Терроризмнің жалпы сипттамасы, терроризмнің түсінігі, түрлері және негізгі белгілері
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
I.ТАРАУ. Терроризмнің жалпы сипаттамасы
1.1. Терроризмнің түсінігі, түрлері және негізгі белгілері ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2. Терроризм үшін қылмыстық жауаптылық даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
1.3. Террорист тұлғасының әлеуметтік сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
1.4. Террорист тұлғасының психологиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... 33
II.ТАРАУ. Терроризмнің қылмыстық.құқықтық талдауы
2.1. Терроризмнің объективтік белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2.2. Терроризмнің субъективтік белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
III.ТАРАУ. Терроризмнің криминалогиялық талдауы.
3.1. Терроризмнің себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
3.2. Терроризмнің таралуына әсер ететін факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
3.3. Терроризммен күресу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
3.4. Терроризмге қарсы күреске бағытталған іс.шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... 71
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...78
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 82
КІРІСПЕ
I.ТАРАУ. Терроризмнің жалпы сипаттамасы
1.1. Терроризмнің түсінігі, түрлері және негізгі белгілері ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2. Терроризм үшін қылмыстық жауаптылық даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
1.3. Террорист тұлғасының әлеуметтік сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
1.4. Террорист тұлғасының психологиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... 33
II.ТАРАУ. Терроризмнің қылмыстық.құқықтық талдауы
2.1. Терроризмнің объективтік белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2.2. Терроризмнің субъективтік белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
III.ТАРАУ. Терроризмнің криминалогиялық талдауы.
3.1. Терроризмнің себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
3.2. Терроризмнің таралуына әсер ететін факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
3.3. Терроризммен күресу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
3.4. Терроризмге қарсы күреске бағытталған іс.шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... 71
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...78
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 82
КІРІСПЕ
2001 жылдың кыркүйегі жергілікті уақыт бойынша таңғы сағат О8:55-те Американ Эйрлайнз компаниясының Бойнг-767 ұшағы Нью-Иорктің ең ірі ғимараттарының бірі - Дүниежүзілік сауда орталығының солтүстік мұнарасына соғылды.
Он сегіз минут өткеннен кейін екінші ұшак-камикадзе оңтүстік мұнараға найзадай қадалды.
09:43 тағы бір ұшак Америка Құрама Штаттарының әскери орталығы -Пентагонға құлады.
10:30 ақпарат агенттіктері Питсбургтін маңында тағы бір ұшақтың құлағанын хабарлады. Уакыт өте террористердің бұл ұшақты Ак үйге бағыттағысы келгендігі анықталды, тек жолаушылардың жанкешті әрекеттерінің аркасында ғана бұл ой жүзеге аспай қалды.
2001 жылдың 11 кыркүйегі, дәлірек айтқанда, бұл күннің үш сағаты әлемді дүр сілкіндіріп, келбетін өзгертіп жіберді. Осы үш сағат ішінде болған оқиғалар адамзаттың төбесіне түскен жайдай болды, естен тандырып, дәл сол есті жидыратын суык жаңбырдай болды. Әлем үшін сол бір каралы күн халықтардың, Үкіметтердің және қарапайым адамдардың назарын бұрын жеткілікті мән берілмей келсе де, толғағы жеткен мәселелерге бұрды, олардың қаншалықты көкейкесті, каншалықты өзекті, ең бастысы, қаншалықты қауіпті екендігіне көз жеткізгендей болды. Көптеген процестер, құбылыстар жаңа тұрғыдан, мүлде жаңа ракурстан қарастырыла бастады. Алайда осының барлығы 11 қыркүйекте болған оқиғалар жаңа зорлық-зомбылық дәуірінің беташары ғана екендігін, адамзаттың асқынып кеткен кеселі - терроризмнің алғашқы да, аса ауыр нышандары екендігін дәлелдеп берді.
Қазіргі заман саяси өміріндегі көрнекті құбылыстардың ішінен терроризм ерекше орынға ие. Оның халықаралык қатынастар, әлемдік экономикалық жүйе саласында болып жатқан процестерге тигізетін әсері айтарлықтай ұлғайған.
Әрине, 11 қыркүйекке дейін терроризм болмаған деп айта алмаймыз. Бұл ақиқатты бұрмалау болар еді. Терроризмнің өте көне, әрі өте бай тарихы бар десек, кателеспейміз. Террористік актілер атам заманның өзінде орын алып отырған. Кейін дүние жүзіндегі саяси процестермен ілесе оның да қолданыс шеңбері айтарлықтай ұлғая бастады, дамыған елдердің арнайы қызмет орындары ең қауіпті деген террористік ұйымдар мен терроршылдардың тізімін де жасаған болатын. Алайда, сол кезде әр елде террористік топтармен күрес осы елдің ішкі ісі ғана болып келді. Бірақ жағдай дәл бүгінгі таңдағыдай ешқашан ушыққан емес. Әлем терроризмнің бірінен соң бірі жаңа күшпен келіп жатқан толкындарына батуда. Жаханның сан бұрышынан озбырлығы, хайуандығы және шығыны жағынан бірінен бірі асып түсетін террористік актілер туралы хабар адамзат қауымдастығын есінен тандырарлықтай жиілікпен келіп түсуде. Терроризм ошақтарымен қатар бөлімшелері мен филиалдары әлемнің түкпір-түкпірінен орын алған. Жергілікті-жерде терроршылардың жай ғана жанкүйер тілеулестері ғана емес, жанын қиюға дайын жақтас сыбайластары да көптеп шоғырланған. Ал аталмыш трансұлттық ұйымдарының қаржылық жоспарлары кей мемлекеттердің бюджеттерінен де асып түседі. Және де бұл жете ұйымдасқан бірлестіктердің қаражатты табу көздері есірткі, қару-жарак саудасы болып табылады.
Бүгінгі таңда терроризм өзінің идеологтарының арқасында мыңдаған бейбіт адамның өміріне қол сұғатын сұмпайы қылмыстан діннің тазалығы үшін немесе жылдар бойы аянбай жүргізілетін бостандық үшін қасиетті күреске айналып кетті. Соған қоса, терроризмнің таралуына әлеуметтік жағдайы қиын, халқы ашынған, тұғанса, лап етейін деп тұрған қауіпті аймақтардың көп болуы да өзінің әсерін тигізіп отыр.
Қазіргі кезде қоғамда мәні жағынан жаңа, бүгінгі заманда калыптасқан жағдайды түсіндіре алатын халықаралық терроризм, трансұлттык террористік ұйымдар, экстремистік топтар және шахидтер сияқты ұйымдар пайда болды. Естілуінің өзі үрейлі бұл сөздердің жинағы көбейе беретін сыңайлы.
Халықаралық терроризмнің қауіп-қатері күннен-күнге ұлғаюда. Оның көріністері жаппай адам шығындарына, материалды және рухани құндылыктардың жойылуына әкеп соғуда. Терроризм географиясының кеңеюі әлеуметтік, ұлттық топтар мен халықтар арасындағы қатынасты шиеленістіруде.
Ең бастысы, адамзат үшін бір зат аян болды. Бұның барлығы қарқынды кадаммен адымдап келе жатқан жахандау процесімен қатар жүретін құбылыстар.
Адамзатта тұтастай төніп тұрған осыншама қауіп еліміз Қазақстанға да өз ызғарын сездіруде. Аллаға шүкір, елімізде террористік актілер орын алмаған жоқ. Алайда ыстық лебі сезілуде. Күн сайын терроризм өрті біздің шекараларымызда біртіндеп жақындауда, жарылыстардың жаңғырығы біздің кұлағымызда да жетуде. Ресейде күнделікті іске айналған террорист-камикадзелердің жанкешті әрекеттері мен жақында ғана өзбек ағайындарымызды шулатып тастаған жарылыстар тізбесі Қазақстанды бейрахат қалдыра алмайды.
Халықаралық терроризмнің таралу тенденцияларын саралау оның басты ұйтқысы Орталық Азияға көшкендігін көрсетті. Бүгінгі күні Тәуелсіз мемлекеттер достастығына кіретін елдер өзінің геосаяси орналасуына байланысты тұтастай аймақтардың картасын радикалды өзгертуге бет ұстаған зұлымдықпен күрестің алдыңғы шебінде қалды.
Бұндай жағдайда елімізде дүрбелеңнің басталуына жол бермей, басқа елдермен біріге отырып, терроризмнің таралуына қарсы тұру бірден-бір дұрыс жол. Алайда белгілі бір қадам жасамастан бұрын оны жан-жақты ойластырып, оң мен солын өлшеп, жоспарлап алуымыз қажет. Терроризммен тиімді күресу үшін жалпы терроризмнің не екендігін, оны тудыратын себептер мен оның дамуына жағдай жасайтын факторларды, терроршылардың кім екендігін және бұл зұлымдықпен калай тиімді де, нәтижелі күресуге болатынын аныктап алған жөн, яғни, бұл күрес ғылыми негізделген болу тиіс.
Әрине, қазіргі кезде терроризм жан-жақты зерттелуде, оған қарамастан терроризмді мүлде жоймаса да, ішінара болдырмайтын әмбебап әдіс-тәсіл әлі де табылған жок. Сол себепті бұл іске қосар үлесіміз артык болмас деп санаймыз. Сондықтан да аталмыш дипломдық жұмыстың басты мақсаты -терроризмнің криминологиялық аспект тұрғысынан алып, көптеген ғылыми ой-пікірлерді бір жүйеге келтіру арқылы теорияға негізделген тәжірибелік құндылығы бар ғылыми зерттеуді жүзеге асыру болып табылады.
Зерттеу жүргізуде алға қойған міндеттеріміз:
• Терроризм ұйымына құбылыс ретінде анықтама беру;
• Терроризмді сипаттайтын белгілерді даралау;
• Терроризмнің тудырушы себептері мен факторларын кұрастыру;
• Ұсыныстар негізінде тәжірибелік маңызы бар кеңестер дайындау.
Аталмыш міндеттердің орындалуы осы зерттеу жұмысының алға қойған
мақсатына жеткендігін көрсетеді. Осындай теориялық сипаттағы зерттеудің
тәжірибесінің болатындығына үміттіміз.
2001 жылдың кыркүйегі жергілікті уақыт бойынша таңғы сағат О8:55-те Американ Эйрлайнз компаниясының Бойнг-767 ұшағы Нью-Иорктің ең ірі ғимараттарының бірі - Дүниежүзілік сауда орталығының солтүстік мұнарасына соғылды.
Он сегіз минут өткеннен кейін екінші ұшак-камикадзе оңтүстік мұнараға найзадай қадалды.
09:43 тағы бір ұшак Америка Құрама Штаттарының әскери орталығы -Пентагонға құлады.
10:30 ақпарат агенттіктері Питсбургтін маңында тағы бір ұшақтың құлағанын хабарлады. Уакыт өте террористердің бұл ұшақты Ак үйге бағыттағысы келгендігі анықталды, тек жолаушылардың жанкешті әрекеттерінің аркасында ғана бұл ой жүзеге аспай қалды.
2001 жылдың 11 кыркүйегі, дәлірек айтқанда, бұл күннің үш сағаты әлемді дүр сілкіндіріп, келбетін өзгертіп жіберді. Осы үш сағат ішінде болған оқиғалар адамзаттың төбесіне түскен жайдай болды, естен тандырып, дәл сол есті жидыратын суык жаңбырдай болды. Әлем үшін сол бір каралы күн халықтардың, Үкіметтердің және қарапайым адамдардың назарын бұрын жеткілікті мән берілмей келсе де, толғағы жеткен мәселелерге бұрды, олардың қаншалықты көкейкесті, каншалықты өзекті, ең бастысы, қаншалықты қауіпті екендігіне көз жеткізгендей болды. Көптеген процестер, құбылыстар жаңа тұрғыдан, мүлде жаңа ракурстан қарастырыла бастады. Алайда осының барлығы 11 қыркүйекте болған оқиғалар жаңа зорлық-зомбылық дәуірінің беташары ғана екендігін, адамзаттың асқынып кеткен кеселі - терроризмнің алғашқы да, аса ауыр нышандары екендігін дәлелдеп берді.
Қазіргі заман саяси өміріндегі көрнекті құбылыстардың ішінен терроризм ерекше орынға ие. Оның халықаралык қатынастар, әлемдік экономикалық жүйе саласында болып жатқан процестерге тигізетін әсері айтарлықтай ұлғайған.
Әрине, 11 қыркүйекке дейін терроризм болмаған деп айта алмаймыз. Бұл ақиқатты бұрмалау болар еді. Терроризмнің өте көне, әрі өте бай тарихы бар десек, кателеспейміз. Террористік актілер атам заманның өзінде орын алып отырған. Кейін дүние жүзіндегі саяси процестермен ілесе оның да қолданыс шеңбері айтарлықтай ұлғая бастады, дамыған елдердің арнайы қызмет орындары ең қауіпті деген террористік ұйымдар мен терроршылдардың тізімін де жасаған болатын. Алайда, сол кезде әр елде террористік топтармен күрес осы елдің ішкі ісі ғана болып келді. Бірақ жағдай дәл бүгінгі таңдағыдай ешқашан ушыққан емес. Әлем терроризмнің бірінен соң бірі жаңа күшпен келіп жатқан толкындарына батуда. Жаханның сан бұрышынан озбырлығы, хайуандығы және шығыны жағынан бірінен бірі асып түсетін террористік актілер туралы хабар адамзат қауымдастығын есінен тандырарлықтай жиілікпен келіп түсуде. Терроризм ошақтарымен қатар бөлімшелері мен филиалдары әлемнің түкпір-түкпірінен орын алған. Жергілікті-жерде терроршылардың жай ғана жанкүйер тілеулестері ғана емес, жанын қиюға дайын жақтас сыбайластары да көптеп шоғырланған. Ал аталмыш трансұлттық ұйымдарының қаржылық жоспарлары кей мемлекеттердің бюджеттерінен де асып түседі. Және де бұл жете ұйымдасқан бірлестіктердің қаражатты табу көздері есірткі, қару-жарак саудасы болып табылады.
Бүгінгі таңда терроризм өзінің идеологтарының арқасында мыңдаған бейбіт адамның өміріне қол сұғатын сұмпайы қылмыстан діннің тазалығы үшін немесе жылдар бойы аянбай жүргізілетін бостандық үшін қасиетті күреске айналып кетті. Соған қоса, терроризмнің таралуына әлеуметтік жағдайы қиын, халқы ашынған, тұғанса, лап етейін деп тұрған қауіпті аймақтардың көп болуы да өзінің әсерін тигізіп отыр.
Қазіргі кезде қоғамда мәні жағынан жаңа, бүгінгі заманда калыптасқан жағдайды түсіндіре алатын халықаралық терроризм, трансұлттык террористік ұйымдар, экстремистік топтар және шахидтер сияқты ұйымдар пайда болды. Естілуінің өзі үрейлі бұл сөздердің жинағы көбейе беретін сыңайлы.
Халықаралық терроризмнің қауіп-қатері күннен-күнге ұлғаюда. Оның көріністері жаппай адам шығындарына, материалды және рухани құндылыктардың жойылуына әкеп соғуда. Терроризм географиясының кеңеюі әлеуметтік, ұлттық топтар мен халықтар арасындағы қатынасты шиеленістіруде.
Ең бастысы, адамзат үшін бір зат аян болды. Бұның барлығы қарқынды кадаммен адымдап келе жатқан жахандау процесімен қатар жүретін құбылыстар.
Адамзатта тұтастай төніп тұрған осыншама қауіп еліміз Қазақстанға да өз ызғарын сездіруде. Аллаға шүкір, елімізде террористік актілер орын алмаған жоқ. Алайда ыстық лебі сезілуде. Күн сайын терроризм өрті біздің шекараларымызда біртіндеп жақындауда, жарылыстардың жаңғырығы біздің кұлағымызда да жетуде. Ресейде күнделікті іске айналған террорист-камикадзелердің жанкешті әрекеттері мен жақында ғана өзбек ағайындарымызды шулатып тастаған жарылыстар тізбесі Қазақстанды бейрахат қалдыра алмайды.
Халықаралық терроризмнің таралу тенденцияларын саралау оның басты ұйтқысы Орталық Азияға көшкендігін көрсетті. Бүгінгі күні Тәуелсіз мемлекеттер достастығына кіретін елдер өзінің геосаяси орналасуына байланысты тұтастай аймақтардың картасын радикалды өзгертуге бет ұстаған зұлымдықпен күрестің алдыңғы шебінде қалды.
Бұндай жағдайда елімізде дүрбелеңнің басталуына жол бермей, басқа елдермен біріге отырып, терроризмнің таралуына қарсы тұру бірден-бір дұрыс жол. Алайда белгілі бір қадам жасамастан бұрын оны жан-жақты ойластырып, оң мен солын өлшеп, жоспарлап алуымыз қажет. Терроризммен тиімді күресу үшін жалпы терроризмнің не екендігін, оны тудыратын себептер мен оның дамуына жағдай жасайтын факторларды, терроршылардың кім екендігін және бұл зұлымдықпен калай тиімді де, нәтижелі күресуге болатынын аныктап алған жөн, яғни, бұл күрес ғылыми негізделген болу тиіс.
Әрине, қазіргі кезде терроризм жан-жақты зерттелуде, оған қарамастан терроризмді мүлде жоймаса да, ішінара болдырмайтын әмбебап әдіс-тәсіл әлі де табылған жок. Сол себепті бұл іске қосар үлесіміз артык болмас деп санаймыз. Сондықтан да аталмыш дипломдық жұмыстың басты мақсаты -терроризмнің криминологиялық аспект тұрғысынан алып, көптеген ғылыми ой-пікірлерді бір жүйеге келтіру арқылы теорияға негізделген тәжірибелік құндылығы бар ғылыми зерттеуді жүзеге асыру болып табылады.
Зерттеу жүргізуде алға қойған міндеттеріміз:
• Терроризм ұйымына құбылыс ретінде анықтама беру;
• Терроризмді сипаттайтын белгілерді даралау;
• Терроризмнің тудырушы себептері мен факторларын кұрастыру;
• Ұсыныстар негізінде тәжірибелік маңызы бар кеңестер дайындау.
Аталмыш міндеттердің орындалуы осы зерттеу жұмысының алға қойған
мақсатына жеткендігін көрсетеді. Осындай теориялық сипаттағы зерттеудің
тәжірибесінің болатындығына үміттіміз.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
6. Қазақстан Республикасының Конституциясы. - Алматы: «Қазақстан»
баспасы, тамыз 1995 ж.
7. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. - Алматы: «Баспа»
баспасы, 1997 ж.
8. Қазақстан Республикасының «Терроризмге қарсы күрес туралы» заңы,
13 шілде 1999 ж. №416-1
9. Қазақстан Республикасының «Жедел-іздестіру қызметі туралы» заңы,
қыркүйек 1994 ж.
10. Қазақстан Республикасының «Терроризм, сепаратизм және
экстремизммен күрес жөніндегі Шанхай конвенциясын
ратификациялау туралы» заңы, 4 қаңтар 2002 ж.
6. Азиядағы өзара қатынас және сенім шаралары жөніндегі кеңесінің
Терроризмді жою және өркениеттер арасындағы диалогке қолғабыс ету
декларациясы. - Алматы, 4 маусым 2002 ж.
11. Программма государств-участников СНГ по борьбе с международным
терроризмом и иными проявлениями на период 2003 г.
12. Ещанов А.Ш. О характерных признаках современного терроризма. «Заң
мен заман», 2002 ж, №4
13. Адельханян Р. Признаки террористического преступления по
международному праву. «Российская юстиция», 2002 г, №8
14. Алексеенко Д.М. Актуальность новых подходов в борьбе с терроризом.
Мировое сообщество против глобализации преступности и терроризма.
Москва, « Международные отношения», 2002 г.
15. Энтон Купер. К психологии терроризма: Мировые дискуссии.
12. Торукало В.П., Бородин А.М. Терроризм как глобальная проблема современности. \
13. Анхонян Ю.М. Терроризм: криминологическое и уголовно-правовое исследования. Москва. «Щит-М», 1998 г.
14. Замкова В.И., Ильчиков М.З. Терроризм глобальная проблема современности. Гардарина, 1996 г.
15. Ляхов Е.Г. Терроризм и межгосударственные отношения. Москва, 1991 г.
16. Чуфаровский Ю.В. Юридическая психология. Москва, МЦУПЛ,1999 г.
17. Босхолов С.С. Проблемы нормативного регулирования борьбы с терроризмом в современной России. – Калиниград, 1997 г.
18. Гуров А.И. Зарубежный опыт антитеррористической деятельности. Москва 2001 г.
19. Моджарян Л.А. Терроризм: правда и вымысел. Юридическая литература. Москва 1986 г.
20. Светов Б., Тарин О. Международный терроризм и ЦРУ. Прогресс. Москва 1981 г.
21. Ляхов Е.Г. Проблемы сотрудничества государств в борьбе с международным терроризмом. Международные отношения. Москва 1979 г.
22. Жусупов Б.Г. Терроризм: столкновение цивилизаций или кровавая логика насилия. Инфо-Цесс. 2004 г.
23. Завотпаев Р.Т. Предупреждение терроризма в Республике Казахстан. Караганда. 2004 г.
24. Вакуленко В.М. Феномен терроризма. Закон и право. 2004 г.
25. Миньковский Г.М., Ревин В.П. Характеристика терроризма и некоторые направления повышения эффективности борьбы с ним. Государство и право. 1997 г.
26. Даль В.И. Толковый словарь живого русского языка. Москва. 1996 г.
27. Антонян Ю.М. Терроризм. «Щит-М». Москва. 1998 г.
28. Тасмагамбетов И. Первые лица государства: Политические портреты. Білім. Алматы 1998 г.
29. Жаринов К.В. Терроризм и террористы. Харвест.Минск.1996г.
30. Кошель П.А. История российского терроризма. Голос. Москва. 1995 г.
31. Гумилев Л. От Руси до России. Рольф. Москва 2002 г.
32. Узбекулы С. Внутренняя и внешняя политика Тауке-хана. История Казахстана в школе и вузах. 2002 г.
33. Культелеев Т.М. Уголовное обычное право казахов. Алма-Ата. АН КазССР. 1955 г.
34. Зиманов С.З. Материалы по казахскому обычному праву. Алматы. Жеты жаргы. 1996 г.
35. Кожушко Е.П. Современный терроризм. Минск.Харвест.2000г.
36. Францифирово Ю.В. Терроризм – преступление против общественной безопасности. История государства и права. 2000 г.
37. Кузембайулы А., Абиль Е. История Республики Казахстан. ИКФ «Фолиант». Астана. 2000 г.
38. Аяганов Б. Декабрь: цена мифотворчества. Ленинская смена. 1990 г.
39. Международные договора, ратифицированные Республикой Казахстан, в сфере обеспечения прав, основных свобод человека, охраны труда, миграционной политики: Сборник международных актов. Жеты Жаргы.
40. Емельянов В.П. К вопросу о создании унифицированного понятийного аппарата в антитеррористическом законодательстве. «Международные отношения». Москва. 2002 г.
41. Ожегов С.И. Словарь русского языка. Москва. 1989 г.
42. Качмазов О. уголовная ответственность за терроризм. Законность. 1998 г.
43. Киреев М.П. Соотношение понятий организованной преступности и терроризма и различие между ними.1996г
44. Галенская Л.Н. Международные преступления и международно-правовая ответственность. Правоведение. 1965 г.
45. Трайнин А.Н. Защита мира и уголовный закон.«Наука». 1969г.
46. Розенталь М.М. Филосовский словарь. Политиздат. Москва. 1963 г.
47. Комментарий к уголовному кодексу РК. Под редакцией И.И. Рогова, С.М. Рахметова. Баспа. 2000 г.
6. Қазақстан Республикасының Конституциясы. - Алматы: «Қазақстан»
баспасы, тамыз 1995 ж.
7. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. - Алматы: «Баспа»
баспасы, 1997 ж.
8. Қазақстан Республикасының «Терроризмге қарсы күрес туралы» заңы,
13 шілде 1999 ж. №416-1
9. Қазақстан Республикасының «Жедел-іздестіру қызметі туралы» заңы,
қыркүйек 1994 ж.
10. Қазақстан Республикасының «Терроризм, сепаратизм және
экстремизммен күрес жөніндегі Шанхай конвенциясын
ратификациялау туралы» заңы, 4 қаңтар 2002 ж.
6. Азиядағы өзара қатынас және сенім шаралары жөніндегі кеңесінің
Терроризмді жою және өркениеттер арасындағы диалогке қолғабыс ету
декларациясы. - Алматы, 4 маусым 2002 ж.
11. Программма государств-участников СНГ по борьбе с международным
терроризмом и иными проявлениями на период 2003 г.
12. Ещанов А.Ш. О характерных признаках современного терроризма. «Заң
мен заман», 2002 ж, №4
13. Адельханян Р. Признаки террористического преступления по
международному праву. «Российская юстиция», 2002 г, №8
14. Алексеенко Д.М. Актуальность новых подходов в борьбе с терроризом.
Мировое сообщество против глобализации преступности и терроризма.
Москва, « Международные отношения», 2002 г.
15. Энтон Купер. К психологии терроризма: Мировые дискуссии.
12. Торукало В.П., Бородин А.М. Терроризм как глобальная проблема современности. \
13. Анхонян Ю.М. Терроризм: криминологическое и уголовно-правовое исследования. Москва. «Щит-М», 1998 г.
14. Замкова В.И., Ильчиков М.З. Терроризм глобальная проблема современности. Гардарина, 1996 г.
15. Ляхов Е.Г. Терроризм и межгосударственные отношения. Москва, 1991 г.
16. Чуфаровский Ю.В. Юридическая психология. Москва, МЦУПЛ,1999 г.
17. Босхолов С.С. Проблемы нормативного регулирования борьбы с терроризмом в современной России. – Калиниград, 1997 г.
18. Гуров А.И. Зарубежный опыт антитеррористической деятельности. Москва 2001 г.
19. Моджарян Л.А. Терроризм: правда и вымысел. Юридическая литература. Москва 1986 г.
20. Светов Б., Тарин О. Международный терроризм и ЦРУ. Прогресс. Москва 1981 г.
21. Ляхов Е.Г. Проблемы сотрудничества государств в борьбе с международным терроризмом. Международные отношения. Москва 1979 г.
22. Жусупов Б.Г. Терроризм: столкновение цивилизаций или кровавая логика насилия. Инфо-Цесс. 2004 г.
23. Завотпаев Р.Т. Предупреждение терроризма в Республике Казахстан. Караганда. 2004 г.
24. Вакуленко В.М. Феномен терроризма. Закон и право. 2004 г.
25. Миньковский Г.М., Ревин В.П. Характеристика терроризма и некоторые направления повышения эффективности борьбы с ним. Государство и право. 1997 г.
26. Даль В.И. Толковый словарь живого русского языка. Москва. 1996 г.
27. Антонян Ю.М. Терроризм. «Щит-М». Москва. 1998 г.
28. Тасмагамбетов И. Первые лица государства: Политические портреты. Білім. Алматы 1998 г.
29. Жаринов К.В. Терроризм и террористы. Харвест.Минск.1996г.
30. Кошель П.А. История российского терроризма. Голос. Москва. 1995 г.
31. Гумилев Л. От Руси до России. Рольф. Москва 2002 г.
32. Узбекулы С. Внутренняя и внешняя политика Тауке-хана. История Казахстана в школе и вузах. 2002 г.
33. Культелеев Т.М. Уголовное обычное право казахов. Алма-Ата. АН КазССР. 1955 г.
34. Зиманов С.З. Материалы по казахскому обычному праву. Алматы. Жеты жаргы. 1996 г.
35. Кожушко Е.П. Современный терроризм. Минск.Харвест.2000г.
36. Францифирово Ю.В. Терроризм – преступление против общественной безопасности. История государства и права. 2000 г.
37. Кузембайулы А., Абиль Е. История Республики Казахстан. ИКФ «Фолиант». Астана. 2000 г.
38. Аяганов Б. Декабрь: цена мифотворчества. Ленинская смена. 1990 г.
39. Международные договора, ратифицированные Республикой Казахстан, в сфере обеспечения прав, основных свобод человека, охраны труда, миграционной политики: Сборник международных актов. Жеты Жаргы.
40. Емельянов В.П. К вопросу о создании унифицированного понятийного аппарата в антитеррористическом законодательстве. «Международные отношения». Москва. 2002 г.
41. Ожегов С.И. Словарь русского языка. Москва. 1989 г.
42. Качмазов О. уголовная ответственность за терроризм. Законность. 1998 г.
43. Киреев М.П. Соотношение понятий организованной преступности и терроризма и различие между ними.1996г
44. Галенская Л.Н. Международные преступления и международно-правовая ответственность. Правоведение. 1965 г.
45. Трайнин А.Н. Защита мира и уголовный закон.«Наука». 1969г.
46. Розенталь М.М. Филосовский словарь. Политиздат. Москва. 1963 г.
47. Комментарий к уголовному кодексу РК. Под редакцией И.И. Рогова, С.М. Рахметова. Баспа. 2000 г.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 83 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 83 бет
Таңдаулыға:
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
I-ТАРАУ. Терроризмнің жалпы сипаттамасы
1.1. Терроризмнің түсінігі, түрлері және негізгі белгілері
... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2. Терроризм үшін қылмыстық жауаптылық даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.3. Террорист тұлғасының әлеуметтік
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
1.4. Террорист тұлғасының психологиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... 33
II-ТАРАУ. Терроризмнің қылмыстық-құқықтық талдауы
2.1. Терроризмнің объективтік
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 9
2.2. Терроризмнің субъективтік
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .47
III-ТАРАУ. Терроризмнің криминалогиялық талдауы.
3.1. Терроризмнің себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
3.2. Терроризмнің таралуына әсер ететін факторлар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
3.3. Терроризммен күресу жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
3.4. Терроризмге қарсы күреске бағытталған іс-шаралар
... ... ... ... ... ... ... ... 71
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 78
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...82
КІРІСПЕ
2001 жылдың кыркүйегі жергілікті уақыт бойынша таңғы сағат О8:55-те
Американ Эйрлайнз компаниясының Бойнг-767 ұшағы Нью-Иорктің ең ірі
ғимараттарының бірі - Дүниежүзілік сауда орталығының солтүстік мұнарасына
соғылды.
Он сегіз минут өткеннен кейін екінші ұшак-камикадзе оңтүстік мұнараға
найзадай қадалды.
09:43 тағы бір ұшак Америка Құрама Штаттарының әскери орталығы -Пентагонға
құлады.
10:30 ақпарат агенттіктері Питсбургтін маңында тағы бір ұшақтың құлағанын
хабарлады. Уакыт өте террористердің бұл ұшақты Ак үйге бағыттағысы
келгендігі анықталды, тек жолаушылардың жанкешті әрекеттерінің аркасында
ғана бұл ой жүзеге аспай қалды.
2001 жылдың 11 кыркүйегі, дәлірек айтқанда, бұл күннің үш сағаты әлемді дүр
сілкіндіріп, келбетін өзгертіп жіберді. Осы үш сағат ішінде болған оқиғалар
адамзаттың төбесіне түскен жайдай болды, естен тандырып, дәл сол есті
жидыратын суык жаңбырдай болды. Әлем үшін сол бір каралы күн халықтардың,
Үкіметтердің және қарапайым адамдардың назарын бұрын жеткілікті мән
берілмей келсе де, толғағы жеткен мәселелерге бұрды, олардың қаншалықты
көкейкесті, каншалықты өзекті, ең бастысы, қаншалықты қауіпті екендігіне
көз жеткізгендей болды. Көптеген процестер, құбылыстар жаңа тұрғыдан, мүлде
жаңа ракурстан қарастырыла бастады. Алайда осының барлығы 11 қыркүйекте
болған оқиғалар жаңа зорлық-зомбылық дәуірінің беташары ғана екендігін,
адамзаттың асқынып кеткен кеселі - терроризмнің алғашқы да, аса ауыр
нышандары екендігін дәлелдеп берді.
Қазіргі заман саяси өміріндегі көрнекті құбылыстардың ішінен терроризм
ерекше орынға ие. Оның халықаралык қатынастар, әлемдік экономикалық жүйе
саласында болып жатқан процестерге тигізетін әсері айтарлықтай ұлғайған.
Әрине, 11 қыркүйекке дейін терроризм болмаған деп айта алмаймыз. Бұл
ақиқатты бұрмалау болар еді. Терроризмнің өте көне, әрі өте бай тарихы бар
десек, кателеспейміз. Террористік актілер атам заманның өзінде орын алып
отырған. Кейін дүние жүзіндегі саяси процестермен ілесе оның да қолданыс
шеңбері айтарлықтай ұлғая бастады, дамыған елдердің арнайы қызмет орындары
ең қауіпті деген террористік ұйымдар мен терроршылдардың тізімін де жасаған
болатын. Алайда, сол кезде әр елде террористік топтармен күрес осы елдің
ішкі ісі ғана болып келді. Бірақ жағдай дәл бүгінгі таңдағыдай ешқашан
ушыққан емес. Әлем терроризмнің бірінен соң бірі жаңа күшпен келіп жатқан
толкындарына батуда. Жаханның сан бұрышынан озбырлығы, хайуандығы және
шығыны жағынан бірінен бірі асып түсетін террористік актілер туралы хабар
адамзат қауымдастығын есінен тандырарлықтай жиілікпен келіп түсуде.
Терроризм ошақтарымен қатар бөлімшелері мен филиалдары әлемнің түкпір-
түкпірінен орын алған. Жергілікті-жерде терроршылардың жай ғана жанкүйер
тілеулестері ғана емес, жанын қиюға дайын жақтас сыбайластары да көптеп
шоғырланған. Ал аталмыш трансұлттық ұйымдарының қаржылық жоспарлары кей
мемлекеттердің бюджеттерінен де асып түседі. Және де бұл жете ұйымдасқан
бірлестіктердің қаражатты табу көздері есірткі, қару-жарак саудасы болып
табылады.
Бүгінгі таңда терроризм өзінің идеологтарының арқасында мыңдаған бейбіт
адамның өміріне қол сұғатын сұмпайы қылмыстан діннің тазалығы үшін немесе
жылдар бойы аянбай жүргізілетін бостандық үшін қасиетті күреске айналып
кетті. Соған қоса, терроризмнің таралуына әлеуметтік жағдайы қиын, халқы
ашынған, тұғанса, лап етейін деп тұрған қауіпті аймақтардың көп болуы да
өзінің әсерін тигізіп отыр.
Қазіргі кезде қоғамда мәні жағынан жаңа, бүгінгі заманда калыптасқан
жағдайды түсіндіре алатын халықаралық терроризм, трансұлттык террористік
ұйымдар, экстремистік топтар және шахидтер сияқты ұйымдар пайда болды.
Естілуінің өзі үрейлі бұл сөздердің жинағы көбейе беретін сыңайлы.
Халықаралық терроризмнің қауіп-қатері күннен-күнге ұлғаюда. Оның
көріністері жаппай адам шығындарына, материалды және рухани құндылыктардың
жойылуына әкеп соғуда. Терроризм географиясының кеңеюі әлеуметтік, ұлттық
топтар мен халықтар арасындағы қатынасты шиеленістіруде.
Ең бастысы, адамзат үшін бір зат аян болды. Бұның барлығы қарқынды кадаммен
адымдап келе жатқан жахандау процесімен қатар жүретін құбылыстар.
Адамзатта тұтастай төніп тұрған осыншама қауіп еліміз Қазақстанға да өз
ызғарын сездіруде. Аллаға шүкір, елімізде террористік актілер орын алмаған
жоқ. Алайда ыстық лебі сезілуде. Күн сайын терроризм өрті біздің
шекараларымызда біртіндеп жақындауда, жарылыстардың жаңғырығы біздің
кұлағымызда да жетуде. Ресейде күнделікті іске айналған террорист-
камикадзелердің жанкешті әрекеттері мен жақында ғана өзбек ағайындарымызды
шулатып тастаған жарылыстар тізбесі Қазақстанды бейрахат қалдыра алмайды.
Халықаралық терроризмнің таралу тенденцияларын саралау оның басты ұйтқысы
Орталық Азияға көшкендігін көрсетті. Бүгінгі күні Тәуелсіз мемлекеттер
достастығына кіретін елдер өзінің геосаяси орналасуына байланысты тұтастай
аймақтардың картасын радикалды өзгертуге бет ұстаған зұлымдықпен күрестің
алдыңғы шебінде қалды.
Бұндай жағдайда елімізде дүрбелеңнің басталуына жол бермей, басқа елдермен
біріге отырып, терроризмнің таралуына қарсы тұру бірден-бір дұрыс жол.
Алайда белгілі бір қадам жасамастан бұрын оны жан-жақты ойластырып, оң мен
солын өлшеп, жоспарлап алуымыз қажет. Терроризммен тиімді күресу үшін жалпы
терроризмнің не екендігін, оны тудыратын себептер мен оның дамуына жағдай
жасайтын факторларды, терроршылардың кім екендігін және бұл зұлымдықпен
калай тиімді де, нәтижелі күресуге болатынын аныктап алған жөн, яғни, бұл
күрес ғылыми негізделген болу тиіс.
Әрине, қазіргі кезде терроризм жан-жақты зерттелуде, оған қарамастан
терроризмді мүлде жоймаса да, ішінара болдырмайтын әмбебап әдіс-тәсіл әлі
де табылған жок. Сол себепті бұл іске қосар үлесіміз артык болмас деп
санаймыз. Сондықтан да аталмыш дипломдық жұмыстың басты мақсаты
-терроризмнің криминологиялық аспект тұрғысынан алып, көптеген ғылыми ой-
пікірлерді бір жүйеге келтіру арқылы теорияға негізделген тәжірибелік
құндылығы бар ғылыми зерттеуді жүзеге асыру болып табылады.
Зерттеу жүргізуде алға қойған міндеттеріміз:
Терроризм ұйымына құбылыс ретінде анықтама беру;
Терроризмді сипаттайтын белгілерді даралау;
Терроризмнің тудырушы себептері мен факторларын кұрастыру;
Ұсыныстар негізінде тәжірибелік маңызы бар кеңестер дайындау.
Аталмыш міндеттердің орындалуы осы зерттеу жұмысының алға қойған
мақсатына жеткендігін көрсетеді. Осындай теориялық сипаттағы зерттеудің
тәжірибесінің болатындығына үміттіміз.
1. Терроризмнің жалпы сипттамасы.
1.1. Терроризмнің түсінігі, түрлері және негізгі белгілері
Террор түсінігінің мазмұнын ашудың алғашқы қадамы 1930 жылы Брюссельде
өткен қылмыстық заңнама бір ізге түсіру бойынша өткен ІІІ халықаралық
конференцияда қабылданды. Террор тақырыбындағы ІІІ конференция мен
конференция революциясының қарауына берілген комиссияның қабылдауында
келесілер қамтылды.
Жалпы қауіп төндіретін ұйымдасыр құралдарды қолдану адам денсаулығына,
өміріне қауіп төндіретін жағдайларды айыпталушы бірнеше рет жасаған
жағдайда, қаттырақ айтқанда мынандай жағдайларда:
а) алдын ала сөз байласу арқылы өрт қою жарылыс қауіпті өлімге әкелетін
заттарды тарату, белгілерді, қол шамдарды, өрттің алдын - алуға арналған
қару-құралдарды жою;
б) дұрыс жүріп - тұрған транспорттың жұмысын тоқтату, темір жол, телеграф,
телефон, пошта, гидравликалық құрылғы, жарық беру, жылу немесе қоғамдық
қолданыстағы қозғаушы күштерді ерікті түрде тоқтату.
в) ауыз суды улау, жұқпалы ауруларды тарату, немесе шақыру, індет,
эпизооттар немесе т.б. адам өміріне күнделікті қажетті заттарға зақым
келтіру.
Ең бірінші анықтама 1937 жылы Террор іс - әрекеттерін жазалау және алдын
алу конвенциясында берілді, конвенцияға сәйкес террор іс - әрекеттерінде
қылмыстық істер немесе басқа мемлекетке қарсы қылмыстық істер, яғни
халықтың, тұрғынның қорқынышын тудыру.
Соғыстан кейінгі жылдары террормен күресу бойынша бірінші халықаралық
конвенция 1971 жылы 2 ақпанда бекітілді және онда халықаралық террор іс -
әрекеттері сипатын көрсететін жазалау және алдын алуға байланысты сұрақтар
қарастырылды.
1972 жылы желтоқсанда Бас Ассамблея террорды жою бағыттары мен шараларын
қарастыру барысында және күш көрсетудің басқа да түрлері, кінәсіз
адамдардың өміріне қауіп төндіру, немесе олардың өліміне әкелу немесе
негізгі еркіндіктеріне қауіп төндіру, сияқты сұрақтарға шара ретінде, 1973
жылы халықаралық терроризм сұрақтарына байланысты арнайы комитет № 3034
қарар қабылдады.
Паралельді түрде Европаның мемлекет мүшелері 1977 жылы 27 қаңтарда
Страсбургте террормен күрес жөнінде Европалық конвенцияны қабылдады.
І бабында террорды саяси құқықтық бұзушы ретінде немесе террорды шетел
мемлекеттеріне жалпы қылмыстық қылмыскер ретінде жіберу қажеттілігі; мұнда
террорға келесілерді жатқызады:
а) 1970 жылы 16 желтоқсанда Гаагада қол қойылған, ұшу аппараттарын ұстау
қылмыстарымен күрестегі конвенцияны қолдануға байланысты құқықтық
бұзушылық;
б) 1971 жылы 23 қыркүйекте Монреальда қол қойылған азаматтық әуе
қауіпсіздігіне қарсы бағытталған, қылмыстық актілермен күрестегі
конвенцияны қолданудағы қылмыстық бұзушылық.
в) адам өміріне қарсы еркіндікке қарсы халықтық құқықтық қорғауда орын
алатын ауыр қылмыстар;
г) кепілге алу немесе заңсыз еркінен айыру қылмыстары.
д) адамға қауіпті бомба, граната, зымыран автоматты оқ қаруларды қолдану
қылмыстары.
е) жағдайда көрсетілгендердің бірін қолданбақшы болған немесе сол сияқты
қылмыстарды бірге ұйымдасып істемек болғандар.
Сонымен қатар 2 бабта конвенциядағы 1 бабта аталмаған, бірақ адам өміріне
қарсы мүлкіне қарсы және осымен қатар адамдарға ұжымдық қауіп төндіретін
қылмыстарға дайындалу, қатысу сияқты қылмыстар қарастырылмайды.
Дүниежүзілік бірлестікте халықаралық қылмыстық кодексты қабылдау жөнінде
алғышарттар қарастырылды, онда террорды жан-жақты қарастырып, оның қоғамға
тигізетін қауіптілігіне байланысты ескеріп қарастыруға болар еді. Бұл
ұмтылыстар, ойдағыдай болмады, кодекстың жобасы бір жағынан саяси жағынан
бәрінің көңілінен шықпады, ал екінші бір жағынан мемлекеттің қылмыстық
субъект ретінде қылмыстық жауапкершілік конвенциясын көптеген зеттеушілер
қолдамады.
Бір жағынан, құқық қорғау органының антитеррорлық қызметінің тиімділігін
шынайы төмендететін фактор террор түсінігінің тәжірибелік әмбебапты
дефинициясы мен теориялық жетіспеушілігі болып табылады. Ресейдің, осы
террормен күресу мәселесін зерттеушілер С.С. Босхолов пен Н.Д.Литвиновтың
айтуы бойынша бүгінгі күнде бұл түсініктің 100-ден 200-ге дейінгі
анықтамасы бар, бірақ оның ешқайсысында классикалық болып табылмайды.[1]
А.Роберт Террор туралы халықаралық пікірсайыс тарихын нақты анықтама
беруден бас тартумен куәландырады.[2] Бірқатар жағдайларда бірқатар
елдердің заңнамалары террордың анықтамасын мүлде бермейді, бұл дүниежүзілік
әлеуметтік қауіпті құбылыспен күресті күшейтеді, сонымен қатар террорлық
белсенділіктің өсуіне жағдай жасайды.
Біздің ойымызша, террорға теориялық саяси сипаттама беріледі. Осыған мысал
ретінде Л.А.Моджарянның ойы бойынша террор және тұлғалармен, ұйымдармен
немесе билік органдарымен нақты саяси нәтижеге жету үшін істер жүргізбеуден
тұрады.[3] Көптеген террорлық іс - әрекеттер саяси уәжге бағытталады, бірақ
та біз көптеген зерттеушілер террор туралы қарастырғанда онда үнемі саяси
құрамдас бөлігін байқай бермейді. Жалпы қылмыстың террорға қылмысты уәж
болады. М.Тамкоча былай деп анықтама берген, террор адам өмірін бұзуға
бағытталған анархизмнен де кең ...
Террордың ешқандай да саяси жағы жоқ, бұл тек тағылықтың қорқынышты түрі.
Соңғы жылдары зерттеушілер, террордың шығу тегі сұрақтарын қарастыра
отырып, террор уәжін кең мағынада қарастырып жалпы осы террорға саяси ғана
емес әлеуметтік үстем идея болады деген пікірге келді. Сонымен АҚШ тың ФБР
қызметкерлері террор деп заңсыз күш, зорлық көрсету, қорқыту немесе
үкіметке азаматтарға немесе кез – келген, саяси немесе әлеуметтік бағытқа
жету үшін қысым көрсету дейді.
Россияның заңгері В.Е.Петрищев осыған ұқсас ойды қолдайды. Яғни, террор –
бұл жүйелі түрде, әлеуметтік немесе саяси уәжделінген, күш қолдану немесе
қорқыту арқылы идеологиялық жағынан танылған, физикалық тұлғаларды қорқыту
арқылы терроршы өз бағыттарына қарап қолайлы жетістіктерге жетуді
көздейді.
Байқағанымыздай АҚШ тың ЦРУ мамандандырылған спецификалық күші саяси
анықтамаларды басып өтеді. Ішкі ведомстволық меморандумдағы террор
халықаралық террор құрылымы (1980 жылы) қандай да бір саяси бағыттағы бір
адам немесе топпен жүзеге асырылатын күш көрсету әрекеті ретінде
түсіндіріледі. Олар мемлекеттік билік институттарына қарсы және көп
адамдарды қамтитын, террор акцияның жәбірленушелер санының көбеюін шектеу
немесе қолдауға бағытталады.[4]
Халықаралық террор – бұл бір ғана емес бірнеше елдердің аумағында
азаматтармен жүзеге асырылатын террор. Бұл Кеңес Үкіметі кезінен келе
жатыр. Сонымен халықаралық террорға қарсы қызмет субъектісінің түсінігі
бойынша террор өзіндік құқықтағы саяси санат болып табылады.
Кеңес кезіндегі зерттеушілердің бірі Е.Г.Ляхов, Американың зерттеушілері
В.Малисон мен С.Малисонның ойларына сүйенеді. Яғни террор деп халықаралық
немесе саяси жетістікке жету үшін күш қолданудың ең соңғы шегін жүйелі
түрде қолдану.[5]
Шамамен төрт ғасыр өткеннен кейін де Ресей зерттеушілері Ю.В.Гаврилин және
Л.В.Смирнов, сол кездегі В.Малисон мен С.Малисонның анықтамасы халықаралық
немесе саяси жетістікке жету үшін күш қолданудың ең соңғы шегін жүйелі
түрде қолдану террорды көрсетеді дейді.
Террроршы Ильич Рамирес Санчес (Карлос) өзінің Израиль журналисына берген
сұхбатында: Террор – бұл соғыс. Бұл қорқыныштың көмегімен алға қойған
объектіні жеңу үшін қолданылатын әскери стратегия және күресудің құралы
деді.[6]
Террор және терроризм түсініктерінің байланысы олардың бір түбірден
болғаны көптеген осы террордың мәні мен шығу тегі мәселелерін зерттеушілер
осы әлеуметтік феномен анықтамасының латын сөзі TERROR – үрей, қорқыныш
деген мағынасынан да байқайды. Р.Т.Завотпаевтың ойы бойынша осы
семантикалық және бір түбірден шыққан терминдер бір латынның негізгі
TERRA (жер) мағынасымен байланысты жерде болатын әрекет.[7] Тағы бір
жағынан алсақ ерте Римдегі эплиндік мәдениет пен ерте гректік тілде τερας
– құбыжық пен осы TERROR сөзіндегі үрей, қорқынышты ұқсатуға болады.
Жалпы алғанда осы террор мен терроризмнің бірегей бір бағыты билік ету –
нақты бір аумақта заңсыз әрекет арқылы жетістікке жету.
Бірақ та осыған қарсы диаметральді қарсы ой да бар. С.Гуревичтің Третья
мировая, или воспоминания о будущем мақаласында партизан соғысы мен
террорды қарама – қарсы қойып, партихан соғысы бұл аумақты жаулап алуға
бағытталған, тұрақты реттелген әскерге қарсы әрекет. Партизан қозғалысы
халықтың қолдауынсыз мүмкін емес.
Террордың бұдан ерекшелігі – бұл күрестегі жүйелі түрде күш қолданудың:
өлтіру, ұрлау және тағы да басқа адамдардың өміріне қауіп төндіретін
әрекеттегі тактикасы.
Террор, негізінен бейбіт халыққа бағытталады, және оның бағыты саяси
қарсыластарды қорқыту және жою. Бүгінгі таңдағы террордың қорқынышты
тенденциясы – диверсия максимальды мөлшердегі адамдарға қарсы, бағытталады.
Террор тактикасы (әдісі) аумақты жаулап алуды көздемейді.
В.М.Вакуленко террордың қалыптасуы өздерінің корпоративті қызығушылықтарын
жүзеге асыруға бағытталған қылмыстық әрекеттердің жүйелілігін
көрсетеді.[8]
Осы позицияда заңнамада көрсетілген террор мен террор іс - әрекеттернің
анықтамасын талдау керек.
Қазақстан Республикасының Террормен күрес заңының 1 бөліміндегі 1 бабында
(жаңа басылымда) террор – заңға қайшы, қылмыстық әрекет немесе оны
жасаумен қорқыту, физикалық тұлғаларға немесе қоғам қауіпсіздігін тудыру,
Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдары мен қабылданған
әрекеттерге қарсы, шетел мемлекеттері мен халықаралық ұйымдардың
шешімдеріне қарсы келу және т.б. әрекеттер жоғарыда көрсетілген заңның осы
бабында террорлық іс - әрекет ретінде өрт қою, жарлыс қою немесе басқа
да ұқсас әрекеттер, адам өміріне, мүлкіне көп залал келтіру сонымен қатар
қоғам қауіпсіздігін бұзу, Қазақстан Республикасы шет елдерінің немесе
халықаралық ұйымдардың қабылдаған шешімдеріне қарсы әрекеттер жасау,
сонымен қатар адам өміріне, мемлекет немесе қоғам қызметкерлеріне
мемлекеттік немесе саяси қызметі үшін қауіп төндіру.
Қазақстан Республикасының Қ.К. 233 б (жаңа басылымдағы) сәйкес террор –
қазіргі дәуірдегі ең қауіпті түрі болып табылады. Жарылыс жасау, өрт қою
немесе адамдардың қаза болуы, елеулі мүліктік зиян келтіру не қоғамға
қауіпті өзге де зардаптардың туындау қаупін төндіретін өзге де іс әрекеттер
жасау, егер осы іс – әрекеттер қоғамдық қауіпсіздікті бұзу, халықты
үрейлендіруіне Қазақстан Республикасының мемлекеттік органының шет
мемлекеттің немесе халықтың ұйымның шешімін қабылдауға ықпал ету мақсатында
болады.
Террор мен террорлық іс-әрекет анықтамаларының жоғарыда көрсетілген
заңнамадағы талдауы бірегей және нақты емес Г.М.Миньков пен В.П.Ревинның
ұстанған позициялары осы контексте әділ көрінеді, яғни олар террор
әлеуметтік – құқықтық құбылыс және нақты террор актілеріне қатысты
түсінікті береді деп түсіндіреді. Осыған байланысты бір қылмысқа екі
түсінік берудің мүлде қажеттілігі жоқ.[9]
Заңнамадағы террормен күрес бөлімін анализ жасау үшін ТМД елдерінің
заңнамалық актілері, соның ішінде Ресей, Өзбекстан, Қырғызстандікі пайдалы.
Сонымен Ресей Федерациясының федеральді заңнамасындағы 1998 жылы 25
шілдедегі террормен күрес заңында террор ретінде күш көрсету, физикалық
тұлғалармен немесе ұйымдармен қауіп төндіру, сонымен қатар мүлікті жою
немесе мүлікті жоятын деп қорқыту және басқа да адам өміріне қауіп
төндіретін, үлкен мөлшердегі мүлікке зиян келтіріп, қоғам қауіпсіздігін
бұзу мемлекет билігіндегілердің қабылданған шешімдеріне қарсы келіп,
терроршы өздеріне ұтымды саясаттар ұстанады, халақаралық қатынасты
қиындатады.
Қырғыз Республикасының 1999 жылы 21 қазандағы террормен күрес заңының 2
бабында террорды жарылыстар қою, өрт қою және басқа да әрекеттер, яғни адам
өміріне қоғамға елеулі түрде зиян келтіретін әрекеттер, жалпылай айтқанда
терроршы өздеріне қолайлы әрекеттерді қоғамға, адам өміріне көп залал
келтіру арқылы жетеді.
Өзбекстан Республикасының 2000 жылғы 15 желтоқсанындағы бекітілген
террормен күрес заңы келесідей анықтама береді: Террор – күш көрсету,
қорқыту және т.б. әрекеттер арқылы жасалатын қылмыстық әрекет, яғни адам
өміріне, денсаулығына, мүлкін және басқа да материалдық объектілерді жою,
халықтық қатынастарды қиындатады, суверенитетті бұзады, мемлекет
қауіпсіздігіне қорқыныш тудырып, саяси діни, идеологиялық және басқа да
бағыттағы жетістікке жету үшін қолданылады, жауапкершілігі Өзбекстан
Республикасының қылмыстық кодексінде көрсетілген.
Біздің көзқарасымызша Қазақстан Республикасының заңында кең және жан –
жақты көрсетілген ТМД елдерінің аналогиялық нормативтік – құқықтық
актілеріне қарағанда, қоғам қауіпсіздігіне қарсы қылмыстық– құқықтық және
криминологиялық аспектілері талданған.
Бірақ, заң шығарушы органдармен берілген анықтамалар, заң шығарушы
техникалардың қайшылықтарына байланысты белсенділік танылмайды. Террор
заңнамада жауапкершілікке тартылатын қылмыстың, заңға қайшы әрекеті.
Террор әр түрлі және әр түрлі нысанда пайда болады. Осы әлеуметтік –
қалыпты құрылымның бұзылуы феноменмен тиімді күрес, біздің ойымызша келесі
образбен көрсете алатындай пайда болған құбылыс түрінің теоретикалық
қорректі классификациялық жағдайы, ең бірінші халықаралық террор
терроршылар өздері азаматы болып табылмайтын шет ел мемлекеттеріне, шетел
державаларының өкілдеріне және халықаралық ұйымдарына басқа мемлекеттерге
қарсы (қандай да бір мемлекеттің және сол сияқты атынан шығуы мүмкін)
жүзеге асырылады.
- мемлекеттік террор (ішкі) өз халқының билік құрлымын құлату, оппозицияны
құрту, ал ашық және құпия сипатта болады деп анықталады.
- саяси террор (мотив және бағыт бойынша) билік үшін саяси күреспен
байланысты саяси қарсыластарды құртуға жоюға бағытталады және әр түрлі
саяси террор болып тбылады.
- геосаяси террор, террордың субъектісі және объектісі арасындағы аумақтық
жағдайларды шешуге бағытталған (автордың айтуы бойынша осы түр Қазақстанда
маңызды орын алды дейді).
- нәсілдік террор, бір жерді құрту, жою арқылы билік ету, оның билік
басындағыларды жойып жіберу, кейде басқа билеушілердің мүлкін және жерін
алып қою;
- этно - діни терроризм нақты бір елдің жақсы жақтарын дәлелдеп, көрсетумен
анықталады, (сектанттық, фундаменталистік және тағы сол сияқты).
- революциялық террор, детонатор ретінде террорды қалыптастырып, Халықтың
еркі әскери тобының, режимінің революциялық қызметтегі террордың
белсенділігімен байланысты;
- әскери террор тек әскери әрекеттер кезінде ғана пайда болады және
қарсылас жақты әлсіретіп, потенциялын төмендетіп, қарсы елдің халқының
қорқынышын, үрейін тудырып, қарсыластардың лагерлерінде психологиялық
жағдайды тудырғанда пайда болады;
- әлеуметтік- экономикалық террор (уәж және бағыт бойынша) мемлекеттік
коммерциялық кәсіпорындардың және өнеркәсіптердің әлеуметтік – экономикалық
жағдайларын әлсіретуге бағытталады және қызметін тоқтатуды көздейді;
- жалпы қылмыстық террор, ұйымдасқан қылмыстық топтар арасындағы шиленіс
кезіндегі қарсыластарын физикалық түрде жою және қорқыту кезінде пайда
болады (бақылаудағы аумақтарды, салаларды және осы қылмыстық бизнестен
рэкет, есірткі сатудан, жезөкшеліктен және тағы сол сияқты) түскен табысты
бөлу.
Жоғарыда аталып өткен әр түрлі террор бір – бірімен тығыз байланысты және
олар бір уақытта саяси және экономикалық бағытта бола алады.
Террир бағыт және негізгі уәж классификациясы ретінде дифференциялы болады;
- Террорлық топтардағы қызметтерінің әдісі бойынша (қару қолдану, кепілге
алу, ерекше роль атқаратын объектілерді жою және т.б.)
- Супер террор деп аталатын жаңа технологиялар мен материалдарды қолдану
(ядролық, биологиялық, компьютерлік және т.б.);
- Террорлық іс - әрекеттердің нәтижесі бойынша (құрбан болғандар,
катастрофогенттік, халықтың психологиялық жағдайы);
- Террорлық қалыптасудың сандық құрлымы (жалғыз терроршы ұйымдасқан топ,
ұйым).
Біз бір қатар мемлекеттердің оның ішінде Қазақстан Республикасының
халықаралық құқықтық құжаттарымен қылмыстық заңнамасына талдау жүргізу
кезінде террордың сипатты белгілерін байқадық;
- Күш қолдану, мүлікті жою немесе залал келтіру немесе қоғамға қауіпті
істерді жасаумен қорқыту, халықтың өміріне, денсаулығына шынайы қауіп
төндірудің жағдайын жасау;
- Қорқыныш және үрей тудыратын жағдайды қалыптастыру;
- террорлық іс - әрекет насихаты және халықтың болуы;
- қоғамға жоғарғы қауіп;
Террордың ерекше бір белгісі оның халықаралық және ашық түрде қоғамға қауіп
төндіруді көздеуі.
Дәл осы өз - өздеріне жарнама жасауы террорлық топтың немесе ұйымның беделі
болып табылады.
Сондықтан да террорлық мәртебе кодексіне сәйкес террорлық акцияны
орындағаннан кейін оған жауапты орындаған адам алады.
Көрсетілген осы белгі терроризмді қылмыс құрамынан ерекшелейді.
Өйткені қылмыскер соңғы латентті сипатта болғандықтан, ол әрекеттің айқын
болуына қызықпайды.
Террордың бір сипатты белгісі оның жоғары қоғамдық қауіптілігі, адам
өміріне денсаулығына, қоғамның қымбат халқына залал келтіру материалды
объектілерді және басқаларды құрту.
Жоғарыда көрсетіліп айтылып кеткендердің бәріне нәтиже ретінде террорды
былай сипаттауға болады, яғни, ол алдын ала ұйымдасқан, қорқыныш үрейді
тудыратын, күш қолдануды көрсететін адам өміріне денсаулығына және мүлкіне
үлкен залал келтіретін қоғамға қауіпті әрекет.
1.2. Терроризм үшін қылмыстық жауаптылық даму тарихы
Заңнамадағы террормен күрестің даму тарихы.
Террор және террорист түсінігі XVII ғ аяғында пайда болады. Бір
сөздіктерде үнемі осы түсінікті Якобиндықтар ауызша және өздеріне қатысты
жазбаша түрде және үнемі жақсы мағынада қолданған. Бірақта Ұлы француз
революциясы кезінде террорист сөзінің түсінігі керісінше намысқа тиетін
сөз, қылмыскер сөзінің синониміне айналды.
Революцияға дейінгі Россияда террор сөзін, мемлекет қызметкерлерін
өлтіру деп саясаттың қарсы шығатын террористер деп қабылдаған. Бұл түсінік
үнемі қолданылып жүргенімен қатар, ғылыми әдебиеттерде де қолданылды. Латын
тілінен аударғанда террор сөзі үрей, қорқынышты білдіреді, бұдан
шығатыны тәжірибедегі кісі өлтіру, кепілге алу, күш қолдану актілерін
террорлық категорияға жатқызуға болады, яғни бұл іс - әрекеттің мақсаты
біреуді қорқыту, үрейін ұшыру т.б. бағыттарда қолданылады. Дәл осындай
жағдайда террор және терроризм түсінігі өз мағынасын толығымен көрсетіп
отыр. Зорлау, қорқыту, мүлікті жою (бүлдіру), қылмыстық құқық
түсінігіндегі, террордың мәнін көрсетеді.
Сөздіктерде террор физикалық күш қолдану, саяси қарсыластарға
қатысты бәрін жою деп анықталады. В.Н.Дальдің түсідірме сөздігінде
террордың негізгі мағынасы, бағыты өлтірем деп қорқыту, зорлау.
В.Н.Дальдің айтуынша терроризм қазіргі күнгі түсінікке сай террор жасау
сөзіне жақын: 1) үрейін алып, қорқытып, физикалық жою және зорлаймын деп
қатер төндіру; 2) қатаң карательді шаралармен жүргізу және т.б.[10] Мұндай
анықтамалар террор мен терроризм түсініктерін нақты ашып шектелмейді.
Көптеген ресей ғалымдары осы сұраққа жауап іздеді. С.А. Эфиров
террорды кең мағынада мемлекеттік террордың барлық түрлерінің заңсыз
қызметтерін біріктіретін мағынада қолдануға болады, ал тар мағынада –
заңсыз террорлық бағыты.
Танымал криминолог Ю.М.Антонян да тероризм сөзінің бүтіндей және жеке
террорлық іс - әрекеттердің құбылыстарын түсінуді ұсынады. Сонымен қатар ол
терроризм түсінігінің криминалогиялық (кеңінен алғанда) және қылмыстық-
құқықтықта айырмашылық болады. Осы көзқарас бойынша терроризмнің мынандай
түрлерін көрсетуге болады, яғни саяси, мемлекеттік, дінге бағыты,
ұлтшылдық, әскери, криминалды және т.б.
Ю.М. Антонян террорды жеткілікті ұзақ уақыт аралығында, жеткілікті
аумақта және көп адамдардың қатысымен терроризмді ұйымдастыру деп түсінуді
ұсынады.[11]
В.Н.Замкова мен М.З. Ильчиков терроризм мен террорды террорлық іс -
әрекет жасаған субъектінің белгілеріне байланысты ажыратуды ұсынады. Осы
көзқараспен қарастырғанда террор сөзінің түсінігін, биліктегі саяси күшке
жатқызуға болады. Террордың түсінігін осы зерттеушілер оппазициялық күшке
жатқызады.
В.П. Емельяновтың позициясын қарастырсақ, ол да террор сөзін
терроризмнен келесі белгілері бойынша ажыратуды ұсынады.
1. Террор, терроризмнен айырмашылығы бір рет жасалатын іс - әрекет немесе
сол сияқты іс - әрекеттер сериясы емес, ол өте үлкен шеңберде жасалады,
онда тек саяси қарсыластар ғана емес, сонымен қатар кездейсоқ адамдар да
қатысады, сол жердің аумағындағы адамдар массасын алады.
2. Нақты әлеуметтік континентте билік күшімен ресми түрде қойылған (сайлау
арқылы, әскери интервенция арқылы) субъектілермен қолданылатын террор.
3. Террор - әрекет етуші әлеуметтік-саяси фактор, терроризм сияқты
қылмыстық-құқықтың құрамының пайда болуы. В.П. Емельяновтың ойынша, террор
мен терроризм, олар зардап әкелетін қоғамның мәні жағынан әр түрлі деңгейде
болады.
Терроризм тарихы адам тарихымен тығыз байланысты: Адамдар тарихы
ешқашан аяқталмайды, немесе әр дәуір өзінің қайталанбас ізін қалдырады. Бұл
жолда ақ және қара дақ болады, онда өткеннің, қазіргі күннің және
болашақтың түстері араласып жатыр, яғни оны бәрі тани алмайды. Мұнда біз
жетістіктер, жаңалықтар, махаббат, өз өзін құрбандыққа жіберу, соғыстың
қанды кездері, төңкерістер, сатқындық пен қылмыс көлеңкелерін
байқаймыз.[12] К.В. Жариновтың ойы бойынша, терроризм әлеуметтік саяси
құбылыс ретінде өте жас емес. Оның тарихы бір жарым ғасырды қамтиды.[13]
Беларус зертеушісінің концепсиясын ұсына отырып, біз бүгінгі таңдағы
халықаралық терроризм өзінің тамырын ғасырлар тереңдігіне, қоғамдық
қатынастың пайда болуындағы, зорлау немесе қорқытуды қолдану жолындағы
субъектінің қолданатын әрекет күші арқылы экономикалық, әлеуметтік, саяси
жетістіктерге қол жеткізу.
Тағы бір айта кететін жай, ол бүгінгі күнгі саяси күш көрсету
көкейтесті мәселелеріне арналған ғылыми әдебиеттерде, осы күнге дейін
террор, терроризм, саяси қылмыс және тағы сол сияқтыларға нақты
түсінік берілмей отыр, яғни синоним ретінде ғана кездестіреміз. Сонымен
қатар, теоретика-концептуальды анықтамалар әр түрлі кездеседі, біздің
ойымызша ол әлі нақты шешімін тапқан жоқ. Теоретика-терминологиялық
дискуссияның бөлшектеріне тоқтамай ақ, біз өз жұмысымызды Н.В.Жариновтың
концепсиясына сүйенеміз.
Көптеген саяси күш көрсетудің мысалдарын біздің жақын көршіміз –
Ресей тарихынан байқауға болады. Ресейдегі бірінші террорлық іс - әрекет
ретінде канонизирленген Ресей православ шіркеуінің бірінші ұлылары мен
князь Борис пен Глебтың өлімдерін қарастыруға болады. 1015 жылы I Владимир
княздың өлімінен кейін, Киевті үлкен ұлы – Туров князі Святополк қолына
алды. Өз княздығының қауіпсіздігін қорғау үшін ағайынды ростов князы Борис
пен Муромский князы Глебты құртпақ болып, Святополк бірден өлтіру шараларын
қолданып, Бористі Мужи боярские Путша, Талец, Еловит және Ляшко өлтірді,
ал Глебты алдын ала Муромадан алдап шақырып Муромск князының аспазшысы
Торчин пышақтап өлтіреді.[14]
Ал қазақ заңнамасындағы қылмыстары көбінесе қоғам тыныштығы мен
қауіпсіздігін алаңдатып отырды (өлім, ұрлық, ауылға шабуыл, барымта және
т.б.), яғни сол кедегі нормативтік-құқықтық актіде сипатталды.
Қазақстан аумағындағы бірінші заңнама қоғам қауіпсіздігі үшін,
Шыңғысханның басқару кезінде Ясы заңнамасы шықты: онда кісі өлтіргені
үшін, ұрлық, тонау т.б. істерге бағыты болған Қарапайым халықтың бастарын
шауып, ал ақсүйектілердің омыртқаларын сындырып өліктің үстіне қанын
қалдырған - өлік қайта жаңа өмірге келу үшін деген. Ауыр басқа да қылмыстар
үшін Сібірге жер аударып немесе айып пұл төлеткен.[15]
Қазақтардың жай құқық факторларында, қан мен кек қайтару және қылмысы
үшін – құн төлеу болған. XVII ғ. бірінші жартысында үш жүздің ұлы билері
– Төле би, Қазыбек би және Әйтеке би Тауке ханмен бірлесе отырып тарихи
құжат жеті жарғы қазақтың құқық кодексін құрған.
Жай қанды кекті кластық емес қоғамдағы қанды туыстар басқа
тектілерден қорғану үшін сақтаған, негізгі жағдай өз өздерін сақтау және
өмір сүру үшін күрес.
Көшпенді қазақтар үшін қанды кек қайтаруға жолға тұрғандар,
қарсыласқан адамдар намысқа тиген жағдайда болған. Қайтарылмаған кек
ұрпақтан ұрпаққа беріліп, екі жақтың да шаруашылық жағдайын нашарлатып
отырған, сондықтан да осыны шекпейтін әлеуметтік бақылау түрі өңделген.
Осындай жағдайдан кейін, Қазақстанда құн - институты пайда болды, яғни
қылмысы үшін жауап беру. Қанды кектің салты мен компазиция жүйесі өте
қауіпті қылмыстарды ескертеді.
Қасым хан, Есім хан заңдарында, Тауке ханның жарлықтарында ұрлық,
кісі өлімі, тонау, басқыншылық сияқты қылмыстарды құн мен төлеуді
көздеген.
Біздің ойымызша террордың бірінші іс - әрекеттері Қазақстан тарихында
1709 ж. болды. Ресейдегі Кондрати Булавин бастаған үкіметке қарсы
көтерілісін басқанан кейін; 1 Петрдің қатаң жазасына тартылмас үшін,
мыңдаған көтерілісшілер Донға, Дон арқылы қазақ даласына қашты. Осы
қашқындардың көбі баскесерлер болған, олар қазақтың бейбіт тіршілік етіп
жатқан ауылдарына шапқыншылық жасаған, жерлерін, малдарын тартып алып,
өлтіріп, зорлап, даланы қанға бояған. Тауке хан Абылхайыр мен Бөгенбай
батырға туған жерлерін қорғауды тапсырған және олар абыроймен қорғады.[16]
Қазақтың жай құқығы қоғам қауіпсіздігінің, тыныштығының келесі
түрлерін бұзғандарға жаза қолданған:
а) жалған мәлімет тарату;
б) ауылға айғай шу орнату;
в) қоғамдық мерекелерде, өлімдерде тыныштықты бұзу.
XVII және XVIII ғғ хан билік еткен кезде, халық көршілес ру,
тайпалардың басқыншылық соғысынан қорқып жүрген, қоғамдағы әр адамның
қауіпсіздігіне мемлекеттік билік органы кепіл бере алмады. Осы кезде жалған
ақпарат таратқан адамдарды ауыр қылмыс жасады деп есептеген, яғни қоғам
тыныштығын бұзды деп қарады. Халықтар арасында жалған ақпарат таратып, мал
барымташылары деп үрей тудырған жағдайлар ескерілген. Осы жалған ақпарат,
өсек тарату, бүгінгі күнгі түсінік бойынша психологиялық террор ретінде,
жекелей 1824 ж Қазақ адат жинағының 113 бапта көрсетілген.
Халықтың тыныштығын бұзып, үрей тудыру құқық бұзу ретінде, қазақ құқығының
нормаларына сай ауылға айғайлап, шумен кіріп, қандай да бір қылмыс жасаған
айыпталушыны шығаруды сұраған, бұл феодал байлардың өзіндік басқару
әрекетінің түрі ретінде. Осы құқық бұзудың құрамы 1871 жылдың қазақ адат
жиынтығында ауылға шу көтеріп ат жіберу кезінде ұсталған кез келген
айыпталушы төбелес шығарып кісі өлтірген жағдай болса да, ауылдың
тыныштығын бұзушы ретінде кінә тағылып, айып төлеткен қырғыздарда мұндай іс
"ауылға ат жүгірту" деп аталған. Осыған ұқсас басқыншылық объектісі, қылмыс
жасаған тұлға емес, оның туысқандары, ауыл старшиндары немесе бір
ауылдықтар табылған.
XІX ғасырдың екінші жартысында қазақтаң жай құқығында қоғамдық
мерекелер мен кісі өлімі кездеріндегі тыныштық ережесін бұзғандар адамдарды
жауапкершілікке тарту нормалары көзделген. Сондай, 1876 жылы қазақ адат
жинағында: Қоғамдық мереке жиындар мен қайтыс болған адаммен ұрсысып,
төбелесіп, жиынды бұзғандар, осы жиынның иесіне айып төлеумен шешілген
бекітілген.[17]
Сібір қырғыздары туралы жарғы 1822 жылы ауыр қылмысқа билікке
бағынбаушыларды жатқызған,[18] ал 1844 жылғы 14 маусымдағы Орынбор
Қырғыздарын басқару туралы ережеде қылмыстар яғни билікке қарсы шығу,
барымта, көзіне шөп салу, т.б.
1845 жылы қылмыстық жазалау мен атқарушылық жарлықтарында
мемлекеттік қылмыс құрамдары және топқа бөлініп құрастырылды. Бірақта
мемлекеттік қылмыстың біршама толық тізімі 1903 ж. қылмыстық жарлықта
көрсетілді.
1895 жылы қылмыстық жарлық жобасына сәйкес, ұйымдасқан, бағыты бар
болып, ұйымдасқан деп жіктеледі: біріншіден әлеуметтік бағыт, екіншіден
саяси жүйені өзгертуге дайындық түрлері, бірақ белсенді қимыл жасамағандар.
Заңға қайшы ұйымдасқан қылмыстар, бірнеше адамдар арасындағы байланыстың,
үзілмеуінде.
XІX ғасырындағы террордың негізгі ағымына анархистердің жару актілері мен
ұлттық террор кірді. Осы кезде анархистер көп күш көрсетпесе де, террормен
бір орында тұрып, анархист термині террорист терминін білдірді. Европа
мен Американың барлық мемлекеттері анархистердің террорлық іс -
әрекеттерінен зардап шекті. Анархисттік қозғалыстар Оңтүстік Европаның
каталистік елдерінде (Италия, Испания, Франция) көп таралды. Себебі мұнда
анархизм революциялық ортада дамыды.
Анархистік терроризм саяси өмірде өз орнын топтаған қоғамның маргиналды
топтарына бетке ұстары болды.
XІX ғасырындағы террор, оның көрінісі орыс халқының терроры 1870 жылдары
әрекет етуші көптеген топтардың ішінен Халықтың еркі тобы бөлінді.
Террорға жұмыс істеймін, деп Дмитрий Каракозов, Александр Ульянов және
басқа да Халық еріктілері айтқан.
XІX ғасырдың аяғы XX ғасырдың басындағы террорлық іс - әрекет
құрбандары мемлекет қызметкерлері мен басқа мемлекеттердің титулдары.
Сонымен 1879 жылы испан патшасы өлтірілді, 1883 жылы герман канцлері,
1884 жылы итальян анархисы француз президенті Сануи Карноны өлтірді, 1892
жылы динамитчик тер 1000 дан жарылғыш заттар қойды. Европада және
Америкада 500 дей. 1897 жылы анархисттер императоры Елизавета
Австрийскиды қатты жаралап және испан премьер министрі Антонио Коновас
дель Кастильді өлтірді. 1900 жылы Италия патшасы Умберто өлтірілді, ал
1901 жылы АҚШ президенті Уильям Мак Кинли өлтірілді.[19]
XІX ғасырдың аяғында бірінші дүние жүзілік халықтар бірлесіп күннен
күнге өршіп келе жатқан террормен күресті күшейтті. 1898 жылы желтоқсанда
Италия үкіметінің бастамасымен Римде әлеуметтік қабатты анархисттерден
қорғау мәселесіне арналған халықаралық конференция өтті. Форум жұмысының
қорытындысы бойынша 20 мемлекет Рим конференциясының ұсынысына қол қойды,
тағы 17 ел ұсыныстарды қабыл алды. 1898 жылы 21 желтоқсанда қол қойылған
акт бір қатар әкімшілік шара, яғни заңнамалық және саяси сипаттағы.
Сәйкесінше, террорға қарсы бірлескен жұмыстық Европа мемлекеттерінің ықпалы
террорды, Россияда азайтты.
Кеңес билігіндегі алғашқы жылдары террорды контрреволюциялық қозғалыс пен
нормативті актілермен, яғни Ресейдегі 1917 жылы қазан революциясынан кейін
шығарылған саяси қылмыстар бір терминмен контрреволюция деп аталады.
Бұның кең мағынадағы анықтамасы 1922 жылы РСФСР қылмыстық кодексінде
беріледі. Мемлекеттік қылмыс санатына контрреволюциялық қылмыс және
басқару жүйесіне қарсы қылмыстар жатқызылады.
Кеңес кезінде 19261960 жылдары қылмыстық кодексі қоғам қауіпсіздігіне
қарсы қылмыстарға арналған.[20]
XX ғасырдың 50 жылдар басында Кеңес одағында саяси күрес құралы ретінде
террор шектелді. Мұнда 50 жылдарының ортасынан 80 жылдардың аяғына дейін
біздің мемлекетімізбен қоғамымыздан әлеуметтік саяси құбылыс ретінде
террор жойылды. Бірақта ереже бұзу үшін бекітіледі демекші, террорлық
сипаттамалар кей жерлерден орын алды.
50 жылдар ортасынан 80 жылдардың аяғына дейін орталық террор үлкен орын
алды. Бірақта ешқандайда оқыс оқиға шетелдік арнаны жұмыс немесе ел
ішіндегі террорлық ұйымдардың акциясы бола алмады. Осы сияқты барлық
анықталған фактілер және террор пайда болды. Шизофреник В.Ильин 1969 жылы
22 қаңтарда Л.И.Брежневті атпақ болды, Москва қалалық соты оны әрекетке
қабілетсіз деп таныды, А.Шмонов 1990 жылы 7 қарашада қызыл алаңда М.С.
Горбачевты аң қаруымен атпақ болды.
XX ғасырдың 80 жылдар ортасында Қазақстан Кеңес Республикасы болды, яғни
мемлекеттік террор әдісі қолданылмаған халықтардан басқа 1986 жылы 1718
желтоқсанындағы Алматы қаласындағы, бәріне белгілі болған бейбіт
демонстрация террор мен репрессияға әкелді. 99 адам сотталды, оның 2
өлім жазасына, 83 әр түрлі мерзімге қамалып, ІІБ органынан 1200
қызметкер жұмыстан босатылып, денсаулық сақтау және транспорт
министрлігінен 309, университеттердің 12 ректоры жұмыстарынан босатылды.
Жоғары биліктегі 122 адам қуғынға ұшырады. Репрессияға академик
У.Жолдасбеков пен Н.Надиров та ұшырады.[21]
ЦК КПСС арнайы Үкім шығарды, онда ашық түрде қандай да бір Қазақ
ұлтшылдары бар екен деліп де, жалпылай алғанда демонстрацияға басқа да
ұлттар қатысқан[22], және бұл желтоқсанның тағы бір көңіл толтырмайтын
жағдайы, әлі күнге дейін қандай да бір жағдайларға байланысты
демонстрацияға шыққан құрбандардың (өлгендердің, жараланғандардың),
статистикалық мәліметі толық емес.
Бұрыңғы Кеңес Үкіметі елдеріндегі террордың өсуіне идеологиялық, ұлттық,
әлеуметтік, психологиялық сипаттамалар алғы шарттары кешен болып жиналды.
Бұлардың қатарына СССР-дің құрауын, оның құқық қорғау органдарының жүйесін,
биліктің ақсауы, әлеуметтік - экономиканың дағдарысы, халық деңгейінің
бірден төмендеуі (бір кезде байлар қатарының көбеюі) және жұмыссыздардың
қорқынышы, қоғамдық қатынас пен құрылым жүйесінің тұрақты болмауы,
қылмыстың бірден өсуінен көрінді.
Соңғы кездерде осы әлеуметтік феноменнің қоғамға қаупі апатты түрде өсті.
Бүгінде террор кез – келген үкіметтің ішкі және сыртқы саясатында
кездесетін ауқымды фактор болып табылады.
Америка азаматтарына қарсы террорлық іс - әрекет АҚШ авиациясының Ливияны
бомбалауға әкелді, Иранға қарсы экономикалық санкцияға әкелді. Испаниядағы
ЭТА басқа ұйымының терроры жүйелі түрде саяси дағдарысқа жол ашты.
Қиыр Шығыста террорлық мәселе діни фактормен байланысты болғандықтан, қиын.
Террор қиыр шығыстағы қақтығыс жолындағы басты кедергі деп қарастырады.
Кения мен Танзаниядағы Америка елшіліктеріндегі жарылыстар, соңғы қайғылы
жағдай АҚШ 2001 жылы 11 қыркүйекте кінәсіз, қанша адамдардың өліміне
әкелді, бұл Ауғаныстан мен Иракта үлкен масштабты әскери әрекетті жүргізуге
әкелді.
ТМД елдерінің азаматтары террор туралы естігендері ғана емес, Солтүстік
Кавказ, Тәжікстан, Армения және соңғысы Москва мен Ташкентте болған
жарылыстар дәлел болды.
1997 жылы 16 желтоқсандағы 52164 БҰҰ Бас Ассамблеясындағы резолюцияда
террормен күрес үшін халықаралық конвенция қабылдады. Ол 1998 жылы 12
қаңтарда барлық мемлекеттерге қол қоюға ашылды және 2002 жылы Қазақстан
Республикасында ратифицирленді.
Конвенцияға сәйкес оған қол қойған кез келген мемлекет осы конвенцияға
тіркеліп жазылған қылмыстық әрекеттер ұлттық заңнамаға сәйкес қылмыстық іс
ретінде танылады және ешқандай да саяси, философиялық, деологиялық,
этникалық, діни немесе т.б. қандай да бір пікір бойынша өзгеруге тиіс емес.
Қазақстанда террор түсінігі қылмыстық кодекстің 233 бабы қоғамдық
қауіпсіздікке және қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстар тақырыбымен ерікті
түрдегі қылмыс құрамы ретінде жазылған.
Қазақстан Республикасының Президенті, Қазақстан Республикасының Үкіметі,
елдің құқық қорғау органдары мен заңнамалық террормен күресу көкейтесті
тапсырма ретінде қарастырып, ұлттық қауіпсіздік, қоғам мен мемлекеттің
тұрақтылығы, азаматтарының мемлекеттік билік және басқару органдарына деген
сенімділігі қарастырылады.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың
Қазақстан халқына жолдауында мемлекеттік саясаттың алдыңғы қатарлы
бағытының бірі Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігіне ерекше мән
беру, яғни ол халықаралық террор мен діни экстремизм жағынан қауіп
төндіруші объект бола алады.
Біздің еліміздің жаһандық дағдарыстың пайда болуына байланысты террормен
күресудің алғашқы құқықтық базасы болып Қазақстан Республикасының
Террормен күрес туралы Заңы табылды. (1999 жылдың 13 шілдесіндегі № 416-
1). Сонымен қатар құқықтық базаға Минскіде 1999 жылы 4 шілдеде қабылданған
2000 жылы 23 қарашада күшіне енген Тәуелсіз мемлекеттер Достастығының
қатысушы – мемлекеттерінің террормен күресу бойынша ынтымақтастығы туралы
келісім – шарт ратификациясы туралы 1996 жылы 18 шілдедегі экспортты
бақылау туралы 2000 жылдың 9 қарашадағы, Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан
және Өзбекстан Республикалары арасындағы террормен, саяси және діни
экстремизммен, трансұлттық ұйымдасқан қылмыспен және қауіпсіздіктің
тұрақтылығына қауіп төндіретін басқа да қылмыспен күресу бойынша келісім –
шарт ратификациясы туралы, 1998 жылдың 29 маусымындағы Қазақстан
Республикасының зұлмат қылмысының алдын алу және алатын жазасы туралы
конвенцияға қосылуы туралы Заңы, Қазақстан Республикасының қылмыстық
кодексіне террорды насихаттау мен террорлық іс - әрекетке жария түрде
шақыру үшін (ҚР ҚК 322-1б), террорлық топты құру, басқару және қатысу үшін
(ҚР ҚК 322-1б), қылмыстық жауапкершілікті қарастыратын жаңа қылмыстық –
құқықтық нормаларды енгізуге ықпал еткен 2002 жылғы 1 ақпандағы Террормен
күресу мәселесі бойынша кейбір заң актілеріне қосымшалар мен өзгертулерді
енгізу туралы Заңдары да кірді.
Террормен мемлекеттік қызмет субъектілерінің күресу бағыттары, заңды күші
бар Қазақстан Республикасының мынадай жарлықтарына Қазақстан
Республикасының ұлттық қауіпсіздік органы 1995 жылы 2 желтоқсанның № 2710;
Террор мен экстремизмнің пайда болуын алдын ала ескерту шаралары 2000 жылы
10 қаңтар № 332 қол қойылды. Сонымен қатар Қазақстан Республикасы
Үкіметінің мынадай Үкімдері Қаруланған шиленістерден жәбірленушілерді
қорғаудың бастапқы шараларын ратификациялық келісімге келтіру 1994 жылы 14
шілдеден № 135 – X ІІІ.[23]
Қазақстан Республикасы Үкіметімен Федеративті Германия Республикасы
арасындағы, террор және т.б. қауіпті қылмыс түрлерімен, ұйымдасқан
қылмыспен бірлесе жұмыс істеп күресу 1997 жылдың 4 сәуіріндегі № 476,
Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Венгрия Республикасы үкіметімен,
бірлесе отырып ұйымдасқан қылмыс, террор, есірткі мен психотроптарды
айналымға әкеліп, заңсыз жұмыс істеумен күрес жүргізу. 1997 жылдың 24
сәуіріндегі № 652; Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Чешск
Республикасы Үкіметімен ұйымдасқан қылмысқа қарсы, есірткі, психотропты
заттарды тарату, террор және қылмыстың басқа да қауіпті түрлерімен күрес
жүргізуге келісімге келді 1999 жылдың 30 маусымдағы № 895;
Қазақстан Республикасы мен Ислам Үкіметінің Иран Республткасымен бірлесе
отырып ұйымдасқан қылмыс пен террорға қарсы күрес 1999 жылдың 15
желтоқсаны № 1924; Қазақстан Республикасы мен Литва Республикасының
үкіметімен бірлесе отырып ұйымдасқан қылмыс, есірткі және психотропты
заттарды заңсыз айналымға әкелу, террор және т.б. қылмыс түрлерімен күрес
жүргізу 2000 жылдың 19 қазандағы № 1563;
Осындай бірлескен жұмыстардың нәтижесінде Қазақстан Республикасының Ұлттық
Қауіпсіздік Комитетінің төрағасы, сонымен қатар Қазақстан Республикасының
бас прокуроры 2001 жылдың 18 мамырдағы № 75, Қазақстан Республикасының
Ішкі Істер Министрлігінің 2001 жылдың 18 мамырдағы № 392, Қазақстан
Республикасының шет ел істері Министрлігінің 2001 жылдың 18 мамырдағы №
205, Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау Министрлігінің № 692,
Қазақстан Республикасының транспорт және коммуникация Министрлігінің № 307-
l.
2001 жылдың 18 мамырдағы № 65 бірлескен бұйрыққа қол қойды.
Бүгінгі күнде, Қазақстанда жалпы мемлекеттік жүйе ұйымдасқан саяси, алдын
алу және тәрбиелік сипаттағы; құқықтық (қылмыстық, құқықтық, қылмыстық іс
жүргізу және сол сияқты) және ведомстволық шараларды қамтитын террормен
күресуді қалыптастыруда.
АҚШ, Европа және Ресеймен Өзбекстандағы жағдайлар, террордың
мамандандырылғанын көрсетіп, дәлелдеп отыр. Оның ең басты бір ерекшелігі,
ерекше құрылымы террор бүгінгі күнде адамдарға қарсы аса қатігездікпен
қазіргі таңдағы әскери және ақпараттық технологияларды қолданады.
Террордың дамуындағы тарихы аспектілер анализі, осы мәселені зерттеген
танымал оқымыстылардың пікірсайысы мен ойлары бүгінгі күнгі террор ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
I-ТАРАУ. Терроризмнің жалпы сипаттамасы
1.1. Терроризмнің түсінігі, түрлері және негізгі белгілері
... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2. Терроризм үшін қылмыстық жауаптылық даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.3. Террорист тұлғасының әлеуметтік
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
1.4. Террорист тұлғасының психологиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... 33
II-ТАРАУ. Терроризмнің қылмыстық-құқықтық талдауы
2.1. Терроризмнің объективтік
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 9
2.2. Терроризмнің субъективтік
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .47
III-ТАРАУ. Терроризмнің криминалогиялық талдауы.
3.1. Терроризмнің себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
3.2. Терроризмнің таралуына әсер ететін факторлар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
3.3. Терроризммен күресу жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
3.4. Терроризмге қарсы күреске бағытталған іс-шаралар
... ... ... ... ... ... ... ... 71
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 78
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...82
КІРІСПЕ
2001 жылдың кыркүйегі жергілікті уақыт бойынша таңғы сағат О8:55-те
Американ Эйрлайнз компаниясының Бойнг-767 ұшағы Нью-Иорктің ең ірі
ғимараттарының бірі - Дүниежүзілік сауда орталығының солтүстік мұнарасына
соғылды.
Он сегіз минут өткеннен кейін екінші ұшак-камикадзе оңтүстік мұнараға
найзадай қадалды.
09:43 тағы бір ұшак Америка Құрама Штаттарының әскери орталығы -Пентагонға
құлады.
10:30 ақпарат агенттіктері Питсбургтін маңында тағы бір ұшақтың құлағанын
хабарлады. Уакыт өте террористердің бұл ұшақты Ак үйге бағыттағысы
келгендігі анықталды, тек жолаушылардың жанкешті әрекеттерінің аркасында
ғана бұл ой жүзеге аспай қалды.
2001 жылдың 11 кыркүйегі, дәлірек айтқанда, бұл күннің үш сағаты әлемді дүр
сілкіндіріп, келбетін өзгертіп жіберді. Осы үш сағат ішінде болған оқиғалар
адамзаттың төбесіне түскен жайдай болды, естен тандырып, дәл сол есті
жидыратын суык жаңбырдай болды. Әлем үшін сол бір каралы күн халықтардың,
Үкіметтердің және қарапайым адамдардың назарын бұрын жеткілікті мән
берілмей келсе де, толғағы жеткен мәселелерге бұрды, олардың қаншалықты
көкейкесті, каншалықты өзекті, ең бастысы, қаншалықты қауіпті екендігіне
көз жеткізгендей болды. Көптеген процестер, құбылыстар жаңа тұрғыдан, мүлде
жаңа ракурстан қарастырыла бастады. Алайда осының барлығы 11 қыркүйекте
болған оқиғалар жаңа зорлық-зомбылық дәуірінің беташары ғана екендігін,
адамзаттың асқынып кеткен кеселі - терроризмнің алғашқы да, аса ауыр
нышандары екендігін дәлелдеп берді.
Қазіргі заман саяси өміріндегі көрнекті құбылыстардың ішінен терроризм
ерекше орынға ие. Оның халықаралык қатынастар, әлемдік экономикалық жүйе
саласында болып жатқан процестерге тигізетін әсері айтарлықтай ұлғайған.
Әрине, 11 қыркүйекке дейін терроризм болмаған деп айта алмаймыз. Бұл
ақиқатты бұрмалау болар еді. Терроризмнің өте көне, әрі өте бай тарихы бар
десек, кателеспейміз. Террористік актілер атам заманның өзінде орын алып
отырған. Кейін дүние жүзіндегі саяси процестермен ілесе оның да қолданыс
шеңбері айтарлықтай ұлғая бастады, дамыған елдердің арнайы қызмет орындары
ең қауіпті деген террористік ұйымдар мен терроршылдардың тізімін де жасаған
болатын. Алайда, сол кезде әр елде террористік топтармен күрес осы елдің
ішкі ісі ғана болып келді. Бірақ жағдай дәл бүгінгі таңдағыдай ешқашан
ушыққан емес. Әлем терроризмнің бірінен соң бірі жаңа күшпен келіп жатқан
толкындарына батуда. Жаханның сан бұрышынан озбырлығы, хайуандығы және
шығыны жағынан бірінен бірі асып түсетін террористік актілер туралы хабар
адамзат қауымдастығын есінен тандырарлықтай жиілікпен келіп түсуде.
Терроризм ошақтарымен қатар бөлімшелері мен филиалдары әлемнің түкпір-
түкпірінен орын алған. Жергілікті-жерде терроршылардың жай ғана жанкүйер
тілеулестері ғана емес, жанын қиюға дайын жақтас сыбайластары да көптеп
шоғырланған. Ал аталмыш трансұлттық ұйымдарының қаржылық жоспарлары кей
мемлекеттердің бюджеттерінен де асып түседі. Және де бұл жете ұйымдасқан
бірлестіктердің қаражатты табу көздері есірткі, қару-жарак саудасы болып
табылады.
Бүгінгі таңда терроризм өзінің идеологтарының арқасында мыңдаған бейбіт
адамның өміріне қол сұғатын сұмпайы қылмыстан діннің тазалығы үшін немесе
жылдар бойы аянбай жүргізілетін бостандық үшін қасиетті күреске айналып
кетті. Соған қоса, терроризмнің таралуына әлеуметтік жағдайы қиын, халқы
ашынған, тұғанса, лап етейін деп тұрған қауіпті аймақтардың көп болуы да
өзінің әсерін тигізіп отыр.
Қазіргі кезде қоғамда мәні жағынан жаңа, бүгінгі заманда калыптасқан
жағдайды түсіндіре алатын халықаралық терроризм, трансұлттык террористік
ұйымдар, экстремистік топтар және шахидтер сияқты ұйымдар пайда болды.
Естілуінің өзі үрейлі бұл сөздердің жинағы көбейе беретін сыңайлы.
Халықаралық терроризмнің қауіп-қатері күннен-күнге ұлғаюда. Оның
көріністері жаппай адам шығындарына, материалды және рухани құндылыктардың
жойылуына әкеп соғуда. Терроризм географиясының кеңеюі әлеуметтік, ұлттық
топтар мен халықтар арасындағы қатынасты шиеленістіруде.
Ең бастысы, адамзат үшін бір зат аян болды. Бұның барлығы қарқынды кадаммен
адымдап келе жатқан жахандау процесімен қатар жүретін құбылыстар.
Адамзатта тұтастай төніп тұрған осыншама қауіп еліміз Қазақстанға да өз
ызғарын сездіруде. Аллаға шүкір, елімізде террористік актілер орын алмаған
жоқ. Алайда ыстық лебі сезілуде. Күн сайын терроризм өрті біздің
шекараларымызда біртіндеп жақындауда, жарылыстардың жаңғырығы біздің
кұлағымызда да жетуде. Ресейде күнделікті іске айналған террорист-
камикадзелердің жанкешті әрекеттері мен жақында ғана өзбек ағайындарымызды
шулатып тастаған жарылыстар тізбесі Қазақстанды бейрахат қалдыра алмайды.
Халықаралық терроризмнің таралу тенденцияларын саралау оның басты ұйтқысы
Орталық Азияға көшкендігін көрсетті. Бүгінгі күні Тәуелсіз мемлекеттер
достастығына кіретін елдер өзінің геосаяси орналасуына байланысты тұтастай
аймақтардың картасын радикалды өзгертуге бет ұстаған зұлымдықпен күрестің
алдыңғы шебінде қалды.
Бұндай жағдайда елімізде дүрбелеңнің басталуына жол бермей, басқа елдермен
біріге отырып, терроризмнің таралуына қарсы тұру бірден-бір дұрыс жол.
Алайда белгілі бір қадам жасамастан бұрын оны жан-жақты ойластырып, оң мен
солын өлшеп, жоспарлап алуымыз қажет. Терроризммен тиімді күресу үшін жалпы
терроризмнің не екендігін, оны тудыратын себептер мен оның дамуына жағдай
жасайтын факторларды, терроршылардың кім екендігін және бұл зұлымдықпен
калай тиімді де, нәтижелі күресуге болатынын аныктап алған жөн, яғни, бұл
күрес ғылыми негізделген болу тиіс.
Әрине, қазіргі кезде терроризм жан-жақты зерттелуде, оған қарамастан
терроризмді мүлде жоймаса да, ішінара болдырмайтын әмбебап әдіс-тәсіл әлі
де табылған жок. Сол себепті бұл іске қосар үлесіміз артык болмас деп
санаймыз. Сондықтан да аталмыш дипломдық жұмыстың басты мақсаты
-терроризмнің криминологиялық аспект тұрғысынан алып, көптеген ғылыми ой-
пікірлерді бір жүйеге келтіру арқылы теорияға негізделген тәжірибелік
құндылығы бар ғылыми зерттеуді жүзеге асыру болып табылады.
Зерттеу жүргізуде алға қойған міндеттеріміз:
Терроризм ұйымына құбылыс ретінде анықтама беру;
Терроризмді сипаттайтын белгілерді даралау;
Терроризмнің тудырушы себептері мен факторларын кұрастыру;
Ұсыныстар негізінде тәжірибелік маңызы бар кеңестер дайындау.
Аталмыш міндеттердің орындалуы осы зерттеу жұмысының алға қойған
мақсатына жеткендігін көрсетеді. Осындай теориялық сипаттағы зерттеудің
тәжірибесінің болатындығына үміттіміз.
1. Терроризмнің жалпы сипттамасы.
1.1. Терроризмнің түсінігі, түрлері және негізгі белгілері
Террор түсінігінің мазмұнын ашудың алғашқы қадамы 1930 жылы Брюссельде
өткен қылмыстық заңнама бір ізге түсіру бойынша өткен ІІІ халықаралық
конференцияда қабылданды. Террор тақырыбындағы ІІІ конференция мен
конференция революциясының қарауына берілген комиссияның қабылдауында
келесілер қамтылды.
Жалпы қауіп төндіретін ұйымдасыр құралдарды қолдану адам денсаулығына,
өміріне қауіп төндіретін жағдайларды айыпталушы бірнеше рет жасаған
жағдайда, қаттырақ айтқанда мынандай жағдайларда:
а) алдын ала сөз байласу арқылы өрт қою жарылыс қауіпті өлімге әкелетін
заттарды тарату, белгілерді, қол шамдарды, өрттің алдын - алуға арналған
қару-құралдарды жою;
б) дұрыс жүріп - тұрған транспорттың жұмысын тоқтату, темір жол, телеграф,
телефон, пошта, гидравликалық құрылғы, жарық беру, жылу немесе қоғамдық
қолданыстағы қозғаушы күштерді ерікті түрде тоқтату.
в) ауыз суды улау, жұқпалы ауруларды тарату, немесе шақыру, індет,
эпизооттар немесе т.б. адам өміріне күнделікті қажетті заттарға зақым
келтіру.
Ең бірінші анықтама 1937 жылы Террор іс - әрекеттерін жазалау және алдын
алу конвенциясында берілді, конвенцияға сәйкес террор іс - әрекеттерінде
қылмыстық істер немесе басқа мемлекетке қарсы қылмыстық істер, яғни
халықтың, тұрғынның қорқынышын тудыру.
Соғыстан кейінгі жылдары террормен күресу бойынша бірінші халықаралық
конвенция 1971 жылы 2 ақпанда бекітілді және онда халықаралық террор іс -
әрекеттері сипатын көрсететін жазалау және алдын алуға байланысты сұрақтар
қарастырылды.
1972 жылы желтоқсанда Бас Ассамблея террорды жою бағыттары мен шараларын
қарастыру барысында және күш көрсетудің басқа да түрлері, кінәсіз
адамдардың өміріне қауіп төндіру, немесе олардың өліміне әкелу немесе
негізгі еркіндіктеріне қауіп төндіру, сияқты сұрақтарға шара ретінде, 1973
жылы халықаралық терроризм сұрақтарына байланысты арнайы комитет № 3034
қарар қабылдады.
Паралельді түрде Европаның мемлекет мүшелері 1977 жылы 27 қаңтарда
Страсбургте террормен күрес жөнінде Европалық конвенцияны қабылдады.
І бабында террорды саяси құқықтық бұзушы ретінде немесе террорды шетел
мемлекеттеріне жалпы қылмыстық қылмыскер ретінде жіберу қажеттілігі; мұнда
террорға келесілерді жатқызады:
а) 1970 жылы 16 желтоқсанда Гаагада қол қойылған, ұшу аппараттарын ұстау
қылмыстарымен күрестегі конвенцияны қолдануға байланысты құқықтық
бұзушылық;
б) 1971 жылы 23 қыркүйекте Монреальда қол қойылған азаматтық әуе
қауіпсіздігіне қарсы бағытталған, қылмыстық актілермен күрестегі
конвенцияны қолданудағы қылмыстық бұзушылық.
в) адам өміріне қарсы еркіндікке қарсы халықтық құқықтық қорғауда орын
алатын ауыр қылмыстар;
г) кепілге алу немесе заңсыз еркінен айыру қылмыстары.
д) адамға қауіпті бомба, граната, зымыран автоматты оқ қаруларды қолдану
қылмыстары.
е) жағдайда көрсетілгендердің бірін қолданбақшы болған немесе сол сияқты
қылмыстарды бірге ұйымдасып істемек болғандар.
Сонымен қатар 2 бабта конвенциядағы 1 бабта аталмаған, бірақ адам өміріне
қарсы мүлкіне қарсы және осымен қатар адамдарға ұжымдық қауіп төндіретін
қылмыстарға дайындалу, қатысу сияқты қылмыстар қарастырылмайды.
Дүниежүзілік бірлестікте халықаралық қылмыстық кодексты қабылдау жөнінде
алғышарттар қарастырылды, онда террорды жан-жақты қарастырып, оның қоғамға
тигізетін қауіптілігіне байланысты ескеріп қарастыруға болар еді. Бұл
ұмтылыстар, ойдағыдай болмады, кодекстың жобасы бір жағынан саяси жағынан
бәрінің көңілінен шықпады, ал екінші бір жағынан мемлекеттің қылмыстық
субъект ретінде қылмыстық жауапкершілік конвенциясын көптеген зеттеушілер
қолдамады.
Бір жағынан, құқық қорғау органының антитеррорлық қызметінің тиімділігін
шынайы төмендететін фактор террор түсінігінің тәжірибелік әмбебапты
дефинициясы мен теориялық жетіспеушілігі болып табылады. Ресейдің, осы
террормен күресу мәселесін зерттеушілер С.С. Босхолов пен Н.Д.Литвиновтың
айтуы бойынша бүгінгі күнде бұл түсініктің 100-ден 200-ге дейінгі
анықтамасы бар, бірақ оның ешқайсысында классикалық болып табылмайды.[1]
А.Роберт Террор туралы халықаралық пікірсайыс тарихын нақты анықтама
беруден бас тартумен куәландырады.[2] Бірқатар жағдайларда бірқатар
елдердің заңнамалары террордың анықтамасын мүлде бермейді, бұл дүниежүзілік
әлеуметтік қауіпті құбылыспен күресті күшейтеді, сонымен қатар террорлық
белсенділіктің өсуіне жағдай жасайды.
Біздің ойымызша, террорға теориялық саяси сипаттама беріледі. Осыған мысал
ретінде Л.А.Моджарянның ойы бойынша террор және тұлғалармен, ұйымдармен
немесе билік органдарымен нақты саяси нәтижеге жету үшін істер жүргізбеуден
тұрады.[3] Көптеген террорлық іс - әрекеттер саяси уәжге бағытталады, бірақ
та біз көптеген зерттеушілер террор туралы қарастырғанда онда үнемі саяси
құрамдас бөлігін байқай бермейді. Жалпы қылмыстың террорға қылмысты уәж
болады. М.Тамкоча былай деп анықтама берген, террор адам өмірін бұзуға
бағытталған анархизмнен де кең ...
Террордың ешқандай да саяси жағы жоқ, бұл тек тағылықтың қорқынышты түрі.
Соңғы жылдары зерттеушілер, террордың шығу тегі сұрақтарын қарастыра
отырып, террор уәжін кең мағынада қарастырып жалпы осы террорға саяси ғана
емес әлеуметтік үстем идея болады деген пікірге келді. Сонымен АҚШ тың ФБР
қызметкерлері террор деп заңсыз күш, зорлық көрсету, қорқыту немесе
үкіметке азаматтарға немесе кез – келген, саяси немесе әлеуметтік бағытқа
жету үшін қысым көрсету дейді.
Россияның заңгері В.Е.Петрищев осыған ұқсас ойды қолдайды. Яғни, террор –
бұл жүйелі түрде, әлеуметтік немесе саяси уәжделінген, күш қолдану немесе
қорқыту арқылы идеологиялық жағынан танылған, физикалық тұлғаларды қорқыту
арқылы терроршы өз бағыттарына қарап қолайлы жетістіктерге жетуді
көздейді.
Байқағанымыздай АҚШ тың ЦРУ мамандандырылған спецификалық күші саяси
анықтамаларды басып өтеді. Ішкі ведомстволық меморандумдағы террор
халықаралық террор құрылымы (1980 жылы) қандай да бір саяси бағыттағы бір
адам немесе топпен жүзеге асырылатын күш көрсету әрекеті ретінде
түсіндіріледі. Олар мемлекеттік билік институттарына қарсы және көп
адамдарды қамтитын, террор акцияның жәбірленушелер санының көбеюін шектеу
немесе қолдауға бағытталады.[4]
Халықаралық террор – бұл бір ғана емес бірнеше елдердің аумағында
азаматтармен жүзеге асырылатын террор. Бұл Кеңес Үкіметі кезінен келе
жатыр. Сонымен халықаралық террорға қарсы қызмет субъектісінің түсінігі
бойынша террор өзіндік құқықтағы саяси санат болып табылады.
Кеңес кезіндегі зерттеушілердің бірі Е.Г.Ляхов, Американың зерттеушілері
В.Малисон мен С.Малисонның ойларына сүйенеді. Яғни террор деп халықаралық
немесе саяси жетістікке жету үшін күш қолданудың ең соңғы шегін жүйелі
түрде қолдану.[5]
Шамамен төрт ғасыр өткеннен кейін де Ресей зерттеушілері Ю.В.Гаврилин және
Л.В.Смирнов, сол кездегі В.Малисон мен С.Малисонның анықтамасы халықаралық
немесе саяси жетістікке жету үшін күш қолданудың ең соңғы шегін жүйелі
түрде қолдану террорды көрсетеді дейді.
Террроршы Ильич Рамирес Санчес (Карлос) өзінің Израиль журналисына берген
сұхбатында: Террор – бұл соғыс. Бұл қорқыныштың көмегімен алға қойған
объектіні жеңу үшін қолданылатын әскери стратегия және күресудің құралы
деді.[6]
Террор және терроризм түсініктерінің байланысы олардың бір түбірден
болғаны көптеген осы террордың мәні мен шығу тегі мәселелерін зерттеушілер
осы әлеуметтік феномен анықтамасының латын сөзі TERROR – үрей, қорқыныш
деген мағынасынан да байқайды. Р.Т.Завотпаевтың ойы бойынша осы
семантикалық және бір түбірден шыққан терминдер бір латынның негізгі
TERRA (жер) мағынасымен байланысты жерде болатын әрекет.[7] Тағы бір
жағынан алсақ ерте Римдегі эплиндік мәдениет пен ерте гректік тілде τερας
– құбыжық пен осы TERROR сөзіндегі үрей, қорқынышты ұқсатуға болады.
Жалпы алғанда осы террор мен терроризмнің бірегей бір бағыты билік ету –
нақты бір аумақта заңсыз әрекет арқылы жетістікке жету.
Бірақ та осыған қарсы диаметральді қарсы ой да бар. С.Гуревичтің Третья
мировая, или воспоминания о будущем мақаласында партизан соғысы мен
террорды қарама – қарсы қойып, партихан соғысы бұл аумақты жаулап алуға
бағытталған, тұрақты реттелген әскерге қарсы әрекет. Партизан қозғалысы
халықтың қолдауынсыз мүмкін емес.
Террордың бұдан ерекшелігі – бұл күрестегі жүйелі түрде күш қолданудың:
өлтіру, ұрлау және тағы да басқа адамдардың өміріне қауіп төндіретін
әрекеттегі тактикасы.
Террор, негізінен бейбіт халыққа бағытталады, және оның бағыты саяси
қарсыластарды қорқыту және жою. Бүгінгі таңдағы террордың қорқынышты
тенденциясы – диверсия максимальды мөлшердегі адамдарға қарсы, бағытталады.
Террор тактикасы (әдісі) аумақты жаулап алуды көздемейді.
В.М.Вакуленко террордың қалыптасуы өздерінің корпоративті қызығушылықтарын
жүзеге асыруға бағытталған қылмыстық әрекеттердің жүйелілігін
көрсетеді.[8]
Осы позицияда заңнамада көрсетілген террор мен террор іс - әрекеттернің
анықтамасын талдау керек.
Қазақстан Республикасының Террормен күрес заңының 1 бөліміндегі 1 бабында
(жаңа басылымда) террор – заңға қайшы, қылмыстық әрекет немесе оны
жасаумен қорқыту, физикалық тұлғаларға немесе қоғам қауіпсіздігін тудыру,
Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдары мен қабылданған
әрекеттерге қарсы, шетел мемлекеттері мен халықаралық ұйымдардың
шешімдеріне қарсы келу және т.б. әрекеттер жоғарыда көрсетілген заңның осы
бабында террорлық іс - әрекет ретінде өрт қою, жарлыс қою немесе басқа
да ұқсас әрекеттер, адам өміріне, мүлкіне көп залал келтіру сонымен қатар
қоғам қауіпсіздігін бұзу, Қазақстан Республикасы шет елдерінің немесе
халықаралық ұйымдардың қабылдаған шешімдеріне қарсы әрекеттер жасау,
сонымен қатар адам өміріне, мемлекет немесе қоғам қызметкерлеріне
мемлекеттік немесе саяси қызметі үшін қауіп төндіру.
Қазақстан Республикасының Қ.К. 233 б (жаңа басылымдағы) сәйкес террор –
қазіргі дәуірдегі ең қауіпті түрі болып табылады. Жарылыс жасау, өрт қою
немесе адамдардың қаза болуы, елеулі мүліктік зиян келтіру не қоғамға
қауіпті өзге де зардаптардың туындау қаупін төндіретін өзге де іс әрекеттер
жасау, егер осы іс – әрекеттер қоғамдық қауіпсіздікті бұзу, халықты
үрейлендіруіне Қазақстан Республикасының мемлекеттік органының шет
мемлекеттің немесе халықтың ұйымның шешімін қабылдауға ықпал ету мақсатында
болады.
Террор мен террорлық іс-әрекет анықтамаларының жоғарыда көрсетілген
заңнамадағы талдауы бірегей және нақты емес Г.М.Миньков пен В.П.Ревинның
ұстанған позициялары осы контексте әділ көрінеді, яғни олар террор
әлеуметтік – құқықтық құбылыс және нақты террор актілеріне қатысты
түсінікті береді деп түсіндіреді. Осыған байланысты бір қылмысқа екі
түсінік берудің мүлде қажеттілігі жоқ.[9]
Заңнамадағы террормен күрес бөлімін анализ жасау үшін ТМД елдерінің
заңнамалық актілері, соның ішінде Ресей, Өзбекстан, Қырғызстандікі пайдалы.
Сонымен Ресей Федерациясының федеральді заңнамасындағы 1998 жылы 25
шілдедегі террормен күрес заңында террор ретінде күш көрсету, физикалық
тұлғалармен немесе ұйымдармен қауіп төндіру, сонымен қатар мүлікті жою
немесе мүлікті жоятын деп қорқыту және басқа да адам өміріне қауіп
төндіретін, үлкен мөлшердегі мүлікке зиян келтіріп, қоғам қауіпсіздігін
бұзу мемлекет билігіндегілердің қабылданған шешімдеріне қарсы келіп,
терроршы өздеріне ұтымды саясаттар ұстанады, халақаралық қатынасты
қиындатады.
Қырғыз Республикасының 1999 жылы 21 қазандағы террормен күрес заңының 2
бабында террорды жарылыстар қою, өрт қою және басқа да әрекеттер, яғни адам
өміріне қоғамға елеулі түрде зиян келтіретін әрекеттер, жалпылай айтқанда
терроршы өздеріне қолайлы әрекеттерді қоғамға, адам өміріне көп залал
келтіру арқылы жетеді.
Өзбекстан Республикасының 2000 жылғы 15 желтоқсанындағы бекітілген
террормен күрес заңы келесідей анықтама береді: Террор – күш көрсету,
қорқыту және т.б. әрекеттер арқылы жасалатын қылмыстық әрекет, яғни адам
өміріне, денсаулығына, мүлкін және басқа да материалдық объектілерді жою,
халықтық қатынастарды қиындатады, суверенитетті бұзады, мемлекет
қауіпсіздігіне қорқыныш тудырып, саяси діни, идеологиялық және басқа да
бағыттағы жетістікке жету үшін қолданылады, жауапкершілігі Өзбекстан
Республикасының қылмыстық кодексінде көрсетілген.
Біздің көзқарасымызша Қазақстан Республикасының заңында кең және жан –
жақты көрсетілген ТМД елдерінің аналогиялық нормативтік – құқықтық
актілеріне қарағанда, қоғам қауіпсіздігіне қарсы қылмыстық– құқықтық және
криминологиялық аспектілері талданған.
Бірақ, заң шығарушы органдармен берілген анықтамалар, заң шығарушы
техникалардың қайшылықтарына байланысты белсенділік танылмайды. Террор
заңнамада жауапкершілікке тартылатын қылмыстың, заңға қайшы әрекеті.
Террор әр түрлі және әр түрлі нысанда пайда болады. Осы әлеуметтік –
қалыпты құрылымның бұзылуы феноменмен тиімді күрес, біздің ойымызша келесі
образбен көрсете алатындай пайда болған құбылыс түрінің теоретикалық
қорректі классификациялық жағдайы, ең бірінші халықаралық террор
терроршылар өздері азаматы болып табылмайтын шет ел мемлекеттеріне, шетел
державаларының өкілдеріне және халықаралық ұйымдарына басқа мемлекеттерге
қарсы (қандай да бір мемлекеттің және сол сияқты атынан шығуы мүмкін)
жүзеге асырылады.
- мемлекеттік террор (ішкі) өз халқының билік құрлымын құлату, оппозицияны
құрту, ал ашық және құпия сипатта болады деп анықталады.
- саяси террор (мотив және бағыт бойынша) билік үшін саяси күреспен
байланысты саяси қарсыластарды құртуға жоюға бағытталады және әр түрлі
саяси террор болып тбылады.
- геосаяси террор, террордың субъектісі және объектісі арасындағы аумақтық
жағдайларды шешуге бағытталған (автордың айтуы бойынша осы түр Қазақстанда
маңызды орын алды дейді).
- нәсілдік террор, бір жерді құрту, жою арқылы билік ету, оның билік
басындағыларды жойып жіберу, кейде басқа билеушілердің мүлкін және жерін
алып қою;
- этно - діни терроризм нақты бір елдің жақсы жақтарын дәлелдеп, көрсетумен
анықталады, (сектанттық, фундаменталистік және тағы сол сияқты).
- революциялық террор, детонатор ретінде террорды қалыптастырып, Халықтың
еркі әскери тобының, режимінің революциялық қызметтегі террордың
белсенділігімен байланысты;
- әскери террор тек әскери әрекеттер кезінде ғана пайда болады және
қарсылас жақты әлсіретіп, потенциялын төмендетіп, қарсы елдің халқының
қорқынышын, үрейін тудырып, қарсыластардың лагерлерінде психологиялық
жағдайды тудырғанда пайда болады;
- әлеуметтік- экономикалық террор (уәж және бағыт бойынша) мемлекеттік
коммерциялық кәсіпорындардың және өнеркәсіптердің әлеуметтік – экономикалық
жағдайларын әлсіретуге бағытталады және қызметін тоқтатуды көздейді;
- жалпы қылмыстық террор, ұйымдасқан қылмыстық топтар арасындағы шиленіс
кезіндегі қарсыластарын физикалық түрде жою және қорқыту кезінде пайда
болады (бақылаудағы аумақтарды, салаларды және осы қылмыстық бизнестен
рэкет, есірткі сатудан, жезөкшеліктен және тағы сол сияқты) түскен табысты
бөлу.
Жоғарыда аталып өткен әр түрлі террор бір – бірімен тығыз байланысты және
олар бір уақытта саяси және экономикалық бағытта бола алады.
Террир бағыт және негізгі уәж классификациясы ретінде дифференциялы болады;
- Террорлық топтардағы қызметтерінің әдісі бойынша (қару қолдану, кепілге
алу, ерекше роль атқаратын объектілерді жою және т.б.)
- Супер террор деп аталатын жаңа технологиялар мен материалдарды қолдану
(ядролық, биологиялық, компьютерлік және т.б.);
- Террорлық іс - әрекеттердің нәтижесі бойынша (құрбан болғандар,
катастрофогенттік, халықтың психологиялық жағдайы);
- Террорлық қалыптасудың сандық құрлымы (жалғыз терроршы ұйымдасқан топ,
ұйым).
Біз бір қатар мемлекеттердің оның ішінде Қазақстан Республикасының
халықаралық құқықтық құжаттарымен қылмыстық заңнамасына талдау жүргізу
кезінде террордың сипатты белгілерін байқадық;
- Күш қолдану, мүлікті жою немесе залал келтіру немесе қоғамға қауіпті
істерді жасаумен қорқыту, халықтың өміріне, денсаулығына шынайы қауіп
төндірудің жағдайын жасау;
- Қорқыныш және үрей тудыратын жағдайды қалыптастыру;
- террорлық іс - әрекет насихаты және халықтың болуы;
- қоғамға жоғарғы қауіп;
Террордың ерекше бір белгісі оның халықаралық және ашық түрде қоғамға қауіп
төндіруді көздеуі.
Дәл осы өз - өздеріне жарнама жасауы террорлық топтың немесе ұйымның беделі
болып табылады.
Сондықтан да террорлық мәртебе кодексіне сәйкес террорлық акцияны
орындағаннан кейін оған жауапты орындаған адам алады.
Көрсетілген осы белгі терроризмді қылмыс құрамынан ерекшелейді.
Өйткені қылмыскер соңғы латентті сипатта болғандықтан, ол әрекеттің айқын
болуына қызықпайды.
Террордың бір сипатты белгісі оның жоғары қоғамдық қауіптілігі, адам
өміріне денсаулығына, қоғамның қымбат халқына залал келтіру материалды
объектілерді және басқаларды құрту.
Жоғарыда көрсетіліп айтылып кеткендердің бәріне нәтиже ретінде террорды
былай сипаттауға болады, яғни, ол алдын ала ұйымдасқан, қорқыныш үрейді
тудыратын, күш қолдануды көрсететін адам өміріне денсаулығына және мүлкіне
үлкен залал келтіретін қоғамға қауіпті әрекет.
1.2. Терроризм үшін қылмыстық жауаптылық даму тарихы
Заңнамадағы террормен күрестің даму тарихы.
Террор және террорист түсінігі XVII ғ аяғында пайда болады. Бір
сөздіктерде үнемі осы түсінікті Якобиндықтар ауызша және өздеріне қатысты
жазбаша түрде және үнемі жақсы мағынада қолданған. Бірақта Ұлы француз
революциясы кезінде террорист сөзінің түсінігі керісінше намысқа тиетін
сөз, қылмыскер сөзінің синониміне айналды.
Революцияға дейінгі Россияда террор сөзін, мемлекет қызметкерлерін
өлтіру деп саясаттың қарсы шығатын террористер деп қабылдаған. Бұл түсінік
үнемі қолданылып жүргенімен қатар, ғылыми әдебиеттерде де қолданылды. Латын
тілінен аударғанда террор сөзі үрей, қорқынышты білдіреді, бұдан
шығатыны тәжірибедегі кісі өлтіру, кепілге алу, күш қолдану актілерін
террорлық категорияға жатқызуға болады, яғни бұл іс - әрекеттің мақсаты
біреуді қорқыту, үрейін ұшыру т.б. бағыттарда қолданылады. Дәл осындай
жағдайда террор және терроризм түсінігі өз мағынасын толығымен көрсетіп
отыр. Зорлау, қорқыту, мүлікті жою (бүлдіру), қылмыстық құқық
түсінігіндегі, террордың мәнін көрсетеді.
Сөздіктерде террор физикалық күш қолдану, саяси қарсыластарға
қатысты бәрін жою деп анықталады. В.Н.Дальдің түсідірме сөздігінде
террордың негізгі мағынасы, бағыты өлтірем деп қорқыту, зорлау.
В.Н.Дальдің айтуынша терроризм қазіргі күнгі түсінікке сай террор жасау
сөзіне жақын: 1) үрейін алып, қорқытып, физикалық жою және зорлаймын деп
қатер төндіру; 2) қатаң карательді шаралармен жүргізу және т.б.[10] Мұндай
анықтамалар террор мен терроризм түсініктерін нақты ашып шектелмейді.
Көптеген ресей ғалымдары осы сұраққа жауап іздеді. С.А. Эфиров
террорды кең мағынада мемлекеттік террордың барлық түрлерінің заңсыз
қызметтерін біріктіретін мағынада қолдануға болады, ал тар мағынада –
заңсыз террорлық бағыты.
Танымал криминолог Ю.М.Антонян да тероризм сөзінің бүтіндей және жеке
террорлық іс - әрекеттердің құбылыстарын түсінуді ұсынады. Сонымен қатар ол
терроризм түсінігінің криминалогиялық (кеңінен алғанда) және қылмыстық-
құқықтықта айырмашылық болады. Осы көзқарас бойынша терроризмнің мынандай
түрлерін көрсетуге болады, яғни саяси, мемлекеттік, дінге бағыты,
ұлтшылдық, әскери, криминалды және т.б.
Ю.М. Антонян террорды жеткілікті ұзақ уақыт аралығында, жеткілікті
аумақта және көп адамдардың қатысымен терроризмді ұйымдастыру деп түсінуді
ұсынады.[11]
В.Н.Замкова мен М.З. Ильчиков терроризм мен террорды террорлық іс -
әрекет жасаған субъектінің белгілеріне байланысты ажыратуды ұсынады. Осы
көзқараспен қарастырғанда террор сөзінің түсінігін, биліктегі саяси күшке
жатқызуға болады. Террордың түсінігін осы зерттеушілер оппазициялық күшке
жатқызады.
В.П. Емельяновтың позициясын қарастырсақ, ол да террор сөзін
терроризмнен келесі белгілері бойынша ажыратуды ұсынады.
1. Террор, терроризмнен айырмашылығы бір рет жасалатын іс - әрекет немесе
сол сияқты іс - әрекеттер сериясы емес, ол өте үлкен шеңберде жасалады,
онда тек саяси қарсыластар ғана емес, сонымен қатар кездейсоқ адамдар да
қатысады, сол жердің аумағындағы адамдар массасын алады.
2. Нақты әлеуметтік континентте билік күшімен ресми түрде қойылған (сайлау
арқылы, әскери интервенция арқылы) субъектілермен қолданылатын террор.
3. Террор - әрекет етуші әлеуметтік-саяси фактор, терроризм сияқты
қылмыстық-құқықтың құрамының пайда болуы. В.П. Емельяновтың ойынша, террор
мен терроризм, олар зардап әкелетін қоғамның мәні жағынан әр түрлі деңгейде
болады.
Терроризм тарихы адам тарихымен тығыз байланысты: Адамдар тарихы
ешқашан аяқталмайды, немесе әр дәуір өзінің қайталанбас ізін қалдырады. Бұл
жолда ақ және қара дақ болады, онда өткеннің, қазіргі күннің және
болашақтың түстері араласып жатыр, яғни оны бәрі тани алмайды. Мұнда біз
жетістіктер, жаңалықтар, махаббат, өз өзін құрбандыққа жіберу, соғыстың
қанды кездері, төңкерістер, сатқындық пен қылмыс көлеңкелерін
байқаймыз.[12] К.В. Жариновтың ойы бойынша, терроризм әлеуметтік саяси
құбылыс ретінде өте жас емес. Оның тарихы бір жарым ғасырды қамтиды.[13]
Беларус зертеушісінің концепсиясын ұсына отырып, біз бүгінгі таңдағы
халықаралық терроризм өзінің тамырын ғасырлар тереңдігіне, қоғамдық
қатынастың пайда болуындағы, зорлау немесе қорқытуды қолдану жолындағы
субъектінің қолданатын әрекет күші арқылы экономикалық, әлеуметтік, саяси
жетістіктерге қол жеткізу.
Тағы бір айта кететін жай, ол бүгінгі күнгі саяси күш көрсету
көкейтесті мәселелеріне арналған ғылыми әдебиеттерде, осы күнге дейін
террор, терроризм, саяси қылмыс және тағы сол сияқтыларға нақты
түсінік берілмей отыр, яғни синоним ретінде ғана кездестіреміз. Сонымен
қатар, теоретика-концептуальды анықтамалар әр түрлі кездеседі, біздің
ойымызша ол әлі нақты шешімін тапқан жоқ. Теоретика-терминологиялық
дискуссияның бөлшектеріне тоқтамай ақ, біз өз жұмысымызды Н.В.Жариновтың
концепсиясына сүйенеміз.
Көптеген саяси күш көрсетудің мысалдарын біздің жақын көршіміз –
Ресей тарихынан байқауға болады. Ресейдегі бірінші террорлық іс - әрекет
ретінде канонизирленген Ресей православ шіркеуінің бірінші ұлылары мен
князь Борис пен Глебтың өлімдерін қарастыруға болады. 1015 жылы I Владимир
княздың өлімінен кейін, Киевті үлкен ұлы – Туров князі Святополк қолына
алды. Өз княздығының қауіпсіздігін қорғау үшін ағайынды ростов князы Борис
пен Муромский князы Глебты құртпақ болып, Святополк бірден өлтіру шараларын
қолданып, Бористі Мужи боярские Путша, Талец, Еловит және Ляшко өлтірді,
ал Глебты алдын ала Муромадан алдап шақырып Муромск князының аспазшысы
Торчин пышақтап өлтіреді.[14]
Ал қазақ заңнамасындағы қылмыстары көбінесе қоғам тыныштығы мен
қауіпсіздігін алаңдатып отырды (өлім, ұрлық, ауылға шабуыл, барымта және
т.б.), яғни сол кедегі нормативтік-құқықтық актіде сипатталды.
Қазақстан аумағындағы бірінші заңнама қоғам қауіпсіздігі үшін,
Шыңғысханның басқару кезінде Ясы заңнамасы шықты: онда кісі өлтіргені
үшін, ұрлық, тонау т.б. істерге бағыты болған Қарапайым халықтың бастарын
шауып, ал ақсүйектілердің омыртқаларын сындырып өліктің үстіне қанын
қалдырған - өлік қайта жаңа өмірге келу үшін деген. Ауыр басқа да қылмыстар
үшін Сібірге жер аударып немесе айып пұл төлеткен.[15]
Қазақтардың жай құқық факторларында, қан мен кек қайтару және қылмысы
үшін – құн төлеу болған. XVII ғ. бірінші жартысында үш жүздің ұлы билері
– Төле би, Қазыбек би және Әйтеке би Тауке ханмен бірлесе отырып тарихи
құжат жеті жарғы қазақтың құқық кодексін құрған.
Жай қанды кекті кластық емес қоғамдағы қанды туыстар басқа
тектілерден қорғану үшін сақтаған, негізгі жағдай өз өздерін сақтау және
өмір сүру үшін күрес.
Көшпенді қазақтар үшін қанды кек қайтаруға жолға тұрғандар,
қарсыласқан адамдар намысқа тиген жағдайда болған. Қайтарылмаған кек
ұрпақтан ұрпаққа беріліп, екі жақтың да шаруашылық жағдайын нашарлатып
отырған, сондықтан да осыны шекпейтін әлеуметтік бақылау түрі өңделген.
Осындай жағдайдан кейін, Қазақстанда құн - институты пайда болды, яғни
қылмысы үшін жауап беру. Қанды кектің салты мен компазиция жүйесі өте
қауіпті қылмыстарды ескертеді.
Қасым хан, Есім хан заңдарында, Тауке ханның жарлықтарында ұрлық,
кісі өлімі, тонау, басқыншылық сияқты қылмыстарды құн мен төлеуді
көздеген.
Біздің ойымызша террордың бірінші іс - әрекеттері Қазақстан тарихында
1709 ж. болды. Ресейдегі Кондрати Булавин бастаған үкіметке қарсы
көтерілісін басқанан кейін; 1 Петрдің қатаң жазасына тартылмас үшін,
мыңдаған көтерілісшілер Донға, Дон арқылы қазақ даласына қашты. Осы
қашқындардың көбі баскесерлер болған, олар қазақтың бейбіт тіршілік етіп
жатқан ауылдарына шапқыншылық жасаған, жерлерін, малдарын тартып алып,
өлтіріп, зорлап, даланы қанға бояған. Тауке хан Абылхайыр мен Бөгенбай
батырға туған жерлерін қорғауды тапсырған және олар абыроймен қорғады.[16]
Қазақтың жай құқығы қоғам қауіпсіздігінің, тыныштығының келесі
түрлерін бұзғандарға жаза қолданған:
а) жалған мәлімет тарату;
б) ауылға айғай шу орнату;
в) қоғамдық мерекелерде, өлімдерде тыныштықты бұзу.
XVII және XVIII ғғ хан билік еткен кезде, халық көршілес ру,
тайпалардың басқыншылық соғысынан қорқып жүрген, қоғамдағы әр адамның
қауіпсіздігіне мемлекеттік билік органы кепіл бере алмады. Осы кезде жалған
ақпарат таратқан адамдарды ауыр қылмыс жасады деп есептеген, яғни қоғам
тыныштығын бұзды деп қарады. Халықтар арасында жалған ақпарат таратып, мал
барымташылары деп үрей тудырған жағдайлар ескерілген. Осы жалған ақпарат,
өсек тарату, бүгінгі күнгі түсінік бойынша психологиялық террор ретінде,
жекелей 1824 ж Қазақ адат жинағының 113 бапта көрсетілген.
Халықтың тыныштығын бұзып, үрей тудыру құқық бұзу ретінде, қазақ құқығының
нормаларына сай ауылға айғайлап, шумен кіріп, қандай да бір қылмыс жасаған
айыпталушыны шығаруды сұраған, бұл феодал байлардың өзіндік басқару
әрекетінің түрі ретінде. Осы құқық бұзудың құрамы 1871 жылдың қазақ адат
жиынтығында ауылға шу көтеріп ат жіберу кезінде ұсталған кез келген
айыпталушы төбелес шығарып кісі өлтірген жағдай болса да, ауылдың
тыныштығын бұзушы ретінде кінә тағылып, айып төлеткен қырғыздарда мұндай іс
"ауылға ат жүгірту" деп аталған. Осыған ұқсас басқыншылық объектісі, қылмыс
жасаған тұлға емес, оның туысқандары, ауыл старшиндары немесе бір
ауылдықтар табылған.
XІX ғасырдың екінші жартысында қазақтаң жай құқығында қоғамдық
мерекелер мен кісі өлімі кездеріндегі тыныштық ережесін бұзғандар адамдарды
жауапкершілікке тарту нормалары көзделген. Сондай, 1876 жылы қазақ адат
жинағында: Қоғамдық мереке жиындар мен қайтыс болған адаммен ұрсысып,
төбелесіп, жиынды бұзғандар, осы жиынның иесіне айып төлеумен шешілген
бекітілген.[17]
Сібір қырғыздары туралы жарғы 1822 жылы ауыр қылмысқа билікке
бағынбаушыларды жатқызған,[18] ал 1844 жылғы 14 маусымдағы Орынбор
Қырғыздарын басқару туралы ережеде қылмыстар яғни билікке қарсы шығу,
барымта, көзіне шөп салу, т.б.
1845 жылы қылмыстық жазалау мен атқарушылық жарлықтарында
мемлекеттік қылмыс құрамдары және топқа бөлініп құрастырылды. Бірақта
мемлекеттік қылмыстың біршама толық тізімі 1903 ж. қылмыстық жарлықта
көрсетілді.
1895 жылы қылмыстық жарлық жобасына сәйкес, ұйымдасқан, бағыты бар
болып, ұйымдасқан деп жіктеледі: біріншіден әлеуметтік бағыт, екіншіден
саяси жүйені өзгертуге дайындық түрлері, бірақ белсенді қимыл жасамағандар.
Заңға қайшы ұйымдасқан қылмыстар, бірнеше адамдар арасындағы байланыстың,
үзілмеуінде.
XІX ғасырындағы террордың негізгі ағымына анархистердің жару актілері мен
ұлттық террор кірді. Осы кезде анархистер көп күш көрсетпесе де, террормен
бір орында тұрып, анархист термині террорист терминін білдірді. Европа
мен Американың барлық мемлекеттері анархистердің террорлық іс -
әрекеттерінен зардап шекті. Анархисттік қозғалыстар Оңтүстік Европаның
каталистік елдерінде (Италия, Испания, Франция) көп таралды. Себебі мұнда
анархизм революциялық ортада дамыды.
Анархистік терроризм саяси өмірде өз орнын топтаған қоғамның маргиналды
топтарына бетке ұстары болды.
XІX ғасырындағы террор, оның көрінісі орыс халқының терроры 1870 жылдары
әрекет етуші көптеген топтардың ішінен Халықтың еркі тобы бөлінді.
Террорға жұмыс істеймін, деп Дмитрий Каракозов, Александр Ульянов және
басқа да Халық еріктілері айтқан.
XІX ғасырдың аяғы XX ғасырдың басындағы террорлық іс - әрекет
құрбандары мемлекет қызметкерлері мен басқа мемлекеттердің титулдары.
Сонымен 1879 жылы испан патшасы өлтірілді, 1883 жылы герман канцлері,
1884 жылы итальян анархисы француз президенті Сануи Карноны өлтірді, 1892
жылы динамитчик тер 1000 дан жарылғыш заттар қойды. Европада және
Америкада 500 дей. 1897 жылы анархисттер императоры Елизавета
Австрийскиды қатты жаралап және испан премьер министрі Антонио Коновас
дель Кастильді өлтірді. 1900 жылы Италия патшасы Умберто өлтірілді, ал
1901 жылы АҚШ президенті Уильям Мак Кинли өлтірілді.[19]
XІX ғасырдың аяғында бірінші дүние жүзілік халықтар бірлесіп күннен
күнге өршіп келе жатқан террормен күресті күшейтті. 1898 жылы желтоқсанда
Италия үкіметінің бастамасымен Римде әлеуметтік қабатты анархисттерден
қорғау мәселесіне арналған халықаралық конференция өтті. Форум жұмысының
қорытындысы бойынша 20 мемлекет Рим конференциясының ұсынысына қол қойды,
тағы 17 ел ұсыныстарды қабыл алды. 1898 жылы 21 желтоқсанда қол қойылған
акт бір қатар әкімшілік шара, яғни заңнамалық және саяси сипаттағы.
Сәйкесінше, террорға қарсы бірлескен жұмыстық Европа мемлекеттерінің ықпалы
террорды, Россияда азайтты.
Кеңес билігіндегі алғашқы жылдары террорды контрреволюциялық қозғалыс пен
нормативті актілермен, яғни Ресейдегі 1917 жылы қазан революциясынан кейін
шығарылған саяси қылмыстар бір терминмен контрреволюция деп аталады.
Бұның кең мағынадағы анықтамасы 1922 жылы РСФСР қылмыстық кодексінде
беріледі. Мемлекеттік қылмыс санатына контрреволюциялық қылмыс және
басқару жүйесіне қарсы қылмыстар жатқызылады.
Кеңес кезінде 19261960 жылдары қылмыстық кодексі қоғам қауіпсіздігіне
қарсы қылмыстарға арналған.[20]
XX ғасырдың 50 жылдар басында Кеңес одағында саяси күрес құралы ретінде
террор шектелді. Мұнда 50 жылдарының ортасынан 80 жылдардың аяғына дейін
біздің мемлекетімізбен қоғамымыздан әлеуметтік саяси құбылыс ретінде
террор жойылды. Бірақта ереже бұзу үшін бекітіледі демекші, террорлық
сипаттамалар кей жерлерден орын алды.
50 жылдар ортасынан 80 жылдардың аяғына дейін орталық террор үлкен орын
алды. Бірақта ешқандайда оқыс оқиға шетелдік арнаны жұмыс немесе ел
ішіндегі террорлық ұйымдардың акциясы бола алмады. Осы сияқты барлық
анықталған фактілер және террор пайда болды. Шизофреник В.Ильин 1969 жылы
22 қаңтарда Л.И.Брежневті атпақ болды, Москва қалалық соты оны әрекетке
қабілетсіз деп таныды, А.Шмонов 1990 жылы 7 қарашада қызыл алаңда М.С.
Горбачевты аң қаруымен атпақ болды.
XX ғасырдың 80 жылдар ортасында Қазақстан Кеңес Республикасы болды, яғни
мемлекеттік террор әдісі қолданылмаған халықтардан басқа 1986 жылы 1718
желтоқсанындағы Алматы қаласындағы, бәріне белгілі болған бейбіт
демонстрация террор мен репрессияға әкелді. 99 адам сотталды, оның 2
өлім жазасына, 83 әр түрлі мерзімге қамалып, ІІБ органынан 1200
қызметкер жұмыстан босатылып, денсаулық сақтау және транспорт
министрлігінен 309, университеттердің 12 ректоры жұмыстарынан босатылды.
Жоғары биліктегі 122 адам қуғынға ұшырады. Репрессияға академик
У.Жолдасбеков пен Н.Надиров та ұшырады.[21]
ЦК КПСС арнайы Үкім шығарды, онда ашық түрде қандай да бір Қазақ
ұлтшылдары бар екен деліп де, жалпылай алғанда демонстрацияға басқа да
ұлттар қатысқан[22], және бұл желтоқсанның тағы бір көңіл толтырмайтын
жағдайы, әлі күнге дейін қандай да бір жағдайларға байланысты
демонстрацияға шыққан құрбандардың (өлгендердің, жараланғандардың),
статистикалық мәліметі толық емес.
Бұрыңғы Кеңес Үкіметі елдеріндегі террордың өсуіне идеологиялық, ұлттық,
әлеуметтік, психологиялық сипаттамалар алғы шарттары кешен болып жиналды.
Бұлардың қатарына СССР-дің құрауын, оның құқық қорғау органдарының жүйесін,
биліктің ақсауы, әлеуметтік - экономиканың дағдарысы, халық деңгейінің
бірден төмендеуі (бір кезде байлар қатарының көбеюі) және жұмыссыздардың
қорқынышы, қоғамдық қатынас пен құрылым жүйесінің тұрақты болмауы,
қылмыстың бірден өсуінен көрінді.
Соңғы кездерде осы әлеуметтік феноменнің қоғамға қаупі апатты түрде өсті.
Бүгінде террор кез – келген үкіметтің ішкі және сыртқы саясатында
кездесетін ауқымды фактор болып табылады.
Америка азаматтарына қарсы террорлық іс - әрекет АҚШ авиациясының Ливияны
бомбалауға әкелді, Иранға қарсы экономикалық санкцияға әкелді. Испаниядағы
ЭТА басқа ұйымының терроры жүйелі түрде саяси дағдарысқа жол ашты.
Қиыр Шығыста террорлық мәселе діни фактормен байланысты болғандықтан, қиын.
Террор қиыр шығыстағы қақтығыс жолындағы басты кедергі деп қарастырады.
Кения мен Танзаниядағы Америка елшіліктеріндегі жарылыстар, соңғы қайғылы
жағдай АҚШ 2001 жылы 11 қыркүйекте кінәсіз, қанша адамдардың өліміне
әкелді, бұл Ауғаныстан мен Иракта үлкен масштабты әскери әрекетті жүргізуге
әкелді.
ТМД елдерінің азаматтары террор туралы естігендері ғана емес, Солтүстік
Кавказ, Тәжікстан, Армения және соңғысы Москва мен Ташкентте болған
жарылыстар дәлел болды.
1997 жылы 16 желтоқсандағы 52164 БҰҰ Бас Ассамблеясындағы резолюцияда
террормен күрес үшін халықаралық конвенция қабылдады. Ол 1998 жылы 12
қаңтарда барлық мемлекеттерге қол қоюға ашылды және 2002 жылы Қазақстан
Республикасында ратифицирленді.
Конвенцияға сәйкес оған қол қойған кез келген мемлекет осы конвенцияға
тіркеліп жазылған қылмыстық әрекеттер ұлттық заңнамаға сәйкес қылмыстық іс
ретінде танылады және ешқандай да саяси, философиялық, деологиялық,
этникалық, діни немесе т.б. қандай да бір пікір бойынша өзгеруге тиіс емес.
Қазақстанда террор түсінігі қылмыстық кодекстің 233 бабы қоғамдық
қауіпсіздікке және қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстар тақырыбымен ерікті
түрдегі қылмыс құрамы ретінде жазылған.
Қазақстан Республикасының Президенті, Қазақстан Республикасының Үкіметі,
елдің құқық қорғау органдары мен заңнамалық террормен күресу көкейтесті
тапсырма ретінде қарастырып, ұлттық қауіпсіздік, қоғам мен мемлекеттің
тұрақтылығы, азаматтарының мемлекеттік билік және басқару органдарына деген
сенімділігі қарастырылады.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың
Қазақстан халқына жолдауында мемлекеттік саясаттың алдыңғы қатарлы
бағытының бірі Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігіне ерекше мән
беру, яғни ол халықаралық террор мен діни экстремизм жағынан қауіп
төндіруші объект бола алады.
Біздің еліміздің жаһандық дағдарыстың пайда болуына байланысты террормен
күресудің алғашқы құқықтық базасы болып Қазақстан Республикасының
Террормен күрес туралы Заңы табылды. (1999 жылдың 13 шілдесіндегі № 416-
1). Сонымен қатар құқықтық базаға Минскіде 1999 жылы 4 шілдеде қабылданған
2000 жылы 23 қарашада күшіне енген Тәуелсіз мемлекеттер Достастығының
қатысушы – мемлекеттерінің террормен күресу бойынша ынтымақтастығы туралы
келісім – шарт ратификациясы туралы 1996 жылы 18 шілдедегі экспортты
бақылау туралы 2000 жылдың 9 қарашадағы, Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан
және Өзбекстан Республикалары арасындағы террормен, саяси және діни
экстремизммен, трансұлттық ұйымдасқан қылмыспен және қауіпсіздіктің
тұрақтылығына қауіп төндіретін басқа да қылмыспен күресу бойынша келісім –
шарт ратификациясы туралы, 1998 жылдың 29 маусымындағы Қазақстан
Республикасының зұлмат қылмысының алдын алу және алатын жазасы туралы
конвенцияға қосылуы туралы Заңы, Қазақстан Республикасының қылмыстық
кодексіне террорды насихаттау мен террорлық іс - әрекетке жария түрде
шақыру үшін (ҚР ҚК 322-1б), террорлық топты құру, басқару және қатысу үшін
(ҚР ҚК 322-1б), қылмыстық жауапкершілікті қарастыратын жаңа қылмыстық –
құқықтық нормаларды енгізуге ықпал еткен 2002 жылғы 1 ақпандағы Террормен
күресу мәселесі бойынша кейбір заң актілеріне қосымшалар мен өзгертулерді
енгізу туралы Заңдары да кірді.
Террормен мемлекеттік қызмет субъектілерінің күресу бағыттары, заңды күші
бар Қазақстан Республикасының мынадай жарлықтарына Қазақстан
Республикасының ұлттық қауіпсіздік органы 1995 жылы 2 желтоқсанның № 2710;
Террор мен экстремизмнің пайда болуын алдын ала ескерту шаралары 2000 жылы
10 қаңтар № 332 қол қойылды. Сонымен қатар Қазақстан Республикасы
Үкіметінің мынадай Үкімдері Қаруланған шиленістерден жәбірленушілерді
қорғаудың бастапқы шараларын ратификациялық келісімге келтіру 1994 жылы 14
шілдеден № 135 – X ІІІ.[23]
Қазақстан Республикасы Үкіметімен Федеративті Германия Республикасы
арасындағы, террор және т.б. қауіпті қылмыс түрлерімен, ұйымдасқан
қылмыспен бірлесе жұмыс істеп күресу 1997 жылдың 4 сәуіріндегі № 476,
Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Венгрия Республикасы үкіметімен,
бірлесе отырып ұйымдасқан қылмыс, террор, есірткі мен психотроптарды
айналымға әкеліп, заңсыз жұмыс істеумен күрес жүргізу. 1997 жылдың 24
сәуіріндегі № 652; Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Чешск
Республикасы Үкіметімен ұйымдасқан қылмысқа қарсы, есірткі, психотропты
заттарды тарату, террор және қылмыстың басқа да қауіпті түрлерімен күрес
жүргізуге келісімге келді 1999 жылдың 30 маусымдағы № 895;
Қазақстан Республикасы мен Ислам Үкіметінің Иран Республткасымен бірлесе
отырып ұйымдасқан қылмыс пен террорға қарсы күрес 1999 жылдың 15
желтоқсаны № 1924; Қазақстан Республикасы мен Литва Республикасының
үкіметімен бірлесе отырып ұйымдасқан қылмыс, есірткі және психотропты
заттарды заңсыз айналымға әкелу, террор және т.б. қылмыс түрлерімен күрес
жүргізу 2000 жылдың 19 қазандағы № 1563;
Осындай бірлескен жұмыстардың нәтижесінде Қазақстан Республикасының Ұлттық
Қауіпсіздік Комитетінің төрағасы, сонымен қатар Қазақстан Республикасының
бас прокуроры 2001 жылдың 18 мамырдағы № 75, Қазақстан Республикасының
Ішкі Істер Министрлігінің 2001 жылдың 18 мамырдағы № 392, Қазақстан
Республикасының шет ел істері Министрлігінің 2001 жылдың 18 мамырдағы №
205, Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау Министрлігінің № 692,
Қазақстан Республикасының транспорт және коммуникация Министрлігінің № 307-
l.
2001 жылдың 18 мамырдағы № 65 бірлескен бұйрыққа қол қойды.
Бүгінгі күнде, Қазақстанда жалпы мемлекеттік жүйе ұйымдасқан саяси, алдын
алу және тәрбиелік сипаттағы; құқықтық (қылмыстық, құқықтық, қылмыстық іс
жүргізу және сол сияқты) және ведомстволық шараларды қамтитын террормен
күресуді қалыптастыруда.
АҚШ, Европа және Ресеймен Өзбекстандағы жағдайлар, террордың
мамандандырылғанын көрсетіп, дәлелдеп отыр. Оның ең басты бір ерекшелігі,
ерекше құрылымы террор бүгінгі күнде адамдарға қарсы аса қатігездікпен
қазіргі таңдағы әскери және ақпараттық технологияларды қолданады.
Террордың дамуындағы тарихы аспектілер анализі, осы мәселені зерттеген
танымал оқымыстылардың пікірсайысы мен ойлары бүгінгі күнгі террор ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz