Кеңестік жүйеден кейінгі кеңістіктегі интеграция мәселесі
КІРІСПЕ
1
1.1
1.2
1.3 КЕҢЕСТІК ЖҮЙЕДЕН КЕЙІНГІ ИНТЕГРАЦИЯ МӘСЕЛЕСІ
ТМД.ғы интеграция тарихы
Еуразия континентіндегі интеграция мәселесі
ТМД.ның интеграциялық процестеріне қазақстанның қатысуы
2 АЙМАҚТЫҚ ИНТЕГРАЦИЯЛЫҚ ТОПТАР ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАН
2.1
2.2
2.3
Интеграцияның қазіргі заманғы күрделі үрдістермен астасуы
Орталық Азия . бірыңғай интеграциялану жолында
Еуразияшылдық интеграция . Батыс пен Шығыс диалогы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1
1.1
1.2
1.3 КЕҢЕСТІК ЖҮЙЕДЕН КЕЙІНГІ ИНТЕГРАЦИЯ МӘСЕЛЕСІ
ТМД.ғы интеграция тарихы
Еуразия континентіндегі интеграция мәселесі
ТМД.ның интеграциялық процестеріне қазақстанның қатысуы
2 АЙМАҚТЫҚ ИНТЕГРАЦИЯЛЫҚ ТОПТАР ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАН
2.1
2.2
2.3
Интеграцияның қазіргі заманғы күрделі үрдістермен астасуы
Орталық Азия . бірыңғай интеграциялану жолында
Еуразияшылдық интеграция . Батыс пен Шығыс диалогы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. ХХ ғ. соңы қоғамдық құбылыстарға толы ерекше бір кезеңді туғызды. КСРО-ның ыдырауымен, Германияның бірігуімен «Қырғи қаба соғыстың» және идеологиялық қарама-қарсылықтың аяқталуымен Еуразиялық континентте геосаяси жағдай түбегейлі түрде өзгерді. Дүниежүзілік саяси картасында және саяси сахнада, бас-аяғы бір жылдың көлемінде он бес тәуелсіз мемлекет пайда болды.
Бiр орталыққа баѓынѓан б±рынѓы кењестiк республикалардың тєуелсiздiк алѓаннан кейiнгі жерде, ќалай ж‰ру керек, ќандай баѓыт ±стану қажет деген мєселелер толѓандырды. Одақтың ыдырауымен сыртқы қарым-қатынас мәселесі, ядролық қаруды жою, шекарны анықтау, миграция, өзара тиімді шаруашылық мәселелерін шешу кезек күттірмейтін міндеттерге айналды. Кешегі күнгі орталықтандырылған шаруашылық саласындағы байланыстардың үзілуі, шет аймақтардың, әсіресе, Қазақстан, Орта Азия, Закавказья республикаларының шикізат өндіруге ғана мамандануы қалыптасқан жағдайды одан әрі ауырлат түсті. Жоспарсыз және кең көлемде орын алған қоныс аудару, мигранттарды барған жерінде жұмысқа орнластыру, т.б. қажеттіліктерді қамтамасыз ету сияқты мәселелер шешуі кезек күттірмейтін мәселелерге айналды. Кеңестер Одағының көптеген аймақтарында халық нарзылықтары орын алды. Жаңадан құрылған Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы (ТМД) мұндай мәселелерді шешуге дәрменсіздігін көрсетті. Сондықтанда өмірдің өзі осы соңғы пайда болған мемлекеттердің арасында жаңа тығыз саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени достастық шарттарын жасауды талап еткендігі белгілі. [1, 92-93 бб.].
Жаһанданудың қазіргі заманғы қоғамға экономикалық, әлеуметтік және мәдени тұрғыда тікелей жаңа серпін беретіні баршаға аян. Экономикалық саланың ауқымына сыймайтын осы феномен елдердің өзара қарым-қатынасын күшейте отырып, сәйкестік пен мәдени саналуандық проблемасына тікелей ықпал етіп, бізге бұрын белгісіз болған алапаттар мен соларға шара қолданудың жаңа тәсілдерін табуды талап етеді.
ХХ ғ. соңы – ХХІ ғ. басындағы әлемдік дағдарыс планетамыздың барлық аймақтарында дерлік технологиялық интеграциялық үдерістерді жаңа кезеңге алып шықты. Сондықтан да еуразиялық кеңістіктің ірі құрамдас бөліктері саналатын Ресей мен Орталық Азия әлемдік дамудың осы жалпы бағытынан тыс қала алмайды. Сол себепті де әлемдік қауым¬дастықпен өзара тиімді байланысқа түсе оты-рып, өз дербестігі мен мемлекеттік тұтастығын, өздерінің өткен тарихи ортақтастығын сақтап қалу үшін құрылған мемлекетаралық бірлік – Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы (ТМД) бүгінгі таңға дейін өзара қатынастарын құқықтық тұрғыдан хаттауда оң рол атқарып келеді.
Бiр орталыққа баѓынѓан б±рынѓы кењестiк республикалардың тєуелсiздiк алѓаннан кейiнгі жерде, ќалай ж‰ру керек, ќандай баѓыт ±стану қажет деген мєселелер толѓандырды. Одақтың ыдырауымен сыртқы қарым-қатынас мәселесі, ядролық қаруды жою, шекарны анықтау, миграция, өзара тиімді шаруашылық мәселелерін шешу кезек күттірмейтін міндеттерге айналды. Кешегі күнгі орталықтандырылған шаруашылық саласындағы байланыстардың үзілуі, шет аймақтардың, әсіресе, Қазақстан, Орта Азия, Закавказья республикаларының шикізат өндіруге ғана мамандануы қалыптасқан жағдайды одан әрі ауырлат түсті. Жоспарсыз және кең көлемде орын алған қоныс аудару, мигранттарды барған жерінде жұмысқа орнластыру, т.б. қажеттіліктерді қамтамасыз ету сияқты мәселелер шешуі кезек күттірмейтін мәселелерге айналды. Кеңестер Одағының көптеген аймақтарында халық нарзылықтары орын алды. Жаңадан құрылған Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы (ТМД) мұндай мәселелерді шешуге дәрменсіздігін көрсетті. Сондықтанда өмірдің өзі осы соңғы пайда болған мемлекеттердің арасында жаңа тығыз саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени достастық шарттарын жасауды талап еткендігі белгілі. [1, 92-93 бб.].
Жаһанданудың қазіргі заманғы қоғамға экономикалық, әлеуметтік және мәдени тұрғыда тікелей жаңа серпін беретіні баршаға аян. Экономикалық саланың ауқымына сыймайтын осы феномен елдердің өзара қарым-қатынасын күшейте отырып, сәйкестік пен мәдени саналуандық проблемасына тікелей ықпал етіп, бізге бұрын белгісіз болған алапаттар мен соларға шара қолданудың жаңа тәсілдерін табуды талап етеді.
ХХ ғ. соңы – ХХІ ғ. басындағы әлемдік дағдарыс планетамыздың барлық аймақтарында дерлік технологиялық интеграциялық үдерістерді жаңа кезеңге алып шықты. Сондықтан да еуразиялық кеңістіктің ірі құрамдас бөліктері саналатын Ресей мен Орталық Азия әлемдік дамудың осы жалпы бағытынан тыс қала алмайды. Сол себепті де әлемдік қауым¬дастықпен өзара тиімді байланысқа түсе оты-рып, өз дербестігі мен мемлекеттік тұтастығын, өздерінің өткен тарихи ортақтастығын сақтап қалу үшін құрылған мемлекетаралық бірлік – Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы (ТМД) бүгінгі таңға дейін өзара қатынастарын құқықтық тұрғыдан хаттауда оң рол атқарып келеді.
1 Назарбаев Н. Ғасырлар тоғысында. - А.: Атамұра, 2003. - 256 б.
2 Назарбаев Н. Тәуелсіздік белестері. - А.: Атамұра, 2003. - 336 б.
3 Толмачев Г. Елбасы. Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаев туралы деректі повест. Ауд. С.Мұратбеков - А.: Дәуір, 2000. - 248 б.
4 Тоқаев Қ. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. А.: ҒӨ Пбк «GAUHAR», 2002. - 568 б.
5 Пискорская Л. Вчера СССР - завтра Евразийство // Мир Евразии. - 2005. - №5. - 21 б.
6 Мансұров Т. Қазақстан және Ресей: егемендену, кірігу, стратегиялық әріптестік тәжірибесі. - А.: Қазақстан, 1999.- 344 б.
7 Мансұров Т. Қазақстан-Ресей қатынастары. 1991-1995 жылдар. Алматы; М., 1995 - 324 б.
8 Матакбаева Л. Об интеграционной политике Республики Казахстан в условиях демократических реформ // Республика Казахстан: перспективы демократических реформ. - А., КИСИ. 1998. - 41-45 бб.
9 Уәлихан Қ. Бүгінгі күн - Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың күні болды // Егемен Қазақстан . - 1998. - 29 сәуір.
10 Самат М±са. Интеграция дамуѓа бастайтын тµте жол.// Егемен Ќазаќстан. 23.01.2002.
11 Гунашев А. Евразийский союз-наша общая судьба. Мысль. 1994. N12 4 б
12 Iњкєрбаев Е. Еуразияшылдыќ доктринасы саяси ќозѓалыс, мєдени ќ±былыс жєне интеграциялыќ тєсiл ретiнде. Саясат/аќпан-наурыз 2000. 54 б.
13 Ергалиев И, Тихонова Т. Идея евразийства и будущее Казакстана. Евразийское сообщества. 91 б.
14 Геннади Толмачев. Елбасы. Алматы. 2000. 238 б.
15 Назарбаев Н. Ќалыњ елiм, ќазаѓым. Алматы. ¤нер, 1998. 10 б.
16 Карсанов Л. ТМД елдерінің экономикалық одағы бола алады. Тек тең құқық негізінде // Росийская газета. - 1993. - 8 қыркүйек.
17 Назарбаев Н. Тәуелсіздік тұрақты даму арқылы нығаяды // Егемен Қазақстан. - 1995. - 16 желтоқсан.
18 Толмачев Г. Елбасы. Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаев туралы деректі повест / Ауд. С. Мұратбеков - Алматы: Дәуір, 2000. - 248 б.
19 Жақсыбай С. Қазақстан-Ресей достығын нығайту - ортақ парыз // Егемен Қазақстан. - 2006. - 6 сәуір.
20 Тоқаев Қ. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. - Алматы: ҒӨ Пбк «GAUHAR», 2002. - 568 б.
21 Абдрахманов С. Тәуелсіздік шежіресі. - Астана: Елорда, 2001. - 328 б.
22 Казахстанско-российские отношение. 1991-1999 годы: Сборник документов и материалов. - Астана, 2001. - 478 с.
23 Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы ХХІ ғасырға бағдарланған Мәңгілік достастық пен одақтастық туралы Декларация // Егемен Қазақстан. - 1998. - 8 шілде.
24 Ел өз халықмен қуатты. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Труд» газетінің тілшісі Олег Квятковскийдің сұрақтарына жауабы // Егемен Қазақстан. - 1998. - 11-қыркүйек.
25 Уәлихан Қ. ХХI ғасырға бағытталған сара жол // Егемен Қазақстан. - 1998. - 7 маусым.
26 Жұмағұлов Б.Т. Орталық Азиядағы мемлекетарлық интеграцияның саяси аспектілері // Орталық Азия елдерінің мемлекетаралық интеграциялық байланыстарын жаңғырту атты Орта Азия елдерінің ІІ Түркістан интеграциялық форум жинағы. - Түркістан, 2006. - 9-12 бб.
27 Іңкәрбаев Е. Еуразияшылдық доктринасы саяси қозғалыс, мәдени құбылыс және интеграциялық тәсіл ретінде // Саясат. - 2000. - Ақпан-аурыз. - 51-57 бб.
28 Бораш Қ. Туыстық туы немесе Орталық Азия елдерінің өзара ықпалдасу мүмкіндігі туралы бірер сөз // Егемен Қазақстан. - 2006. - 2 наурыз.
29 Сыздыков М. Идеи Евразийского союза и стратегические интересы Казахсана // Мир Евразии. - 2004. - №1. - С. 22-24.
30 Кушкумбаев С.К. Центральная Азия на путях интеграции: геополитика, этничность, безопасность. - Алматы: Қазақстан. 2002. - 200 б.
31 Назарбаев Н. Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында. Қазақстан халқына жолдауы. - Алматы, 2005. - 46-48 бб.
32 Евразийская стратегия суверенного Казахстана. Научное издание / Под общ. Ред Б.К. Султанова. Алматы: КИСИ при Президенте Республики Казахстан, 2005. - 202 c.
33 Қойгелдиев М. Орталық Азия халықтарының тұтастығы мәселесінің тарихи негіздері жөнінде // Орталық Азия елдерінің мемлекетаралық интеграциялық байланыстарын жаңғырту атты Орта Азия елдерінің ІІ Түркістан интеграциялық форум жинағы. - Түркістан, 2006. - 232 б.
34 Назарбаев Н. Тарих толқынында. - Алматы: Атамұра, 1999. - 296 б.
35 Қарасаев Ғ. Еуразиялық бірлестік пен қауымдастық // Қазақ тарихы. -2003. - № 4. - 6 б.
36 Саиров Е. Еуразиялық кеңістіктегі мәдениет және жаһандану // Түркістан. - 2009. - 21мамыр.
37 Зәңгіров Е. Бізге қандай Одақ керек? // Ақиқат. - 2005. - № 7. - 4 б.
38 189 Ермекбаев Н. Азиядағы қауіпсіздікті нығайтудың құралы ретінде сенім шарларын қолдану // Қоғам және Дәуір. - 2009. - № 1. - 4-9 бб.
39 Тәжин М. Қауіпсіздік парадигмасы және Азиядағы тұрақтылық // Казахстанская правда. - 2008. - 23 тамыз.
40 Ермекбаев Н. Азиядағы қауіпсіздікті нығайтудың құралы ретінде сенім шарларын қолдану // Қоғам және Дәуір. - 2009. - № 1. - 4-9 бб.
41 Азия кеңесі: идеядан - игілікті шараға // Егемен Қазақстан. - 2001. - 23 қазан.
42 Внешная политика Казахстана. Сборник статей / Редакционный совет Н.Ж. Данашев и др. - Алматы-Москва, 1995. - 208 с.
43 Тоқаев Қ. Беласу. - Алматы: Дәуір, 2003. - 552 б
44 Абдулпаттаев С. Шанхай ынтымақтастық ұйымы // Ақиқат. - 2002. - № 3. - 62 б.
45 Токаев К. Внешняя политика Казахтана в условиях глобализации. - Алматы, 2000. - 584 с.
46 195 Хафизова К.О. Казахстанско-китайская граница в прошлом и сегодня // Проблемы Дальнего Востока. - 1998. - № 4. - C. 35-37.
47 Абдулпаттаев С. Қазақстаның Еуропа Одағы елдерімен қатынасы // Ақиқат. - 2007. - № 6. - 12-14 бб.
48 Назарбетова Ә. Елбасы Жолдауындағы «Еуропаға жол» бағдарламасының өзектілігі // Қоғам және Дәуір. - 2008. - № 1. - 4 б.
2 Назарбаев Н. Тәуелсіздік белестері. - А.: Атамұра, 2003. - 336 б.
3 Толмачев Г. Елбасы. Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаев туралы деректі повест. Ауд. С.Мұратбеков - А.: Дәуір, 2000. - 248 б.
4 Тоқаев Қ. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. А.: ҒӨ Пбк «GAUHAR», 2002. - 568 б.
5 Пискорская Л. Вчера СССР - завтра Евразийство // Мир Евразии. - 2005. - №5. - 21 б.
6 Мансұров Т. Қазақстан және Ресей: егемендену, кірігу, стратегиялық әріптестік тәжірибесі. - А.: Қазақстан, 1999.- 344 б.
7 Мансұров Т. Қазақстан-Ресей қатынастары. 1991-1995 жылдар. Алматы; М., 1995 - 324 б.
8 Матакбаева Л. Об интеграционной политике Республики Казахстан в условиях демократических реформ // Республика Казахстан: перспективы демократических реформ. - А., КИСИ. 1998. - 41-45 бб.
9 Уәлихан Қ. Бүгінгі күн - Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың күні болды // Егемен Қазақстан . - 1998. - 29 сәуір.
10 Самат М±са. Интеграция дамуѓа бастайтын тµте жол.// Егемен Ќазаќстан. 23.01.2002.
11 Гунашев А. Евразийский союз-наша общая судьба. Мысль. 1994. N12 4 б
12 Iњкєрбаев Е. Еуразияшылдыќ доктринасы саяси ќозѓалыс, мєдени ќ±былыс жєне интеграциялыќ тєсiл ретiнде. Саясат/аќпан-наурыз 2000. 54 б.
13 Ергалиев И, Тихонова Т. Идея евразийства и будущее Казакстана. Евразийское сообщества. 91 б.
14 Геннади Толмачев. Елбасы. Алматы. 2000. 238 б.
15 Назарбаев Н. Ќалыњ елiм, ќазаѓым. Алматы. ¤нер, 1998. 10 б.
16 Карсанов Л. ТМД елдерінің экономикалық одағы бола алады. Тек тең құқық негізінде // Росийская газета. - 1993. - 8 қыркүйек.
17 Назарбаев Н. Тәуелсіздік тұрақты даму арқылы нығаяды // Егемен Қазақстан. - 1995. - 16 желтоқсан.
18 Толмачев Г. Елбасы. Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаев туралы деректі повест / Ауд. С. Мұратбеков - Алматы: Дәуір, 2000. - 248 б.
19 Жақсыбай С. Қазақстан-Ресей достығын нығайту - ортақ парыз // Егемен Қазақстан. - 2006. - 6 сәуір.
20 Тоқаев Қ. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. - Алматы: ҒӨ Пбк «GAUHAR», 2002. - 568 б.
21 Абдрахманов С. Тәуелсіздік шежіресі. - Астана: Елорда, 2001. - 328 б.
22 Казахстанско-российские отношение. 1991-1999 годы: Сборник документов и материалов. - Астана, 2001. - 478 с.
23 Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы ХХІ ғасырға бағдарланған Мәңгілік достастық пен одақтастық туралы Декларация // Егемен Қазақстан. - 1998. - 8 шілде.
24 Ел өз халықмен қуатты. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Труд» газетінің тілшісі Олег Квятковскийдің сұрақтарына жауабы // Егемен Қазақстан. - 1998. - 11-қыркүйек.
25 Уәлихан Қ. ХХI ғасырға бағытталған сара жол // Егемен Қазақстан. - 1998. - 7 маусым.
26 Жұмағұлов Б.Т. Орталық Азиядағы мемлекетарлық интеграцияның саяси аспектілері // Орталық Азия елдерінің мемлекетаралық интеграциялық байланыстарын жаңғырту атты Орта Азия елдерінің ІІ Түркістан интеграциялық форум жинағы. - Түркістан, 2006. - 9-12 бб.
27 Іңкәрбаев Е. Еуразияшылдық доктринасы саяси қозғалыс, мәдени құбылыс және интеграциялық тәсіл ретінде // Саясат. - 2000. - Ақпан-аурыз. - 51-57 бб.
28 Бораш Қ. Туыстық туы немесе Орталық Азия елдерінің өзара ықпалдасу мүмкіндігі туралы бірер сөз // Егемен Қазақстан. - 2006. - 2 наурыз.
29 Сыздыков М. Идеи Евразийского союза и стратегические интересы Казахсана // Мир Евразии. - 2004. - №1. - С. 22-24.
30 Кушкумбаев С.К. Центральная Азия на путях интеграции: геополитика, этничность, безопасность. - Алматы: Қазақстан. 2002. - 200 б.
31 Назарбаев Н. Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында. Қазақстан халқына жолдауы. - Алматы, 2005. - 46-48 бб.
32 Евразийская стратегия суверенного Казахстана. Научное издание / Под общ. Ред Б.К. Султанова. Алматы: КИСИ при Президенте Республики Казахстан, 2005. - 202 c.
33 Қойгелдиев М. Орталық Азия халықтарының тұтастығы мәселесінің тарихи негіздері жөнінде // Орталық Азия елдерінің мемлекетаралық интеграциялық байланыстарын жаңғырту атты Орта Азия елдерінің ІІ Түркістан интеграциялық форум жинағы. - Түркістан, 2006. - 232 б.
34 Назарбаев Н. Тарих толқынында. - Алматы: Атамұра, 1999. - 296 б.
35 Қарасаев Ғ. Еуразиялық бірлестік пен қауымдастық // Қазақ тарихы. -2003. - № 4. - 6 б.
36 Саиров Е. Еуразиялық кеңістіктегі мәдениет және жаһандану // Түркістан. - 2009. - 21мамыр.
37 Зәңгіров Е. Бізге қандай Одақ керек? // Ақиқат. - 2005. - № 7. - 4 б.
38 189 Ермекбаев Н. Азиядағы қауіпсіздікті нығайтудың құралы ретінде сенім шарларын қолдану // Қоғам және Дәуір. - 2009. - № 1. - 4-9 бб.
39 Тәжин М. Қауіпсіздік парадигмасы және Азиядағы тұрақтылық // Казахстанская правда. - 2008. - 23 тамыз.
40 Ермекбаев Н. Азиядағы қауіпсіздікті нығайтудың құралы ретінде сенім шарларын қолдану // Қоғам және Дәуір. - 2009. - № 1. - 4-9 бб.
41 Азия кеңесі: идеядан - игілікті шараға // Егемен Қазақстан. - 2001. - 23 қазан.
42 Внешная политика Казахстана. Сборник статей / Редакционный совет Н.Ж. Данашев и др. - Алматы-Москва, 1995. - 208 с.
43 Тоқаев Қ. Беласу. - Алматы: Дәуір, 2003. - 552 б
44 Абдулпаттаев С. Шанхай ынтымақтастық ұйымы // Ақиқат. - 2002. - № 3. - 62 б.
45 Токаев К. Внешняя политика Казахтана в условиях глобализации. - Алматы, 2000. - 584 с.
46 195 Хафизова К.О. Казахстанско-китайская граница в прошлом и сегодня // Проблемы Дальнего Востока. - 1998. - № 4. - C. 35-37.
47 Абдулпаттаев С. Қазақстаның Еуропа Одағы елдерімен қатынасы // Ақиқат. - 2007. - № 6. - 12-14 бб.
48 Назарбетова Ә. Елбасы Жолдауындағы «Еуропаға жол» бағдарламасының өзектілігі // Қоғам және Дәуір. - 2008. - № 1. - 4 б.
Ф-ОБ-001033
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ-ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ
ЖАЛПЫ ТАРИХ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Кеңестік жүйеден кейінгі кеңістіктегі интеграция мәселесі
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі Ғылыми жетекшісі
Т.ғ.к., доцент Э.Зұлпыхарова аға оқыт. Е.М.Төлегенов
Орындаған студент:
Хаттама № А.Абдешов
2010 ж. ТТА-712, 050114 - Тарих
Түркістан 2011
Мазмұны
КІРІСПЕ 3
1 КЕҢЕСТІК ЖҮЙЕДЕН КЕЙІНГІ ИНТЕГРАЦИЯ МӘСЕЛЕСІ 7-34
ТМД-ғы интеграция тарихы
1.1 Еуразия континентіндегі интеграция мәселесі 7-13
1.2 ТМД-ның интеграциялық процестеріне қазақстанның қатысуы 13-19
1.3 19-34
2 АЙМАҚТЫҚ ИНТЕГРАЦИЯЛЫҚ ТОПТАР ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАН 35-55
2.1 Интеграцияның қазіргі заманғы күрделі үрдістермен астасуы 35-39
2.2 Орталық Азия - бірыңғай интеграциялану жолында 40-44
2.3 Еуразияшылдық интеграция – Батыс пен Шығыс диалогы 44-55
ҚОРЫТЫНДЫ 56-58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 59-61
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. ХХ ғ. соңы қоғамдық құбылыстарға толы
ерекше бір кезеңді туғызды. КСРО-ның ыдырауымен, Германияның бірігуімен
Қырғи қаба соғыстың және идеологиялық қарама-қарсылықтың аяқталуымен
Еуразиялық континентте геосаяси жағдай түбегейлі түрде өзгерді.
Дүниежүзілік саяси картасында және саяси сахнада, бас-аяғы бір жылдың
көлемінде он бес тәуелсіз мемлекет пайда болды.
Бiр орталыққа баѓынѓан б±рынѓы кењестiк республикалардың тєуелсiздiк
алѓаннан кейiнгі жерде, ќалай ж‰ру керек, ќандай баѓыт ±стану қажет деген
мєселелер толѓандырды. Одақтың ыдырауымен сыртқы қарым-қатынас мәселесі,
ядролық қаруды жою, шекарны анықтау, миграция, өзара тиімді шаруашылық
мәселелерін шешу кезек күттірмейтін міндеттерге айналды. Кешегі күнгі
орталықтандырылған шаруашылық саласындағы байланыстардың үзілуі, шет
аймақтардың, әсіресе, Қазақстан, Орта Азия, Закавказья республикаларының
шикізат өндіруге ғана мамандануы қалыптасқан жағдайды одан әрі ауырлат
түсті. Жоспарсыз және кең көлемде орын алған қоныс аудару, мигранттарды
барған жерінде жұмысқа орнластыру, т.б. қажеттіліктерді қамтамасыз ету
сияқты мәселелер шешуі кезек күттірмейтін мәселелерге айналды. Кеңестер
Одағының көптеген аймақтарында халық нарзылықтары орын алды. Жаңадан
құрылған Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы (ТМД) мұндай мәселелерді шешуге
дәрменсіздігін көрсетті. Сондықтанда өмірдің өзі осы соңғы пайда болған
мемлекеттердің арасында жаңа тығыз саяси, экономикалық, әлеуметтік және
мәдени достастық шарттарын жасауды талап еткендігі белгілі. [1, 92-93 бб.].
Жаһанданудың қазіргі заманғы қоғамға экономикалық, әлеуметтік және
мәдени тұрғыда тікелей жаңа серпін беретіні баршаға аян. Экономикалық
саланың ауқымына сыймайтын осы феномен елдердің өзара қарым-қатынасын
күшейте отырып, сәйкестік пен мәдени саналуандық проблемасына тікелей ықпал
етіп, бізге бұрын белгісіз болған алапаттар мен соларға шара қолданудың
жаңа тәсілдерін табуды талап етеді.
ХХ ғ. соңы – ХХІ ғ. басындағы әлемдік дағдарыс планетамыздың барлық
аймақтарында дерлік технологиялық интеграциялық үдерістерді жаңа кезеңге
алып шықты. Сондықтан да еуразиялық кеңістіктің ірі құрамдас бөліктері
саналатын Ресей мен Орталық Азия әлемдік дамудың осы жалпы бағытынан тыс
қала алмайды. Сол себепті де әлемдік қауымдастықпен өзара тиімді байланысқа
түсе отырып, өз дербестігі мен мемлекеттік тұтастығын, өздерінің өткен
тарихи ортақтастығын сақтап қалу үшін құрылған мемлекетаралық бірлік –
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы (ТМД) бүгінгі таңға дейін өзара
қатынастарын құқықтық тұрғыдан хаттауда оң рол атқарып келеді. ТМД-ның іс-
қимыл әлеуеті әлі таусылған жоқ. Алайда, бұған қарамастан, қазіргі кезде
жұмыс жасап отырған ТМД органдарының құрылымы қолда бар бірігу әлеуетін
толық көлемде жүзеге асыруға мүмкіндік бермей келеді [2, 135 б.].
Интеграция, жаһандану тенденциясы үрдістеріне белсенді қатысу,
халықаралық және аймақтық қауіпсіздіктің жаңа жүйелерін жасау істерін
Қазақстан Республикасы қарқынды екпінімен ілгері жылжытуда. Осы орайда,
Еуразиялық кеңістікте аймақтық экономикалық және саяси блок құру жөніндегі
Қазақстанның бастамасы ерекше мәнге ие. Бұл үрдіс аймақтық блоктар құруға
қатысты әлемдік үрдістерге сәйкес келеді, ол өз кезегінде, көп полярлы әлем
орнату мен жаһандануға қатысуға қосқан үлес болса, екінші жағынан, бұл
жаһанданудың келеңсіз әсерлеріне шара қолдану тетіктерін жасайды. Нақты
ақиқат көрсеткендей, тек ірі топтасулар ғана бұған қабілетті бола алады.
Б‰гiнде, жања ѓасыр бiздiњ бєрiмiзге де ќауiптi де ќатерлi
ќатынастарды туғызуда. Олар - халыќаралыќ терроризм, дiни экстремизм жєне
кей аймаќтардаѓы этникалыќ µзара қақтығыстар. Ал дєл осы ќауiптердiң
болатындығын егемендi мемлекеттердiњ басшыларына Ќазаќстан Президентi
ескерткен едi. Сондыќтан осы ќауiптi басынан өткізіп ќалуы ыќтимал елдердiњ
- ТМД м‰шелерiнiњ бiрiншi кезектегi мєселесi олардыњ ±лттыќ ќауiпсiздiгiн
ныѓайту жєне территориялыќ т±тастыѓын саќтау. Жанжалды аймаќтарда шекараны
ќорѓауды жєне жаѓдайды т±раќтандыруды ќамтамасыз етудi, барлыќ м‰дделi
мемлекеттердiњ ќорѓаныс мєселелерiне келiсушiлiк тауып келуi арќылы
шешiлуiне єбден болады - деп жазады Н.Ә. Назарбаев [3, 238-239 бб.].
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Кеңестік Одақтың ыдырауымен жас тәуелсіз
мемлекеттер арасындағы интегарациялық қатынастарды жаңа тұрғыдан қайтадан
қалыпна келтіру сол кездегі күн тәртібіндегі өзекті мәселенің бірі боды.
Интеграциялық процестерді жүзеге асыруда ғалымдар, қоғам қайраткерлері мен
ақпарат құралдары өз ойлары мен пікірлерін білдіріп отырды. 1994 жылы
жариялағаннан кейін бұл идеяның көптеген қағидалары 1994 жылы ќырк‰йек
айында Алматы ќаласында өткен Еуразия кењiстiгi ыќпалдастыќ м‰мкiндiктерi
жєне олардыњ ж‰зеге асуы атты таќырыпта өткізілген ѓылыми-практикалыќ
конференцияда жан-жақты талқыланды. Оѓан Достастыќ елдерiнiњ барлыѓынан
мемлекет, ќоѓам, саяси ќайраткерлерi, ѓалымдар, аќпарат µкiлдерi ќатысты.
Конференцияѓа ќатысушылар µздерi ќабылдаѓан ќорытынды ќ±жатта:
Мемлекеттердiњ Еуразия одаѓы идеясын жєне басќа ыќпалдастыќ жобаларын
пайдалана отырып, ТМД ыќпалдастыќ м‰мкiндiктерiн бекiте т‰су жолында
ќадамдар жасауы ±сынылды[1, 99 б.]. 1994 жылы 18 маусымда µткен Еуразия
ќауымдастыѓы: єр алуандыќтан туындайтын т±тастыќ атты конференцияѓа
б±рынѓы кењестiк кењiстiктегi 30 партия мен 60 ќоѓамдыќ ќозѓалыстыњ
µкiлдерi ќатысты. Олар халыќтарѓа, парламенттерге, мемлекет басшыларына
‰ндеу жолдап: Бiз Ќазаќстан Республикасыныњ президентi Н.Ә. Назарбаев
жасаќтаѓан Еуразия Одаѓы жобасын ќолдаймыз жєне мемлекет басшыларын оѓан µз
халыќтары м‰ддесi т±рѓысынан ќарауѓа шаќырамыз, - деп мєлiмдедi [1, 99
б.].
Мєскеу ќаласында шыќќан Евразийский Союз: идеи, практика, перспективы
(1994-1997) атты кiтапта авторлар соњѓы ж‰з жылдыќтыњ алѓашќы жылдарында
пайда болѓан еуразияшылдыќ идеясыныњ шыѓу тарихын жєне осы идеяны
ќалыптастырѓандардыњ негiзгi маќсаттарыныњ мєнiн ашуға тырысқан. ТМД
елдерiнiњ кµрнектi саясаткерлерiнiњ Еуразиялыќ одаќ жобасы туралы айтылѓан
ой-пiкiрлерi ќамтылѓан жєне де Н.Ә. Назарбаевтың газет, журнал тiлшiлерiне
берген с±хбаттары, 1994-1997 жылдар аралыѓындаѓы Еуразиялыќ одаќ жобасы
жайында айтылѓан кµзќарастар, оныњ ќолдау табуы жєне оѓан ќарсы айтылѓан
сын-пiкiрлер, жобаныњ µмiршењдiгi анқты дәлелдермен кµрсетiлген.
Н.Ә. Назарбаевтыњ мемлекеттердің интеграциялық одағын ќ±ру туралы
±сынысыныњ мєнi ТМД мемлекеттерiнiњ єрќайсысыныњ єлеуметтiк-экономикалыќ
ерекшелiктерiн ескере отырып, интеграциялыќ процестердi бiртiндеп ж‰зеге
асыруѓа болатындыѓында екенiн Оразалы Сєбден ХХI ѓасырѓа ќандай
экономикамен кiремiз атты монографиясында атап кµрсетедi. Б±л монографияда
Ќазаќстан мемлекетiн µтпелi кезењде тыѓырыќтан алып шыѓудыњ кезек
к‰ттiрмейтiн экономикалыќ жолдары зерделенiп, нарыќтыќ экономиканы
реформалау, басќару ж‰йесiн жетiлдiру, аймаќтыќ реформа, жања экономикалыќ
концепция жайында айта келе автор ХХI ѓасыр ќарсањында Ќазаќстан
экономикасына ќандай басымдылыќ беру керек екенi жµнiндегi µз ойын ортаѓа
салады.
Қазақстан Республикасының сыртқы министрі қызметін атқарған Қ.
Тоқаевтың еңбектерінде мемлекетіміздің қазіргі заманғы геосаясат және
Қазақстанның сыртқы саясаттағы басымдықтары қарастырылады [4, 19 б.].
Сондай-ақ, тәуелсіздік алған Қазақстан Республикасының Ресей Федерациясымен
қарым-қатынасы жан-жақты қарастырылып, Еуразиялық одақ идеясының мақсат,
міндеттері Т. Мансуров еңбектерінде айқындалып көрсетілген.
Г. Толмачевтiњ Елбасы атты ењбегiнде Еуразиялық одақ жобасының ғылыми
ортада толық қолдау тауып, оны айғақтайтын фактіліреді мысалға келтірген.
О.Видованың Н. Назарбаев портрет человека и политика еңбегінде Еуразиялық
одақ идеясының ТМД елдерінің арасында тұралап қалған мәселелерді шешуде
бастамашы жол екендігін көрсетіледі.
Б.К. Султановтың жалпы басшылық редакциялығымен Қазақстан Республикасы
стратегиялық зерттеу институтының ғылыми басылымдары тәуелсіз Қазақстан
Республикасының еуразиялық стратегиясы, Н.Ә. Назарбаевтың еуразиялық
бастамасы, Қазақстанның Орталық Азия, Еуропа елдерімен қатынасына,
Қазақстанның Еуропа қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымына төрағалына
ғылыми тұрғыда сараптаулар жасалынған.
Еуразия континетіндегі интеграция мәселесі жөніндегі сарапшы Мерлин
Ларюэль еуразиялық идеясының мүмкіндіктері тура пікірін білдіре отырып,
қазақстандық еуразия идеясы – бұл Н.Ә. Назарбаев ұсынған мемлекеттік
идеология екенідігін атап көрсетеді [5, 21 б.].
Еуразиялыќ одаќ жобасы ±сынылѓаннан кейiн газет журналдарда µте кµп
маќалалар жарияланды. Ресейдiњ кейбiр беделдi газеттерi бiр ауыздан
Н.Назарбаевтыњ уаѓыздап ж‰рген ынтымаќтастыѓы кењес ‰кiметiнен кейiнгi
мемлекеттердiњ егемендiгiн ш±ѓыл шектеумен ќауiптi деп, олар Ќазаќстан
басшысыныњ интеграцияѓа к‰ш салуын б‰ркемелей келе, кењестiк империяны
ќайта ќ±рудыњ єрекетi деп түсінген болатын.
¤зiне кµп кµњiл аудартќан Еуразиялыќ жоба жайында айтылѓан сын-
пiкiрлер, ±сыныстар, оныњ даму болашаѓы жайлы маќалалар Саясат, Аќиќат,
Евразийское сообщество, Мысль, Евразия, Қоғам және Дәуір, Отан
тарихы журналдары жєне Егемен Ќазаќстан, Жас Алаш, Түркістан,
Казахстанская правда, Известия, Заман-Ќазаќстан газеттерi бетiнде
жарыќ кµрдi. Соныњ iшiнде Талас Омарбеков, Жан Шайм±рат±лы Еуразиялыќ
одаќ: бiр ‰мiт, бiр к‰дiк, Iњкєрбаев Есенай Еуразияшылдар доктринасы
саяси ќозѓалыс, мєдени ќ±былыс жєне интеграциялыќ тєсiл ретiнде,
И.Ергалиев, Т.Тихонов Идея евразийства и будущее Казахстана, Сапиулла
Абдулпаттаев Шанхай ынтымаќтастыќ ±йымы, Самат Мұса Интеграция дамуѓа
бастайтын тµте жол, М.Єшiмбаев Достастыќ жєне жаћандасу атты т.б. жарық
көрген маќалаларды ерекше айтп өру керек.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Кеңестік жүйеден кейінгі
кеңстікте тәуелсіз елдердің қарым-қатынасын жаңа тұрғыдан дамытуда
интеграциялық процестің маңызы зор. Диплом жұмысының мақсаты тәуелсіз елдер
арасындағы интеграциялық процестердің қалыптасуы, жүзеге асуы мен ТМД
елдері арасындағы интеграциялық процестерді жүзеге асыруда Қазақстан
Республикасының рөлін көрсету болып табылады. Диплом жұмысы осы мақсатқа
жету үшін төмендегідей міндеттерді көздейді:
- ТМД-ғы интеграция тарихына шолу жасау;
- Еуразия континентіндегі интеграция мәселесіне шолу жасау;
- ТМД-ның интеграциялық процестеріне Қазақстанның қатысуын және оның
орнын айқындау;
- Интеграцияның қазіргі заманғы жүзеге асуын көрсету;
- Орталық Азия елдерінің интеграциялану жолындағы өзара қарым-
қатынастарына шолу жасау, көрсету;
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе, екі тарау, алты
тараушадан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 КЕҢЕСТІК ЖҮЙЕДЕН КЕЙІНГІ ИНТЕГРАЦИЯ МӘСЕЛЕСІ
1.1 ТМД-ғы интеграция тарихы
Кеңес Одағының жетпіс жыл бойы жүргізген саясаты сексенінші жылдардың
орта кезінде шайқала бастады. Яғни, халық шаруашылығының экономикалық,
саяси, әлеуметтік салаларында тек тоқталу, тоқырау ғана емес, сонымен қатар
құлдырау да етек ала бастады. Алғашқы оның нышаны ретінде Кеңес Одағы
коммунистік партиясының XXVII съезінде сол заман бас хатшысы болған
М.С.Горбачев мырзаның баяндамасынан-ақ қоғамды қайта жаңартуға бет алған
негізгі қағидалар белгіленді. Олар: қайта құру, демократия, жариялылық, көп
пікір таластығы т.б. болатын. Одан кейінгі уақыттарда біздің ойымызша,
Кеңес одағының ыдырауына негіз болған экономикалық себептермен қатар, саяси
себептерде бар еді. Оған Қазақстанда 1986 жылдың желтоқсан айында Кеңес
Одағы коммунистік партиясы саяси бюросының ел басшысы етіп Қазақстанда
бұрын тұрмаған және халық салт-дәстүрінен хабары жоқ немесе аз Г.В. Колбин
мырзаны тағайындауын, Таудағы Карабахтағы ұлт аралық шиеленісін немесе
Балтика Республикаларының экономикалық және саяси тәуелсіздікке жету
жолындағы қозғалыстарын жатқызуға болады. Екінші жағынан алғанда Кеңес
Одағының экономикалық жағдайы да мәз еместін. Жалпы алғанда, сексенінші
жылдардың екінші жартысындағы экономикалық, саяси жағдайлар Кеңес Одағының
тоқырауы мен күйреуіне негіз болса тоқсаныншы жылдарды бұрыңғы Кеңес Одағы
республикаларының жаңа тәуелсіз мемлекеттер ретінде құрылуының алғашқы
сатысы деп қарастыруға болады.
ХХ ғ. 80-ші жылдардың аяғы мен 90-шы жылдардың басында бірқатар
республикаларда қабылданған егемендік туралы декларациялар мен
экономикалық дербестік туралы зандар Кеңес Одағының федеративтік құрылым
нысанына тосқауыл қойды. 1991 жылдың тамыз айында Кеңес Одағының болашақ
құрылымы туралы келісімнің соңғы варианты дайындалғанды және ол барлық
республикалар ойынан шығатындай-ақ еді. Бірақ, сол жылдың август айында
Мәскеу қаласында болған көтеріліс бұл келісімге қол қоюға мүмкіндік
бермеді.
Осыдан кейін-ақ Кеңес Одағының мемлекет ретінде жойылуының соңғы
сатылары жүзеге аса бастады. Литва, Латвия, Эстония өздерінің тәуелсіздігін
жариялап, ресми түрде Кеңес Одағы құрамынан шығып, халықаралық қауымдастық
тарапынан егемен мемлекеттер ретінде танылды. Ал, 1991 жылдың 7-8
желтоқсанында Ресей, Белоруссия және Украина басшылары ұзақ уақыт
келіссөздерден кейін Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құру туралы
келісімге қол жеткізді. Бұл оқиғаның тарихи факт ретінде қалыптасуына
бұрынғы Кеңес Одағындағы экономикалық, саяси, әлеуметтік себептер негіз
болатын.
1991 жылдый, 8 желтоқсанында Ресей, Украина, Белоруссия басшылары
тарапынан Беловеж келісіміне қол қойылды. Бұл кездегі жағдай былай тұғынды:
Кеңес Одағының бөлінуі этникалық негізде славян және түркі
республикаларының бір-біріне қарсы тұру жолымен дамып, күтпеген оқиғаларға
әкеп тіреуі мүмкін еді. Екінші жағынан алғанда, бұрынғы Кеңес Одағы
республикалары арасында мемлекет аралық қатынастар жүйесінің және ТМД
елдерінің алыс шетелдермен және халықаралық ұйымдармен қатынастар жүйесінің
болмауы да өз әсерін тигізбей қоймады.
1991 жылдың 13 желтоқсанында Орталық Азия республикаларының басшылары
Н.Назарбаев, С.Ниязов, И.Каримов, А.Акаев, Р.Набиев Беловеж келісімін
талқылауға және болашақта осы республикаларға қандай бағыт және даму жолын
ұстану керек, деген оймен Ашхабад қаласында жиналды. Ұзақ та ауыр
келіссөздерден кейін Н.Ә. Назарбаев ұсынған және И.Каримов тарапынан қолдау
тапқан, славян республикаларының басшыларымен келіссөз жүргізіп ТМД-ға
құрылтайшылар ретінде кіру туралы пікір қолдауға ие болды. Күннен күнге
өршіп келе жатқан тұрақсыздықты және республикалар арасындағы
түсінбеушілікті ауыздықтау мақсатымен Н.Ә. Назарбаев
Қазақстанда бүкіл мүлделі мемлекеттердің кездесуін өткізу туралы ұсыныс
жасады. 1991 жылы 21 желтоқсанда Азербайджан, Армения, Белоруссия,
Қазақстан, Қырғызстан, Молдова, Ресей, Тәжікстан, Түркменстан, Өзбекстан
және Украина басшылары Қазақстанның бұрыңғы астанасында кездесіп Тәуелсіз
Мемлекеттер Достастығын құру туралы Алматы Декларациясына қолдарын қойды.
ТМД құруға экономикалық негіз болған жағдайлар мыналар: сексенінші
жылдардың ішінде КСРО экономикасының құлдырауы өз шегіне жетіп, халық
шаруашылығының әр саласында төмендеу нышандары байқала бастады.
ТМД құруға ниет білдірген мемлекеттер мынандай айғақтарды;
- жаңа Одақ шартын дайындау туралы келіссөздердің тұйыққа тірелгенін,
республикалардың КСРО құрамынан шығу және тәуелсіз мемлекеттер құру
процесінің шынайы факторға айналғанын;
- орталықтың алысты болжамайтын саясаты экономикалық және саяси
дағдарысқа, өндірістің құлдырауына, қоғамның бүкіл салалары бойынша өмір
деңгейінің күрт төмендеуіне әкеп соққанын;
- бұрыңғы КСРО кеңістігінің көптеген аймақтарында әлеуметтік
шиеленісушіліктің өсуі, адамдардың өліміне әкеп соққан ұлтаралық
қақтығыстарға ұласқанын басшылыққа алған болатын.
Осы және басқа да мәселелерді шешу мақсатында Беларусъ, Ресей және
Украина басшылары халықтардың тарихи бірлігі және олардың арасында
орныққан байланыстарды негізге ала отырып, демократиялық құқықтық
мемлекеттер орнатуға ұмтыла отырып және өзара қарым-қатынастарды дамытуға
бағыт ала отырып Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құруға шешім қабылдады
[6, 21 б.].
Бұл құжаттың ТМД-ға мүше боламын деген мемлекеттер (бұрыңғы КСРО
мүшелері де бар) үшін ашық екені көрсетілген. Үш мемлекеттің 1991 жылдың 8
желтоқсанында жариялаған арызының соңғы тармағында ТМД мемлекеттері
халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті нығайтуға, бұрыңғы КСРО шарттары
мен келісімдерінен тарайтын халықаралық міндеттемелердің орындалуын
қамтамасыз етуге, ядролық қару және оның таралмауын қажағалауға бағыт
ұстайтынын да ашық айтқан.
Тәуелсіз мемлекеттер достастығының құрылу уақыты екіге бөлінеді.
Алғашқысы ретінде 1991 жылдың 8 желтоқсаны (Белорусь, Ресей және Украина)
болса, екіншісі ретінде 1991 жылдың 21 желтоқсаны белгіленуде.
ТМД құрылтай құжаттарына келетін болсақ, олар үшеу - 1991 жылдың 8
желтоқсанындағы ТМД құру туралы келісім, 21 желтоқсандағы осы Келісімге
деген Хаттама және Декларация. Бұл құжаттар өз нысандары және заңи
міндеттері бойынша әртүрлі. Себебі, келісім барлық қатысушы тарапынан
бекітілетін ратификация жасалатын болса, декларация үшін оған қол қойылса
жеткілікті [7, 221 б.]. Дегенмен, бұл үш құжат толық біртұтастықты
құрайды.
Енді, ТМД-ның даму жолдары бірнеше кезеңдерден өтті. 1992 жылмен 1993
жылдың бас кезендерінде Достастықтың ұйымдастыру құрылымы - мемлекеттер
басшыларының кеңесі, үкіметтер басшыларының кеңесі, ТМД парламент аралық
ассамблеясы құрылды. 1993 жылдан бастап Минск қаласында ТМД атқару
хатшылығы қызмет істейді. Бұл уақыт ішінде сыртқы істер министрлері кеңесі,
қорғаныс министрлері кеңесі де құрылды.
1993 және 1994 жылдар аралығында ТМД елдері өзара қатынастарының
Құқықтық негізін қалайтын жұмыстар жүзеге асырыла бастады. Жүздеген
келісімдерге қол қойылды. Солардың арасынан сапалы бір құжат ретінде 1993
жылы қол қойылған Экономикалық одақ туралы шартты атап өтуге болады.
Дегенмен, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы дағдарыстан шығуға жол іздесе де,
әлеуметтік-экономикалық жағдай қиындай берді.
Экспортқа шығатын шикізатқа деген баға саясатындағы келіспеушілікте
үлкен мәселеге айнала бастады және мұның бәрі де экономикаға өзінің кері
әсерін тигізбей қоймады. Екінші жағынан алғанда, демпинг саясаты (рынокта
бәсекелестерді ығыстырып шығару үшін тауарларды әдейі арзандатып сату)
орнығып қалған шаруашылық байланыстарға тұрақсыздық енгізіп, бұл елдерді
қажетті шараларды қабылдауына мәжбүр етті. Мұндай жағдай қазіргі кезде де
байқалуда.
Әлеуметтік, экономикалық және саяси дағдарыс ТМД мемлекеттерінің
барлығында да терендей түсті. Мұның салдары ретінде ішкі этникалық толқу
арта түсті, тіпті кейбір елді мекендерде мемлекет аралық қақтығыстарға
ұласты. Мұндай жағдай ТМД идеясын жоққа шығаруға барды және кейбір ТМД
мемлекеттері бір-біріне қарсы (мысалы, Армения - Азербайжан) әскери
қимылдарды да жүргізе бастады. Бұл кезенде көптеген міндеттемелер мен
келісімдер де қабылданды, бірақ та олардың басым көпшілігі іс жүзінде
орындалмады. ТМД органдары өз функцияларын жүзеге асыра алмады және
қабылданған шешімдерді де іске асыруға мүмкіндіктері болмады.
ТМД өзінің құрылу сатысында сөз жоқ жағымды рөлін де атқарды, яғни КСРО
республикаларының қирап, тоқтаусыз дағдарысқа ұшырауынан құтқарды.
Дегенмен, мемлекеттердің экономикалық дербестігі олардың әрқайсысының ішкі
мәселесі еместігі де айқын болды. Қазіргі дүниеде әр мемлекеттің
әрқайсысының жеке, дербес дамуы қиын да болса шындық. Басқа ешқандай елмен
қарым-қатынас жасамай мемлекеттің тек қана өзі өмір сүру талпыныстары бізге
тарихтан мәлім және оның немен аяқталып, қандай нәтижеге жеткені де аян.
Тек қана басқа елдермен бірігіп өзара ынтымақтастықта және дүние жүзі
экономикалық қатынастарында болатын қоғамның өміршең болатындығы айдан
анық.
1994 жылы ТМД алдында баламалы екі мәселе тұрды. Біріншісі, оның
қызметін тоқтату болса, екіншісі ТМД-ны дұрыс жұмыс істейтін ұйымға,
бірлестікке қайта өзгерту. Соңғы ой, бірлестіктің қажеттігі бұрыңғы заманды
көксеу мақсатынан немесе субъективтік ойлардан емес, экономикалық
пайдалылығы тұрғысынан туғанды. Бұл кезенде бұрыңғы Кеңес Одағы
кеңістігіндегі республикалардың даму бағытының салаларын анық та айқын әрі
шынайы белгілеудің қажеттілігі туындады. Осы кезеңде Қазақстан Президенті
Н.Ә. Назарбаев Мемлекеттердің евразиялық одағын құру идеясын ұсынды [7,
228 б.].
ТМД елдерінің экономикалық жақындасу мәселелерін шешетін құжат ретінде
1995 жылдың 6 қаңтарында Ресей Федерациясы мен Беларусь Республикасы
арасындағы, кейіннен 1995 жылдың 20 қаңтарында Қазақстан республикасы қол
қойған Кеден одағы туралы келісімді айтуға болады. Кеден одағын құрушы
тараптар өздерінің мақсаттары ретінде мыналарды атап көрсетті:
- Кеден одағына мүше мемлекеттердің шаруашылық субъектілері арасындағы
еркін экономикалық өзара ынтымақтастықты дамыту үшін қолдан келетін бар
мүмкіндіктерді пайдалану;
- экономиканың, тауар алмасудың және әділетті бәсекелестіктің тұрақты
дамуына кепілдік ету;
- өз елдерінің экономикалық саясатын ұйымдастыруды нығайту және ұлттық
шаруашылықтың жан-жақты дамуын қамтамасыз ету;
- ортақ экономикалық кеңістіктің қалыптасуы үшін жағдайлар жасау;
- Кеден одағы мүше-мемлекеттерінің дүние жүзі рыногына шығуы үшін
қолдан келетін бар жағдайды жасау. Жоғарыда айтып өткен Келісімнің
бастауында мемлекеттер Экономикалық одақ құру туралы шарттың ережелерін
жүзеге асыруға талпынады, делінгенді. Сонымен қатар, тараптар Кеден одағын
- ортақ кеден территориясы мен шаруашылықтың нарықтық экономикасын ұқсас
механизммен реттеуге негізделген, мемлекеттердің экономикалық бірлестігі
ретінде анықтайтындарын растайды.
Кеден одағын құруға бағытталған шаралар екі сатыға бөлінеді. Бірінші
саты - 1994 жылдың 15 сәуіріндегі Еркін сауда аймағын құру туралы Келісім
бойынша, өзара саудадағы тариф пен сан бойынша кездесетін шектеулерді алып
тастау, сыртқы экономикалық қызметке қатысты сыртқы сауда, кеден, валюталық-
қаржылық, салық және басқа да ұлттық зандарды бір қалыпқа келтіру болып
табылады. Екінші саты - мемлекеттердің кеден территорияларын ортақ кеден
аймағына біріктіру және Кеден одағының халықаралық құқық субъектілігі
туралы сұрақты шешу болатын. Кеден одағының болашағы болатыны жайында оған
кейіннен қосылған Қырғыз Республикасы мен Тәжікстан Республикасы куә [8].
Кеден одағын және Ортақ экономикалық кеңістік туралы шарттың құқықтық
негізі болып жалпыға танымал болған халықаралық құқықтың нормалары мен
қағидалары, сонымен қатар, тараптардың ұлттық заңдары табылады. Алғашқыда
Ресей, Беларусь арасында жасалған Шартқа, кейіннен Қазақстан, Қырғызстан
және Тәжікстан қосылды. Кеден одағы туралы Шарт жобасы дайындалып жатқан
кезде Ресей жағы қосымша Ортақ экономикалық кеңістік шеңберінде
қабылданатын шарттар мен шешімдерді дайындау, қабылдау және жүзеге асыру
механизмін ұсынған болатын. Бұл актінің негізгі мақсаты Кеден одағы мен
Ортақ экономикалық кеңістік көлемінде қабылданатын заң актілерінің орындалу
механизмін жүзеге асыру болатын, себебі, ТМД шеңберінде қабылданып, бірақ
та іс жүзінде орындалмай жатқан келісім-шарттар аз емес.
Ортақ экономикалық кеңістік ұғымы қайдан пайда болды деген сұрақ
туындауы мүмкін. 1998 жылдың қаңтар айында төрттік (Беларусь, Қазақстан,
Қырғызстан және Ресей) мәжілісіне Қазақстан Президенті Н.Ә. Назарбаев
қарапайым адамдарға деген 10 қадам идеясын ұсынды және бұл идея төрт
елдің үкіметтері тарапынан қолдау да тапты. Қазақстан тарапынан 1998 жылдың
ақпан айында Ортақ экономикалық кеңістік құру туралы шарт жобасы
ұсынылған болатын. Интеграциялық комитет (бұл органға жұмыстың екінші
бөлімінде тоқталамыз) бұл жобаны талдай келе 1998 жылдың маусым айында
Шарттың мәтінін негізінен қолдай отырып Кеден одағы мен Ортақ экономикалық
кеңістік (КО және ОЭК) туралы Шарт ретінде мақұлдады. Мұндай шартты
қабылдауға алып келген оқиғалар желісі былай сипатталады: 1993 жылың
қыркүйек айында - Экономикалық одақ туралы Шартты және 1994 жылғы сәуірде
Еркін сауда аймағын құру туралы Келісімді 12 мемлекет қабылдады. 1995
жылдың қаңтарында - Кеден одағы туралы Келісімді Беларусь, Ресей, сәл
кейіннен Қазақстан қабылдады. Бірінші саты - еркін сауда аймағын құру
болса, екінші саты - ортақ кеден территориясын құру болатын. 1996 жылдың
наурыз айында - Экономикалық және гуманитарлық салаларда интеграцияны
тереңдету туралы Шартты Беларусь, Қазақстан, Ресей қабылдап тауарлар,
қызметтер, еңбек және капиталдың ортақ рыногын құруды басты мақсат ретінде
алға қойды. 1998 жылдың аяғында Кеден одағы мен Ортақ экономикалық кеңістік
Шартына Беларусь, Қазақстан, Қырғызстан, Ресей және Тәжікстан қол қойды.
Бұл құжаттардың негізгі мақсаты, ортақ экономикалық интеграцияны дамыту
болып табылады [9].
Дүние жүзілік қатынастар жүйесіне кіру үшін Достастықтың өз ішінде
тұрақтылық болуы керек екені анықтала бастады, соның ішінде саяси,
экономикалық тұрақтылық пен қауіпсіздік алдыңғы орынға шықты. Сол
кездердегі қателіктердің бірі ретінде-ұлттық мемлекеттілік пен интеграцияны
бір-біріне қарама-қарсы қоюды айтуға болады. Олар, бір-біріне сыйымсыз,
қарама-қайшы ұғымдар ретінде қарастырылды. Дегенмен, экономикалық жағдай,
сонымен қатар сананың бірте-бірте өзгеруі бұрынғы Кеңес кеңістігінде
орналасқан республикалардың ары қарай даму мәселелеріне басқа көзқараспен
қарау қажеттігін де туғызды. Бұл тұрғыдан келгенде, интеграцияны жүзеге
асырудың бір сатысы ретінде Қазақстан, Қырғызстан және Өзбекстанның Орталық
Азия Одағын құруын алуға болады. Мысалыға, бұл мемлекеттер арасындағы
азаматтық алу мәселелерін тез арада шешу, басқа мүше-мемлекет аумағында
жылжымайтын мүлікті сатып алу-сату сұрақтарына қатысты келісімдердің
қабылдануы адамдар арасындағы психологиялық кедергі мен басқа да көптеген
мәселелерді оң шешуге бағыт берді. Әлеуметтік экономикалық, ғылыми-
техникалық және мәдени ынтымақтастық салалары бойынша сұрақтар да оң
шешімін табуда. Қазақстан, Қырғызстан жөне Өзбекстан арасында қабылданған
мұндай құжаттар ТМД қағидаларына еш қайшы келмейді.
ТМД елдерінің сыртқы шекараларын қорғау, Достастық елдерінің
территорияларындағы қақтығыстардың алдын алу мен реттеу, ТМД елдерінің
Кеден одағы салаларында және құқықтық ынтымақтастық пен қылмыспен күрес
саласындағы бірігіп қызмет атқару жөніндегі келісімдердің алар орны ерекше.
Аймақтық ынтымақтастық келісімдердің қатарына 1999 жылдың 25 тамызында
Бішкек декларациясына [10] қол қойған Шанхай бестігі атауына ие болған
Қазақстан Республикасы, Қытай Халық Республикасы, Қырғыз Республикасы,
Ресей Федерациясы және Тәжікстан Республикасы басшыларының ғаламдық және
аймақтық қауіпсіздікті нығайтуды мақсат тұтқан декларацияны жатқызуға
болады. Мұның өзі, бұрыңғы жеке-дара өркендеу мен қауіпсіздік мәселелерінің
қазіргі уақытта ұжымдық, дәлірек айтсақ, аймақтық сипатқа айналуда екенін
байқаймыз. Ал екі жақты келісімдерге келетін болсақ, олардың жалпы саны
мыңнан асып кетеді, солардың қатарына 1997 жылғы 14 қазанда жасалған
Қазақстан Республикасы мен Украина Үкіметі арасындағы ғарыш кеңістігін
зерттеу және пайдалану саласындағы ынтымақтастық туралы келісімді, 1997
жылғы 11 қарашада жасалған Қазақстан Республикасы мен Грузия Үкіметі
арасындағы өнеркәсіптік меншікті қорғау саласындағы ынтымақтастық туралы
келісімді немесе 1997 жылғы 10 маусымда жасалған жазасын әрі қарай өтеу
үшін бас бостандығынан айыруға сотталған адамдарды тапсыру туралы Қазақстан
Республикасы мен Әзербайжан Республикасы арасындағы шартты (бұл
келісімдерді Қазақстан Республикасы 1999 жылдың 30 желтоқсанында бекітті)
және тағы да басқа көптеген келісім шарттарды жатқызуға болады. 1999 жылдың
8 желтоқсаныңда Беларусь Республикасы мен Ресей Федерциясы арасында
одақтық мемлекет құру жөніндегі шартқа қол қойылды. Бұл шарттың негізгі
мазмұнын екі тарауға бөлуге болады. Біріншісі саяси болса, екіншісі
экономикалық сала болып табылады. Одақтық шарттың 6 бабына сай екі ел
арасындағы саяси ынтымақтастыққа келетін болсақ, әр мемлекет өзінің
егемендігі мен тәуелсіздігін, территориялық бүтіндігін, мемлекеттік
Құрылымын, конституциясын, мемлекеттік жалау, елтаңбаларын және басқа да
мемлекеттік нышандарын сақтай отырып, екі мемлекет арасында келісілген
өкілеттіктерді одақтық мемлекетке береді. Яғни, бұл ынтымақтастық негізінде
(екі ел халықтарының тіл, дін, тарих, мәдениет, т.б. ортақтығы арқасында)
мемлекеттік ынтымақтастықтан ортақ ұлттық жүйе ынтымақтастығына көшу ниеті
жатыр. Осы екі мемлекет арасындағы экономикалық ынтымақтастық Кеден одағына
мүше бес мемлекет арасындағы 1999 жылдың 26 ақпанында қол қойылған шарт
мақсаттары мен міндеттеріне ұқсас. Яғни, олар тауар, қызмет, капитал мен
еңбектің ортақ рыногын құру, ортақ баға, көлік, энергетика, экономикалық
саясат жүргізу болып келеді.
ТМД елдері арасында ұйымдасқан қылмыспен ортақ күрес жүргізу және 1999
жылдың желтоқсан айында Достастыққа мүше елдер қол қойған терроршылдыққа,
сепаратизмге қарсы шараларды бірігіп жүргізу бағытында жасалып жатқан
жұмыстар аз емес. Себебі, 1999 жылдың шілде айында Қырғызстанның Баткен
ауданына қарасты тау өңірін жайлап, терроршылдық қызметтерін жүзеге асыруға
кіріскен терроршылдардың ұйымдасқан ерекеттері, бұл мәселеге де ТМД
елдерінің көңіл бөлуі қажет екендігін көрсетті. Қазіргі күнде ТМД-ның
терроршылдыққа қарсы Орталығы құрылды [11]. Мұның өзі, терроршылдықтың
дүние жүзінің дамыған мемлекеттеріне ғана күрделі мәселе емес, сонымен
қатар, жаңадан аяқтарына тұрып экономикалық дәуірлеу сатысында тұрған ТМД
елдері үшін де ауыр да қиын, бірақ шешімін табу міндетті болып табылатын
мәселе екенін көрсетеді.
1.2 Еуразия Одаѓы жєне еуразиялыќ интеграция мєселесi
Еуразия ќос ќ±рлыѓыныњ жапсарына ќанатын кере жайып, ж‰здеген ±лттыњ
еркiн дамуына тµрт-бес ѓасыр бойы тосќауыл болып келген алып империя ХХ
ѓасырдыњ соњѓы он жылдыѓы басталар-басталмастан к‰йреп т‰стi. 70 жылдай
‰стемдiк еткен Кењес Одаѓыныњ ќабырѓасы ќаусап т‰скен кезде б±рын одаќтас
деп аталѓан елдер бас-басына жеке тєуелсiз мемлекетке айналып,
тєуелсiздiгiн жариялады. Дегенмен де 70 жылдам астам бiр одаќ iшiнде болѓан
республикалар туыстыќ жаќтан да, экономикалыќ жаќтанда бiр-бiрiмен бiрiгiп
кеткен елдер бiрден араларындаѓы ќалыптасќан байланысты ‰зе ќойѓан жоќ.
Шекара ашыќ, ќарым-ќатынас тоќтамады. Тiршiлiк ‰шiн бiрлiк керек екенiн
т‰сiнген тєуелсiз мемлекеттер басшылары одаќ болмаѓанымен Достастыќ ќажет
екенiн т‰сiндi. Осы т‰сiнiстiк нєтижесiнде д‰ниеге Тєуелсiз Мемлекеттер
Достастыѓы келдi. Осындай саяси шешiмнiњ орныѓуына Ресей Федерациясыныњ
Президентi Б.Н.Ельцин мен Ќазаќстан Республикасыныњ Президентi
Н.Є.Назарбаев ±йытќы болды. Б±л Достастыќтыњ т±сауы елiмiздiњ сол кездегi
астанасы Алматыда кесiлдi.
М±ндай Достастыќтыњ т‰пкi идеясы ортаќ маќсаттан туындаѓан болатын.
- Достастыќ елдерi бiр-бiрiнiњ шекарасына ќол с±ќпайды;
- Сыртќы шабуылдан бiрiгiп ќорѓанады;
- Достастыќ елдерi арасында экономикалыќ ынтымаќтастыќ к‰шейiп, тауар
рыноктарына жол ашылады;
- Мєдениеттiњ, ѓылым мен бiлiмнiњ ќазынасына ортаќ м‰ддеге
пайдаланылады.
Барлыќ тєуелсiз мемлекеттер бiр-бiрiмен дипломатиялыќ ќатынас
орнатты, елшiлiктер ашты, ресми сапарлар негiзiнде барыс-келiс ж‰ргiзiлдi.
Бiраќ уаќыт µте келе ТМД елдерi арасындаѓы ќарым-ќатынасќа сызат т‰стi.
Кењестен кейiн кењiстiкте экономикалыќ, саяси, геосаяси, мєдени-µркениеттiк
жєне басќа факторларѓа байланысты б±л ќауымдастыќ ыќпалдасудыњ елеулi
ќ±ралы бола алмайтын едi. Оѓан м‰ше елдердiњ м‰дделерi мен сыртќы саяси
басымдыќтары, єлеуметтiк-экономикалыќ жєне саяси дамудыњ дењгейi мен
модельдерi, ыќпалдасу ТМД-ныњ iшкi наќты ќозѓаушы к‰шi болуы ‰шiн болашаќќа
деген кµзќарастары тым алашќ едi. Б±ѓан ќоса, барлыќ егемен республикалар
єлеуметтiк-экономикалыќ ќатты даѓдарысты бастан кешiрiп жатты да, кењ
ауќымдаѓы интеграцияныњ м‰мкiндiгi шектеулi болды. Оныњ болашаѓы б±лынѓыр
болѓанымен, ‰зiлген ќарым-ќатынастарды орныќтырудыњ алѓышарттары жасалды.
Б±рын-соњды тарихта болмаѓан б±л бiрлестiктiњ ќ±рылѓан алѓашќы к‰ннен-аќ
оныњ тµњiрегiндегi т‰рлi єњгiме µрши т‰стi. Оныњ болашаѓын к‰мєндана
ќарайтын саясатшылар б±л Достастыќты ќ±рѓаќ ќиялѓа балады. Себебi: б±л
±йымныњ iшiнде бiрнеше топ пайда болды. Атап айтар болсаќ, Орталыќ Азия
елдерiнiњ ќауымдастыѓы, келешегi кµпшiлiкке т‰сiнiксiздеу Ресей - Белорусия
одаѓы, сондай-аќ, Грузия, Єзiрбайжан, ¤збекстан, Украйна, Молдова елдерiнiњ
ГУУАМ бiрлестiгi, бес мемлекеттiњ Кедендiк одаѓы, µжымдыќ ќауiпсiздiк
сияќты топтар сырттай ќараѓанда ‰й iшiнен ‰й тiккендей єсер ќалдырары
сµзсiз. Оныњ ‰стiне ТМД-ѓа м‰ше елдердiњ кейбiрi µзара ќарым-ќатынастарда
визалыќ тєртiпке кµштi. Б±л єрекеттер к‰мєндi ойларды ќалыњдата т‰сетiн
сияќты.
Ќалыптасќан шиеленiстi µз бетiмен шешуде айтарлыќтай оњ нєтиже
бермедi. Б±ныњ негiзгi себебi тєуелсiздiк алѓан жас мемлекеттердiњ
µзбетiмен даму тєжiрибесiнiњ жоќтыѓынан емес едi, оныњ мєнi терењде
болатын. Дегенмен де мемлекет µкiлдерi, саяси ќайраткерлер арадаѓы
байланысты саќтап, дамытуѓа тырысты. Т±тастай алѓанда, кењестен кейiнгi
кењiстiкте ш±ѓыл геосаяси жiктелiске жол берiлмеуi ТМД-ныњ басты жетiстiгi
болып табылады. М±ндай жiктелiс кµрiнiс бергенiмен, олар мемлекетаралыќ
ќаќтыѓыстарды туындататтындай дењгейге жiберiлмедi. Осыныњ µзi ТМД-ныњ
басты маќсаты болѓан шыѓар. Єрбiр республика Достастыќќа бiрiге отырап, µз
алдына стартегиялыќ маќсат ќоя бiлдi. Жєне сол маќсаттарына жетуi ТМД-ны
жас республикалар ‰шiн пайдалы еткенiн де жоќќа шыѓаруѓа болмайды.
Халыќаралыќ тєжiрибе кµрсеткендей экономикалыќ дењгейдегi мемлекеттердiњ
ыќпалдасуы, сауда экономикасына µту барысында т‰рлi кезењдердi басынан
µткередi.
ТМД мемлекеттерi арасындаѓы шиеленiстердiњ талай-талай себептерi де
бар едi. Ол Интеграция. Б±л ±ѓым кiм-кiмдi болмасын ойландырды. Б‰гiнгi
заман талабына сай алѓаш рет ТМД-ныњ мањызды єлеументiк-экономикалыќ
интеграциясы жайлы мєселенi Н.Є.Назарбаев µзiнiњ µлыбританияѓа барѓан
сапары барысында кµтерген болатын. Корольдiк халыќаралыќ ќатынастар
институтында сµйлеген сµзiнде ол былай деп мєлiмдеген едi. Кењес дєуiрiнен
кейiнгi кењiстiктiњ дамуы екi баѓытпен айќындалады: бiр жаѓынан, ±лттыќ
мемлекеттiлiктiњ ќалыптасуы ж‰рiп жатыр, екiншi жаѓынан, ТМД елдернiнiњ
интеграция баѓыты байќалады. Тєуелсiз Мемлекеттер Достастыѓыныњ µзiн
реформалау ќажеттiлiгi пiсiп-жеттi, м±ныњ µзi осы аймаќта т±раќтану белдеуi
мен ќауiпсiздiк орнатуды ќамтамасыз етер едi жєне саяси эволюцияны
болжаудыњ дєрежесiн жоѓарлатуѓа м‰мкiндiк беретiнi кєдiкњ [12]. Ол
егемендiкпен егiз ќозыдай табысып кете алады деген ешкiмнiњ де ойына
кiрмедi. Ал саяси оќиѓалрдыњ ќарќыны заманы µткен, экономикалыќ мєнiн
жоѓалтќан керексiз ѓана емес, аќылѓа єбден сыйымды, ќай жаѓынан да пайдалы,
керектi ќарым-ќатынастардыњ да байланысын ќиындатып, к‰йрете бастады. Оныњ
‰стiне б±рынѓы одаќтастар он жылдап ќалыптасќан бiрлескен к‰ш-ќуатты саќтап
ќалудыњ орнына, бiреуi - Батыспен, бiреуi Шыѓыспен ым-жымдасып, шапаѓатты
шалѓайдан к‰тiп, ашылѓан арнаны алшайта т‰стi.
Еуразия Одаѓы байыптамасы ‰стiндегi ж±мыс осындай жаѓдайда басталды.
Алайда м±ндай бастаманы т‰сiне ќою саясаткерлерге, мемлекет басшыларына,
халыќтарѓа оњайѓа т‰спедi. Д‰ниенi аќ пен ќараѓа бµлiп, атыстырып-
шабыстырып ќарайтын кµзќарастан бас тартуѓа тура келдi. Ол кездегi таластар
ондай кµзќарастыњ єлi манс±ќталып болмаѓанын кµрсеттi. Не егемендк, не
интеграция - екуiнiњ бiрi. Мєселенi б±лай т‰сiнушiлiк те д‰ниеге деген
єлгiндей кµзќарастан туындап жатќанды. Б±л екi ±ѓым бiрiн-бiрi толыќтырады
деген ешкiмнiњ ойында болѓан жоќ. Екеуi екi ќиын ќ±былыс саналды. Ќазаќстан
Республикасыныњ Президентi Н.Є.Назарбаев Интеграциялыќ процессiз бiрде-бiр
мемлекеттiњ дамуы, µркендеу м‰мкiн емес. Тiптi єлемдегi алдыњѓы ќатарлы
мемлекет саналатын АЌШ, халыќаралыќ саудасыз µмiр с‰ре алмайды. Оныњ
ќатарына ‡ндiстанды, Ќытайды жатќызуѓа болады. Ал Ќазаќстан Республикасы
интеграциясыз, ќандайда бiр бiрлiкке кiрмей дамуы тiптi м‰мкiн емесњ [13] -
дейдi. Н.Є.Назарбаевтыњ ±сынып отырѓан Еуразиялыќ Одаќ ќ±ру туралы
±сыныстыњ мєнi ТМД мемлекеттерiнiњ єрќайсысыныњ єлеументтiк-экономикалыќ
ерекшелiктерiн ескере отырып, интеграциялыќ процестердi бiртiндеп ж‰зеге
асыруѓа болады. Интеграцияѓа µздерiнiњ таяу жєне алыс кµршiлерiмен ќарым-
ќатынасын аќылѓа ќонымды етiп реттеуге д‰ние ж‰зiнiњ барлыќ елдерi бар
к‰шiмен ±мтылып отырѓаны аныќ. Б±л т±рѓыдан келгенде интеграцияныњ
ќалыптасќан халыќаралыќ тєжiрибесiнiњ, сондай-аќ интеграцияныњ барысын
ж‰зеге асырып отырѓан мемлекетаралыќ мекемелердiњ iс-єрекетiнiњ мањызы зор.
Европа одаѓы, Араб мемлекеттерiнiњ Лигасы, Оњт‰стiк Африка мемлекеттерiнiњ,
Азия-Тыныќ м±хит аймаѓындаѓы мемлекеттердiњ бiрлестiктерi де тап осылай
iстеп отыр. Олар µзара ќарым-ќатынасты терењдете т‰сiп, саяси жєне
экономикалыќ проблемалардыњ µзара ќабылдауѓа болатын шешiмдерiн iздестiрiп,
табуѓа ±мтылуда. Б±дан олардыњ мемлекеттiк м‰дделерi тек ѓана ±тып шыѓады.
Мысалы, Европалыќ одаќтыњ ќ±рамында ќолданылатын єр жаќты шаралар туралы
аќырѓы шешiм ќабылдайтын, ќатысушы елдердiњ Министiрлер Кењесi, жалпы
шараларды аныќтап, оны ж‰зеге асыратын Комиссия; одаќтыњ зањдарын ќабылдау
процесiн ж‰ргiзетiн Европарламент ќызмет жасайды. Министiрлер Кењесi -
шешiм ќабылдайтын жоѓарѓы орган. Ол шыѓарылатын зањ туралы соњѓы сµздiњ
иесi. Одаќќа ќатысушы елдердiњ министiрлерi наќты бiр мєселенi шешудiњ
тµњiрегiне шоѓырланѓан. Сондыќтан да олар шын мєнiнде кµптеген Кењестер
ќатарынан т±рады.
Комиссияныњ мiндетi - ол атќару µкiметiнiњ мiндетi. Ол барлыќ
дайындыќ шараларын жасайды. Комиссия м‰шелерi одаќќа ќатысушы елдердiњ
келiсiмi бойынша тµрт жылѓа берiледi. Б±л ретте олар µз елдерiнiњ ‰кiметiне
тєуелдi, ал бекiтiлгеннен кейiн б±л тєуелдiлiк к‰шiн жояды. µлттыќ
µкiметiнiњ комиссия м‰шелерiне н±сќау берген, олардан есеп алуѓа немесе
ќайтадан шаќырып алуѓа ешќандай ќаќысы жоќ.
¤кiнiшке орай ТМД µзiне артылѓан ‰мiттi жеткiлiктi дєрежеде саќтай
алѓан жоќ. ТМД елдерi арасында µзара келiскен 400-ден аса [11] ќабылданѓан
келiсiмдерiњ кµпшiлiгi орындалмады. Дамыѓан Батыс жєне Шыѓыс
мемлекеттерiнiњ кµмегiне с‰йену де оњ нєтиже бермедi. Соњѓы жылдардыњ
нєтижесiнен кµрiп отырѓандай, егемен мемлекеттердiњ тек ќана ТМД шењберiнде
дамуы оларды кµптеген баѓыттар бойынша, экономиканы былай ќойѓанда, саясат,
ѓылым, мєдениет, халыќќа бiлiм беру салалары бойынша да бiр-бiрiмен
алшаќтатып барады. М±ндай жаѓдай ТМД халыќтарыныњ ойынан шыѓады деп айтуѓа
бола ќоймайды. Ал олар экономикалыќ даѓдарыстыњ негiзгi ауыртпалыѓын µз
иыќтарымен кµтерiп келе жатќаны аныќ. Адамдар неѓ±рлым тыѓыз
ынтымаќтастыќты ќолдайтындыќтарын мейлiнше айќын бiлдiруде. Олар ТМД
елдерiн т‰гел ќамтып отырѓан ќазiргi аса ауыр экономикалыќ даѓдарысты µзара
к‰ш-жiгер бiрiктiру арќылы ортаќ тiршiлiк кењiстiгiн жаќсартпай т±рыпњ
жењiп шыѓу м‰мкiн емес екендiгiн, єйтеуiр егемендiк туы астында µз еркiмен
томаѓа-т±йыќ тiршiлiк ету дегенiмiз, жалпы алѓанда, iлгерi жылжу емес, керi
кету жєне тоталитарлыќ даѓдарысќа ±шырау болып табылатынын жаќсы т‰сiне
бастады. М±ныњ µзi интеграцияѓа деген шаќыруды егемендiкке ќарсы єрекет деп
ќарастыратын, саяси басќарудыњ кешегi к‰нi µткен, орталыќтандырылѓан
ж‰йесiн ќайта ќалпына келтiрудi кµксейтiн билеушi саяси топтыњ, µз
халыќтарыныњ м‰дделерiн бiлдiрушiњ, оны бiрден-бiр ќорѓаушыњ ретiнде
кµрсетуге тырысатын ±лтшыл-радикалдардыњ да маќсаттарына ќарама-ќайшы
келетiнi єбден табиѓи нєрсе.
Интеграция - ±лттыќ экономиканы жєне онымен байланысты, оѓан тєуелдi
бiрсыпыра басќа да µмiршењ де µтiкр єлеументтiк мєселелердi шешуге
м‰мкiндiк беретiн жања дењгейдегi интеграция, ынтымаќтастыќ. Интеграцияныњ
жања кезењi жањаша ќ±рылѓан мемлекеттердiњ шекараны бµлiсу, шектеуден туѓан
к‰нделiктi т±рмыс жаѓдайлары кµптеген ж±ртшылыќтыњ шешуiне жол бередi.
Адамдардыњ бiр-бiрiмен табиѓи байланысын ќалыпќа келтiру, бiр кездегi
бiрыњѓай кењiстiктегi адамдар µмiрiн ‰йлестiру - интеграциялыќ процестiњ
адамгершiлiк гуманистiк маќсат м‰ддесi.
Д‰ние ж‰зi саясатыныњ кµптен бергi м±раты интеграция, ортаќ маќсатќа
жету ‰шiн, мемлекетаралыќ ќарым-ќатынастарды барынша ‰йлестiруге жєне
‰ндестiруге ±мтылѓан єрт‰рлi елдердiњ к‰ш бiрiктiруi. Б±ѓан кµз жеткiзу
‰шiн шетелдердiњ тєжiрибелерiне кµњiл аударсаќ жеткiлiктi. Осы
ќ±рылымдардыњ бєрi де ќарым-ќатынастарды жан-жаќты терењдету, к‰рделi саяси
жєне экономикалыќ мєселелердi шешудiњ ењ ‰йлесiмдi жолдарын табу маќсатында
ќ±рылѓан. Ењ жекс±рын саясатшы, Ливияныњ басшысы, полковник Муамар
Каддафидыњ µзi жыл µткен сайын к‰ш алып келе жатќан интеграциялыќ процеске
ќошемет бiлдiрiп отырѓанда [14, 115 б. ]. ТМД елдерiнiњ кейбiр µздерiн
бiлiмдар санайтын басшылардыњ жеке дара µркендеу баѓытын ±стануы
тањдандырады. Б±л ±лт кµсемдерi адамзаттыњ жинаќтаѓан мол тєжiрибесiнен
сабаќ алуы керек едi, жеке отырып тек µз к‰шiне ѓана с‰йенiп, д‰ниеж‰зiлiк
ќоѓамдастыќ пен д‰ниеж‰зiлiк шаруашылыќ ќызметiнен µз орнын табуѓа, ешбiр
мемлекеттiњ шамасы келмейтiнiн ±ѓулары керек. Жаќсы болсын, жаман балсын
б‰гiнiгi д‰ние µзiнiњ жан-жаќты зањдылыѓымен µмiр с‰рiп, µркендеу ‰стiнде
жєне оѓан ешкiмнiњ де µз бетiнше т‰сiнiк берiп дєлел айтуѓа єсiресе елеп
ескермеуге ќаќы жоќ деп санаймыз. Д‰ние ж‰зiнде мемлекетаралыќ ќарым-
ќатынастыњ єрт‰рлi баѓыттарынан интеграциялыќ жаќындасуды кµруiмiзге
болады. Мемлекетаралыќ ынтымаќтастыќтыњ мєнiсi неде? Оныњ мєнiсi - ќандай
да бiр мемлекеттiњ халыќаралыќ ауќымда танылмайынша, єлемдiк ќоѓамдастыќ
тарапынан ќауiпсiздiк, аумаќтыќ т±тастыќ пен шекаралардыњ мызѓымайтынына
кепiлдiк алмайынша, µз мемлекеттiлiгiн ќлыптастыру туралы єњгiме ќозѓауы
сµз болып ќалатындыѓында. Ќазiргi заманда кiшi мемлекеттер интеграциясыз
µмiр с‰ре алмайды. Жалпы айтќанда, алыс-берiс, єсiресе, сауда айналымы ‰шiн
керек. Мысалы, Америкада ењ сапалы ±шаќ Бойнг шыѓарылады [15, 99 б. ]. Ал
Ќазаќстан бiрден осы ±шаќты жасап шыѓарамын деп талпынуына бола ма? Алайда
м±ндай сапалы ±шаќ жасауѓа Ќазаќстан Республикасыныњ м‰мкiндiгi жоќ. µшаќ
жасайтын ±лттыќ мамандар жаѓынан да тапшы. Сол себептi бiзде бар затты
оларѓа сатып, оларда бар д‰ниенi µз елiмiзде пайдаѓа жаратуѓа ќадам жасау
ќажеттiлiгi туындайды. Б‰гiнге дейiн Ќазаќстан Республикасы мен АЌШ-тыњ
арасында сауда келiсiмiне ќол ќойылѓан. Б±рын Ќазаќстанныњ шет елге
шыѓаратын жолы тек Ресей арќылы µтетiн болса, Ќазiр Иранѓа дейiн жол
салынды. Ендi Ќазаќстанныњ тауары ѓана емес, Сiбiрдiњ де, Орта Азияныњ да
тауарлары Үндi м±хитына сол жол арќылы шыѓарылады [15, 99 б. ]. Ќытай
арќылы тыныќ м±хитќа шыѓу м‰мкiндiгiне ие болды. Б±л дегенiмiз
интеграцияныњ µрiстi ќадамы. Интеграциясыз даму жоќ. ¤ркениетке жетем деген
ел интеграцияныњ тiзгiнiнен мыќтап ±стаѓаны жµн.
Ыќпалдастыќтыњ к‰рделi болашаѓын шыншылдыќпен т‰сiну тек
саясатшыларѓа ѓана емес, интеллектуалдыќ элитаныњ да кµпшiлiгiнде жетiсе
бермейдi. Ал жаѓдайды реалистiк т±рѓыдан т‰сiну кейбiр т‰бегейлi
ќорытындылар жасауѓа мєжб‰р етедi.
Бiрiншiден, кешегi кењестiк кењiстiктi жуыќ арада т±тасымен ТМД-дан
гµрi тиiмдiрек бiрлестiкке бiрiктiру тым екiталай нєрсе. Ќазiргi кезде
Еуразиялыќ Одаќ жобасында кµрсетiлген, екi ќарќынды жєне кµпдењгейлi
ыќпалдастыќты µрбiтiп, µзiнше ыќпалдастыќты орталыќтарњ ќалыптастыру
оњтайлыраќ. Б±л жерде, стратегияны µзгертiп, жаппай бiрiгiп, жаппай бiр
ќалыпќа т‰суге, соныњ салдарынан ойдаѓыдай ж‰зеге аса ќоймайтын
ыќпалдастыќќа ±мтылудан гµрi, географиялыќ жаѓынан ыќшамдыраќ, саяси
баѓыттамалыѓы жаѓынан наќтыраќ салалар мен арналар бойынша ыќпалдасуѓа кµшу
турасында ќарастырылып отыр. Оныњ ‰стiне, орталыќтыњ республикадаѓы
аймаќтыќ, ±лттыќ, экономикалыќ, єлеументтiк, саяси µзгешелiктердi ескермей,
барлыќ жерде ќайта ќ±руды бiр ќалып, бiр ќаѓидалар бойынша ж‰зеге асырѓысы
келген талабы ќалайсєтсiздiкке ±шыраѓанын бiлемiз. Ондай бiркелкiлiкке
±мтылу бiздiњ дербес мемлекеттiк дамытудыњ, жања экономикалыќ ќатынастар
мен сыртќы саяси бастамалар ќалыптастырудыњ белгiлi кезењнен µткен
елдерiмiздiњ µзектi м‰дделерiн терењ т‰сiнiп, жете ‰йлестiре алмасы хаќ.
Сонымен ќатар кейiнгi жылдары б±рынѓы одаќтыќ мемлекет республикалары
экономикалыќ даму жаѓынан да єр алуандалып кеттi. М±ндай жаѓдай бiрлесудiњ
ќандайда болмасын ємбебап ‰лгiсi жµнiнде сµз ету деген сµз экономикалыќ
реформаны ж‰зеге асыруда ќол жеткен табыстарымызды µз ќолымызбен тєрк ету
болып шыѓар едi. Егер мемлекеттердiњ бiр тобы даму жаѓынан былайѓы
мемлекеттерден iргесi озып кетсе, онда алањдайтын ештење жоќ. Єлемдiк тарих
кез келген ыќпалдастыќ бiрлесудiњ былайѓыларды µз тµњiрегiне топтастыра
алатын жетекшiлерi болѓандыѓын кµрсетiп берiп отыр. Демек, ќосќарќынды жєне
кµпдењгейлi ыќпалдастыќ идеясы ±лттыќ м‰дденi де, Достастыќ ќамын да жiтi
ескеруге м‰мкiндiк туѓызады.
Екiншiден шынайы ыќпалдастыќќа ењ ‰лкен ќауiп к‰шпен бiрiгулiкке
шаќыру мен ±мтылудан т±рады.
Б±рынѓы КСРО аумаѓындаѓы µзгерiстер де бiр-бiрiне тыѓыз байланысты,
бiраќ µз алдына дербес екi процестен єлеуметтiк ж‰йенiњ iшкi даѓдарысынан
жєне экономикалыќ-географиялыќ, мєдени-географиялыќ, технологиялыќ-
географиялыќ жєне ењ бастысы саяси-географиялыќ т‰бегейлi µзгерiстерден
туындап жатыр. Егер барлыќ мєселе ж‰йенiњ iшкi даѓдарыстарына ѓана тiрелiп
т±рса, онда кешегi кењестiк кењiстiктi уаќытша даѓдарыс ќ±шаѓындаѓы ая
ретiнде дербес ќарастыруѓа болар едi. Бiраќ шын жаѓдай олай емес. Б±л
кењiстiктегi ыдыраушылыќтыњ тамыры терењде. Содыќтан да к‰шпен
бiрiгушiлiкке ±мтылу - орныќсызды к‰шейтiп, ќантµгiске ±рындырмай ќоймайтын
ќауiптi жол.
ХХI ѓасырдыњ тиiмдi ыќпалдастыѓы тек экономикалыќ жєне мєдени
ыќпалды тиiмдi ж‰йелеу арќылы ѓана ж‰зеге аса алса керек. Оны сыртќы
тартымдылыѓына бола ескi єдiстермен ж‰зеге асыруѓа тырысу тµтенше ќауiптi
екендiгi даусыз.
Үшiншiден, аныќ стратегиялар мен айќын маќсаттар керек. Басты маќсат
айќын кµрiнiп т±руы керек. Єркiмнiњ iшкi есебiмен µзгерiп т±ратын болса,
ыќпалдастыќ жаѓдайындаѓы жалањ ±рандар кµтерудiњ ќажетi жоќ. Ќазаќстан
Республикасы ‰шiн ыќпалдастыќ бiрлесудiњ маќсаты аныќ. Ол - тауар, капитал,
ж±мыс к‰шiнiњ еркiн ќозѓалысына кедергi келтiретiн кез келген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ-ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ
ЖАЛПЫ ТАРИХ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Кеңестік жүйеден кейінгі кеңістіктегі интеграция мәселесі
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі Ғылыми жетекшісі
Т.ғ.к., доцент Э.Зұлпыхарова аға оқыт. Е.М.Төлегенов
Орындаған студент:
Хаттама № А.Абдешов
2010 ж. ТТА-712, 050114 - Тарих
Түркістан 2011
Мазмұны
КІРІСПЕ 3
1 КЕҢЕСТІК ЖҮЙЕДЕН КЕЙІНГІ ИНТЕГРАЦИЯ МӘСЕЛЕСІ 7-34
ТМД-ғы интеграция тарихы
1.1 Еуразия континентіндегі интеграция мәселесі 7-13
1.2 ТМД-ның интеграциялық процестеріне қазақстанның қатысуы 13-19
1.3 19-34
2 АЙМАҚТЫҚ ИНТЕГРАЦИЯЛЫҚ ТОПТАР ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАН 35-55
2.1 Интеграцияның қазіргі заманғы күрделі үрдістермен астасуы 35-39
2.2 Орталық Азия - бірыңғай интеграциялану жолында 40-44
2.3 Еуразияшылдық интеграция – Батыс пен Шығыс диалогы 44-55
ҚОРЫТЫНДЫ 56-58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 59-61
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. ХХ ғ. соңы қоғамдық құбылыстарға толы
ерекше бір кезеңді туғызды. КСРО-ның ыдырауымен, Германияның бірігуімен
Қырғи қаба соғыстың және идеологиялық қарама-қарсылықтың аяқталуымен
Еуразиялық континентте геосаяси жағдай түбегейлі түрде өзгерді.
Дүниежүзілік саяси картасында және саяси сахнада, бас-аяғы бір жылдың
көлемінде он бес тәуелсіз мемлекет пайда болды.
Бiр орталыққа баѓынѓан б±рынѓы кењестiк республикалардың тєуелсiздiк
алѓаннан кейiнгі жерде, ќалай ж‰ру керек, ќандай баѓыт ±стану қажет деген
мєселелер толѓандырды. Одақтың ыдырауымен сыртқы қарым-қатынас мәселесі,
ядролық қаруды жою, шекарны анықтау, миграция, өзара тиімді шаруашылық
мәселелерін шешу кезек күттірмейтін міндеттерге айналды. Кешегі күнгі
орталықтандырылған шаруашылық саласындағы байланыстардың үзілуі, шет
аймақтардың, әсіресе, Қазақстан, Орта Азия, Закавказья республикаларының
шикізат өндіруге ғана мамандануы қалыптасқан жағдайды одан әрі ауырлат
түсті. Жоспарсыз және кең көлемде орын алған қоныс аудару, мигранттарды
барған жерінде жұмысқа орнластыру, т.б. қажеттіліктерді қамтамасыз ету
сияқты мәселелер шешуі кезек күттірмейтін мәселелерге айналды. Кеңестер
Одағының көптеген аймақтарында халық нарзылықтары орын алды. Жаңадан
құрылған Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы (ТМД) мұндай мәселелерді шешуге
дәрменсіздігін көрсетті. Сондықтанда өмірдің өзі осы соңғы пайда болған
мемлекеттердің арасында жаңа тығыз саяси, экономикалық, әлеуметтік және
мәдени достастық шарттарын жасауды талап еткендігі белгілі. [1, 92-93 бб.].
Жаһанданудың қазіргі заманғы қоғамға экономикалық, әлеуметтік және
мәдени тұрғыда тікелей жаңа серпін беретіні баршаға аян. Экономикалық
саланың ауқымына сыймайтын осы феномен елдердің өзара қарым-қатынасын
күшейте отырып, сәйкестік пен мәдени саналуандық проблемасына тікелей ықпал
етіп, бізге бұрын белгісіз болған алапаттар мен соларға шара қолданудың
жаңа тәсілдерін табуды талап етеді.
ХХ ғ. соңы – ХХІ ғ. басындағы әлемдік дағдарыс планетамыздың барлық
аймақтарында дерлік технологиялық интеграциялық үдерістерді жаңа кезеңге
алып шықты. Сондықтан да еуразиялық кеңістіктің ірі құрамдас бөліктері
саналатын Ресей мен Орталық Азия әлемдік дамудың осы жалпы бағытынан тыс
қала алмайды. Сол себепті де әлемдік қауымдастықпен өзара тиімді байланысқа
түсе отырып, өз дербестігі мен мемлекеттік тұтастығын, өздерінің өткен
тарихи ортақтастығын сақтап қалу үшін құрылған мемлекетаралық бірлік –
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы (ТМД) бүгінгі таңға дейін өзара
қатынастарын құқықтық тұрғыдан хаттауда оң рол атқарып келеді. ТМД-ның іс-
қимыл әлеуеті әлі таусылған жоқ. Алайда, бұған қарамастан, қазіргі кезде
жұмыс жасап отырған ТМД органдарының құрылымы қолда бар бірігу әлеуетін
толық көлемде жүзеге асыруға мүмкіндік бермей келеді [2, 135 б.].
Интеграция, жаһандану тенденциясы үрдістеріне белсенді қатысу,
халықаралық және аймақтық қауіпсіздіктің жаңа жүйелерін жасау істерін
Қазақстан Республикасы қарқынды екпінімен ілгері жылжытуда. Осы орайда,
Еуразиялық кеңістікте аймақтық экономикалық және саяси блок құру жөніндегі
Қазақстанның бастамасы ерекше мәнге ие. Бұл үрдіс аймақтық блоктар құруға
қатысты әлемдік үрдістерге сәйкес келеді, ол өз кезегінде, көп полярлы әлем
орнату мен жаһандануға қатысуға қосқан үлес болса, екінші жағынан, бұл
жаһанданудың келеңсіз әсерлеріне шара қолдану тетіктерін жасайды. Нақты
ақиқат көрсеткендей, тек ірі топтасулар ғана бұған қабілетті бола алады.
Б‰гiнде, жања ѓасыр бiздiњ бєрiмiзге де ќауiптi де ќатерлi
ќатынастарды туғызуда. Олар - халыќаралыќ терроризм, дiни экстремизм жєне
кей аймаќтардаѓы этникалыќ µзара қақтығыстар. Ал дєл осы ќауiптердiң
болатындығын егемендi мемлекеттердiњ басшыларына Ќазаќстан Президентi
ескерткен едi. Сондыќтан осы ќауiптi басынан өткізіп ќалуы ыќтимал елдердiњ
- ТМД м‰шелерiнiњ бiрiншi кезектегi мєселесi олардыњ ±лттыќ ќауiпсiздiгiн
ныѓайту жєне территориялыќ т±тастыѓын саќтау. Жанжалды аймаќтарда шекараны
ќорѓауды жєне жаѓдайды т±раќтандыруды ќамтамасыз етудi, барлыќ м‰дделi
мемлекеттердiњ ќорѓаныс мєселелерiне келiсушiлiк тауып келуi арќылы
шешiлуiне єбден болады - деп жазады Н.Ә. Назарбаев [3, 238-239 бб.].
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Кеңестік Одақтың ыдырауымен жас тәуелсіз
мемлекеттер арасындағы интегарациялық қатынастарды жаңа тұрғыдан қайтадан
қалыпна келтіру сол кездегі күн тәртібіндегі өзекті мәселенің бірі боды.
Интеграциялық процестерді жүзеге асыруда ғалымдар, қоғам қайраткерлері мен
ақпарат құралдары өз ойлары мен пікірлерін білдіріп отырды. 1994 жылы
жариялағаннан кейін бұл идеяның көптеген қағидалары 1994 жылы ќырк‰йек
айында Алматы ќаласында өткен Еуразия кењiстiгi ыќпалдастыќ м‰мкiндiктерi
жєне олардыњ ж‰зеге асуы атты таќырыпта өткізілген ѓылыми-практикалыќ
конференцияда жан-жақты талқыланды. Оѓан Достастыќ елдерiнiњ барлыѓынан
мемлекет, ќоѓам, саяси ќайраткерлерi, ѓалымдар, аќпарат µкiлдерi ќатысты.
Конференцияѓа ќатысушылар µздерi ќабылдаѓан ќорытынды ќ±жатта:
Мемлекеттердiњ Еуразия одаѓы идеясын жєне басќа ыќпалдастыќ жобаларын
пайдалана отырып, ТМД ыќпалдастыќ м‰мкiндiктерiн бекiте т‰су жолында
ќадамдар жасауы ±сынылды[1, 99 б.]. 1994 жылы 18 маусымда µткен Еуразия
ќауымдастыѓы: єр алуандыќтан туындайтын т±тастыќ атты конференцияѓа
б±рынѓы кењестiк кењiстiктегi 30 партия мен 60 ќоѓамдыќ ќозѓалыстыњ
µкiлдерi ќатысты. Олар халыќтарѓа, парламенттерге, мемлекет басшыларына
‰ндеу жолдап: Бiз Ќазаќстан Республикасыныњ президентi Н.Ә. Назарбаев
жасаќтаѓан Еуразия Одаѓы жобасын ќолдаймыз жєне мемлекет басшыларын оѓан µз
халыќтары м‰ддесi т±рѓысынан ќарауѓа шаќырамыз, - деп мєлiмдедi [1, 99
б.].
Мєскеу ќаласында шыќќан Евразийский Союз: идеи, практика, перспективы
(1994-1997) атты кiтапта авторлар соњѓы ж‰з жылдыќтыњ алѓашќы жылдарында
пайда болѓан еуразияшылдыќ идеясыныњ шыѓу тарихын жєне осы идеяны
ќалыптастырѓандардыњ негiзгi маќсаттарыныњ мєнiн ашуға тырысқан. ТМД
елдерiнiњ кµрнектi саясаткерлерiнiњ Еуразиялыќ одаќ жобасы туралы айтылѓан
ой-пiкiрлерi ќамтылѓан жєне де Н.Ә. Назарбаевтың газет, журнал тiлшiлерiне
берген с±хбаттары, 1994-1997 жылдар аралыѓындаѓы Еуразиялыќ одаќ жобасы
жайында айтылѓан кµзќарастар, оныњ ќолдау табуы жєне оѓан ќарсы айтылѓан
сын-пiкiрлер, жобаныњ µмiршењдiгi анқты дәлелдермен кµрсетiлген.
Н.Ә. Назарбаевтыњ мемлекеттердің интеграциялық одағын ќ±ру туралы
±сынысыныњ мєнi ТМД мемлекеттерiнiњ єрќайсысыныњ єлеуметтiк-экономикалыќ
ерекшелiктерiн ескере отырып, интеграциялыќ процестердi бiртiндеп ж‰зеге
асыруѓа болатындыѓында екенiн Оразалы Сєбден ХХI ѓасырѓа ќандай
экономикамен кiремiз атты монографиясында атап кµрсетедi. Б±л монографияда
Ќазаќстан мемлекетiн µтпелi кезењде тыѓырыќтан алып шыѓудыњ кезек
к‰ттiрмейтiн экономикалыќ жолдары зерделенiп, нарыќтыќ экономиканы
реформалау, басќару ж‰йесiн жетiлдiру, аймаќтыќ реформа, жања экономикалыќ
концепция жайында айта келе автор ХХI ѓасыр ќарсањында Ќазаќстан
экономикасына ќандай басымдылыќ беру керек екенi жµнiндегi µз ойын ортаѓа
салады.
Қазақстан Республикасының сыртқы министрі қызметін атқарған Қ.
Тоқаевтың еңбектерінде мемлекетіміздің қазіргі заманғы геосаясат және
Қазақстанның сыртқы саясаттағы басымдықтары қарастырылады [4, 19 б.].
Сондай-ақ, тәуелсіздік алған Қазақстан Республикасының Ресей Федерациясымен
қарым-қатынасы жан-жақты қарастырылып, Еуразиялық одақ идеясының мақсат,
міндеттері Т. Мансуров еңбектерінде айқындалып көрсетілген.
Г. Толмачевтiњ Елбасы атты ењбегiнде Еуразиялық одақ жобасының ғылыми
ортада толық қолдау тауып, оны айғақтайтын фактіліреді мысалға келтірген.
О.Видованың Н. Назарбаев портрет человека и политика еңбегінде Еуразиялық
одақ идеясының ТМД елдерінің арасында тұралап қалған мәселелерді шешуде
бастамашы жол екендігін көрсетіледі.
Б.К. Султановтың жалпы басшылық редакциялығымен Қазақстан Республикасы
стратегиялық зерттеу институтының ғылыми басылымдары тәуелсіз Қазақстан
Республикасының еуразиялық стратегиясы, Н.Ә. Назарбаевтың еуразиялық
бастамасы, Қазақстанның Орталық Азия, Еуропа елдерімен қатынасына,
Қазақстанның Еуропа қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымына төрағалына
ғылыми тұрғыда сараптаулар жасалынған.
Еуразия континетіндегі интеграция мәселесі жөніндегі сарапшы Мерлин
Ларюэль еуразиялық идеясының мүмкіндіктері тура пікірін білдіре отырып,
қазақстандық еуразия идеясы – бұл Н.Ә. Назарбаев ұсынған мемлекеттік
идеология екенідігін атап көрсетеді [5, 21 б.].
Еуразиялыќ одаќ жобасы ±сынылѓаннан кейiн газет журналдарда µте кµп
маќалалар жарияланды. Ресейдiњ кейбiр беделдi газеттерi бiр ауыздан
Н.Назарбаевтыњ уаѓыздап ж‰рген ынтымаќтастыѓы кењес ‰кiметiнен кейiнгi
мемлекеттердiњ егемендiгiн ш±ѓыл шектеумен ќауiптi деп, олар Ќазаќстан
басшысыныњ интеграцияѓа к‰ш салуын б‰ркемелей келе, кењестiк империяны
ќайта ќ±рудыњ єрекетi деп түсінген болатын.
¤зiне кµп кµњiл аудартќан Еуразиялыќ жоба жайында айтылѓан сын-
пiкiрлер, ±сыныстар, оныњ даму болашаѓы жайлы маќалалар Саясат, Аќиќат,
Евразийское сообщество, Мысль, Евразия, Қоғам және Дәуір, Отан
тарихы журналдары жєне Егемен Ќазаќстан, Жас Алаш, Түркістан,
Казахстанская правда, Известия, Заман-Ќазаќстан газеттерi бетiнде
жарыќ кµрдi. Соныњ iшiнде Талас Омарбеков, Жан Шайм±рат±лы Еуразиялыќ
одаќ: бiр ‰мiт, бiр к‰дiк, Iњкєрбаев Есенай Еуразияшылдар доктринасы
саяси ќозѓалыс, мєдени ќ±былыс жєне интеграциялыќ тєсiл ретiнде,
И.Ергалиев, Т.Тихонов Идея евразийства и будущее Казахстана, Сапиулла
Абдулпаттаев Шанхай ынтымаќтастыќ ±йымы, Самат Мұса Интеграция дамуѓа
бастайтын тµте жол, М.Єшiмбаев Достастыќ жєне жаћандасу атты т.б. жарық
көрген маќалаларды ерекше айтп өру керек.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Кеңестік жүйеден кейінгі
кеңстікте тәуелсіз елдердің қарым-қатынасын жаңа тұрғыдан дамытуда
интеграциялық процестің маңызы зор. Диплом жұмысының мақсаты тәуелсіз елдер
арасындағы интеграциялық процестердің қалыптасуы, жүзеге асуы мен ТМД
елдері арасындағы интеграциялық процестерді жүзеге асыруда Қазақстан
Республикасының рөлін көрсету болып табылады. Диплом жұмысы осы мақсатқа
жету үшін төмендегідей міндеттерді көздейді:
- ТМД-ғы интеграция тарихына шолу жасау;
- Еуразия континентіндегі интеграция мәселесіне шолу жасау;
- ТМД-ның интеграциялық процестеріне Қазақстанның қатысуын және оның
орнын айқындау;
- Интеграцияның қазіргі заманғы жүзеге асуын көрсету;
- Орталық Азия елдерінің интеграциялану жолындағы өзара қарым-
қатынастарына шолу жасау, көрсету;
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе, екі тарау, алты
тараушадан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 КЕҢЕСТІК ЖҮЙЕДЕН КЕЙІНГІ ИНТЕГРАЦИЯ МӘСЕЛЕСІ
1.1 ТМД-ғы интеграция тарихы
Кеңес Одағының жетпіс жыл бойы жүргізген саясаты сексенінші жылдардың
орта кезінде шайқала бастады. Яғни, халық шаруашылығының экономикалық,
саяси, әлеуметтік салаларында тек тоқталу, тоқырау ғана емес, сонымен қатар
құлдырау да етек ала бастады. Алғашқы оның нышаны ретінде Кеңес Одағы
коммунистік партиясының XXVII съезінде сол заман бас хатшысы болған
М.С.Горбачев мырзаның баяндамасынан-ақ қоғамды қайта жаңартуға бет алған
негізгі қағидалар белгіленді. Олар: қайта құру, демократия, жариялылық, көп
пікір таластығы т.б. болатын. Одан кейінгі уақыттарда біздің ойымызша,
Кеңес одағының ыдырауына негіз болған экономикалық себептермен қатар, саяси
себептерде бар еді. Оған Қазақстанда 1986 жылдың желтоқсан айында Кеңес
Одағы коммунистік партиясы саяси бюросының ел басшысы етіп Қазақстанда
бұрын тұрмаған және халық салт-дәстүрінен хабары жоқ немесе аз Г.В. Колбин
мырзаны тағайындауын, Таудағы Карабахтағы ұлт аралық шиеленісін немесе
Балтика Республикаларының экономикалық және саяси тәуелсіздікке жету
жолындағы қозғалыстарын жатқызуға болады. Екінші жағынан алғанда Кеңес
Одағының экономикалық жағдайы да мәз еместін. Жалпы алғанда, сексенінші
жылдардың екінші жартысындағы экономикалық, саяси жағдайлар Кеңес Одағының
тоқырауы мен күйреуіне негіз болса тоқсаныншы жылдарды бұрыңғы Кеңес Одағы
республикаларының жаңа тәуелсіз мемлекеттер ретінде құрылуының алғашқы
сатысы деп қарастыруға болады.
ХХ ғ. 80-ші жылдардың аяғы мен 90-шы жылдардың басында бірқатар
республикаларда қабылданған егемендік туралы декларациялар мен
экономикалық дербестік туралы зандар Кеңес Одағының федеративтік құрылым
нысанына тосқауыл қойды. 1991 жылдың тамыз айында Кеңес Одағының болашақ
құрылымы туралы келісімнің соңғы варианты дайындалғанды және ол барлық
республикалар ойынан шығатындай-ақ еді. Бірақ, сол жылдың август айында
Мәскеу қаласында болған көтеріліс бұл келісімге қол қоюға мүмкіндік
бермеді.
Осыдан кейін-ақ Кеңес Одағының мемлекет ретінде жойылуының соңғы
сатылары жүзеге аса бастады. Литва, Латвия, Эстония өздерінің тәуелсіздігін
жариялап, ресми түрде Кеңес Одағы құрамынан шығып, халықаралық қауымдастық
тарапынан егемен мемлекеттер ретінде танылды. Ал, 1991 жылдың 7-8
желтоқсанында Ресей, Белоруссия және Украина басшылары ұзақ уақыт
келіссөздерден кейін Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құру туралы
келісімге қол жеткізді. Бұл оқиғаның тарихи факт ретінде қалыптасуына
бұрынғы Кеңес Одағындағы экономикалық, саяси, әлеуметтік себептер негіз
болатын.
1991 жылдый, 8 желтоқсанында Ресей, Украина, Белоруссия басшылары
тарапынан Беловеж келісіміне қол қойылды. Бұл кездегі жағдай былай тұғынды:
Кеңес Одағының бөлінуі этникалық негізде славян және түркі
республикаларының бір-біріне қарсы тұру жолымен дамып, күтпеген оқиғаларға
әкеп тіреуі мүмкін еді. Екінші жағынан алғанда, бұрынғы Кеңес Одағы
республикалары арасында мемлекет аралық қатынастар жүйесінің және ТМД
елдерінің алыс шетелдермен және халықаралық ұйымдармен қатынастар жүйесінің
болмауы да өз әсерін тигізбей қоймады.
1991 жылдың 13 желтоқсанында Орталық Азия республикаларының басшылары
Н.Назарбаев, С.Ниязов, И.Каримов, А.Акаев, Р.Набиев Беловеж келісімін
талқылауға және болашақта осы республикаларға қандай бағыт және даму жолын
ұстану керек, деген оймен Ашхабад қаласында жиналды. Ұзақ та ауыр
келіссөздерден кейін Н.Ә. Назарбаев ұсынған және И.Каримов тарапынан қолдау
тапқан, славян республикаларының басшыларымен келіссөз жүргізіп ТМД-ға
құрылтайшылар ретінде кіру туралы пікір қолдауға ие болды. Күннен күнге
өршіп келе жатқан тұрақсыздықты және республикалар арасындағы
түсінбеушілікті ауыздықтау мақсатымен Н.Ә. Назарбаев
Қазақстанда бүкіл мүлделі мемлекеттердің кездесуін өткізу туралы ұсыныс
жасады. 1991 жылы 21 желтоқсанда Азербайджан, Армения, Белоруссия,
Қазақстан, Қырғызстан, Молдова, Ресей, Тәжікстан, Түркменстан, Өзбекстан
және Украина басшылары Қазақстанның бұрыңғы астанасында кездесіп Тәуелсіз
Мемлекеттер Достастығын құру туралы Алматы Декларациясына қолдарын қойды.
ТМД құруға экономикалық негіз болған жағдайлар мыналар: сексенінші
жылдардың ішінде КСРО экономикасының құлдырауы өз шегіне жетіп, халық
шаруашылығының әр саласында төмендеу нышандары байқала бастады.
ТМД құруға ниет білдірген мемлекеттер мынандай айғақтарды;
- жаңа Одақ шартын дайындау туралы келіссөздердің тұйыққа тірелгенін,
республикалардың КСРО құрамынан шығу және тәуелсіз мемлекеттер құру
процесінің шынайы факторға айналғанын;
- орталықтың алысты болжамайтын саясаты экономикалық және саяси
дағдарысқа, өндірістің құлдырауына, қоғамның бүкіл салалары бойынша өмір
деңгейінің күрт төмендеуіне әкеп соққанын;
- бұрыңғы КСРО кеңістігінің көптеген аймақтарында әлеуметтік
шиеленісушіліктің өсуі, адамдардың өліміне әкеп соққан ұлтаралық
қақтығыстарға ұласқанын басшылыққа алған болатын.
Осы және басқа да мәселелерді шешу мақсатында Беларусъ, Ресей және
Украина басшылары халықтардың тарихи бірлігі және олардың арасында
орныққан байланыстарды негізге ала отырып, демократиялық құқықтық
мемлекеттер орнатуға ұмтыла отырып және өзара қарым-қатынастарды дамытуға
бағыт ала отырып Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құруға шешім қабылдады
[6, 21 б.].
Бұл құжаттың ТМД-ға мүше боламын деген мемлекеттер (бұрыңғы КСРО
мүшелері де бар) үшін ашық екені көрсетілген. Үш мемлекеттің 1991 жылдың 8
желтоқсанында жариялаған арызының соңғы тармағында ТМД мемлекеттері
халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті нығайтуға, бұрыңғы КСРО шарттары
мен келісімдерінен тарайтын халықаралық міндеттемелердің орындалуын
қамтамасыз етуге, ядролық қару және оның таралмауын қажағалауға бағыт
ұстайтынын да ашық айтқан.
Тәуелсіз мемлекеттер достастығының құрылу уақыты екіге бөлінеді.
Алғашқысы ретінде 1991 жылдың 8 желтоқсаны (Белорусь, Ресей және Украина)
болса, екіншісі ретінде 1991 жылдың 21 желтоқсаны белгіленуде.
ТМД құрылтай құжаттарына келетін болсақ, олар үшеу - 1991 жылдың 8
желтоқсанындағы ТМД құру туралы келісім, 21 желтоқсандағы осы Келісімге
деген Хаттама және Декларация. Бұл құжаттар өз нысандары және заңи
міндеттері бойынша әртүрлі. Себебі, келісім барлық қатысушы тарапынан
бекітілетін ратификация жасалатын болса, декларация үшін оған қол қойылса
жеткілікті [7, 221 б.]. Дегенмен, бұл үш құжат толық біртұтастықты
құрайды.
Енді, ТМД-ның даму жолдары бірнеше кезеңдерден өтті. 1992 жылмен 1993
жылдың бас кезендерінде Достастықтың ұйымдастыру құрылымы - мемлекеттер
басшыларының кеңесі, үкіметтер басшыларының кеңесі, ТМД парламент аралық
ассамблеясы құрылды. 1993 жылдан бастап Минск қаласында ТМД атқару
хатшылығы қызмет істейді. Бұл уақыт ішінде сыртқы істер министрлері кеңесі,
қорғаныс министрлері кеңесі де құрылды.
1993 және 1994 жылдар аралығында ТМД елдері өзара қатынастарының
Құқықтық негізін қалайтын жұмыстар жүзеге асырыла бастады. Жүздеген
келісімдерге қол қойылды. Солардың арасынан сапалы бір құжат ретінде 1993
жылы қол қойылған Экономикалық одақ туралы шартты атап өтуге болады.
Дегенмен, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы дағдарыстан шығуға жол іздесе де,
әлеуметтік-экономикалық жағдай қиындай берді.
Экспортқа шығатын шикізатқа деген баға саясатындағы келіспеушілікте
үлкен мәселеге айнала бастады және мұның бәрі де экономикаға өзінің кері
әсерін тигізбей қоймады. Екінші жағынан алғанда, демпинг саясаты (рынокта
бәсекелестерді ығыстырып шығару үшін тауарларды әдейі арзандатып сату)
орнығып қалған шаруашылық байланыстарға тұрақсыздық енгізіп, бұл елдерді
қажетті шараларды қабылдауына мәжбүр етті. Мұндай жағдай қазіргі кезде де
байқалуда.
Әлеуметтік, экономикалық және саяси дағдарыс ТМД мемлекеттерінің
барлығында да терендей түсті. Мұның салдары ретінде ішкі этникалық толқу
арта түсті, тіпті кейбір елді мекендерде мемлекет аралық қақтығыстарға
ұласты. Мұндай жағдай ТМД идеясын жоққа шығаруға барды және кейбір ТМД
мемлекеттері бір-біріне қарсы (мысалы, Армения - Азербайжан) әскери
қимылдарды да жүргізе бастады. Бұл кезенде көптеген міндеттемелер мен
келісімдер де қабылданды, бірақ та олардың басым көпшілігі іс жүзінде
орындалмады. ТМД органдары өз функцияларын жүзеге асыра алмады және
қабылданған шешімдерді де іске асыруға мүмкіндіктері болмады.
ТМД өзінің құрылу сатысында сөз жоқ жағымды рөлін де атқарды, яғни КСРО
республикаларының қирап, тоқтаусыз дағдарысқа ұшырауынан құтқарды.
Дегенмен, мемлекеттердің экономикалық дербестігі олардың әрқайсысының ішкі
мәселесі еместігі де айқын болды. Қазіргі дүниеде әр мемлекеттің
әрқайсысының жеке, дербес дамуы қиын да болса шындық. Басқа ешқандай елмен
қарым-қатынас жасамай мемлекеттің тек қана өзі өмір сүру талпыныстары бізге
тарихтан мәлім және оның немен аяқталып, қандай нәтижеге жеткені де аян.
Тек қана басқа елдермен бірігіп өзара ынтымақтастықта және дүние жүзі
экономикалық қатынастарында болатын қоғамның өміршең болатындығы айдан
анық.
1994 жылы ТМД алдында баламалы екі мәселе тұрды. Біріншісі, оның
қызметін тоқтату болса, екіншісі ТМД-ны дұрыс жұмыс істейтін ұйымға,
бірлестікке қайта өзгерту. Соңғы ой, бірлестіктің қажеттігі бұрыңғы заманды
көксеу мақсатынан немесе субъективтік ойлардан емес, экономикалық
пайдалылығы тұрғысынан туғанды. Бұл кезенде бұрыңғы Кеңес Одағы
кеңістігіндегі республикалардың даму бағытының салаларын анық та айқын әрі
шынайы белгілеудің қажеттілігі туындады. Осы кезеңде Қазақстан Президенті
Н.Ә. Назарбаев Мемлекеттердің евразиялық одағын құру идеясын ұсынды [7,
228 б.].
ТМД елдерінің экономикалық жақындасу мәселелерін шешетін құжат ретінде
1995 жылдың 6 қаңтарында Ресей Федерациясы мен Беларусь Республикасы
арасындағы, кейіннен 1995 жылдың 20 қаңтарында Қазақстан республикасы қол
қойған Кеден одағы туралы келісімді айтуға болады. Кеден одағын құрушы
тараптар өздерінің мақсаттары ретінде мыналарды атап көрсетті:
- Кеден одағына мүше мемлекеттердің шаруашылық субъектілері арасындағы
еркін экономикалық өзара ынтымақтастықты дамыту үшін қолдан келетін бар
мүмкіндіктерді пайдалану;
- экономиканың, тауар алмасудың және әділетті бәсекелестіктің тұрақты
дамуына кепілдік ету;
- өз елдерінің экономикалық саясатын ұйымдастыруды нығайту және ұлттық
шаруашылықтың жан-жақты дамуын қамтамасыз ету;
- ортақ экономикалық кеңістіктің қалыптасуы үшін жағдайлар жасау;
- Кеден одағы мүше-мемлекеттерінің дүние жүзі рыногына шығуы үшін
қолдан келетін бар жағдайды жасау. Жоғарыда айтып өткен Келісімнің
бастауында мемлекеттер Экономикалық одақ құру туралы шарттың ережелерін
жүзеге асыруға талпынады, делінгенді. Сонымен қатар, тараптар Кеден одағын
- ортақ кеден территориясы мен шаруашылықтың нарықтық экономикасын ұқсас
механизммен реттеуге негізделген, мемлекеттердің экономикалық бірлестігі
ретінде анықтайтындарын растайды.
Кеден одағын құруға бағытталған шаралар екі сатыға бөлінеді. Бірінші
саты - 1994 жылдың 15 сәуіріндегі Еркін сауда аймағын құру туралы Келісім
бойынша, өзара саудадағы тариф пен сан бойынша кездесетін шектеулерді алып
тастау, сыртқы экономикалық қызметке қатысты сыртқы сауда, кеден, валюталық-
қаржылық, салық және басқа да ұлттық зандарды бір қалыпқа келтіру болып
табылады. Екінші саты - мемлекеттердің кеден территорияларын ортақ кеден
аймағына біріктіру және Кеден одағының халықаралық құқық субъектілігі
туралы сұрақты шешу болатын. Кеден одағының болашағы болатыны жайында оған
кейіннен қосылған Қырғыз Республикасы мен Тәжікстан Республикасы куә [8].
Кеден одағын және Ортақ экономикалық кеңістік туралы шарттың құқықтық
негізі болып жалпыға танымал болған халықаралық құқықтың нормалары мен
қағидалары, сонымен қатар, тараптардың ұлттық заңдары табылады. Алғашқыда
Ресей, Беларусь арасында жасалған Шартқа, кейіннен Қазақстан, Қырғызстан
және Тәжікстан қосылды. Кеден одағы туралы Шарт жобасы дайындалып жатқан
кезде Ресей жағы қосымша Ортақ экономикалық кеңістік шеңберінде
қабылданатын шарттар мен шешімдерді дайындау, қабылдау және жүзеге асыру
механизмін ұсынған болатын. Бұл актінің негізгі мақсаты Кеден одағы мен
Ортақ экономикалық кеңістік көлемінде қабылданатын заң актілерінің орындалу
механизмін жүзеге асыру болатын, себебі, ТМД шеңберінде қабылданып, бірақ
та іс жүзінде орындалмай жатқан келісім-шарттар аз емес.
Ортақ экономикалық кеңістік ұғымы қайдан пайда болды деген сұрақ
туындауы мүмкін. 1998 жылдың қаңтар айында төрттік (Беларусь, Қазақстан,
Қырғызстан және Ресей) мәжілісіне Қазақстан Президенті Н.Ә. Назарбаев
қарапайым адамдарға деген 10 қадам идеясын ұсынды және бұл идея төрт
елдің үкіметтері тарапынан қолдау да тапты. Қазақстан тарапынан 1998 жылдың
ақпан айында Ортақ экономикалық кеңістік құру туралы шарт жобасы
ұсынылған болатын. Интеграциялық комитет (бұл органға жұмыстың екінші
бөлімінде тоқталамыз) бұл жобаны талдай келе 1998 жылдың маусым айында
Шарттың мәтінін негізінен қолдай отырып Кеден одағы мен Ортақ экономикалық
кеңістік (КО және ОЭК) туралы Шарт ретінде мақұлдады. Мұндай шартты
қабылдауға алып келген оқиғалар желісі былай сипатталады: 1993 жылың
қыркүйек айында - Экономикалық одақ туралы Шартты және 1994 жылғы сәуірде
Еркін сауда аймағын құру туралы Келісімді 12 мемлекет қабылдады. 1995
жылдың қаңтарында - Кеден одағы туралы Келісімді Беларусь, Ресей, сәл
кейіннен Қазақстан қабылдады. Бірінші саты - еркін сауда аймағын құру
болса, екінші саты - ортақ кеден территориясын құру болатын. 1996 жылдың
наурыз айында - Экономикалық және гуманитарлық салаларда интеграцияны
тереңдету туралы Шартты Беларусь, Қазақстан, Ресей қабылдап тауарлар,
қызметтер, еңбек және капиталдың ортақ рыногын құруды басты мақсат ретінде
алға қойды. 1998 жылдың аяғында Кеден одағы мен Ортақ экономикалық кеңістік
Шартына Беларусь, Қазақстан, Қырғызстан, Ресей және Тәжікстан қол қойды.
Бұл құжаттардың негізгі мақсаты, ортақ экономикалық интеграцияны дамыту
болып табылады [9].
Дүние жүзілік қатынастар жүйесіне кіру үшін Достастықтың өз ішінде
тұрақтылық болуы керек екені анықтала бастады, соның ішінде саяси,
экономикалық тұрақтылық пен қауіпсіздік алдыңғы орынға шықты. Сол
кездердегі қателіктердің бірі ретінде-ұлттық мемлекеттілік пен интеграцияны
бір-біріне қарама-қарсы қоюды айтуға болады. Олар, бір-біріне сыйымсыз,
қарама-қайшы ұғымдар ретінде қарастырылды. Дегенмен, экономикалық жағдай,
сонымен қатар сананың бірте-бірте өзгеруі бұрынғы Кеңес кеңістігінде
орналасқан республикалардың ары қарай даму мәселелеріне басқа көзқараспен
қарау қажеттігін де туғызды. Бұл тұрғыдан келгенде, интеграцияны жүзеге
асырудың бір сатысы ретінде Қазақстан, Қырғызстан және Өзбекстанның Орталық
Азия Одағын құруын алуға болады. Мысалыға, бұл мемлекеттер арасындағы
азаматтық алу мәселелерін тез арада шешу, басқа мүше-мемлекет аумағында
жылжымайтын мүлікті сатып алу-сату сұрақтарына қатысты келісімдердің
қабылдануы адамдар арасындағы психологиялық кедергі мен басқа да көптеген
мәселелерді оң шешуге бағыт берді. Әлеуметтік экономикалық, ғылыми-
техникалық және мәдени ынтымақтастық салалары бойынша сұрақтар да оң
шешімін табуда. Қазақстан, Қырғызстан жөне Өзбекстан арасында қабылданған
мұндай құжаттар ТМД қағидаларына еш қайшы келмейді.
ТМД елдерінің сыртқы шекараларын қорғау, Достастық елдерінің
территорияларындағы қақтығыстардың алдын алу мен реттеу, ТМД елдерінің
Кеден одағы салаларында және құқықтық ынтымақтастық пен қылмыспен күрес
саласындағы бірігіп қызмет атқару жөніндегі келісімдердің алар орны ерекше.
Аймақтық ынтымақтастық келісімдердің қатарына 1999 жылдың 25 тамызында
Бішкек декларациясына [10] қол қойған Шанхай бестігі атауына ие болған
Қазақстан Республикасы, Қытай Халық Республикасы, Қырғыз Республикасы,
Ресей Федерациясы және Тәжікстан Республикасы басшыларының ғаламдық және
аймақтық қауіпсіздікті нығайтуды мақсат тұтқан декларацияны жатқызуға
болады. Мұның өзі, бұрыңғы жеке-дара өркендеу мен қауіпсіздік мәселелерінің
қазіргі уақытта ұжымдық, дәлірек айтсақ, аймақтық сипатқа айналуда екенін
байқаймыз. Ал екі жақты келісімдерге келетін болсақ, олардың жалпы саны
мыңнан асып кетеді, солардың қатарына 1997 жылғы 14 қазанда жасалған
Қазақстан Республикасы мен Украина Үкіметі арасындағы ғарыш кеңістігін
зерттеу және пайдалану саласындағы ынтымақтастық туралы келісімді, 1997
жылғы 11 қарашада жасалған Қазақстан Республикасы мен Грузия Үкіметі
арасындағы өнеркәсіптік меншікті қорғау саласындағы ынтымақтастық туралы
келісімді немесе 1997 жылғы 10 маусымда жасалған жазасын әрі қарай өтеу
үшін бас бостандығынан айыруға сотталған адамдарды тапсыру туралы Қазақстан
Республикасы мен Әзербайжан Республикасы арасындағы шартты (бұл
келісімдерді Қазақстан Республикасы 1999 жылдың 30 желтоқсанында бекітті)
және тағы да басқа көптеген келісім шарттарды жатқызуға болады. 1999 жылдың
8 желтоқсаныңда Беларусь Республикасы мен Ресей Федерциясы арасында
одақтық мемлекет құру жөніндегі шартқа қол қойылды. Бұл шарттың негізгі
мазмұнын екі тарауға бөлуге болады. Біріншісі саяси болса, екіншісі
экономикалық сала болып табылады. Одақтық шарттың 6 бабына сай екі ел
арасындағы саяси ынтымақтастыққа келетін болсақ, әр мемлекет өзінің
егемендігі мен тәуелсіздігін, территориялық бүтіндігін, мемлекеттік
Құрылымын, конституциясын, мемлекеттік жалау, елтаңбаларын және басқа да
мемлекеттік нышандарын сақтай отырып, екі мемлекет арасында келісілген
өкілеттіктерді одақтық мемлекетке береді. Яғни, бұл ынтымақтастық негізінде
(екі ел халықтарының тіл, дін, тарих, мәдениет, т.б. ортақтығы арқасында)
мемлекеттік ынтымақтастықтан ортақ ұлттық жүйе ынтымақтастығына көшу ниеті
жатыр. Осы екі мемлекет арасындағы экономикалық ынтымақтастық Кеден одағына
мүше бес мемлекет арасындағы 1999 жылдың 26 ақпанында қол қойылған шарт
мақсаттары мен міндеттеріне ұқсас. Яғни, олар тауар, қызмет, капитал мен
еңбектің ортақ рыногын құру, ортақ баға, көлік, энергетика, экономикалық
саясат жүргізу болып келеді.
ТМД елдері арасында ұйымдасқан қылмыспен ортақ күрес жүргізу және 1999
жылдың желтоқсан айында Достастыққа мүше елдер қол қойған терроршылдыққа,
сепаратизмге қарсы шараларды бірігіп жүргізу бағытында жасалып жатқан
жұмыстар аз емес. Себебі, 1999 жылдың шілде айында Қырғызстанның Баткен
ауданына қарасты тау өңірін жайлап, терроршылдық қызметтерін жүзеге асыруға
кіріскен терроршылдардың ұйымдасқан ерекеттері, бұл мәселеге де ТМД
елдерінің көңіл бөлуі қажет екендігін көрсетті. Қазіргі күнде ТМД-ның
терроршылдыққа қарсы Орталығы құрылды [11]. Мұның өзі, терроршылдықтың
дүние жүзінің дамыған мемлекеттеріне ғана күрделі мәселе емес, сонымен
қатар, жаңадан аяқтарына тұрып экономикалық дәуірлеу сатысында тұрған ТМД
елдері үшін де ауыр да қиын, бірақ шешімін табу міндетті болып табылатын
мәселе екенін көрсетеді.
1.2 Еуразия Одаѓы жєне еуразиялыќ интеграция мєселесi
Еуразия ќос ќ±рлыѓыныњ жапсарына ќанатын кере жайып, ж‰здеген ±лттыњ
еркiн дамуына тµрт-бес ѓасыр бойы тосќауыл болып келген алып империя ХХ
ѓасырдыњ соњѓы он жылдыѓы басталар-басталмастан к‰йреп т‰стi. 70 жылдай
‰стемдiк еткен Кењес Одаѓыныњ ќабырѓасы ќаусап т‰скен кезде б±рын одаќтас
деп аталѓан елдер бас-басына жеке тєуелсiз мемлекетке айналып,
тєуелсiздiгiн жариялады. Дегенмен де 70 жылдам астам бiр одаќ iшiнде болѓан
республикалар туыстыќ жаќтан да, экономикалыќ жаќтанда бiр-бiрiмен бiрiгiп
кеткен елдер бiрден араларындаѓы ќалыптасќан байланысты ‰зе ќойѓан жоќ.
Шекара ашыќ, ќарым-ќатынас тоќтамады. Тiршiлiк ‰шiн бiрлiк керек екенiн
т‰сiнген тєуелсiз мемлекеттер басшылары одаќ болмаѓанымен Достастыќ ќажет
екенiн т‰сiндi. Осы т‰сiнiстiк нєтижесiнде д‰ниеге Тєуелсiз Мемлекеттер
Достастыѓы келдi. Осындай саяси шешiмнiњ орныѓуына Ресей Федерациясыныњ
Президентi Б.Н.Ельцин мен Ќазаќстан Республикасыныњ Президентi
Н.Є.Назарбаев ±йытќы болды. Б±л Достастыќтыњ т±сауы елiмiздiњ сол кездегi
астанасы Алматыда кесiлдi.
М±ндай Достастыќтыњ т‰пкi идеясы ортаќ маќсаттан туындаѓан болатын.
- Достастыќ елдерi бiр-бiрiнiњ шекарасына ќол с±ќпайды;
- Сыртќы шабуылдан бiрiгiп ќорѓанады;
- Достастыќ елдерi арасында экономикалыќ ынтымаќтастыќ к‰шейiп, тауар
рыноктарына жол ашылады;
- Мєдениеттiњ, ѓылым мен бiлiмнiњ ќазынасына ортаќ м‰ддеге
пайдаланылады.
Барлыќ тєуелсiз мемлекеттер бiр-бiрiмен дипломатиялыќ ќатынас
орнатты, елшiлiктер ашты, ресми сапарлар негiзiнде барыс-келiс ж‰ргiзiлдi.
Бiраќ уаќыт µте келе ТМД елдерi арасындаѓы ќарым-ќатынасќа сызат т‰стi.
Кењестен кейiн кењiстiкте экономикалыќ, саяси, геосаяси, мєдени-µркениеттiк
жєне басќа факторларѓа байланысты б±л ќауымдастыќ ыќпалдасудыњ елеулi
ќ±ралы бола алмайтын едi. Оѓан м‰ше елдердiњ м‰дделерi мен сыртќы саяси
басымдыќтары, єлеуметтiк-экономикалыќ жєне саяси дамудыњ дењгейi мен
модельдерi, ыќпалдасу ТМД-ныњ iшкi наќты ќозѓаушы к‰шi болуы ‰шiн болашаќќа
деген кµзќарастары тым алашќ едi. Б±ѓан ќоса, барлыќ егемен республикалар
єлеуметтiк-экономикалыќ ќатты даѓдарысты бастан кешiрiп жатты да, кењ
ауќымдаѓы интеграцияныњ м‰мкiндiгi шектеулi болды. Оныњ болашаѓы б±лынѓыр
болѓанымен, ‰зiлген ќарым-ќатынастарды орныќтырудыњ алѓышарттары жасалды.
Б±рын-соњды тарихта болмаѓан б±л бiрлестiктiњ ќ±рылѓан алѓашќы к‰ннен-аќ
оныњ тµњiрегiндегi т‰рлi єњгiме µрши т‰стi. Оныњ болашаѓын к‰мєндана
ќарайтын саясатшылар б±л Достастыќты ќ±рѓаќ ќиялѓа балады. Себебi: б±л
±йымныњ iшiнде бiрнеше топ пайда болды. Атап айтар болсаќ, Орталыќ Азия
елдерiнiњ ќауымдастыѓы, келешегi кµпшiлiкке т‰сiнiксiздеу Ресей - Белорусия
одаѓы, сондай-аќ, Грузия, Єзiрбайжан, ¤збекстан, Украйна, Молдова елдерiнiњ
ГУУАМ бiрлестiгi, бес мемлекеттiњ Кедендiк одаѓы, µжымдыќ ќауiпсiздiк
сияќты топтар сырттай ќараѓанда ‰й iшiнен ‰й тiккендей єсер ќалдырары
сµзсiз. Оныњ ‰стiне ТМД-ѓа м‰ше елдердiњ кейбiрi µзара ќарым-ќатынастарда
визалыќ тєртiпке кµштi. Б±л єрекеттер к‰мєндi ойларды ќалыњдата т‰сетiн
сияќты.
Ќалыптасќан шиеленiстi µз бетiмен шешуде айтарлыќтай оњ нєтиже
бермедi. Б±ныњ негiзгi себебi тєуелсiздiк алѓан жас мемлекеттердiњ
µзбетiмен даму тєжiрибесiнiњ жоќтыѓынан емес едi, оныњ мєнi терењде
болатын. Дегенмен де мемлекет µкiлдерi, саяси ќайраткерлер арадаѓы
байланысты саќтап, дамытуѓа тырысты. Т±тастай алѓанда, кењестен кейiнгi
кењiстiкте ш±ѓыл геосаяси жiктелiске жол берiлмеуi ТМД-ныњ басты жетiстiгi
болып табылады. М±ндай жiктелiс кµрiнiс бергенiмен, олар мемлекетаралыќ
ќаќтыѓыстарды туындататтындай дењгейге жiберiлмедi. Осыныњ µзi ТМД-ныњ
басты маќсаты болѓан шыѓар. Єрбiр республика Достастыќќа бiрiге отырап, µз
алдына стартегиялыќ маќсат ќоя бiлдi. Жєне сол маќсаттарына жетуi ТМД-ны
жас республикалар ‰шiн пайдалы еткенiн де жоќќа шыѓаруѓа болмайды.
Халыќаралыќ тєжiрибе кµрсеткендей экономикалыќ дењгейдегi мемлекеттердiњ
ыќпалдасуы, сауда экономикасына µту барысында т‰рлi кезењдердi басынан
µткередi.
ТМД мемлекеттерi арасындаѓы шиеленiстердiњ талай-талай себептерi де
бар едi. Ол Интеграция. Б±л ±ѓым кiм-кiмдi болмасын ойландырды. Б‰гiнгi
заман талабына сай алѓаш рет ТМД-ныњ мањызды єлеументiк-экономикалыќ
интеграциясы жайлы мєселенi Н.Є.Назарбаев µзiнiњ µлыбританияѓа барѓан
сапары барысында кµтерген болатын. Корольдiк халыќаралыќ ќатынастар
институтында сµйлеген сµзiнде ол былай деп мєлiмдеген едi. Кењес дєуiрiнен
кейiнгi кењiстiктiњ дамуы екi баѓытпен айќындалады: бiр жаѓынан, ±лттыќ
мемлекеттiлiктiњ ќалыптасуы ж‰рiп жатыр, екiншi жаѓынан, ТМД елдернiнiњ
интеграция баѓыты байќалады. Тєуелсiз Мемлекеттер Достастыѓыныњ µзiн
реформалау ќажеттiлiгi пiсiп-жеттi, м±ныњ µзi осы аймаќта т±раќтану белдеуi
мен ќауiпсiздiк орнатуды ќамтамасыз етер едi жєне саяси эволюцияны
болжаудыњ дєрежесiн жоѓарлатуѓа м‰мкiндiк беретiнi кєдiкњ [12]. Ол
егемендiкпен егiз ќозыдай табысып кете алады деген ешкiмнiњ де ойына
кiрмедi. Ал саяси оќиѓалрдыњ ќарќыны заманы µткен, экономикалыќ мєнiн
жоѓалтќан керексiз ѓана емес, аќылѓа єбден сыйымды, ќай жаѓынан да пайдалы,
керектi ќарым-ќатынастардыњ да байланысын ќиындатып, к‰йрете бастады. Оныњ
‰стiне б±рынѓы одаќтастар он жылдап ќалыптасќан бiрлескен к‰ш-ќуатты саќтап
ќалудыњ орнына, бiреуi - Батыспен, бiреуi Шыѓыспен ым-жымдасып, шапаѓатты
шалѓайдан к‰тiп, ашылѓан арнаны алшайта т‰стi.
Еуразия Одаѓы байыптамасы ‰стiндегi ж±мыс осындай жаѓдайда басталды.
Алайда м±ндай бастаманы т‰сiне ќою саясаткерлерге, мемлекет басшыларына,
халыќтарѓа оњайѓа т‰спедi. Д‰ниенi аќ пен ќараѓа бµлiп, атыстырып-
шабыстырып ќарайтын кµзќарастан бас тартуѓа тура келдi. Ол кездегi таластар
ондай кµзќарастыњ єлi манс±ќталып болмаѓанын кµрсеттi. Не егемендк, не
интеграция - екуiнiњ бiрi. Мєселенi б±лай т‰сiнушiлiк те д‰ниеге деген
єлгiндей кµзќарастан туындап жатќанды. Б±л екi ±ѓым бiрiн-бiрi толыќтырады
деген ешкiмнiњ ойында болѓан жоќ. Екеуi екi ќиын ќ±былыс саналды. Ќазаќстан
Республикасыныњ Президентi Н.Є.Назарбаев Интеграциялыќ процессiз бiрде-бiр
мемлекеттiњ дамуы, µркендеу м‰мкiн емес. Тiптi єлемдегi алдыњѓы ќатарлы
мемлекет саналатын АЌШ, халыќаралыќ саудасыз µмiр с‰ре алмайды. Оныњ
ќатарына ‡ндiстанды, Ќытайды жатќызуѓа болады. Ал Ќазаќстан Республикасы
интеграциясыз, ќандайда бiр бiрлiкке кiрмей дамуы тiптi м‰мкiн емесњ [13] -
дейдi. Н.Є.Назарбаевтыњ ±сынып отырѓан Еуразиялыќ Одаќ ќ±ру туралы
±сыныстыњ мєнi ТМД мемлекеттерiнiњ єрќайсысыныњ єлеументтiк-экономикалыќ
ерекшелiктерiн ескере отырып, интеграциялыќ процестердi бiртiндеп ж‰зеге
асыруѓа болады. Интеграцияѓа µздерiнiњ таяу жєне алыс кµршiлерiмен ќарым-
ќатынасын аќылѓа ќонымды етiп реттеуге д‰ние ж‰зiнiњ барлыќ елдерi бар
к‰шiмен ±мтылып отырѓаны аныќ. Б±л т±рѓыдан келгенде интеграцияныњ
ќалыптасќан халыќаралыќ тєжiрибесiнiњ, сондай-аќ интеграцияныњ барысын
ж‰зеге асырып отырѓан мемлекетаралыќ мекемелердiњ iс-єрекетiнiњ мањызы зор.
Европа одаѓы, Араб мемлекеттерiнiњ Лигасы, Оњт‰стiк Африка мемлекеттерiнiњ,
Азия-Тыныќ м±хит аймаѓындаѓы мемлекеттердiњ бiрлестiктерi де тап осылай
iстеп отыр. Олар µзара ќарым-ќатынасты терењдете т‰сiп, саяси жєне
экономикалыќ проблемалардыњ µзара ќабылдауѓа болатын шешiмдерiн iздестiрiп,
табуѓа ±мтылуда. Б±дан олардыњ мемлекеттiк м‰дделерi тек ѓана ±тып шыѓады.
Мысалы, Европалыќ одаќтыњ ќ±рамында ќолданылатын єр жаќты шаралар туралы
аќырѓы шешiм ќабылдайтын, ќатысушы елдердiњ Министiрлер Кењесi, жалпы
шараларды аныќтап, оны ж‰зеге асыратын Комиссия; одаќтыњ зањдарын ќабылдау
процесiн ж‰ргiзетiн Европарламент ќызмет жасайды. Министiрлер Кењесi -
шешiм ќабылдайтын жоѓарѓы орган. Ол шыѓарылатын зањ туралы соњѓы сµздiњ
иесi. Одаќќа ќатысушы елдердiњ министiрлерi наќты бiр мєселенi шешудiњ
тµњiрегiне шоѓырланѓан. Сондыќтан да олар шын мєнiнде кµптеген Кењестер
ќатарынан т±рады.
Комиссияныњ мiндетi - ол атќару µкiметiнiњ мiндетi. Ол барлыќ
дайындыќ шараларын жасайды. Комиссия м‰шелерi одаќќа ќатысушы елдердiњ
келiсiмi бойынша тµрт жылѓа берiледi. Б±л ретте олар µз елдерiнiњ ‰кiметiне
тєуелдi, ал бекiтiлгеннен кейiн б±л тєуелдiлiк к‰шiн жояды. µлттыќ
µкiметiнiњ комиссия м‰шелерiне н±сќау берген, олардан есеп алуѓа немесе
ќайтадан шаќырып алуѓа ешќандай ќаќысы жоќ.
¤кiнiшке орай ТМД µзiне артылѓан ‰мiттi жеткiлiктi дєрежеде саќтай
алѓан жоќ. ТМД елдерi арасында µзара келiскен 400-ден аса [11] ќабылданѓан
келiсiмдерiњ кµпшiлiгi орындалмады. Дамыѓан Батыс жєне Шыѓыс
мемлекеттерiнiњ кµмегiне с‰йену де оњ нєтиже бермедi. Соњѓы жылдардыњ
нєтижесiнен кµрiп отырѓандай, егемен мемлекеттердiњ тек ќана ТМД шењберiнде
дамуы оларды кµптеген баѓыттар бойынша, экономиканы былай ќойѓанда, саясат,
ѓылым, мєдениет, халыќќа бiлiм беру салалары бойынша да бiр-бiрiмен
алшаќтатып барады. М±ндай жаѓдай ТМД халыќтарыныњ ойынан шыѓады деп айтуѓа
бола ќоймайды. Ал олар экономикалыќ даѓдарыстыњ негiзгi ауыртпалыѓын µз
иыќтарымен кµтерiп келе жатќаны аныќ. Адамдар неѓ±рлым тыѓыз
ынтымаќтастыќты ќолдайтындыќтарын мейлiнше айќын бiлдiруде. Олар ТМД
елдерiн т‰гел ќамтып отырѓан ќазiргi аса ауыр экономикалыќ даѓдарысты µзара
к‰ш-жiгер бiрiктiру арќылы ортаќ тiршiлiк кењiстiгiн жаќсартпай т±рыпњ
жењiп шыѓу м‰мкiн емес екендiгiн, єйтеуiр егемендiк туы астында µз еркiмен
томаѓа-т±йыќ тiршiлiк ету дегенiмiз, жалпы алѓанда, iлгерi жылжу емес, керi
кету жєне тоталитарлыќ даѓдарысќа ±шырау болып табылатынын жаќсы т‰сiне
бастады. М±ныњ µзi интеграцияѓа деген шаќыруды егемендiкке ќарсы єрекет деп
ќарастыратын, саяси басќарудыњ кешегi к‰нi µткен, орталыќтандырылѓан
ж‰йесiн ќайта ќалпына келтiрудi кµксейтiн билеушi саяси топтыњ, µз
халыќтарыныњ м‰дделерiн бiлдiрушiњ, оны бiрден-бiр ќорѓаушыњ ретiнде
кµрсетуге тырысатын ±лтшыл-радикалдардыњ да маќсаттарына ќарама-ќайшы
келетiнi єбден табиѓи нєрсе.
Интеграция - ±лттыќ экономиканы жєне онымен байланысты, оѓан тєуелдi
бiрсыпыра басќа да µмiршењ де µтiкр єлеументтiк мєселелердi шешуге
м‰мкiндiк беретiн жања дењгейдегi интеграция, ынтымаќтастыќ. Интеграцияныњ
жања кезењi жањаша ќ±рылѓан мемлекеттердiњ шекараны бµлiсу, шектеуден туѓан
к‰нделiктi т±рмыс жаѓдайлары кµптеген ж±ртшылыќтыњ шешуiне жол бередi.
Адамдардыњ бiр-бiрiмен табиѓи байланысын ќалыпќа келтiру, бiр кездегi
бiрыњѓай кењiстiктегi адамдар µмiрiн ‰йлестiру - интеграциялыќ процестiњ
адамгершiлiк гуманистiк маќсат м‰ддесi.
Д‰ние ж‰зi саясатыныњ кµптен бергi м±раты интеграция, ортаќ маќсатќа
жету ‰шiн, мемлекетаралыќ ќарым-ќатынастарды барынша ‰йлестiруге жєне
‰ндестiруге ±мтылѓан єрт‰рлi елдердiњ к‰ш бiрiктiруi. Б±ѓан кµз жеткiзу
‰шiн шетелдердiњ тєжiрибелерiне кµњiл аударсаќ жеткiлiктi. Осы
ќ±рылымдардыњ бєрi де ќарым-ќатынастарды жан-жаќты терењдету, к‰рделi саяси
жєне экономикалыќ мєселелердi шешудiњ ењ ‰йлесiмдi жолдарын табу маќсатында
ќ±рылѓан. Ењ жекс±рын саясатшы, Ливияныњ басшысы, полковник Муамар
Каддафидыњ µзi жыл µткен сайын к‰ш алып келе жатќан интеграциялыќ процеске
ќошемет бiлдiрiп отырѓанда [14, 115 б. ]. ТМД елдерiнiњ кейбiр µздерiн
бiлiмдар санайтын басшылардыњ жеке дара µркендеу баѓытын ±стануы
тањдандырады. Б±л ±лт кµсемдерi адамзаттыњ жинаќтаѓан мол тєжiрибесiнен
сабаќ алуы керек едi, жеке отырып тек µз к‰шiне ѓана с‰йенiп, д‰ниеж‰зiлiк
ќоѓамдастыќ пен д‰ниеж‰зiлiк шаруашылыќ ќызметiнен µз орнын табуѓа, ешбiр
мемлекеттiњ шамасы келмейтiнiн ±ѓулары керек. Жаќсы болсын, жаман балсын
б‰гiнiгi д‰ние µзiнiњ жан-жаќты зањдылыѓымен µмiр с‰рiп, µркендеу ‰стiнде
жєне оѓан ешкiмнiњ де µз бетiнше т‰сiнiк берiп дєлел айтуѓа єсiресе елеп
ескермеуге ќаќы жоќ деп санаймыз. Д‰ние ж‰зiнде мемлекетаралыќ ќарым-
ќатынастыњ єрт‰рлi баѓыттарынан интеграциялыќ жаќындасуды кµруiмiзге
болады. Мемлекетаралыќ ынтымаќтастыќтыњ мєнiсi неде? Оныњ мєнiсi - ќандай
да бiр мемлекеттiњ халыќаралыќ ауќымда танылмайынша, єлемдiк ќоѓамдастыќ
тарапынан ќауiпсiздiк, аумаќтыќ т±тастыќ пен шекаралардыњ мызѓымайтынына
кепiлдiк алмайынша, µз мемлекеттiлiгiн ќлыптастыру туралы єњгiме ќозѓауы
сµз болып ќалатындыѓында. Ќазiргi заманда кiшi мемлекеттер интеграциясыз
µмiр с‰ре алмайды. Жалпы айтќанда, алыс-берiс, єсiресе, сауда айналымы ‰шiн
керек. Мысалы, Америкада ењ сапалы ±шаќ Бойнг шыѓарылады [15, 99 б. ]. Ал
Ќазаќстан бiрден осы ±шаќты жасап шыѓарамын деп талпынуына бола ма? Алайда
м±ндай сапалы ±шаќ жасауѓа Ќазаќстан Республикасыныњ м‰мкiндiгi жоќ. µшаќ
жасайтын ±лттыќ мамандар жаѓынан да тапшы. Сол себептi бiзде бар затты
оларѓа сатып, оларда бар д‰ниенi µз елiмiзде пайдаѓа жаратуѓа ќадам жасау
ќажеттiлiгi туындайды. Б‰гiнге дейiн Ќазаќстан Республикасы мен АЌШ-тыњ
арасында сауда келiсiмiне ќол ќойылѓан. Б±рын Ќазаќстанныњ шет елге
шыѓаратын жолы тек Ресей арќылы µтетiн болса, Ќазiр Иранѓа дейiн жол
салынды. Ендi Ќазаќстанныњ тауары ѓана емес, Сiбiрдiњ де, Орта Азияныњ да
тауарлары Үндi м±хитына сол жол арќылы шыѓарылады [15, 99 б. ]. Ќытай
арќылы тыныќ м±хитќа шыѓу м‰мкiндiгiне ие болды. Б±л дегенiмiз
интеграцияныњ µрiстi ќадамы. Интеграциясыз даму жоќ. ¤ркениетке жетем деген
ел интеграцияныњ тiзгiнiнен мыќтап ±стаѓаны жµн.
Ыќпалдастыќтыњ к‰рделi болашаѓын шыншылдыќпен т‰сiну тек
саясатшыларѓа ѓана емес, интеллектуалдыќ элитаныњ да кµпшiлiгiнде жетiсе
бермейдi. Ал жаѓдайды реалистiк т±рѓыдан т‰сiну кейбiр т‰бегейлi
ќорытындылар жасауѓа мєжб‰р етедi.
Бiрiншiден, кешегi кењестiк кењiстiктi жуыќ арада т±тасымен ТМД-дан
гµрi тиiмдiрек бiрлестiкке бiрiктiру тым екiталай нєрсе. Ќазiргi кезде
Еуразиялыќ Одаќ жобасында кµрсетiлген, екi ќарќынды жєне кµпдењгейлi
ыќпалдастыќты µрбiтiп, µзiнше ыќпалдастыќты орталыќтарњ ќалыптастыру
оњтайлыраќ. Б±л жерде, стратегияны µзгертiп, жаппай бiрiгiп, жаппай бiр
ќалыпќа т‰суге, соныњ салдарынан ойдаѓыдай ж‰зеге аса ќоймайтын
ыќпалдастыќќа ±мтылудан гµрi, географиялыќ жаѓынан ыќшамдыраќ, саяси
баѓыттамалыѓы жаѓынан наќтыраќ салалар мен арналар бойынша ыќпалдасуѓа кµшу
турасында ќарастырылып отыр. Оныњ ‰стiне, орталыќтыњ республикадаѓы
аймаќтыќ, ±лттыќ, экономикалыќ, єлеументтiк, саяси µзгешелiктердi ескермей,
барлыќ жерде ќайта ќ±руды бiр ќалып, бiр ќаѓидалар бойынша ж‰зеге асырѓысы
келген талабы ќалайсєтсiздiкке ±шыраѓанын бiлемiз. Ондай бiркелкiлiкке
±мтылу бiздiњ дербес мемлекеттiк дамытудыњ, жања экономикалыќ ќатынастар
мен сыртќы саяси бастамалар ќалыптастырудыњ белгiлi кезењнен µткен
елдерiмiздiњ µзектi м‰дделерiн терењ т‰сiнiп, жете ‰йлестiре алмасы хаќ.
Сонымен ќатар кейiнгi жылдары б±рынѓы одаќтыќ мемлекет республикалары
экономикалыќ даму жаѓынан да єр алуандалып кеттi. М±ндай жаѓдай бiрлесудiњ
ќандайда болмасын ємбебап ‰лгiсi жµнiнде сµз ету деген сµз экономикалыќ
реформаны ж‰зеге асыруда ќол жеткен табыстарымызды µз ќолымызбен тєрк ету
болып шыѓар едi. Егер мемлекеттердiњ бiр тобы даму жаѓынан былайѓы
мемлекеттерден iргесi озып кетсе, онда алањдайтын ештење жоќ. Єлемдiк тарих
кез келген ыќпалдастыќ бiрлесудiњ былайѓыларды µз тµњiрегiне топтастыра
алатын жетекшiлерi болѓандыѓын кµрсетiп берiп отыр. Демек, ќосќарќынды жєне
кµпдењгейлi ыќпалдастыќ идеясы ±лттыќ м‰дденi де, Достастыќ ќамын да жiтi
ескеруге м‰мкiндiк туѓызады.
Екiншiден шынайы ыќпалдастыќќа ењ ‰лкен ќауiп к‰шпен бiрiгулiкке
шаќыру мен ±мтылудан т±рады.
Б±рынѓы КСРО аумаѓындаѓы µзгерiстер де бiр-бiрiне тыѓыз байланысты,
бiраќ µз алдына дербес екi процестен єлеуметтiк ж‰йенiњ iшкi даѓдарысынан
жєне экономикалыќ-географиялыќ, мєдени-географиялыќ, технологиялыќ-
географиялыќ жєне ењ бастысы саяси-географиялыќ т‰бегейлi µзгерiстерден
туындап жатыр. Егер барлыќ мєселе ж‰йенiњ iшкi даѓдарыстарына ѓана тiрелiп
т±рса, онда кешегi кењестiк кењiстiктi уаќытша даѓдарыс ќ±шаѓындаѓы ая
ретiнде дербес ќарастыруѓа болар едi. Бiраќ шын жаѓдай олай емес. Б±л
кењiстiктегi ыдыраушылыќтыњ тамыры терењде. Содыќтан да к‰шпен
бiрiгушiлiкке ±мтылу - орныќсызды к‰шейтiп, ќантµгiске ±рындырмай ќоймайтын
ќауiптi жол.
ХХI ѓасырдыњ тиiмдi ыќпалдастыѓы тек экономикалыќ жєне мєдени
ыќпалды тиiмдi ж‰йелеу арќылы ѓана ж‰зеге аса алса керек. Оны сыртќы
тартымдылыѓына бола ескi єдiстермен ж‰зеге асыруѓа тырысу тµтенше ќауiптi
екендiгi даусыз.
Үшiншiден, аныќ стратегиялар мен айќын маќсаттар керек. Басты маќсат
айќын кµрiнiп т±руы керек. Єркiмнiњ iшкi есебiмен µзгерiп т±ратын болса,
ыќпалдастыќ жаѓдайындаѓы жалањ ±рандар кµтерудiњ ќажетi жоќ. Ќазаќстан
Республикасы ‰шiн ыќпалдастыќ бiрлесудiњ маќсаты аныќ. Ол - тауар, капитал,
ж±мыс к‰шiнiњ еркiн ќозѓалысына кедергi келтiретiн кез келген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz