Көркемдік дәстүр жалғастығы
1«Шу дастаны»
2 Шу батыр
3 «Оғыз қаған» дастаны
2 Шу батыр
3 «Оғыз қаған» дастаны
«Шу дастаны» – қазіргі түркі тілдес халықтардың арғы тегі саналатын, көне тарихқа біздің заманымыздан бұрынғы ежелгі дәуірлерден мәлім сақтардың шежіресін аңызға айналған тарихи деректер бойынша жыр еткен ерлік эпосы. М. Қашқаридің «Диуани лұғат ат-түрік» атты еңбегінде Шу батыр біздің заманымыздан бұрынғы VI ғасырда өмір сүрген сақ билеушілерінің бірі екені айтылады.
Ежелгі түркі ауыз әдебиетін зерттеуші ғалымдардың пікірі бойынша, «Шу» дастаны қадым заманда, сақтар дәуірінде-ақ өмірге келген жыр. Белгілі түрік ғалымы Н.С.Банарлы «Түрік әдебиетінің тарихы» атты зерттеуінде «Шу» дастаны бізге Қытай көне жазбалары арқылы жеткен мәліметтер бойынша, сақтар өз мемлекетінің ұлан-ғайыр бір аймағын Шу өлкесі деген екен.
Аса даңқты түрік билеушісі, есімі кезінде әлемге мәшһүр болған дарынды қолбасшы Шу батыр сақтар мемлекеттік бірлестігіне қарасты Шу аймағында өмір сүргені белгілі. Ал сақтар қазіргі Орта Азия, Қазақстан, Шығыс Түркістан, Алтай өңірін біздіі жыл санауымыздан бұрынғы дәуірлерде мекен еткен тайпалардың бірі. Иран тарихшылары сақтарды үш топқа бөліп қарастырады. Солардың ішінде, Арал теңізі төңірегін, Қаратау мен Жетісу жерін, Яксарт (Сырдария) пен Оксус (Амудария) өзендеріне дейінгі аймақты мекен еткен сақтарды кезінде парсылар өз тілінде «Тьяй-парадарая» (яғни теңіздің арғы жағындағылар) деп атаған.
«Шу» батыр дастанында алдымен оқи болып отырған осы өңірдің көз тартатын ғажайып табиғат көріністері, бау-бақшалы егістік алқаптар, жыландай бұралаңдап ағатын өзендер мен айдынында аққу құстар қиқу салған көлдер, өзенен бойында қалың болып өскен құрақ-қамыстар суреттеледі. Байырғы Баласағұн шаһарының маңында жас әмірші Шу батыр жаңадан салдырған Шу қала-қамалының сәулеті жайында айтылады. Содай ақ дастанда биік биік тау штқалдары мен кең жазық дала ойнақ салып жүгірген сансыз көп арқар, бөкен, елік, таутеке, марал, барыс, аю, бөрі, арыстан сияқты аңдар көрініс тапқан. (К.Әкішеш, Г.Қошаев «Іле қзені алқабындағы сақтар мен үйсіндердің ежелгі мәдениеті»).
Ежелгі түркі ауыз әдебиетін зерттеуші ғалымдардың пікірі бойынша, «Шу» дастаны қадым заманда, сақтар дәуірінде-ақ өмірге келген жыр. Белгілі түрік ғалымы Н.С.Банарлы «Түрік әдебиетінің тарихы» атты зерттеуінде «Шу» дастаны бізге Қытай көне жазбалары арқылы жеткен мәліметтер бойынша, сақтар өз мемлекетінің ұлан-ғайыр бір аймағын Шу өлкесі деген екен.
Аса даңқты түрік билеушісі, есімі кезінде әлемге мәшһүр болған дарынды қолбасшы Шу батыр сақтар мемлекеттік бірлестігіне қарасты Шу аймағында өмір сүргені белгілі. Ал сақтар қазіргі Орта Азия, Қазақстан, Шығыс Түркістан, Алтай өңірін біздіі жыл санауымыздан бұрынғы дәуірлерде мекен еткен тайпалардың бірі. Иран тарихшылары сақтарды үш топқа бөліп қарастырады. Солардың ішінде, Арал теңізі төңірегін, Қаратау мен Жетісу жерін, Яксарт (Сырдария) пен Оксус (Амудария) өзендеріне дейінгі аймақты мекен еткен сақтарды кезінде парсылар өз тілінде «Тьяй-парадарая» (яғни теңіздің арғы жағындағылар) деп атаған.
«Шу» батыр дастанында алдымен оқи болып отырған осы өңірдің көз тартатын ғажайып табиғат көріністері, бау-бақшалы егістік алқаптар, жыландай бұралаңдап ағатын өзендер мен айдынында аққу құстар қиқу салған көлдер, өзенен бойында қалың болып өскен құрақ-қамыстар суреттеледі. Байырғы Баласағұн шаһарының маңында жас әмірші Шу батыр жаңадан салдырған Шу қала-қамалының сәулеті жайында айтылады. Содай ақ дастанда биік биік тау штқалдары мен кең жазық дала ойнақ салып жүгірген сансыз көп арқар, бөкен, елік, таутеке, марал, барыс, аю, бөрі, арыстан сияқты аңдар көрініс тапқан. (К.Әкішеш, Г.Қошаев «Іле қзені алқабындағы сақтар мен үйсіндердің ежелгі мәдениеті»).
Көркемдік дәстүр жалғастығы
Шу дастаны – қазіргі түркі тілдес халықтардың арғы тегі
саналатын, көне тарихқа біздің заманымыздан бұрынғы ежелгі дәуірлерден
мәлім сақтардың шежіресін аңызға айналған тарихи деректер бойынша жыр еткен
ерлік эпосы. М. Қашқаридің Диуани лұғат ат-түрік атты еңбегінде Шу
батыр біздің заманымыздан бұрынғы VI ғасырда өмір сүрген сақ билеушілерінің
бірі екені айтылады.
Ежелгі түркі ауыз әдебиетін зерттеуші ғалымдардың пікірі бойынша,
Шу дастаны қадым заманда, сақтар дәуірінде-ақ өмірге келген жыр.
Белгілі түрік ғалымы Н.С.Банарлы Түрік әдебиетінің тарихы атты
зерттеуінде Шу дастаны бізге Қытай көне жазбалары арқылы жеткен
мәліметтер бойынша, сақтар өз мемлекетінің ұлан-ғайыр бір аймағын Шу
өлкесі деген екен.
Аса даңқты түрік билеушісі, есімі кезінде әлемге мәшһүр болған
дарынды қолбасшы Шу батыр сақтар мемлекеттік бірлестігіне қарасты Шу
аймағында өмір сүргені белгілі. Ал сақтар қазіргі Орта Азия, Қазақстан,
Шығыс Түркістан, Алтай өңірін біздіі жыл санауымыздан бұрынғы дәуірлерде
мекен еткен тайпалардың бірі. Иран тарихшылары сақтарды үш топқа бөліп
қарастырады. Солардың ішінде, Арал теңізі төңірегін, Қаратау мен Жетісу
жерін, Яксарт (Сырдария) пен Оксус (Амудария) өзендеріне дейінгі аймақты
мекен еткен сақтарды кезінде парсылар өз тілінде Тьяй-парадарая (яғни
теңіздің арғы жағындағылар) деп атаған.
Шу батыр дастанында алдымен оқи болып отырған осы өңірдің көз
тартатын ғажайып табиғат көріністері, бау-бақшалы егістік алқаптар,
жыландай бұралаңдап ағатын өзендер мен айдынында аққу құстар қиқу салған
көлдер, өзенен бойында қалың болып өскен құрақ-қамыстар суреттеледі.
Байырғы Баласағұн шаһарының маңында жас әмірші Шу батыр жаңадан салдырған
Шу қала-қамалының сәулеті жайында айтылады. Содай ақ дастанда биік биік
тау штқалдары мен кең жазық дала ойнақ салып жүгірген сансыз көп арқар,
бөкен, елік, таутеке, марал, барыс, аю, бөрі, арыстан сияқты аңдар көрініс
тапқан. (К.Әкішеш, Г.Қошаев Іле қзені алқабындағы сақтар мен үйсіндердің
ежелгі мәдениеті).
Шу батыр – еңсегей бойлы, қақпақ жауырынды, өткір көзді, түсі
суық, шашы ұзын, білектерінде бұлшық еттері ойнаған, сақал-мұрты енді ғана
тебіндеп келе жатқан бала жігіт ретінде бейнеленген. Ел билеушісі Шу
батыр әрдайым, қысы жазы көктем күніндей жайқалып тұратын өзінің ғажайып
бау бақшасы ішінен айналасы атшаптырым, аса үлкен күміс хауыз салдырады.
Ол хауызда көптеген үйректер, қаздар, аққулар лек легімен қысы жазы жүзіп
жүреді екен. Ал. Шу батыр осы киелі құстардың қимыл әрекетіне қарап отырып
өз елінің болашағын болжап біледі екен. Мәселен, дастанда Шу батыр сақтар
еліне қалың қолды бастап Ескендір келе жатқанын хауыздағы суға қарап
отырып күні бұрын біледі. Алайда жұртты дүрліктірмеу үшін өзінің болжамын
ешкімге айтпайды. Ескендірдің әскері Ходжанд өзенінен өтті деген хабар
келгенде ғана Шу батыр оған қарсы өзінің қырық нөкерін жұмсайды.
Талай қанды шайқастарды басынан өткізіп, күллі әлемді жаулап
алған Ескендір жау жағынан майданға тек қырық жігіт шығарғанын көріп,
мұнда бір сыр бар екенін аңғарады. Сонда жиһангер птшаның ақылгөй қарты:
Шу батыр халықты көп қырғысы келмей тұр. Мықты болсаң осы қырық батырмен
шайқасып көр! Егер сен жеңсең, біз онда соғыспай ақ бас иеміз деген ойды
меңзеп айтып тұр дейді. Намысы қозған Ескендір патша да Шу батырдың қырық
батырына қарсы өзінің ең таңдаулы деген қырық нөкерін шығарады.
Шу дастанында тау бөктеріндегі кең жазира жазықта қым қиғаш қанды
майдан, шайқас басталып кетеді. Шайқас алдында жекпе жекке шыққан
Ескендірдің бір сарбазын Шу батырдың бір нөкері қас қағымда қақ белінен
қылышпен шауып тастайды. Сонда әлгі өлген батырдың кесіліп кеткен былғары
белбеуінен бір уыс алтын жерге төгіліп қалады да, оған әлгі нөкердің
қаны шашырап кетеді. Сонда Шудың нөкерлері: Алтыны қан болды! деп
қайта қайта айғай салады. Содан сол соғыс болған жер Алтынқан деп
аталып кетіпті. Ал Ескендір патша өзінің ең таңдаулы қырық нөкерінің
жеңілгенін мойындап, Шу батырмен бейбіт келісім жасасыпты. Тіпті екеуі
достасып, Шу батыр өз елін, халқын қырғын соңыстан аман алып қалыпты.
(Banarli N.C. Resimili Turk Edebiyati Tarihi CI. Istambul, 1987).
Дастанда Шу батырдың алуан түсті жібек әшекей әлемшікке малынып,
төбесі көкке тілдесіп тұрған көгілдір шатыры бейнеленген. Бұл көк
орданың айналысындғы саф алтынмен апталған биік діңгектер ұшына іліп
қойылған әшекейлі құмыралар ішіндегі хош иісті май қараңғы түсісімен
лаулап жанып, айналаны жап жарық етіп тұр. Алайда бізге көк сарай туралы
ұзақ жырдың қысқа қысқа үзік жолдары ғана келіп жеткен. Соның өзінен ақ
түріктердің арғы ата бабасы саналатын сақтар мен ғұндардың Көк Тәңірісіне
табынып, көк бөріні тотем деп ұққаны, көк түсті киелі санағаны, көк түсті
байрақтарын желбіреткені тарихтан жақсы мәлім.
Жалпы түткі тектес көшпелі тайпалар ежелгі дәуірлерден бері көшіп
қонуға ыңғайлы, қолайлы қыста адам тоңбайтын, жазда ысып кетпейтін, дауылға
құламайтын, қар жаңбыр өтпейтін киіз үйде тұрып келген. Тарихта Көк
түріктер деп аталып кеткен осы халықтың тайпалық дәуірдегі ата бабалары
да өздерінің киіз үйін көк түске бояп немесе үйдің сыртын көгілдір
жібекпен орап қотятын болған.
Ежелгі түрік дәуірінде өмір сүрген Қытайдың ұлы шайыры түрік елінде
болып қайтқан соң көшпелілердің киіз үйі туралы өлең шығарған екен. Ақын
ханның да емес, бекзаттың да емес, қатардағы орта шарауны киіз үйін жыр
еткен. Көк орда деп аталатын бұл жыр бізге сол табғаш жазбалары арқылы
жеткен.
Міне, сол кездегі қарапайым шарауаның киіз үйі ақын жырлағандай
болса, онда Сақ мемлекетінің тұтас бір аймағына билік жүргізген Шу
батырдың ордасы қандай болғанын көз алдымызға елестету онша қиын болмаса
керек. Көк орданы жырлаған ақын өмір шындығынан алыстап кетпегені анық.
Мұны дәлелдейтін жазба деректер бар. Мәселен, Түрік қағанатына елші
болып келген Византия императорының бекзаты Менандр Протектор өзінің
көптеген қалаларда болып, талай талай сәулетті сарайларды көргенін айта
келіп, талай талай сәулетті сарайларды көргенін айта келіп, сақ
жеріндегі әсем, тіпті есіктеріне дейін алтынмен апталған, түрлі түрлі
жібекпен көмкерілген ғажайып көк шатырларды ешқашаннан көрмегенін
тамсана отырып жазған.
Бұл дастанда тағы да назар аударарлықтай көрініс бар. Шу
батырырдың көк шатырын үстіне мұздай қару жарақ асынған, арғымақ атқа
мінген 12 нөкер күндіз түні қоршап тұрады. Шу дастаны бізге толық
күйінде жетпесе де шағын үзінділері бойынша ақ мұның өзі көлемді, оқиғасы
тартымды, желісі ширақ, көлемдік дәрежесі жоғары, сол дәуірдің тарихынан
мол мәлімет беретін шежіре дастан болғанын аңғару қиын емес. Сақтар
дәуір ауыз әдебиетінің ғажайып үлгісі болып табылатын Шу батыр
жайындағы дастан өзінен кейінгі түркі жазба әдебиетінің қалыптасуына
зор ықпал етті. Мәселен, Шу батыр үлкен бір іске кірісер алдында елдің
батырларын, ұлықтарын, бектерін шақырып алып, оларға қарата үндеу сөз
айтады. Шу батырдың халқына қарата айтқан мұндай үндеу сөздері бізге сол
күйінде, яғни поэзия түрінде жетпеген. Шу батырдың сақтарға қарата айтқан
монологы бізге зерттеуші ғалымдардың прозалық баяндаулары ұран сөзі
Күлтегін жырында да кездеседі. арқылы ғана жеткен. Ал ел бастаған
қағанның өз халқына қарата айтқан
Тәңірідей тәңір жаратқан
Түрік Білге қаған
Бұл шақта отырдым
Сөзімді түгел естіңдер
Бүткіл жеткеншегім ұланым,
Біріккен халқым, әулетім.
(Йоллығтегін. Күлтегін. Алматы. Жалын, 1986.).
Қорқыт ата кітабында Қазан қағанға қарата айтатын Қорқыттың
осындай сөзі бар: О, Қазан, хан! Сені жұрт барлық оғыз жігіттерінің
ұстыны, біздей кем кетіктің қорғаны, Баяндүр ханның күйеуі, Төле құстың
тұқымы, Түркістанның діңгегі, тайпалар мен рулардың арыстаны, қара
тобырдың жолбарысы, қара аттың иесі, Ораз ханның киесі деп айтушы еді
(Қорқыт ата кітабы, Алматы, Жазушы, 1986).
Бұл сияқты өз халқына немесе ел басқарған ханына қарата сөз айту
дәстүрі қазақтық батырлық жырларында жиі ұшырсады.
Бұл дәстүр бертін келе Махамбет Өтемісұлының (1804-1846) отты
жырларынан да өзінің көркемдік дәстүр жалғастығын тапты. Ақын һзінің
Баймағанбет сқлтанға айтқан өлеңінде:
Ханым, ханым дегенге
Көтере берме бұтыңды,
Көпірте берме ұртыңды,
Күндердің күні болғанда,
Өзіңнен мықты болғанда,
Ту сыртыңнан жармай алар өтіңді, дейді.
Ғұн оғыз дәуірінен (біздің заманымыздан бұрынғы соңы мен біздің
заманымздағы III ғасырдың бас кезі) бізге жеткен екі дастан бар. Олар
Оғыз қаған, және Аттила дастандары.
Ғұндар мемлекетінің Орта Азиядағы мейлінше қуатты, алтын дәуірі
Мөде қағанның (209 174 жылдар) тұсында болған. Бұл кезде табғаш (Қытай)
елі ғұндарға бағынып, алым салық төлеп тұрған. Олар ғұндардан қорғану
үшін өздерінің ұлы қорғанынын осы кезде салған. Алайда бес мыңға созылған
бұл биік қорған Мөденің жақсы қаруланған қалың жасағына бөгет ала алған
жоқ. Дәл осы арада ғұн атауы жайында бірер сөз айта кетсек. Ғұндарды әр
елде, түрлі замандарда түрліше атап келген. Мәселен, қытайлар Ху, Сюңну;
гректерде Хойвол, латын cnunni Nunni, Батыс елдерде Huns, орыстар Хунну,
Гунну, Сунну; Түркі халықтары және басқалары ғұн, Хун, Ғон деп атаған.
Қазіргі Қзақстан аумағында әуелгі қоғамдық бірлестіктердің
қалыптасуына еуропалықтарға ғұндар деген атпен мәлім көшпелі тайпалар
бірлестігінің ықпалы да күшті болған. Біздің заманымыздың бірінші
ғасырында ғұндар Арал теңізі мен Каспий маңына шығып, ондағы алаңдар мен
асарларды бастысқа қарай ығыстырып жібереді. Кейінірек олар Шығыс және
Орталық Еуропаға қоныс аударады. Сөйтіп, халықтардың ұлы қоныс
аударуы Қазақстанның, Орта және Алдыңғы Азияның, сондай ақ Еуропаның
этностық және саяси картасын едәуір дәрежеде өзгертті. Түрлі түркі
тайпаларының шыққан тегі, яғни арғы ата бабалары ғұндар екенін Батыс пен
Шығыстың көптеген ғалымдары тарихи, саяси және мәдени тұрғыдан жан жақты
зерттеп аса құнды еңбектер жазған. Ғұндар түркі тайпасының арғы
атасы екенін қытай тарихынан келістіре ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Шу дастаны – қазіргі түркі тілдес халықтардың арғы тегі
саналатын, көне тарихқа біздің заманымыздан бұрынғы ежелгі дәуірлерден
мәлім сақтардың шежіресін аңызға айналған тарихи деректер бойынша жыр еткен
ерлік эпосы. М. Қашқаридің Диуани лұғат ат-түрік атты еңбегінде Шу
батыр біздің заманымыздан бұрынғы VI ғасырда өмір сүрген сақ билеушілерінің
бірі екені айтылады.
Ежелгі түркі ауыз әдебиетін зерттеуші ғалымдардың пікірі бойынша,
Шу дастаны қадым заманда, сақтар дәуірінде-ақ өмірге келген жыр.
Белгілі түрік ғалымы Н.С.Банарлы Түрік әдебиетінің тарихы атты
зерттеуінде Шу дастаны бізге Қытай көне жазбалары арқылы жеткен
мәліметтер бойынша, сақтар өз мемлекетінің ұлан-ғайыр бір аймағын Шу
өлкесі деген екен.
Аса даңқты түрік билеушісі, есімі кезінде әлемге мәшһүр болған
дарынды қолбасшы Шу батыр сақтар мемлекеттік бірлестігіне қарасты Шу
аймағында өмір сүргені белгілі. Ал сақтар қазіргі Орта Азия, Қазақстан,
Шығыс Түркістан, Алтай өңірін біздіі жыл санауымыздан бұрынғы дәуірлерде
мекен еткен тайпалардың бірі. Иран тарихшылары сақтарды үш топқа бөліп
қарастырады. Солардың ішінде, Арал теңізі төңірегін, Қаратау мен Жетісу
жерін, Яксарт (Сырдария) пен Оксус (Амудария) өзендеріне дейінгі аймақты
мекен еткен сақтарды кезінде парсылар өз тілінде Тьяй-парадарая (яғни
теңіздің арғы жағындағылар) деп атаған.
Шу батыр дастанында алдымен оқи болып отырған осы өңірдің көз
тартатын ғажайып табиғат көріністері, бау-бақшалы егістік алқаптар,
жыландай бұралаңдап ағатын өзендер мен айдынында аққу құстар қиқу салған
көлдер, өзенен бойында қалың болып өскен құрақ-қамыстар суреттеледі.
Байырғы Баласағұн шаһарының маңында жас әмірші Шу батыр жаңадан салдырған
Шу қала-қамалының сәулеті жайында айтылады. Содай ақ дастанда биік биік
тау штқалдары мен кең жазық дала ойнақ салып жүгірген сансыз көп арқар,
бөкен, елік, таутеке, марал, барыс, аю, бөрі, арыстан сияқты аңдар көрініс
тапқан. (К.Әкішеш, Г.Қошаев Іле қзені алқабындағы сақтар мен үйсіндердің
ежелгі мәдениеті).
Шу батыр – еңсегей бойлы, қақпақ жауырынды, өткір көзді, түсі
суық, шашы ұзын, білектерінде бұлшық еттері ойнаған, сақал-мұрты енді ғана
тебіндеп келе жатқан бала жігіт ретінде бейнеленген. Ел билеушісі Шу
батыр әрдайым, қысы жазы көктем күніндей жайқалып тұратын өзінің ғажайып
бау бақшасы ішінен айналасы атшаптырым, аса үлкен күміс хауыз салдырады.
Ол хауызда көптеген үйректер, қаздар, аққулар лек легімен қысы жазы жүзіп
жүреді екен. Ал. Шу батыр осы киелі құстардың қимыл әрекетіне қарап отырып
өз елінің болашағын болжап біледі екен. Мәселен, дастанда Шу батыр сақтар
еліне қалың қолды бастап Ескендір келе жатқанын хауыздағы суға қарап
отырып күні бұрын біледі. Алайда жұртты дүрліктірмеу үшін өзінің болжамын
ешкімге айтпайды. Ескендірдің әскері Ходжанд өзенінен өтті деген хабар
келгенде ғана Шу батыр оған қарсы өзінің қырық нөкерін жұмсайды.
Талай қанды шайқастарды басынан өткізіп, күллі әлемді жаулап
алған Ескендір жау жағынан майданға тек қырық жігіт шығарғанын көріп,
мұнда бір сыр бар екенін аңғарады. Сонда жиһангер птшаның ақылгөй қарты:
Шу батыр халықты көп қырғысы келмей тұр. Мықты болсаң осы қырық батырмен
шайқасып көр! Егер сен жеңсең, біз онда соғыспай ақ бас иеміз деген ойды
меңзеп айтып тұр дейді. Намысы қозған Ескендір патша да Шу батырдың қырық
батырына қарсы өзінің ең таңдаулы деген қырық нөкерін шығарады.
Шу дастанында тау бөктеріндегі кең жазира жазықта қым қиғаш қанды
майдан, шайқас басталып кетеді. Шайқас алдында жекпе жекке шыққан
Ескендірдің бір сарбазын Шу батырдың бір нөкері қас қағымда қақ белінен
қылышпен шауып тастайды. Сонда әлгі өлген батырдың кесіліп кеткен былғары
белбеуінен бір уыс алтын жерге төгіліп қалады да, оған әлгі нөкердің
қаны шашырап кетеді. Сонда Шудың нөкерлері: Алтыны қан болды! деп
қайта қайта айғай салады. Содан сол соғыс болған жер Алтынқан деп
аталып кетіпті. Ал Ескендір патша өзінің ең таңдаулы қырық нөкерінің
жеңілгенін мойындап, Шу батырмен бейбіт келісім жасасыпты. Тіпті екеуі
достасып, Шу батыр өз елін, халқын қырғын соңыстан аман алып қалыпты.
(Banarli N.C. Resimili Turk Edebiyati Tarihi CI. Istambul, 1987).
Дастанда Шу батырдың алуан түсті жібек әшекей әлемшікке малынып,
төбесі көкке тілдесіп тұрған көгілдір шатыры бейнеленген. Бұл көк
орданың айналысындғы саф алтынмен апталған биік діңгектер ұшына іліп
қойылған әшекейлі құмыралар ішіндегі хош иісті май қараңғы түсісімен
лаулап жанып, айналаны жап жарық етіп тұр. Алайда бізге көк сарай туралы
ұзақ жырдың қысқа қысқа үзік жолдары ғана келіп жеткен. Соның өзінен ақ
түріктердің арғы ата бабасы саналатын сақтар мен ғұндардың Көк Тәңірісіне
табынып, көк бөріні тотем деп ұққаны, көк түсті киелі санағаны, көк түсті
байрақтарын желбіреткені тарихтан жақсы мәлім.
Жалпы түткі тектес көшпелі тайпалар ежелгі дәуірлерден бері көшіп
қонуға ыңғайлы, қолайлы қыста адам тоңбайтын, жазда ысып кетпейтін, дауылға
құламайтын, қар жаңбыр өтпейтін киіз үйде тұрып келген. Тарихта Көк
түріктер деп аталып кеткен осы халықтың тайпалық дәуірдегі ата бабалары
да өздерінің киіз үйін көк түске бояп немесе үйдің сыртын көгілдір
жібекпен орап қотятын болған.
Ежелгі түрік дәуірінде өмір сүрген Қытайдың ұлы шайыры түрік елінде
болып қайтқан соң көшпелілердің киіз үйі туралы өлең шығарған екен. Ақын
ханның да емес, бекзаттың да емес, қатардағы орта шарауны киіз үйін жыр
еткен. Көк орда деп аталатын бұл жыр бізге сол табғаш жазбалары арқылы
жеткен.
Міне, сол кездегі қарапайым шарауаның киіз үйі ақын жырлағандай
болса, онда Сақ мемлекетінің тұтас бір аймағына билік жүргізген Шу
батырдың ордасы қандай болғанын көз алдымызға елестету онша қиын болмаса
керек. Көк орданы жырлаған ақын өмір шындығынан алыстап кетпегені анық.
Мұны дәлелдейтін жазба деректер бар. Мәселен, Түрік қағанатына елші
болып келген Византия императорының бекзаты Менандр Протектор өзінің
көптеген қалаларда болып, талай талай сәулетті сарайларды көргенін айта
келіп, талай талай сәулетті сарайларды көргенін айта келіп, сақ
жеріндегі әсем, тіпті есіктеріне дейін алтынмен апталған, түрлі түрлі
жібекпен көмкерілген ғажайып көк шатырларды ешқашаннан көрмегенін
тамсана отырып жазған.
Бұл дастанда тағы да назар аударарлықтай көрініс бар. Шу
батырырдың көк шатырын үстіне мұздай қару жарақ асынған, арғымақ атқа
мінген 12 нөкер күндіз түні қоршап тұрады. Шу дастаны бізге толық
күйінде жетпесе де шағын үзінділері бойынша ақ мұның өзі көлемді, оқиғасы
тартымды, желісі ширақ, көлемдік дәрежесі жоғары, сол дәуірдің тарихынан
мол мәлімет беретін шежіре дастан болғанын аңғару қиын емес. Сақтар
дәуір ауыз әдебиетінің ғажайып үлгісі болып табылатын Шу батыр
жайындағы дастан өзінен кейінгі түркі жазба әдебиетінің қалыптасуына
зор ықпал етті. Мәселен, Шу батыр үлкен бір іске кірісер алдында елдің
батырларын, ұлықтарын, бектерін шақырып алып, оларға қарата үндеу сөз
айтады. Шу батырдың халқына қарата айтқан мұндай үндеу сөздері бізге сол
күйінде, яғни поэзия түрінде жетпеген. Шу батырдың сақтарға қарата айтқан
монологы бізге зерттеуші ғалымдардың прозалық баяндаулары ұран сөзі
Күлтегін жырында да кездеседі. арқылы ғана жеткен. Ал ел бастаған
қағанның өз халқына қарата айтқан
Тәңірідей тәңір жаратқан
Түрік Білге қаған
Бұл шақта отырдым
Сөзімді түгел естіңдер
Бүткіл жеткеншегім ұланым,
Біріккен халқым, әулетім.
(Йоллығтегін. Күлтегін. Алматы. Жалын, 1986.).
Қорқыт ата кітабында Қазан қағанға қарата айтатын Қорқыттың
осындай сөзі бар: О, Қазан, хан! Сені жұрт барлық оғыз жігіттерінің
ұстыны, біздей кем кетіктің қорғаны, Баяндүр ханның күйеуі, Төле құстың
тұқымы, Түркістанның діңгегі, тайпалар мен рулардың арыстаны, қара
тобырдың жолбарысы, қара аттың иесі, Ораз ханның киесі деп айтушы еді
(Қорқыт ата кітабы, Алматы, Жазушы, 1986).
Бұл сияқты өз халқына немесе ел басқарған ханына қарата сөз айту
дәстүрі қазақтық батырлық жырларында жиі ұшырсады.
Бұл дәстүр бертін келе Махамбет Өтемісұлының (1804-1846) отты
жырларынан да өзінің көркемдік дәстүр жалғастығын тапты. Ақын һзінің
Баймағанбет сқлтанға айтқан өлеңінде:
Ханым, ханым дегенге
Көтере берме бұтыңды,
Көпірте берме ұртыңды,
Күндердің күні болғанда,
Өзіңнен мықты болғанда,
Ту сыртыңнан жармай алар өтіңді, дейді.
Ғұн оғыз дәуірінен (біздің заманымыздан бұрынғы соңы мен біздің
заманымздағы III ғасырдың бас кезі) бізге жеткен екі дастан бар. Олар
Оғыз қаған, және Аттила дастандары.
Ғұндар мемлекетінің Орта Азиядағы мейлінше қуатты, алтын дәуірі
Мөде қағанның (209 174 жылдар) тұсында болған. Бұл кезде табғаш (Қытай)
елі ғұндарға бағынып, алым салық төлеп тұрған. Олар ғұндардан қорғану
үшін өздерінің ұлы қорғанынын осы кезде салған. Алайда бес мыңға созылған
бұл биік қорған Мөденің жақсы қаруланған қалың жасағына бөгет ала алған
жоқ. Дәл осы арада ғұн атауы жайында бірер сөз айта кетсек. Ғұндарды әр
елде, түрлі замандарда түрліше атап келген. Мәселен, қытайлар Ху, Сюңну;
гректерде Хойвол, латын cnunni Nunni, Батыс елдерде Huns, орыстар Хунну,
Гунну, Сунну; Түркі халықтары және басқалары ғұн, Хун, Ғон деп атаған.
Қазіргі Қзақстан аумағында әуелгі қоғамдық бірлестіктердің
қалыптасуына еуропалықтарға ғұндар деген атпен мәлім көшпелі тайпалар
бірлестігінің ықпалы да күшті болған. Біздің заманымыздың бірінші
ғасырында ғұндар Арал теңізі мен Каспий маңына шығып, ондағы алаңдар мен
асарларды бастысқа қарай ығыстырып жібереді. Кейінірек олар Шығыс және
Орталық Еуропаға қоныс аударады. Сөйтіп, халықтардың ұлы қоныс
аударуы Қазақстанның, Орта және Алдыңғы Азияның, сондай ақ Еуропаның
этностық және саяси картасын едәуір дәрежеде өзгертті. Түрлі түркі
тайпаларының шыққан тегі, яғни арғы ата бабалары ғұндар екенін Батыс пен
Шығыстың көптеген ғалымдары тарихи, саяси және мәдени тұрғыдан жан жақты
зерттеп аса құнды еңбектер жазған. Ғұндар түркі тайпасының арғы
атасы екенін қытай тарихынан келістіре ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz