда арнайы
түрде суреттелуінен осындай көркемдік шарттарын, қаламгерлік қатал
позицияны аңғарамыз. Сол секілді мезгілді уақыты жеткен соң, өзіне тиесілі
көркемдік-эстетикалық міндетін атқарғаннан кейін қосалқы персонаждар ұлы
оқиға арнасынан түсіп қалып, олардың орнын жаңа, басқа мақсат үшін
көрсетілетін кейіпкерлер басып, соны ситуация, тың әрекет бел ала
бастайды.Өмірдің небір тамаша нұрлы жақтары – әже мен ананың перзентке
деген шексіз махаббаты (Зере, Ұлжан – Абай), аға мен іні арасындағы қаяусыз
адалдық (Абай – Оспан) , өле-өлгенше сызат түспеген тамаша достық (Абай –
Ербол), мәңгілік махаббат (Абай –Тоғжан), азамат басын сыйлап жасалған
қарымтасыз жақсылық (Абай – Салтанат), ерегеспен кек алу (Тәкежан малын
қуып әкету, Оразбай аулын шабу), жігіттіктің ләззатты түндері (Абай –
Қуандық), серілік рахаты (салбурын аңшылық), ақындық шабыттың тәтті сәттері
(өлең туған мезгілдер), биік әнмен қауышқан бақыт (Біржанның келуі,
Әйгерімнің Татьяна әнін салуы), туған жердің ыстық құшағы (жайлау
суреттері) секілді сан алуан кез-кезеңдер романда айрықша бейнелі, кең
тынысты, өрнекті, ырғақты бай тілмен, дәстүрлі прозаның реалистік
әдістерімен зор шабытпен с уреттеледі[12;154].Іштей өзін-өзі ғажап,
екіұдай болып арпалысып, ой ұшығына жете алмай, қате қадам басып, бармақ
шайнап, от басынан опық жеп, ортасына сыймай, шідер үзіп кетіп, басты
тауға, тасқа соғып, ұрт қимылға барып, содан таяқ жеп, қылмысты атанып,
жазықсыз жаза шегіп, көп уақыттан кейін туған жерге оралып, саналы әрекетке
көшкен Базаралының іші-сыртын жазушы тамашалай отырып, іш тартуын жасырмай,
ашық пейілмен жарқырата көрсетеді. Бұл тұлға жазушы қаламынан ертеректе
туған ірі қимыл иелері Бақтығұл, Ұзақтардың рухани туысы, дәлірек айтса,
әлем әдебиетіндегі күрескерлер қатарына еркін аттап барып, тең қосылған,
үздік қаһарман.
Әуезовтің үлкен суреткерлік шеберлігінің терең ашылып көрінетін айқын тұсы
– адам кескіндерін бейнелейтін шақ. Кейіпкер алғаш әрекет сахнасына шыққан
бетте автор оның келбетінің есте қаларлық сипат-белгілерін суреттеп береді.
Адамның жалпы тұрпаты, бойы, дене бітімі, қимыл-қозғалысы, әсіресе, бас
бітімі, бет пішіні, көзі, мұрны, ерні, тісі атамалап көрсетілмей, бір-
бірімен байланыста, әрекет, қимыл үстінде, жанды – тірі қалыпта, сан алуан
көңіл-күйімен толқыған, тебіренген, ренжіген, қуанған, жеккөрген сәтінде
бой көрсетеді. Жазушының қырағы көзі әр түрлі нәсілді, сан алуан әулетті
діл көріп, анық танып қапысыз танытады. Суретші қалам бір-біріне ұқсамайтын
ондаған адамның реалистік портретін жасайды, олар тұтас көрмелерді
толтыруға жетіп жатыр. Әуезов құдіретімен жаратылған әйелдер бейнелері
бірінен-бірі өткендей сұлу, нұрлы, әсем: Тоғжан, Қуандық, Салтанат,
Әйгерім, Үмітей, Керімбала, Нұрғаным, Мағыш, Мәкен. Атпал азаматтар, батыр
жігіттер қандай: Базаралы, Балағоз, Оспан, Дәрмен, Әбіш. Қыртысты билер,
қат-қабат жуандар: Бөжей, Оразбай, Әзімбай. Осынау қалың шоғырдың бір
тұғырында – Құнанбай, бір тұғырында – Абай. Екеуінің де үй-ішінде, көпшілік
ортасында, далада, шұрай топ алдында, отырған, жүрген, ат үстінде, ойға
батқан, ашуға мінген шақтардағы, әр кездердегі шешім қабылдап, билік
айтқандағы кескін-келбеті барша бояуымен көз алдыңызға келеді. Бірі –
қаттылықтың, зорлық-зомбылықтың, екіншісі адамгершіліктің, әділет-
мархабаттың бейнесіндей.Жазушы кейіпкер келбетін сомдау үшін авторлық
баяндау, персонаждың өткен күндерін еске түсіру, өзіндік сөздік сипаттама,
басқалардың берген бағасы, психологиялық саралау, ой ағымы, диалог,
монолог, полилог секілді көркемдік құралдарды мейлінше еркін қолданады.
Қаһарман оңаша күйде, екеуара, топ ортасында, мәжіліс үстінде, әрекет-күрес
басында, қолма-қол шайқаста, бір қуаныш, бір қайғыда, барлық болмысымен
толық ашылып, оқырман назарына түседі. Әрбір кейіпкердің мойнына жүктелген
көркемдік мақсат, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Ғасырлық туынды – Абай
жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Абай жолы роман-эпопеясы - әлемдік әдебиеттің озық
туындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Абай жолының эпопеялық сипаты
ІІ. Абай жолы роман-эпопеясындағы образдар жүйесі
2.1 Роман-эпопеяның басты тұлғасы -
Абай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Абай және кедей
жатақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
2.3 Эпопеядағы Құнанбай характері
2.4 Эпопеядағы әйелдер
образы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..
ІІІ.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеті: курстық жұмыстың негізгі мақсаты
қазақ әдебиетінің ХІХ ғасырдағы асқар белі - Абай болса, ХХ ғасырдағы
заңғар биігі - Мұхтар әуезовтің өмірі мен шығармашылығына жалпы сипат беру.
М. Әуезовтің Абай жолы роман-эпопеясы - бүкіл совет әдебиетінің аса
көрнекті шығармасы. Романның идеялық-көркемдік биік жетістігін жер жүзінің
прогресшіл әдебиет, өнер қайраткерлері жоғары бағалады. Орыс совет жазушысы
К. Федин Ұлт туралы толық, та тұтас түсінікті бізге жазушының өнері
береді... Мұхтар Әуезов өзінің Абайымен менің қазақ халқы туралы
түсінігімді толықтырады, мен енді ғана хош иісті самал өскен даланың жұпар
ауасын жұтып, қазақ, болып кеткен тәріздімін... [1;12] - деп жазды.
Француз жазушысы Л. Арагонның : Эпикалық, Абай романы... XX ғасырдағы ең
мәнді романдардың бірі [1;14] - деген сөздері демократиялық бағыттағы
шетел жазушыларының ортақ, лебізі болып естіледі. Бұл пікірлер роман қазақ,
совет әдебиетінің зор жетістігі болғанын айғақтайды. Қараңғы ауылдағы әлі
де шырышы бұзылмаған ескілікті, алуан түрлі әділетсіздіктерді көріп, білімі
тайыз, саяси тәжірибесі шағын жас ақынның аз уақыт жете түсіне алмай,
толғанған, тосырқаған, тіпті кейде: Бұл қалай? - деп күдер үзіп,
торыққан да жайлары болады. Бұл ретте сол кездегі ұлтшыл интеллигенцияның
да азын - аулақ әсері болуы ғажап емес. Бірақ ,ондай сезімдер мен
әсерлерден ойшыл ақын, қайтадан өзінің бастапқы сарқылмас қайрат, талабына
мінеді, мойымас мықты сенімінен енді еш қайтпайды.
Автордың жиырмасыншы жылдардағы шығармалары оның қаламының жылма - жыл
төселіп, талантының ұдайы өсіп отырғанын көрсетеді. Тақырыбының ұлғайып,
сарынының молайып, ақындық үнінің барған сайын күшейе түскенін аңғартады.
Курстық жұмысты жазудағы мақсат: М. Әуезовтің Абай жолы роман-
эпопеясын толық талдап, оқырманға жеткізу.
Курстық жұмыстың құрылымы: Кіріспеден, екі тараудан, алты тақырыпшадан,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Әуезов Мұхтар Омарханұлы (1897-1961) – 1897 жылы 28 қыркүйекте Шығыс
Қазақстан облысы, Шыңғыс болысында көшпелі қазақ отбасында дүниеге келген.
Семей қаласында медреседе, онан соң бес кластық орыс мектебінде, ал 1915-
1919 жылдары мұғалімдер семинариясында білім алған. 1917 жылы семинарияда
оқып жүрген кезінде халық аңызы бойынша Еңлік - Кебек пьесасын жазады.
Бұл қазақ ұлттық драмасының қарлығашы еді. Осы пьесасы мен 1921 жылы
жазылған Қорғансыздың күні атты алғашқы әңгімесі арқылы өзінің жазушылық
ерекше дарынын айқын танытты. Сол жылдарда Семейде, Орынборда әр түрлі
қызмет істей жүріп, Алаш партиясының көсемдері Әлихан Бөкейханов, Ахмет
Байтұрсынов, Міржақып Дулатов сияқты басқа да белгілі әдебиет және мәдениет
қайраткерлерімен танысады. Абай журналын шығаруға атсалысады. Алашорда
қайраткерлері өкімет орындарынан, ресми саясаттан ығыстырыла бастаған соң,
1923 жылдан бастап көркем әдебиет саласына бар күш-қуатын жұмсап, өнімді
еңбек етуге кіріседі. 1923-1926 жылдары Оқыған азамат, Қыр суреттері,
Үйлену, Ескілік көлеңкесінде, Кінәмшіл бойжеткен, Қаралы сұлу
әңгімелері жарық көреді. 1923-1928 жылдары Ленинград университетінде оқып,
тіл мен әдебиет факультетін бітіреді. Одан кейін Ташкентте Орта Азия
мемлекеттік университетінің аспирантурасында шығыс фольклоры бойынша
маманданады. Ленинградта оқыған соңғы жылында Қараш-Қараш пен Көксерек
атты повестерін дүниеге әкеледі. Саяси қызметтен бас тартып, бірыңғай
зерттеуге ойысқан кезде, ол әдебиетшіге де сол саясаттың шырмауынан шығу
қиын екенін ұға білді. Ондаған жылдар бойы оған ұлтшылдық, байшылдық
идеяларды жақтаушы деген кінә тағылып, 1930-1932 жылдары қамауда болды.
Әуезовтің тарихи тақырыпқа баруының тамыры тереңде жатыр. Тұңғыш көркем
туындысы Еңлік - Кебек, онан кейін Хан кене мен Қилы заман, Айман -
Шолпан, Қарақыпшақ Қобыланды драмалары да осыны аңғартады. Бұлардың
кейбіреуі ел арасында кең тараған, бұрыннан белгілі сюжетке құрылса, Хан
Кене, Қилы заман тарихта болған нақтылы оқиғаларды арқау еткен. Жазушы
20-жылдардың өзінде проза мен драматургияда келелі туындылар жазып, қазақ
әдебиетінің классигіне айналды. 30 - жылдарда Абай мұрасына әр қилы баға
беріліп, онан кейін де қым-қиғаш пікірлер айтылып жүргенде, Абайды
тереңдеп, кеңінен тануды өзіне өмірлік мақсат ету ол кезде біліктілік,
даналық қана емес, үлкен ерлікте болғаны хақ. Кесек, кең тынысты, сан
миллион оқырмандардың жүрегіне жол табатын көркем шығарма арқылы Абайды
әлемге әйгілеу үшін Әуезов қандай қажет болса, Әуезовтің дүние жүзі
мәдениетінің биігіне көтерілуіне Абай мұрасы, Абайдың өнерпаздық, ойшылдық
дәстүріндей үлкен тірек сондай қажет еді. 1936 жылы Қазақ әдебиеті
газетінде Татьянаның қырдағы әні атты прозалық үзінді жарияланды. Бұл -
болашақ романның бір тарауы еді. Мұхтар Омарханұлы 15 жыл бойы Абай жолы
атты өзінің 4 томдық даңқты тарихи роман-эпопеясын жазды. Мұның Абай
аталған бірінші кітабы 1942 жылы, екіншісі 1947 жылы жарық көрді. Абай
романының екі кітабы 1949 жылы 1-ші дәрежелі КСРО Мемлекеттік сыйлығын
алса, 4 кітаппен біткен эпопея 1959 жылы Лениндік сыйлыққа ие болды. Абай
жолы 30 тілге аударылып, дүйім дүние оқырманынан өте жоғары баға алды.
Көркем тәржіме жұмысына да белсене атсалысып, И.Тургеневтің Дворян ұясын
аударды. Қырғыздың Манас эпосы туралы монография жазды. Әуезовтің
шығармашылық мұрасының аса қомақты бөлігін ғылыми-зерттеу еңбектері
құрайды. Ғалым қазақ ауыз әдебиетін жинақтап, жүйелеп, қазақ әдебиеті
тарихы, Абайдың өмірі мен шығармашылығы, әдебиеттану мен фольклордың
теориялық және проблемалық мәселелері іргелі еңбектер жазған. Сан алуан
мақалаларымен ағымдағы әдеби үдеріске дер кезінде үн қосып отырған.
Әдебиет тарихы, Әр жылдар ойлары, Уақыт және әдебиет, т.б.
кітаптарында ұлы жазушының ғылыми зерттеулері мен философиялық, эстетикалық
ойлары жинақталған. Ол қоғам және мемлекет қайраткері ретінде дүниежүзілік
аса маңызды мәселелерді шешуге, халықтардың рухани ынтымақтастығын дамытуға
елеулі үлес қосқан. 20-дан астам шет елдерде болып, адамзат қоғамының
дамуы, рухани ынтымақтастық үшін өз көзқарасын білдірген. Әуезовтің озық
ойы, таным-парасаты қолдау тауып отырған. Жазушы суреткерлігіне тәнті
болған шет ел жазушылары мен әдебиетшілері де оның шығармаларында қазақ
қоғамының өзіндік сипаты мол, қайшылыққа толы өмір-тұрмысы, әдет-салттары
әсерлі бейнеленетіне ерекше көңіл қойған. Әлем әдебиеттерінің өкілдері
Әуезовтің шығармашылығын жоғары бағалаған. Абай жолы роман эпопеясына Луи
Арагон ХХ ғасырдағы ең ұлы шығармалардың бірі деп баға берген. [2;25]
Сондай-ақ бұл роман-эпопея қазақ халқын, қала берді бүкіл түркі әлемін
дүние жүзіне танытқан ұлы шығарма ретінде де танылды. Осы төрт томнан
тұратын Абай жолында қазақ қоғамының алуан түрлі топтары кең қамтылып,
сан қырлы тұтас галерея жасалды. Онда қазақ халқының этнографиялық, діни,
жалпы мәдени-танымдық дәстүрлері: жаз жайлауға көшу, құдалыққа бару мен той
жасау, кісі өлімі мен аза тұту, ас беру, жұт, болыс сайлауы, дауға билік
айту, аң аулау мен табиғат көріністері, т.б. бәрі бар. Роман-эпопеяның
танымдық мәнімен бірге ұлттық әдебиет пен мәдениетті, ана тілін
өркендетудегі рөлі зор болды. Эпопея дүние жүзі халықтарының бір жүз он
алты тіліне аударылған. Ол екі жүз томдық Әлем әдебиеті
кітапханасытоптамасында екі том болып басылды.
1.1. Абай жолы роман-эпопеясы - әлемдік әдебиеттің озық туындысы.
Алаш қайраткерлері ішінде коммунистік террордан тірі қалған жалғыз
қазақ Мұхтар Әуезов еді. Ол ұлы толқынның рухани аманатын көркем әдебиетте
толық қалдырған бірден-бір қаламгер. Бұл идея ең алдымен оның басты
шығармасы “Абай жолы” романында жүзеге асты. Абай жолы – Мұхтар Әуезовтың
әлемге әйгілі роман-эпопеясы. Абай жолы – қазақтың көркем прозасын
классикалық деңгейге көтеріп, әлем әдебиетіне көркемдік қуат әкелген үздік
туынды. Әуезов өзінің роман-эпопеясында қазақ халқын, оның ұлттық дәстүрін
барлық қырынан энциклопедиялық деңгейде жан-жақты ашып көрсетті. Әуезовтың
Абай жолы роман-эпопеясы әлемдік деңгейде: Абай жолы роман- эпопеясы
творчествоның тылсым сырына,өмір мен өлеңнің өзара байланысына терең
бойлаған туынды,ақын мен проза жайлы әлем әдебиетіндегі ең шоқтығы биік
үздік шығарма (М.Луконин), [3;140] , Бұл тамаша эпопея бізге тұтас бір
әлемді сыйға тартты, табиғаттың, тұрмыстың небір ғажайып картиналарымен,
адам құштарлықтарын сипаттауымен бізді іңкәр етті (Н.Тихонов), [4;161],
Шынында, бұл қазақтар — неткен ғажайып халық! Осы кереметтік Абай
романында қандай тамаша суреттелген! (Б.Матип), [5;180] , деген жоғары
баға алды. Абай жолы - қазақтың көркем прозасын классикалық стиль
деңгейіне көтеріп, әлем әдебиетіне биік эстетикалық талғам, көркемдік қуат
әкелген үздік туынды. Қазақтың дана ұлы Абай образын, мәңгілік тұлғасын сөз
өнерінде өзгеше даралықпен сомдаған. Сондай-ақ, бұл роман-эпопея қазақ
халқын, қала берді бүкіл түркі әлемін дүние жүзіне танытқан ұлы шығарма
ретінде де танылды. Ш.Айтматовтың Өз басым өзге елге сапарға шығып, өзге
жұрттың табалдырығын аттай қалсам, әрқашан қасиет тұтып, өзіммен бірге
қастерлеп ала жүретін екі түрлі асылым бар: бірі - Манас , бірі - Мұхтар
Әуезовтің Абай жолы [6;124] - деуі осыны айғақтайды.
Абай жолы роман-эпопеясы жазушының ұзақ жылғы ғылыми ізденістері
мен көркемдік танымының жемісі. 30-жылдарда Абай мұрасына әр қилы баға
беріліп, қым-қиғаш пікірлер айтысы туғанына қарамастан Әуезов Абайдың өмірі
мен ақындық жолына байланысты зерттеулерін тоқтақан жоқ. Л.Соболевпен
бірігіп жазған Абай трагедиясын 1939 жылы Мәскеуде бастырды, кейін ұлы
ақынның өмірін бейнелейтін опера либреттосын, киносценарий жазды. Абай
трагедиясында оның жанрлық ерекшелігіне байланысты ақын өмірінің соңғы
кезеңі, яғни, хакім Абай бейнеленген. Мұнда Абай халықтың қамқоршысы, халық
мүддесін жақтайтын күрескер, өнер-білімді уағыздаған ағартушы ретінде
көрінеді. Бұл трагедияға дейін-ақ Әуезов Абай жайында роман жазуға бел
байлаған. 1937 жылы жазылған Татьянаның қырдағы әні атты үзінді болашақ
романның тарауы ретінде жоспарланған болатын. Татьянаның қырдағы әнін
оқушы-қауым жылы қабылдады. Көп ұзамай жазушы өз ойын жүзеге асыруға
тікелей кірісті. Алғашқыда романға Телғара деген ат бермек болды.
Автордың алғашқы мөлшерлеуінде роман үш кітаптан құралмақшы болатын.
Алайда, жұмыс барысында оның шеңбері кеңейтіле түсті. Әуезов алғашқыда екі
кітаптан тұратын Абай , онан кейін мұның жалғасы болып табылатын Абай
жолы (бұл да екі кітаптан тұратын) романын жазды. Бірінші кітабы 1942,
екіншісі 1947, үшіншісі 1952, төртінші томы 1956 жылы жарыққа шықты.
Алғашқы екі кітаптан тұратын Абай романы үшін жазушыға КСРО
Мемлекеттік сыйлығы (1949) беріліп, төрт томдық Абай жолы роман-
эпопеясы жарық көргеннен кейін ол Лениндік сыйлықтың лауреаты (1959)
атанды. Абайдың заманы, өмірі мен өнерпаздық, қайраткерлік, ұстаздық
өнегесі жайында кесек көркем шығарма жазуға Әуезов мол дайындықпен келді.
Бұл жазушының дүниетанымы, ойшылдығы тереңдеп, кемеліне келген, суреткерлік
шеберлігі шыңдалып әбден жетілген кез болатын. Әрине, бүтін бір тарихи
дәуірді, бір халықтың ұлттық өмір-салтын, толып жатқан қым-қиғаш
оқиғаларды, сан алуан кейіпкерлер бейнесін, іс-әрекетін, бір-бірімен қарым-
қатынасын ұлы ақын, ойшыл, ұстаз Абайдың өмір жолымен ұштастыра суреттеу
үшін мүлде жаңа, тың көркемдік шешімдер тауып, ұлттық көркем прозада зор
жаңашылдық таныту қажет еді. Мұның бәрі өмір шындығына терең бойлап, тарихи
шындықты бүгінгі заманның талғам-танымына үйлестіріп, жалпы адамзаттық
түбегейлі мүдделермен сабақтастырғанда ғана іске асатынын жазушы жақсы
сезінді. Ақын, ойшыл, Абайды жазушы басты кейіпкер етіп ала отырып,
айналасына топтасқан көптеген қаһармандармен (бұлардың ішінде аса ірі
тұлғалар мол) тығыз қарым-қатынас үстінде жан-жақты ашады. Абай барлық
оқиғалардың топ ортасында жүреді. Бір қарағанда оған қатысы жоқ оқиға,
сурет-көріністер, оған Абайдың көзқарасы не оның тікелей араласуы арқылы
жаңа мазмұн, мағынаға ие болып, жарқырап шыға келеді. Сөйтіп, бас
кейіпкердің тұлғасы толыға түседі де, оның характерінің сипаттары
айқындалып, ашыла береді. Оқиғалар мен эпизодтардың көптігіне қарамастан
шығарма сюжет құрылысының қарапайымдылығымен, шынайлығымен, композициясының
шымырлығымен көзге түседі.Бірінші кітапта жеті тарау (Қайтқанда, Қат-
қабатта, Жолда, Шытырманда, Бел-белесте, Өрде, Қияда), екінші кітапта жеті
тарау (Тайғақта, Жайлауда, Еңісте, Оқапта, Асуда, Тарауда, Биікте), бір
эпилог, үшінші кітапта алты тарау (Абай аға, Кек жолында, Қарашығын,
Өкініште, Қақтығыста, Қоршауда), төртінші кітапта алты тарау (Түн-түнекте,
Құз-қияда, Қапада, Қастықта, Шайқаста, Жұтта), бір эпилог – эпопеяда
барлығы жиырма тараушаға бөлінген. Олар және жеке көрініс, ситуациялардан
тұрады.Әрбір тараудың аты бөлімде өтетін басты оқиғаның, психологиялық
қалпын дәл береді. Жинақтай келгенде, Абай өмірінің, жеке адам тағдырының
бір шақтағы болмыс-бітімін анықтайтын образдық-символдық мәні күшті бейнелі
сөз. Екі тарау аты, екі эпилогтан өзге жиырма төрт тарау аты түгелдей бір-
бірімен ұйқасып, сабақтасып, жалғасып тұр. Нұрлы, бақытты, сәулелі
сәттерден гөрі, қайғылы, драмалы, трагедиялы күйлер көп. Мыңмен жалғыз
алысқан данышпан, ақын ғұмырының мұңлы-зарлы шежіресі іспетті. Бірінші
кітаптың соңында бейнеленетін шыңға шыққан жалғыз балғын шынар төртінші
кітаптың аяғында зәулім болып өсіп барып, ақыры құлайды. Бұл – символ. Айта
берсе, романда мұндай жинақтаушылық мәнге ие болып кететін образ бейнелер
көп, осы қатарда теңіз кейпіне айналатын дала, ондағы болашаққа тартқан
кеме, тарих белестері іспеттес боп көрінетін таулар тізбегін де қосу керек.
Әлем әдебиеті қазынасына ерекше қымбат көркемдік-эстетикалық игілік болып
қосылған Абай жолы эпопеясының шығармашылық тарихында, жазушының
ұстаханалық баянында бірнеше оқшау белгілі қасиет-сапа бар. Қаламгердің
болашақ, роман қаһармандары, олардың ұрпақ-нәсілдері ортасында туып,
алаңсыз сәбилік, бақытты балалық, бозбалалық күндерін солар кешкен қат-
қабат әлеуметтік-психологиялық, тұрмыстық-этнографиялық табиғи-экологиялық
қоршауда, қаймағы бұзылмаған көшпелілер мәдениеті құшағында өткізуі бір
олжа болса, екінші сәттілік Құнанбай – Әуез, Абай – Омархан әулеті өзара
қыз беріп, қыз алысқан, нағашылы-жиендік орайда туысып, ортақ қуаныш, ортақ
қайғы бөліскен, сүйек-шатысты, жүз жылдық күйеулік, мыңжылдық құдалық
рәсімін берік ұстанған жақын, бауыр адамдар екендігінде жатыр. Кезінде
М.Әуезовтің өзі ескерткендей, бір ру, бір бұтақ болып, біте қайнасып
кеткен.
Мұның үстіне жазушы көптомдық шығарма тудыруға бел байлаған соң, өзі
бейнелейтін дәуірдің басты кісілері, басты оқиғалары туралы тарихи
құжаттарды, сол кезеңді көрген, білген адамдардың жадында қалған ескі
сөздерді арнайы теріп, жинап, екшеп пайдаланған. Осыларға қоса әлемдік
реалистік проза үлгілері, классикалық тарихи романдар тағылымы, қазақ
қарасөзінің өз мүмкіндіктері жан-жақты қарастырылып, терең зерттеліп,
автордың эстетикалық мұраттарына бағындырылып, батыл шешіммен, соны
шеберлікпен қаламгерлікпен нақты тәжірибеде ғажайып жемістерін берді.
Сөйтіп, М.Әуезов өнер адамы мен халық тағдырын тұтас бірлікке көрсететін
зор реалистік шығарма жазудың жаңа көркемдік мектебін ашты.
Негізінен, өмірде өткен адамдардың басында болған оқиғалардың жалпы сорабын
сақтай отырып, жазушы көркемдік логика, эстетикалық мұратты, реалистік
шығарма жасау талап-шарттарын бірінші орынға қойған. Өз атымен, өзінің
тіршіліктері нақты, дәмді әрекеттерімен бейнеленген кейіпкерлердің өзін
сомдауда жазушы қиялға, авторлық фантазияға мол орын береді. Тыңнан, ойдан
шығарылған оқиғалар, ситуациялар, бейнелер толып жатыр. Бұл ретте Әуезов
шеберлігі шомбал шұбар тасты ойып, қашап, жан бітіріп, көркем тұлға, жауһар
туынды жасайтын тынымсыз еңбекқор мүсіншінің азапты да рахат әрекеттерін
еске түсіреді.
Бір адамның, бір шаңырақтың, бір тайпаның, бір халықтың іштей жарылуы, осы
іргеден туып, өрістейтін неше түрлі психологиялық халдер: түңілу мен үміт,
қайратсыздық пен батырлық, надандық пен мәдениет, жақсылық пен жамандық,
алауыздық пен бірлік дейсіз бе, әйтеуір қарама-қарсы полюстер, контраст
бояулардың шарпысуын, ұстасулар, қақтығысулар кернеуін бейнелеудің хас
шебері Мұхтар Әуезов түптеп келгенде, ең биік тұғыр – өмір мен өлімнің
соңғы айқасының сан алуан түрлерін жан-жақты суреттейді.
Жазушы алғашқы шығармаларында-ақ өмір мен өлімді қатар-егіз алып, екеуін де
тең күйде бейнеледі. Жиырмасыншы жылдардағы жас Әуезов әңгіме, повестерінің
көбі адамдардың ерікті-еріксіз ажалдарымен, өліммен аяқталады. Бұл енді
тарих сахнасынан кетіп бара жатқан кешегі көшпелі өркениеттің мерт болуы
деген идеямен сабақтас көркем ой.
Осы сарынның тереңдеген тасқыны Абай жолы эпопеясының басынан аяғынан
дейін ыңыранып ағып жатыр: Қодар мен Қамқаның зорлықпен жасалған қанды
өлімі, намыстан күйіп кеткен Бөжейдің кекті өлімі, ауыр сырқаттан көктей
қиылған Әбіштің аянышты өлімі, асарын асап, жасарын жасап, ұрпағын өсіріп
болған Зеренің разы өлімі, қатыгез, тасжүрек ру басыларының құрбандығына
шалынған титтей Кәмшәттің ащы өлімі, кезінде қылышынан қан тамған
Құнанбайдың шымылдық артындағы сопылық, мінажат өлімі, ең ақырында халқының
ары мен ұяты, жаны мен сыры, өлеңі мен үні болған дана Абайдың трагедиялық
өлімі бар.
Ұлы жазушының бас шығармасында бейнеленген негізгі тартыс-әділет пен
зорлық, тұтастық пен алауыздық, білім мен надандық, махаббат пен ғадауат
майданында түптің түбінде жарқын өмірдің, нұр сәуленің, береке-бірліктің
жеңетінін мадақтаған, өзі құлай сүйіп, сол жолға барлық қайрат-жігерін, өр
талантын, сапалы ғұмырын арнаған – қазақ халқының өрісті келешегі мәңгілік
деген асқақ арманды үміттің оты маздап жанып тұр. Абай жолы эпопеясының
танымдық мәні туралы айтқанда Абай заманын, сол ортаны, Абайдың ақындық,
азаматтық тұлғасын, өнерпаздық жолын танытуы арқылы әдебиеттану, соның
ішінде абайтанудың өзінің одан әрі өрістеп, дамуына әсер-ықпалы да аса зор
болды дейміз. Эпопеяның кең мағынасында тарих, этнография секілді ғылымдар
тұрғысынан қарағанда да танымдық мәні аса күшті екенін кезінде академик
Қ.Сәтбаев атап көрсеткен болатын. Ал жалпы халықтық мүдделер тұрғысынан
келгенде, біз Абай жолы эпопеясының ұлттық әдебиетіміз бен
мәдениетімізді, ана тілімізді өркендетудегі орасан зор рөлін баса айтуымыз
қажет.
2.2. Абай жолының эпопеялық сипаты.
Абай жолы- қазақ әдебиетіндегі тұңғыш роман-эпопея. Реализмнің
нағыз жетілген кезеңінде туатын роман-эпопея жанрының қазақ әдебиетінде
пайда болуы республикамыздағы аса елеулі мәдени-көркемдік құбылыс болды.
Абай жолында өткен ғасырдың екінші жартысындағы қазақ қоғамының шындығы
мейлінше кең көрсетілді, қаһармандардың жеке өмірі халық тарихындағы
күрделі өзгерістермен байланысты берілді. Абай жолында ұлы ақыннын жеке
бастық іс-әрекеттері дәуірдің көкейкесті мәселелерімен, нәсілдер, таптар,
халықтар тағдырларының тоғысуымен орайластырыла баяндалады. Роман-эпопеяда
оқиғалардың, объективтік ағысы, жеке адамдар тағдырының қоғамдык тіршілікке
тәуелдігі, тұлғалардың даралық келбеті, зұлымдықты әшкерелеу мен ізгілікті
мадақ ету өміршындығына сәйкес көрсетіледі.Шығармада сол дәуірдің
әлеуметтік қайшылықтарын, қарама-қарсы күштердің тартысын айқын ашатын
көптеген оқиғалық жүйе бар.Романның бірінші кітабындағы Қодар мен Қамқаның
өліміне, әлсізауылдардың жерін Құнанбайлардың тартып алуына байланысты
өрбіген үдемелі ерегістер, қырғиқабақ өштіктердің соңынан насырға шауып,
үлкен жанжал, ұрыстарға ұласуынан әлеуметтік теңсіздіктердің терең
қабаттары көрінеді. Бұл тұста жер дауы барлық шиеленістердің себебі болып
отырады.Қазақ арасындағы ежелден таусылмас таластың майданы болып келген
жесір дауы да кең әңгімеленеді. Екінші, төртінші кітаптарда кең баяндалатын
Салиқа қыздың дауы мен Мәкен қыздың оқиғасы әйел теңсіздігінің тамырын
тереңге жіберген сорақы көріністерін түп тамырымен ашады. Әзімбайлардың
кедей көршілер жерін иемденуі, Базаралының Тәкежан жылқыларын шауып алуы,
қарашығын салығының зардаптары бай ауылдар мен егіншілер арасындағы жанжал,
Тобықты мен Көкен елінің таласы суреттелетін кездердегі таптық
кереғарлықтар сыры барлық шындығымен айқындалады [7;172]. Сонымен қатар
романда патша отаршылдары тудырған ұлттық теңсіздік көрністері зорлықшыл,
надан әкімдердің астам,тұрпайы әрекеттерінен елес береді. Абай жолы
эпопеясында таптық, әлеуметтік алшақтықтар өмір мен мінезге орай тұтастық
құрап, сол заманның сан қилы салт-санасын, әдет-ғұрпын, ескі мен жаңаның,
күресін даму, өсу-өзгеру үстінде таныстырады. Романда кейіпкерлер тағдыры,
олардың өзара байланысы өмір шындығына сәйкес реалистік өрнекпен берілген.
Эпопеяның желілерін тұтастырып тұрған негізгі арна -Абайдың және оған
тілектес топтың озбыр, содыр үстем қауым өкілдерінің зорлығына қарсы
күресі. Абай бастаған жаңашыл қауымның халық бақыты үшін батыл айқасқа
шығатын кезі өте көп. Сырттай қарағанда эпопеядағы әрбір тараудың әңгімесі
жеке-дара, оқшау секілденеді. Бірақ, оларды іштей жалғастырып тұратан
негізгі арқау ылғи сезіліп отырады. Ол — ақын, азамат, еңбекші қауым
мүддесі үшін жаны ауыратын, күштілерге қарсы тапжылмай тартысқа шығатын
Абайдың өмірі, оның, творчестволық, әлеуметтік қызметі, Абайдың араласуымен
шешілетін әр түрлі оқиғалар. Романның құрылысы Абайдың ұзақ та қажырлы
ақындық, қайраткерлік қызметін танытуға бағындырылған.Ғасырлар бойында
қалыптасып қалған ескілік ғұрыптарын қаз-қалпында сақтағысы келіп,
қараңғылық сақшысы болған ел жуандарына қарсы жаңадан туындап келе жатқан
прогресшіл күштердің күресін көрсету,демократиялық орыс мәдениетінің
ықпалын, қазақ, орыс халықтары ынтымағының бастауларын айту, еңбекші
бұқараның бойындағы буырқанған күштің тарихи орнын көрсету — эпопеяның,
негізгі идеялық бағыты. Абай жолында қазақ қоғамының алуан түрлі топтары
кең қамтылып, сан қырлы тұтас галерея жасалған. Аса мол өмірлік
материалды,әдеби, этнографиялық мұраларды алғырлықпен игеріп, көркемдік әр
берген. Абай жолы роман-эпопеясында қазақ халқының этнографиялық,
діни,жалпы мәдени-танымдық дәстүрлері: жаз жайлауға көшу, құдалыққа бару
мен той жасау, кісі өлімі мен аза тұту, ас беру, жұт, болыс сайлауы, дауға
билік айту, аң аулау мен табиғат көріністері т.б. - бәрі бар. Оқиғалар мен
фактілерді баяндау үстінде жазушы өмірлік тартысты барынша ашып көрсетуге,
оның әлеуметтік мәнін күшейтуге тырысады. Белгілі фактілердің шеңберімен
шектелмей, қажет жағдайда бүкіл баяндаудың барлық желісін бір түйінге
келтіру үшін, басты мәселелерді бір арнаға түсіріп, түйістіру үшін оқиға
барысын өзгертіп, өзінше қиыстырып, жаңғыртады. Романдағы түгелдей, немесе
жарым-жартылай ойдан шығарылған көптеген кейіпкерлердің тағдырлары өмірде
болғандай кескін-кейіпке ие болып,жалпы тарихи даму бағытымен байланысты,
біртұтас көркемдік ойдың өзегімен тығыз ұштасып жатады. Тарихи оқиғалар мен
фактілердің бәрі роман-эпопеяның бүкіл мазмұнымен тығыз ұштасып, шығарманың
көркемдік өміріне орайлас мән-мағынасы басқаша ашыла түседі. Әуезов халық
өмірі мен тұрмысын, салт-санасын, оның жекелеген өкілдерінің түсінігі мен
көзқарастарын суреттей отырып, ұлттық қасиет-ерекшеліктерге жалпы
адамзаттық сипат дарытады, ұлттық және жалпы адамзаттық белгілердің
бірлігін көре біледі, ал қоғамның тарихи дамуынан біздің дәуірімізге дейін
өз маңызын сақтаған прогресшіл бағыттарды бөліп ала біледі. Жазушы Абай
дәуірін көркем суреттеуде тарихи процестер мен
құбылыстар мәніне терең енуі арқылы ғылыми зерделілік пен көркемдік
танымды шеберлікпен ұштастырады. Абай жолы жай ғана тарих емес,
көркемдік ойдың көрігінен өткен,сомдап бейнеленген өмір шындығы, халықтың
тағдыры, өткені мен келешегі жайындағы терең толғаныс. Қоғамдық мәселелерді
толғайтын жазушы өз дарынына қарай - ойшыл, тарихи жанрда жазса - тарихшы,
сан алуан адамдардың қарым-қатынасын, мінезін, құлқын, іс-әрекетін терең
ашып көрсете алса - психолог. Сондықтан, біз эпопеяда тарихи шындық, өмір
философиясы мен поэзиясы ұштасқан дейміз. Аристотель айтқандай, поэзия,
көркем әдебиет болғанды ғана баяндамайды, болатынды, болуы мүмкін жайларды
да мол қамтиды, сол арқылы өмір шындығының философиялық мәні арта түседі.
Мысалы, романдағы Құнанбай бейнесінің өмірде болған Құнанбайға қарағанда
жағымды жақтары аздау, ал жағымсыз мінез-құлықтары көбірек болса, осыған
қарап жазушы кеңес дәуіріндегі қасаң саясаттың ыңғайымен кеткен деген
үзілді-кесілді пікір қорытуға бола ма? Әрине, Құнанбай бейнесінің жағымды
сипаттары молырақ болса, эпопеяның алғашқы екі кітабына айтылатын сынның да
көбірек болатынын Мұхтар жақсы білді. Бірақ,мәселе тек мұнымен шешіле
қоймайтыны да анық. Жазушы көркем шығарманың өз заңдылықтары мен
мүмкіндіктері бар екенін түсініп, соны толық пайдалануға күш салды. Яғни,
жазушы кейіпкердің өмірде болған адамның жай көшірмесі ғана болмай типті
тұлға дәрежесіне көретіліп суреттелуін ұтымды көрді. Осы тұрғыдан
алғанда,мысалы, Дәрменді Абайдың ең жақын, өте дарынды бір ақын шәкіртін
бейнелеп көрсету қажеттігін ескертіп, ойдан шығарылған, жинақталып жасалған
бейне дейміз. Өмірде болған нақтылы біреуді прототип етіп алса, оның өзі
елге аты мәлім белгілі ақын болса, ол жазушының ойын еркін өрбіту
мүмкіндігін шектеп, қолбайлау болмас па еді? Осыған орай үлкен шындықты
жеке кейіпкерлердің әрбір іс-қимылынан іздемей, эпопеядағы заман
келбетінен, сан түрлі адамдардың қарым-қатынасынан, басты кейіпкер Абай
тұлғасынан, оның ой толғаныстарынан, терең сезімге толы табиғат
суреттерінен, жазушының концептуалды, түйінді идеяларынан, солардан
туындайтын тарих тағылымынан тану қажеттігі туады.
Қазақ әдебиетінің тарихындағы дала тағдырын мұхит тектес тереңдікпен
толғаған Абай жолы роман-эпопеясының авторы Мұхтар Әуезовтің көпке
дейін, дәлірек айтқанда, қырықтың үстіне шыққанша, ұлы ақынның өмірі, туған-
өскен ортасы туралы шығарма жазу жоспары болмағанын ескерткені бар. Абай
өлеңдерін бастыру, ғұмырбаянын жасау, зерттеу еңбектер жариялауды романға
барар жол деп санамаған екен. Сондықтан үлкен шығарма идеясы әбден піскен
кезде, қажетті уақытты өткізіп алғанына бармақты шайнаған. Дегенмен, ескі
жұртта әлі де көп естелік бар-ды. Абай заманының сан-салалы сырларын,
дәуірдің қат-қабат тартыстарын, дәлді оқиғалар, аңыз-әңгімелерді даланың
жезтаңдай, ескі көз, құйма құлақ адамдары кейде саф таза күйінде, кейде мың
құбылтып жеткізген. Абайдың мінезіне қанықтырған қасындағы жары – Әйгерім,
ұлы – Тұрағұл, інісі – Шәкәрім, шәкірттері – Көкбай, Қатпа, Баймағамбеттер.
Көп нәрсенің түбіне, түкпірлі табанына үңілу керек болған. Ел аузы Қамқа
мен Қодар нәпсі үшін қылмысқа барған деседі. Абай үш әйел алған кісі:
Ділда, Әйгерім, Еркежан. Дәрмен деген ақын болмаған. Жазушылық мақсатқа
орай автор өмірлік дәлді деректерді қажет жерінде өзгерткен, керекті орайда
жаңа кейіпкерлер, оқиғалар ойлап тапқан.Романда қаламгердің бұрынғы
шығармаларындағы әуен-сарындар жалғасып, тереңдеп, байып, жаңа сападағы
көркем ойлар, кемел бейнелер туған, қазақ тілінің адам психологиясын,
әлеуметтік қайшылықтарды ашып берудегі орасан зор байлығы көрініп, жанрдың
ең жоғары талаптарына жауап беретін мол мүмкіндіктері ашылған. М.Әуезов
тұрмысы, моральдық институттарының өмірлік материалдары негізінде қатал
реализм, сұлулық, әсемдік талаптарына дөп келетін тарихи роман тудыру
арқылы қазақ әдебиетінің деңгейін биік әлемдік дәрежеге көтеріп, жаңа
эстетикалық игіліктер дарытып, қаламгерлік ерлік жасады.Төрт томды
эпопеялық көлемді роман қазақ қоғамының жарты ғасырлық әлеуметтік,
тұрмыстық, отбасылық, ғұмырын мейлінше дәл, айқын, адал бейнелейді.
Оқиғалар жыл маусымдарының төрт мезгіліне бірдей, тәуліктің әртүрлі
сәттерінде, күн демей, түн демей, толассыз өтіп жатады. Аталар буыны
Құнанбайлар өмірінің соңғы кезеңі, орта буын Абайлар өмірі түгелдей дерлік,
жаңа буын Әзімбайлар өмірінің тал түсі, жас төл Рахымдар өмірінің басы –
бірімен-бірі жалғас, үзілмейтін тіршілік көшінің керуені іспеттес, бірін-
бірі қуалай жосыған дария толқындары секілді сабақтас, жалғас қалпында
көрініс табады. Бұл бір мәңгілік толас таппас жақсылық пен жамандық,
махаббат пен ғадауат, әділет пен зұлымдық шайқасы ретінде
бейнеленеді.Романдағы негізгі соқталы оқиға, бас майдан өтетін орта –
тобықты рулары мекендеген Шыңғыстау аймағы. Көршілес елдер қаракесек, уақ,
керей, матай авторлық баяндау барысында, кейбір тартыс, дау-дамай кезінде
ғана айтылып отырады. Шыңғыстаудың айналасы, іші-сырты, Хан, Орда, Машан,
Доғалаң, Семейтау секілді әйгілі биіктер, Шаған, Ащысу, Қарауыл, Бақанас,
Ертіс өзендері, белгілі күзеу, көктеу, жайлау, қыстаулар, толып жатқан
адыр, шоқы, бел, асу, төбе, құдық, бастау-бұлақ, көл, ши, қорық, зират,
қорым, шатқал, сай, аңғар, тоғай, үңгір, сүрлеу-соқпақ, жолдар алақанға
салғандай ап-айқын көркем суретке айналған.
Жазушы бір рулы ел жайлаған ортаны бейнелеу арқылы қазақ тұрмысын,
тұтас алғанда көшпелілер мәдениетін түгел көрсетіп беретін биік деңгейге
көтеріледі. Көші-қонның бүге-шігесіне дейін анықтап, шаруашылық орайына
байланысты, мал жаю талабына сәйкес жер отын тиімді пайдалану үшін шаруа
қазақтар қолданған кәсіби әрекеттердің әлеуметтік тамырлары ашылады,
теңсіздік, зорлық-зомбылық, тіршілік үшін күрес сарындары сабақтас жүреді,
осы арнадағы адамдар тағдыры бар. Бір рулы ел жайлағанмен, жалпы көлемі
отырықшы шағын мемлекет сыйып кететін аймақтың негізгі қатынас-құралы – ат.
Шығарма кейіпкерлерін көп ретте ат үстінен көреміз. Ат пен адам бір тұлға
іспеттес. Жалғыз жолаушы сирек. Қатал далада топтасып жүрмесе болмайды.
Көшпелі елдің перзенті көбіне ат үстінде. Аттың жасы, түсі, жүрісі, ер-
тұрманы, мінез-машығы, аяңдау, желу, жорту, жорғалау, шабу – осының бәрін
автор әр ситуацияға орай дөп басып, баяндап отырады.
Көшпелі өмірдің көбесі сөгіліп, қазақ елі патша өкіметінің отарлық
табанына түскеннен кейін, бекіністер, қалалар салынып, ендігі биліктің түп
қазығы сол шаһарларда қағылған. Сондықтан қырда басталған дау-шар, бітімсіз
күрес, лап еткен өрт түптің түбінде ұлық кеңсесіне тұмсық тірейді. Соңғы
шешім сол жерде. Сол себептен романдағы бірқыдыру оқиға Қарқаралы, Семей,
Алматы қалаларында өтеді. Әсіресе, Абайдың бала кезінде оқыған, кейін білім
қуған, әділет іздеген, достар тапқан күндерінің куәсі – Семей.Жазушы
негізінен өмірдің табиғи ағымын, уақыттың ілгері жылжу құбылысын көрсетеді.
Абайдың он үш жасынан бастап дүние салғанына дейінгі қырық алты жылда оны
қоршаған ортада өткен басты оқиғалар тізбекті сабақтастықта, бірінен-бірі
туып, өрістеп, тарамданып, асқынып, шорт сынып, тағы бастау алып, шығандап,
қатарласа дамып, лаулап барып өшіп, қайта жанып, құбылып, өзгеріп, осы
арнада ондаған, жүздеген, мыңдаған адамдар тағдыры шешіліп жатады: жас
шынар гүл шашады, кәрі бәйтерек құлайды.
Кейіпкерлердің қазіргі өміріне тікелей қатысы жоқ, бұрын өткен бірен-
саран оқиғалар ғана еске түсіру арқылы белгілі болады. Жарты ғасыр уақытты
қамтитын кең тынысты, сан арналы ұлы шығарманың барлық тарау, бөлімдерінде
көшпелі қазақ тұрмысына етене көрініс, сурет, тартыстармен астарлас жалпы
адам баласына тән қайшылық күрес, қасиеттер мол қамтылып, кең көлемде терең
де сенімді бейнеленген.
Роман бірінші бетінен бастап соңғы жолына дейін сұсты өмірдің қатал
шындығына суарылған. Әдемі, таза шаһарда үлкен ұстаздардан білім алып
жатқан он үш жасар шәкірттің оқуын еріксіз үзіп, қырдағы күрес майданына
салмақшы әке әрекеті зорлық емей немене? Ауылға деген сағыныш тағы
бар. Қодар-Қамқа трагедиясының үстінен шыққан соң, екіұдай көңілдегі
Абайдың мұрттай ұшуы тән жарасы ғана емес, жан жарасы болып
бейнеленеді. Жас жүректі отқа қарығандай болған осы қанды өлімнен кейін
бала көңіл айнала қоршаған ортаға, үлкендер әрекетіне шошынған көзбен
қарап, бірте-бірте суық та қатал шындықтарды сезіп қана қоймай, олардың
әлеуметтік, философиялық астарлы мәндерін ұға бастайды.
Содан барып, әуелгі үнсіз қарсылық, ішкі наразылық ұлғая келіп, саналы
күрес жолына қарай беттетеді. Абайдың азамат, қайраткер ретіндегі өсіп-
толығуы ақындық дарынының түйін тастап, бүршік атып, гүл шашып,
жапырақ жаюымен қатар егіз отырады. Көне жыр, ескі әңгіме, аталы сөзді
жадында тұтып, көңілге тоқып; Шығыс, Батыс әдебиеттері теңіздеріне
құлаш ұрып барып, поэзияның ұлы айдынына шыққан Абай талантының
небір тылсым сырларын, шығармашылық психологиясын терең бейнелеген
Әуезов өнегесі – әлемдік прозадағы жаңа бір дәстүрлерге мұрындық
болғанын, оны өз тәжірибелерінде пайдаланғанын көптеген қаламгерлер
айтқан.Кейіпкерлерін бір жақсылық, бір жаманшылықта сынау – Әуезов
поэтикасындағы ерекше шебер қолданылатын өнімді көркемдік тәсілдердің бірі
екенін, әсіресе, Абай характерін сомдау принципінен көреміз. Қараңыз: жылы
сөз айтып, маңдайдан бір иіскемейтін қатал әке, мейір-шафқат төгіп,
елжіреп, еміреніп отырған әже мен ана, жаттан бетер жауығып кеткен туған
аға, қоң етін кесіп берсе, қыңқ етпейтін туған іні, ата дәстүрімен қосылып,
балаларына ана болып отырған құшағы суық әйелі. Бұл бір шаңырақ астындағы
кереғар жәйттер. Ал енді бұдан сыртқа шығып көріңіз.
Кеше ғана тізе қосып, ел тізгінін қатар ұстаған Құнанбай мен Бөжей бүгін
Ырғызбай мен Жігітекті соғыстырып, кісі өліміне дейін барып отыр. Бұл екі
қошқардың басы бір қазанға сыймағаннан туған бақастық, күншілдік кикілжің
емес, алыс түкпірлі ниетті тіршіліктің қамы, өз нәсілі үшін қоныс кеңейту,
жер алу мақсатынан шыққан арпалыс. Шындап келгенде, бұл ауыз бірліктің
жоқтығынан өршитін таза қазақы рулық қақтығыс емес, жалпы адам баласының
мәні бар, әулет пен әулетті, ұрпақ пен ұрпақты, халық пен халықты, ел мен
елді, мемлекет пен мемлекетті соғыстыратын мәңгілік майдан. Сол үшін шекара
күзетіледі, қару-жарақ жасалады, елшілік жүреді, ұйымдар
құрылады.Мұхтар Әуезовтің қаламынан туған ру басылары, билер, мансап
ұстаған адамдар кескін-келбеттерімен, мінез қалыптарымен, сөйлеген
сөздерімен арғы-бергі замандардағы небір іргелі елдердің басшыларынан
патшалардан, корольдерден, хандардан, дипломаттардан асып түспесе, кем
соқпайды. Аспан, зәулім, биіктік, шыңырау, тереңдік. Іштерінде алтын
ертоқымды арғымақ жатса да титтей сыр бермейтін беріктікке, бір ауыз әділ
сөзге тоқтайтын мәрттікті, қажет жерінде руымен у ішетін ынтымақты қосыңыз.
Қас-қабақ, ым-жым, емеурін, жүріс-тұрыс, киім киіс, сөз саптау, билік айту,
ел басқару – мұның бәрінде мыңжылдық көшпелі мәдениет қалыптастырған
тапжылмайтын, әбден орныққан берік салт-дәстүр бар. Дүниежүзінде болып
жатқан ұлы әлеуметтік өзгерістер, отаршылық атты алапат қозғалыстар, Батыс
пен Шығыстың мәңгілік шарпысуы, темір құрсанған болат тұяқ капитализмнің
қанды шеңгелі сияқты ғаламат дүмпулер көшпелілер әлемін де іріте бастаған.
Бұрынғы игілік, кәсіп амалдары, тіршілік қалпы, адамгершілік мұраттары енді
басқа арнаға түсіп, өзгере бастаған. Жаңа өріс, соны нысана, өзгеше байлық
тумақ. Мұны көшпелілердің ескі қауымы түсінбейді, келешекпен туыса
табысатын жаңа төл енді келе жатыр [9;120]
Мұхтар Әуезов осындай планеталық мән-мағынаға ие, қауымдар, мәдениеттер
ауысуы тұсындағы сан-алуан отбасылық, әулеттік, ру-тайпалық, халықтық
қақтығыс, шайқас, тартыстар үстінде адамдық мінез қалыптарымен ашылатын
исі түркілік, шынайы қазақылық исі аңқыған әрі тың, әрі ғажап көркем
қаһармандары бар тұтас сұлулық әлемін алып келді. Бұл жұлдызды аспанның қақ
төрінде Темірқазықтай болып, бойына халқының ғасырларда сұрыпталып,
екшелген барлық асыл қасиеттерін жиған, әрі ақын, әрі дана, әрі қайраткер,
әрі ойшыл Абай тұлғасы тұр.
Абай бейнесін жасауда ақын өмірінің белгілі оқиғалары кеңінен суреттеледі,
оның шығармаларындағы әуез-сарындар, мотивтер, идеялар пайдаланады. Бірақ
жеке өлеңдерге иллюстрация, жалаңаш еліктеу, қайта баяндап беру дегеніңіз
атымен жоқ, Абай сөздері, диалогтағы, монологтағы лебіздер түп-түгел ақын
лексикасын, синтаксисті ескере отырып, тыңнан жасалған, Мұхтар
тудырған. Ұлы ақын, ұлы күрескер шытырман, қат-қабат ғұмыры диалектикалық
қайшылықта реалистік шыншылдықпен ашылады. Бір жағынан, бұл қазақтың жаңа
жазба әдебиетінің классигі, өмірдегі іздері халық санасында сайрап жатқан
нақты, тарихи тұлға болса, екінші жағынан, бұл ұлы жазушы қиялында балқып
туған зор талант, мәні бар, мың сан қыры жарқыраған, образдық, символдық
қуаты күшті, дүниежүзі өнеріндегі биік, көркем, ұмытылмас әдеби бейнелердің
бірі. Адамдар рухының мың сан өзара шарпысуын кең көлемді, терең
психологиялық талдау арқылы ашып берген күрделі романдағы ең үлкен сезім
ағыстарының бірі – сан-салалы махаббаты алуан түрлі құлпырған көрік
бояуымен, сәт кезеңдегі әуез-сарынымен, бұлқына жосыған күй-толқынымен
бейнеленген. Көлденең көк аттыға елеусіз ғана көрінетін туған жердің тау-
тасы, өзен-көлі, аймақ-даласы жазушының шабытты қаламында қайтадан
жаратылғандай болып, құлпырып, жайнап, небір ғажап қалыпта көрінеді, қыс,
көктем, жаз, күз – бәрі бар. Нөсерлетіп жаңбыр жауады, ат құлағын көрсетпей
боран соғады.
Абайдың аналарына (Зере, Ұлжан), бауырларына (Оспан, Шәке, Кәкітай),
достарына (Ербол, Базаралы, Дәркембай), балаларына (Әбіш, Мағауия) деген
ыстық ықылас, қымбат пейілін биік адамгершілік тұрғысынан өмірдің сан қилы
кезеңіне лайық қалыпта суреттеген жазушының ерекше ден қойып, зор шабытпен,
ақындық ғаламат қуатпен бейнелеген психологиялық сезімі – ғашықтық сырлар,
махаббат әуездері. Бұл күй, бұл қалып ең алдымен Абай басына тән.
Табиғатынан ерекше сезімтал, рухы таза, бала күнінен халық әдебиетінен
сусындап, жадында тұтып, шығыс поэзиясынан ғашық жырларын оқып, тәрбие
алған жас бозбаланың сұлулыққа, пәктікке, әсемдікке құлауы – Тоғжанмен
тұңғыш танысуымен дөп келеді. Бұл бір ақынға, асқақ тұлғаға жарасып
келіскен романтикалық, ғажайып махаббат. Екі жағы да өртеніп, жанып, лаулап
тұр. Сол күйлерді жазушы бірде Абай, бірде Тоғжан толғау, монологтары,
тебіренісі, лебіздері арқылы жас ғұмырдың салтанат жыры етіп төгілтеді.
Астарлар, тоғысулар, ұласулар Ләйлі-Мәжнүн, Қозы-Баян, Татьяна-Онегин болып
жалғасады.
Түптеп келгенде, Тоғжан тазалығы, сұлулығы, пәктігі Абайдың әсемдік
мұратының биік нысанасы секілденіп кетеді, ол қанша ұсынса қолы жетпес алып
тұғыр, мәңгі тарқамас ұлы сағыныш, орны толмас арман секілді. Бұл күйлердің
жалғасы, жаңа замандағы соны көрінісі болып Әмір-Үмітей, Әбіш-Мағыш, Дәрмен-
Мәкен махаббат хикаялары, сол сапардағы трагедиялық халдер, романтикалық
серпіндер ішкі толқынды әлемді жайып салған, биік адамгершілік тұғырлардан
шырқалған қымбат, асыл, жалынды ән болып төгіліп, мол сарынды симфониядай
бойыңды балқытып, жан-жүйеңді елжіретеді. Бұл арнада батыр, бағылан
Базаралы мен нұржүзді, науша Нұрғаным арақатынасы, сыйластық,
сүйіспеншілігі оқшау әсер етіп, естен кетпей, ойда қалып қояды. Шығармадағы
диалектикалық қайшылық, тартыс, күрес сан-салалы, тарам-тарам, жүлге-жүлге.
Әуелде зорлықпен оқудан қол үзген Абай темір ноқта кигендей болып,
сүйгенінен айырылып, атастыру жөнімен үйленіп, опық жейді. Бірте-бірте өз
әкесінің жуандығынан басталған әділетсіздік толқыны оны басқа жағаға,
қорланғандар, қорғансыздар тобына қарай ығыстырады. Дұшпан жаттан да,
жақыннан да шығады. Бір әкенің екі баласы Абай бір қиырға, Тәкежан екінші
қиырға тартады. Күндестік отын бықсытып жүрген Күнке, Мәніке, Қаражан,
Ділдалар анау. Олардың жалғасы болып жауыздықтың жас жолбарысы Әзімбай
өсіп келе жатыр. Бір жағынан, жамандық қауласа, екінші жағынан, жақсылық
көктей бастайды. Исі Ырғызбай дұшпаны есепті Дәркембай, Базаралы бірте-
бірте жақындай түсіп, ақыры Абай қасынан табылады. Өз бауырында жаралған
қанаттары қандай: Әбіш, Мағауия, Дәрмен, Көкбай өле-өлгенше-ақ, адал
пейілімен, таза достығынан айнымаған Ерболды айтсаңшы.Көшпелі
мәдениетке тән этнографиялық, тұрмыс-салттық, сенім-нанымдық, құқықтық,
әскери-саяси, адамгершілік-моральдық көріністердің барлық белгілерін толық
та кең, терең де дәл қамтыған шығармада ерекше ықшамдылық, лаконизм бар
[11;142]. Қазақ елінің ежелгі бар дәстүрі, арғы замандарда басталған, тіпті
шариғаттың өзі де мұртын бұза алмаған белгілі адамға ас беру, жылы өткенше
өліктің артын күту, азалы үй тігіп, ат тұлдап, қаралы көш жүргізу, дауыс
айтып, көрісу дәстүрі Бөжей өлімі тұсында кеңінен бейнеленеді. Екінші
қайтара мұндай ситуацияға оралу жоқ.Әншілік, серілік, аңшылық,
саятшылық, құсбегілік өнерлерінің үлкен-үлкен бір-бір тарауларда арнайы
түрде суреттелуінен осындай көркемдік шарттарын, қаламгерлік қатал
позицияны аңғарамыз. Сол секілді мезгілді уақыты жеткен соң, өзіне тиесілі
көркемдік-эстетикалық міндетін атқарғаннан кейін қосалқы персонаждар ұлы
оқиға арнасынан түсіп қалып, олардың орнын жаңа, басқа мақсат үшін
көрсетілетін кейіпкерлер басып, соны ситуация, тың әрекет бел ала
бастайды.Өмірдің небір тамаша нұрлы жақтары – әже мен ананың перзентке
деген шексіз махаббаты (Зере, Ұлжан – Абай), аға мен іні арасындағы қаяусыз
адалдық (Абай – Оспан) , өле-өлгенше сызат түспеген тамаша достық (Абай –
Ербол), мәңгілік махаббат (Абай –Тоғжан), азамат басын сыйлап жасалған
қарымтасыз жақсылық (Абай – Салтанат), ерегеспен кек алу (Тәкежан малын
қуып әкету, Оразбай аулын шабу), жігіттіктің ләззатты түндері (Абай –
Қуандық), серілік рахаты (салбурын аңшылық), ақындық шабыттың тәтті сәттері
(өлең туған мезгілдер), биік әнмен қауышқан бақыт (Біржанның келуі,
Әйгерімнің Татьяна әнін салуы), туған жердің ыстық құшағы (жайлау
суреттері) секілді сан алуан кез-кезеңдер романда айрықша бейнелі, кең
тынысты, өрнекті, ырғақты бай тілмен, дәстүрлі прозаның реалистік
әдістерімен зор шабытпен с уреттеледі[12;154].Іштей өзін-өзі ғажап,
екіұдай болып арпалысып, ой ұшығына жете алмай, қате қадам басып, бармақ
шайнап, от басынан опық жеп, ортасына сыймай, шідер үзіп кетіп, басты
тауға, тасқа соғып, ұрт қимылға барып, содан таяқ жеп, қылмысты атанып,
жазықсыз жаза шегіп, көп уақыттан кейін туған жерге оралып, саналы әрекетке
көшкен Базаралының іші-сыртын жазушы тамашалай отырып, іш тартуын жасырмай,
ашық пейілмен жарқырата көрсетеді. Бұл тұлға жазушы қаламынан ертеректе
туған ірі қимыл иелері Бақтығұл, Ұзақтардың рухани туысы, дәлірек айтса,
әлем әдебиетіндегі күрескерлер қатарына еркін аттап барып, тең қосылған,
үздік қаһарман.
Әуезовтің үлкен суреткерлік шеберлігінің терең ашылып көрінетін айқын тұсы
– адам кескіндерін бейнелейтін шақ. Кейіпкер алғаш әрекет сахнасына шыққан
бетте автор оның келбетінің есте қаларлық сипат-белгілерін суреттеп береді.
Адамның жалпы тұрпаты, бойы, дене бітімі, қимыл-қозғалысы, әсіресе, бас
бітімі, бет пішіні, көзі, мұрны, ерні, тісі атамалап көрсетілмей, бір-
бірімен байланыста, әрекет, қимыл үстінде, жанды – тірі қалыпта, сан алуан
көңіл-күйімен толқыған, тебіренген, ренжіген, қуанған, жеккөрген сәтінде
бой көрсетеді. Жазушының қырағы көзі әр түрлі нәсілді, сан алуан әулетті
діл көріп, анық танып қапысыз танытады. Суретші қалам бір-біріне ұқсамайтын
ондаған адамның реалистік портретін жасайды, олар тұтас көрмелерді
толтыруға жетіп жатыр. Әуезов құдіретімен жаратылған әйелдер бейнелері
бірінен-бірі өткендей сұлу, нұрлы, әсем: Тоғжан, Қуандық, Салтанат,
Әйгерім, Үмітей, Керімбала, Нұрғаным, Мағыш, Мәкен. Атпал азаматтар, батыр
жігіттер қандай: Базаралы, Балағоз, Оспан, Дәрмен, Әбіш. Қыртысты билер,
қат-қабат жуандар: Бөжей, Оразбай, Әзімбай. Осынау қалың шоғырдың бір
тұғырында – Құнанбай, бір тұғырында – Абай. Екеуінің де үй-ішінде, көпшілік
ортасында, далада, шұрай топ алдында, отырған, жүрген, ат үстінде, ойға
батқан, ашуға мінген шақтардағы, әр кездердегі шешім қабылдап, билік
айтқандағы кескін-келбеті барша бояуымен көз алдыңызға келеді. Бірі –
қаттылықтың, зорлық-зомбылықтың, екіншісі адамгершіліктің, әділет-
мархабаттың бейнесіндей.Жазушы кейіпкер келбетін сомдау үшін авторлық
баяндау, персонаждың өткен күндерін еске түсіру, өзіндік сөздік сипаттама,
басқалардың берген бағасы, психологиялық саралау, ой ағымы, диалог,
монолог, полилог секілді көркемдік құралдарды мейлінше еркін қолданады.
Қаһарман оңаша күйде, екеуара, топ ортасында, мәжіліс үстінде, әрекет-күрес
басында, қолма-қол шайқаста, бір қуаныш, бір қайғыда, барлық болмысымен
толық ашылып, оқырман назарына түседі. Әрбір кейіпкердің мойнына жүктелген
көркемдік мақсат, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz