Қысқа мерзімді активтер есебінің теориялық сұрақтарын және нақтылығын жоғарылатуға ұсыныстар беру

Кiрiспе

Қазiргi нарықтық экономикаға түбегейлi көшу кезеңiнде бухгалтерлiк есепке жүктелетiн мiндеттер қай кездегiден болмасын күрделi, ауқымды болып отыр. Өйткенi қазiргi қоғамдық дамудың жаңа кезеңiнде өндiрiс құрал-жабдықтарының мемлекеттiк меншiктен ұжымдық және жеке меншiктерге ауысуы кең етек алуда. Осыан орай қазiргi кезде мемлекет, субъектi және жеке тұлғалар арасындаы экономикалық және қоамдық қарым-қатынастар саясаты жаңа си-пат алып отыр. Бұл бойынша елiмiздегi халық шаруашылыының қай саласындаы субъектiлер болмасын олардың өндiрiстiк және қаржылық iс-әрекетi өз шыындарын өзi өтеу, өзiн-өзi қаржыландыру прин-циптерiне негiзделуi тиiс.

Нарық қатынастары жадайында шаруашылық жүргiзушi субъектiлерде бухгалтерлiк есептiң маңызы ерекше зор. Шаруашылық субъектiлерiнде бухгалтерлiк есеп жұмысы «Бухгалтерлiк есеп туралы», «Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жасалған бухгалтерлiк есеп стандарты мен қаржы шаруашылық қызметi бухгалтерлiк есебiнiң бас шоттар жоспарына сай бекiтiлген ортақ принциптерi мен ережелерi және Қазақстан Республикасы Қаржы және Кiрiс министрлiктерiнiң бухгалтерлiк есеп жөнiнде шығарған нұсқаулары мен ережелерi, сондай-ақ ұсыныстары негiзiнде ұйымдастырылады. Қазiргi кезде елiмiзде қолданылып жүрген бухгалтерлiк есеп жүйесi халықаралық бухгалтерлiк есеп стандартына барынша жақындатылған.

Бухгалтерлiк есеп және есеп беру мәлiметтерi шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң және олардың құрылымдық бөлiмшелердiң қызметiн жедел басқару үшiн, экономикалық жоспарлар жасап, оның орындалуын бақылау үшiн қолданылады.

Өндiрiс процесi еңбек заттары және еңбек құрал-жабдықтары болып бөлiнетiн өндiрiс құрал-жабдықтарының қатысуымен жүзеге асырылады.

Негiзгi құралдардың кәсiпорын қызметiн үздiксiз ұдайы жүргiзуге қосатын үлесi көп, сондықтанда олардың жағдайын қарастыру, есебiн жүргiзу, пайдалануына талдау жүргiзу әрдайым қажет. Бұл тақырыптың өзектiлiгi осымен айқындалады.

Нарықтық экономикаға тән қызмет ресурстардың оның ішінде материалдық, еңбек, қаржы және ақша ресурстарының икемділігі әрбір басталған нәтижелі іс бастауға жұмсалған қаржылардың тек қана өз-өзін ақтаумен қатар іс егесіне пайда әкелетіндігіне сондықтанда нарықтық экономика тұсында әрбір бизнес иесі ұсыныс пен сұраныс, баға және рентабельдік нормасы жөнінде жан-жақты забардар болуы қажет, сонымен қатар қазіргі заманға нарықтық экономикалық тұсында меншік түріне қарамай өзінің жұмысын тиімді және дер кезіндегі нарықтық экономикадағы өзгерістерге сәйкес іс-әрекеттер жасау үшін бухгалтерлік есеп ауадай қажет.

Қазақстан Республикасының қазіргі кездегі дамуы бухгалтерлік есеп жүйесін реформалаумен сипатталады. Елдегі нарықтық қатынастар дамуының стратегиялық бағыты есеп пен есептік ақпараттық сапасына айрықша талаптар қояды. Сондықтан қазіргі кезде бухгалтерлік есеп шаруашылық жүргізуші субъектілерінде ерекше маңызды орынға ие. Ол «Бухгалтерлік есеп» туралы, «Салық және бюджетке төленетін басқа да төлемдер» туралы, Қазақстан Республикасының стандартында, субъектілердің қаржы-шаруашылық қызметі бухгалтерлік есебінің типтік шоттар тізбегінде бекітілген ортақ принциптер мен ережелер, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есепке алу жөніндегі Ұлттық комиссиясының бухгалтерлік есепке алу жөніндегі шығарған нұсқаулары, ережелері мен ұсыныстары негізінде ұйымдастырылады. Оның үстіне Республикада қолданылып жүрген бухгалтерлік есепке алу жүйесі халықаралық бухгалтерлік есеп стандартына барынша жақындатылған.

Қаржы айналысқа түсіп, түптің түбінде өнімдермен көрсетілген қызметтерге айналады. Қаржы ресурстары аса жоғарғы шешуші роль атқарады.

Бүгінгі күнде актуалды мәселе кәсіпорындар мен ұйымдар үшін қаржылық есептің халықаралық стандартының талаптарына сәйкес Халықаралық қаржылық қорытынды стандарттарын (ҚЕХС) жалпы принциптерін пайдалана отырып әдістемелік және теоретикалық негізі және басқару шешімдерді қабылдау мақсатымен шаруашылық жүргізу ерекшеліктеріне байланысты қаржы есебінің механизмін құрастыру болып табылады.

Бухгалтерлік есепте ағымдағы активтердің есебі маңызды орынға ие, себебі өндіріс процесі еңбек құралдарының қатысуымен орындалады, барлық есептесу операциялары ақша қаражатымен байланысты. Ақшалай есептесулер өндірістің үздіксіздігін қамтамасыз ететін маңызды фактор болып табылады және табысты қамтиды. Есептесулерді ұйымдастыру кезінде кәсіпорынның түрлі міндеттемелері және дебиторлық қарыздар пайда болдаы. Сондықтан ағымдағы активтердің есебі мен талдауын ұйымдастыруды зерттеу ерекше өзектілікке ие болады.

Дипломдық жұмыстың мақсаты қысқа мерзімді активтер есебінің теориялық сұрақтарын және нақтылығын жоғарылатуға ұсыныстар беру, көрсеткіштерін тиімді пайдалануына талдау жүргізу.

Қойылған мақсатқа сәйкес қаралатын мәселелер келесідей:

• қолданыстағы қысқа мерзімді активтер есебінің жүйесін зерттеп оны нарық экономика талаптарына сәйкестендіріп дамыту;
• ағымдағы активтер есебінің тәжірибесін зерттеп оны дамыту ұсыныстарын беру;
• қысқа мерзімді активтерді пайдалану жөніндегі ақпараттың жеделдігі мен талдамалылығын жоғарылату ұсыныстарын орындау;
• кәсіпорынның қаржылық жағдайына және төлем қабілетіне талдау жүргізу;

Зерттеу объектісі ретінде қаржылық есеп беру және аудиттің халықаралық стандарттарын енгізу жағадайында қысқа мерзімді активтерінің есебі мен талдауын ұйымдастыру.

Зерттеу мәліметі ретінде «Кнауф Гипс Тараз» ЖШС мәліметтерін қолдана отырып, ағымдағы қаржы-шаруашылық қызметін талдау мен жетілдіру, салықты дұрыс есептеп, мерзімінде уақтылы бюджетке төлеп беру көзделген және салықтар бойынша есеп-тесудің талдауы мен кәсіпорынның қаржы жағдайына баға беру қарастырылады.

Зерттеу нәтижесі дипломдық жұмыстың зерттеудегі біртұтас ұсыныстары және кепілдемелері оперативтік шешімдерін дайындау және өткізу жайында байланыс желісінің барлық дәрежелерінде басқару қызметкерлерге, бас бухгалтер және қаржыгерлер үшін тәжірибелік қызығушылығын білдіреді.

Теориялық және әдістемелік зерттеу негізі. Зертттеу барысында жұмыстың негізгі тұжырымдарын дәлелдеу құралы ретінде келесі ғылыми зерттеу әдістері алынды: ғылыми абстракция әдісі; талдау және синтез әдістері; индукция және дедукцияға байланысты себеп-салдар әдісі; салыстыру және модельдеу әдісі. Автордың көзқарасын дәлелдеу үшін әлеуметтік зерртеулерді түсіндіру үшін статистикалық әдістердің элементтері қолданды. Тәжірибе негізінде жинақталған зерртеулер қорытындылары, есеп беру қиыншылықтарын шешу үшін жасалған ұсыныстарда пайдаланды.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Ақпараттың бұрмалалануын төмендету мақсатында, БЕХС және ХАС сәйкес бюджетпен есептесудің есеп тиімділігін арттыру үшін теореялық және әдістемелік нұскаулар кешенін ұсыну.

Зерттеуден алынған нәтижелердің тәжірибелік маңызы. Зерттеуден алынған нәтижелердің тәжірибелік мәні оның негізгі тұжырымы, нәтижелері және ұсыныстары қорларды есептеу бойынша кеңінен қолдануға бағытталған

1. Бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың қазіргі кездегі жағдайы және кәсіпорынның шаруашылық қызметінің тиімділігін талдау

1. 1 Бәсекеге қабілеттік жағдайында өндірісті ұйымдастыру және оның келешектегі даму жолдары

«Кнауф Гипс Тараз» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі 2005 жылдан бері жұмыс істеуде.

2005 жылдан бастап «Кнауф Гипс Тараз» ЖШС негізгі шаруашылық қызметі гипсокартон шығару.

«Кнауф Гипс Тараз» ЖШС екі түрлі гипсо тастарын өндіреді, 3 сорт құрамында 80 %-дық гипс және 4 сорт құрамында 70 %-дық гипс бар.

«Кнауф Гипс Тараз» ЖШС өндірістік аумағы - 30 шаршы метр. Қызметкерлер саны - 529 адам. Мекен-жайы : 080013 Тараз қаласы, Абай даңғылы, 98.

Кез-келген уақытта, кез-келген елде бухгалтерлік есеп маңыздылығымен оның кәсіпорнынның соңғы нәтижесіне тигізетін септігі даусыз. Қазіргі экономиканың шарықтап дамуымен қатар жалпы әлемдегі жаһандау процесінің кезінде бухгалтерлік есеп пен аудиттің шешім қабылдауда, экономикалық жоспар әзірлегенде, жалпы бизнесті қадағалағанда маңызы тіптім артып отыр. Сондықтан кез-келген кәсіпорын өзіндегі есеп-қисапқа үлкен мән беріп отыр.

«Кнауф Гипс Тараз» ЖШС Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес заңды тұлға болып табылады. Серіктестіктің жалғыз қатысушысы ретінде Инамжанов Салижан болып, оған жарғылық капиталдың 100 пайыздық үлесі тиісті.

Серіктестік жеке атауымен қоса өз мөрі, жеке бухгалтерлік есебі мен қаржылық есебі бар.

Кәсіпорынның негізгі мақсаты таза пайда табу.

«Кнауф Гипс Тараз» ЖШС атқарушы орган - директор, яғни жеке меншік иесі. Серіктестіктің есеп саясаты Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру» заңына (28 ақпан 2007 жылғы) сәйкес жасалған. Сонымен қоса есеп саясатын жасау кезінде бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттары -»IAS», «IFRS» және басқа да нормативтік актілерге арқа сүйенді.

«Кнауф Гипс Тараз» ЖШС бухгалтердік есебін жүргізу тәсілін ХҚЕС-да ұсынған әдісті қолданып отыр. Жалпы кәсіпорын қаржылық және басқару есебінде жаңа инновациялық әдістерді қолдануда. Олар меншікті капитал есебінде, негізгі қүралдар есебінде, инвестициялар есебінде, ақша-қаражаттар есебінде, қорлар есебінде және т. с. с. нақтылық, уақыттылық, шындыққа сай келу принциптерін қолдануда. Ал салық есебіне келгенде жариялылық принципін қолдануда. Кәсіпорын тиімділігін жоғарлату мақсатында орынсыз шығындарды азайтып, еңбек өнімділігін еңбек уақыттың дұрыс пайдадану арқылы арттыруға жағдай жасап отыр. Жалпы кәсіпорында бухгалтерлік есеп, басқару жүйесі және жұмысшылар бір жақсы дамыған, функционалды жүйе ретінде 1 суретке сәйкес жұмыс жасап жатыр.

Материал бухгалтері

Сурет 1. «Кнауф Гипс Тараз» ЖШС бухгалтериясының құрлымы

Бухгалтердің алдында тұрған тапсырмалар:

1. Бухгалтер алғашқы құжаттар мен журнал ордерлерді, ведомосттарды тапсырып жазған кезде қате жазбау керек және түзетулер болмау керек;
2. Бухгалтерлік есептеу жұмыстарында қаржы шығындарын дұрыстап есептеп, ұрлық жұмыстарына жол бермеу керек және жұмысты әділетті атқару керек;
3. Алғашқы қабылдау құжаттары мен шығын құжаттарын дұрыстап жазу керек;
4. Алғашқы құжаттар арқылы ведомосттар мен журнал ордерлерді уақытысында толтыру керек;
5. Негізгі құралдарды дұрыстап бағалап, уақытысында кәсіпорынға қабылдау керек;
6. Жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек ақысын дұрыстап есепте керек;
7. Негізгі өндіріске, көмекші өндіріске жұмсалған қаржыларды және өнімнің өзіндік құнын дұрыстап есептеу керек;
8. Бюджетке аударылатын салықтарды дұрыстап есептеу керек;
9. Материалдық заттарды дайындауға бөлінген қаржыларды тиімді пайдалану керек;
10. Дайын өнімдерді, тауарларды сатудан түскен кіріс қаржыларын дұрыстап есептеу керек;
11. Айдың соңында, тоқсан соңында және жыл соңында қаржы ақпараттарын уақытысында жазу керек.

1. 2 Кәсіпорын ресурстарының интенсивті және тиімді пайдалануын талдау және оларды бағалау

Кәсіпорынның қаржылық жағдайы - бұл оның қаржы бәсекелестік қабілеттілігінің сипаттамасы, қаржы ресурстары мен капиталды пайдалану, мемлекет алдында және басқа да кәсіпорынның алдында өз міндеттерін орындау. Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізу мен өзінің кредиторлық қарыздарын уақытылы өтеу үшін қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуін көрсетеді.

Қаржылық тұрақтылық - бұл әрдайым төлем қабілеттілігін кепілдендіретін кәсіпорынның белгілі бір шоттар жағдайы. Кәсіпорында тұрақты қалыптасқан табыстың шығыннан артуын - қаржылық тұрақтылық деп атайды. Ол ақша қаражаттарын еркін пайдаланып, оларды тиімді қолдану арқылы өндіру мен өнімді өткізу процесінің үздіксіздігін қамтамасыз ететін, сондай-ақ кәсіпорынды кеңейтуге және жаңартуға қажетті шығындарын қаржыландыратын, кәсіпорынның қаржы ресурстық жағдайын сипаттайды. Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының негізгі бөлігі болып табылады. Сондықтан да қаржылық тұрақтылық барлық өндіріс - шаруашылық қызметі процесінде қалыптасады және кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының негізгі бөлігі болып табылады. Ал, кәсіпорынның жалпы қаржылық тұрақтылығы, ол ең алдымен әрдайым табыстың шығыннан артуын қамтамасыз ететін ақша ағымының қозғалысын көрсетеді. Нарық жағдайда ол ең бірінші өнімді өткізуден түсетін табыстың тұрақтылығын талап етеді және оның мөлшері мемлекетпен, жабдықтаушылармен, несие берушілермен, жұмысшылармен және тағы басқалармен есеп айырысу үшін жеткілікті дәрежеде болуы тиіс. Сонымен қатар кәсіпорынның одан әрі дамуы үшін барлық есеп айырысулар мен барлық кредиторлық қарыздарды орындағаннан кейін, осы кәсіпорында өндірісті дамытуға, оның материалдық-техникалық базасын жаңартуға және әлеуметтік жағдайды жақсартуға және басқаларға мүмкіндік беретіндей дәрежеде табыс алуы қажет.

Кәсіпорын қызметін басқару үшін экономикалық көрсеткіштер жүйесін пайдаланады, ол бойынша өз жұмысын жоспарлайды, есеп пен есеп беруді ұйымдастырады, баға және жұмысқа ынталандыру жүзеге асырылады. Бұл жүйе өзінше өзара бір-бірімен байланысты көрсеткіштер жиынтығын құрайды. Экономикалық көрсеткіштер өзінің қалыптасу жағдайына байланысты жоспарлы және есепті болып бөлінеді. Есепті көрсеткіштер бұл белгілі кезеңдегі нақты жеткен көрсеткіштерді қамтып көрсетеді. Міне сондықтан бухгалтерлік есепті ұйымдастыруда экономикалық көрсеткіштер жүйесін барынша белгілеуді қамтамасыз ету қажет. Оған шаруашылық процестері мен көрсеткіштер, кәсіпорын қорларының жағдайы, жоспарлы тапсырманың орындалу ақпараты көрсетілуі қажет. Бухгалтерлік есеп көрсеткіштер жүйесінің мүлтіксіз шарты кәсіпорын басқаруда шешім қабылдауға ақпараттармен барынша қамтамасыз ету болып табылады.

Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі - қаржылық есеп беру болып табылады. Олар: «Баланс»; «Кірістер мен шығыстар туралы есеп»; «Ақша қаражаттары туралы есеп»; «Меншікті капиталдың қозғалысы туралы есеп»; есеп саясаты және түсіндірме жазбадан тұрады. Есеп беру пайдаланушыны қажетті ақпаратпен қамтамасыз етеді. Қаржылық есеп берудің құрамдық бөліктері өзара байланысты, оларды бір-бірінен бөліп қарау мүмкін емес.

Өнімді өткізуден және қызмет көрсетуден түскен табыстың өзгеруіне келесідей факторлар әсер етеді:

1. Кәсіпорынды еңбек ресурстарымен қамтамасыз ету және тиімді пайдалану;
2. Кәсіпорынды негізгі құралдармен қамтамасыз ету және тиімді пайдалану;
3. Кәсіпорынды материалдық ресурстармен қамтамасыз те ужәне тиімді пайдалану (1. 1 кесте) .

Кесте 1. 1

2008-2009 ж. ж. «Кнауф Гипс Тараз» ЖШС қаржы нәтижесінің қалыптасуын талдау

1. 1 кесте мәліметтері бойынша «Кнауф Гипс Тараз» ЖШС негізгі қызметінің көрсеткіштеріне талдау жасаймыз. Дайын өнімді өткізуден табыс 2009 жыл 48666, 0 мың теңге болып, өткен жылдан 7746, 0 мың. тг. өскен, немесе 18, 9% өскен. Өнімнің өзіндік қүны 57, 8% төмендеген, соның нәтижесінде жалпы табыс 27179, 0 мың теңгеге өсіп отыр. Ал салықтан кейінгі таза табыс 2802, 0 мың теңге құрап, өткен жылдан 2335, 0 мың теңге өсті. Қор қайтарымы 1, 8-2, 1 теңге аралығында. Қызметкерлердің орта жылдық еңбекақысы 647200, 0 теңге болып (2009 жылы) 188600, 0 мың теңге өскен, ол орташа айлық 53936, 0 мың теңге құрап өткен жылдан 15721, 0 мың теңге өскен, яғни 41, 1%-ға

Жалпы «Кнауф Гипс Тараз» ЖШС 2008-2009 ж. ж. қызметке оң нәтижелі баға беруге болады.

Материалдық ресурстардың тиімді пайдалануын 1. 2 кесте мәліметтері бойынша талдаймыз

Кесте 1. 2

«Кнауф Гипс Тараз» ЖШС материалдық ресурстарының көрсеткіштері 2008-2009 жж.

1. 2 кесте мәліметі бойынша материал қайтарымы 2008 жылы 29, 93 тг құраған (40920/1710), ал 2009 жылы 26, 64 тг құрап, өткен жылдан 3, 29 тг төмендеген; оған әсер еткен фактор жалпы материал шығынының өткен жылға қарағанда 117 мың тг өсуі.

Материал сыйымдылығының төмендеуі материал ресурстарының тиімді пайдалануын көрсетеді, ол өткен жылмен салыстырғанда 0, 004 тг төмендеді.

Аталған екі фактродың нәтижесінде 2009 жылы өткен жылдан кірісті 7746, 0 мың тг артық алуға әсерін тигізді.

Төмендегі кестелердің 1. 3 мәліметі бойынша еңбекақы қорының пайдалану көрсеткіштерін талдаймыз.

Кесте 1. 3

2008-2009 жж. «Кнауф Гипс Тараз» ЖШС еңбекақы қорының құрамы мен құрылымы

1. 3 кесте мәліметі бойынша қызметкерлердің орташа тізімдік саны 2009 жылы 2 адамға кеміген. Ал қызметкерлердің орташа жылдық еңбекақысы 2009ж. өткен жылдан 188, 6 мың тг өскен (647, 2 - 458, 6), яғни +41, 1 % (647, 2\458, 6*100) . Орташа айлық еңбекақысы 2009 жылы 53936, 0 тг құрап, өткен жылдан 15721, 0 тг өскен. Жалпы еңбек көрсеткіштерінің «Кнауф Гипс Тараз» ЖШС тиімділігін байқаймыз.

1. 5 кестеде «Кнауф Гипс Тараз» ЖШС 2008-2009 жж. негізгі құралдардың тиімді пайдалануына баға беру мәліметтерін талдаймыз.

Кесте 1. 5

2008-2009 жж. «Кнауф Гипс Тараз» ЖШС негізгі құралдарын тиімді пайдалану мәліметтері

1. 5 кесте мәліметі бойынша 2009 жылы негізгі құралдардың құны өткен жылдан 7746, 0 мың тг. өскен. Қор қайтарымы 2009 жылы 2, 1 тг. құрып, өткен жылдан 0, 3 тг. өскен.

Қор сиымдылығы ол қайтарымына кері көрсеткіш. Ол негізгі құралдардың бір тенге өндірілген өнімге қаншадан айналатынын көрсетеді. Ол 2008 жылы 0, 538 тг. болса (22043, 0/40920, 0), ал 2009ж. 0, 471 тг. құрап, өткен жылдан 0, 067 тг. кеміген.

Сонымен, негізгі құралдардың сомасының өсуі және қор қайтарымының өсуі өнімді өткізуден табысты, өткен жылға қарағанда 7746, 0 мың тг. артық алуына оң нәтижесін тигізді.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс