Қазақстан Экономикасын Кластерлер көтереді
Мазмұны
Кіріспе
І . Тарау. Кластер терминалогиясының даму тарихы
ІІ . Тарау. Шет елдердегі кластердің дамуы және өзгешелігі
2.1. Майкл Потердің кластер жайлы көзқарасы.
2.2. Германиядағы, Швециядағы Жапониядағы, Италиядағы кластерлердің даму процесі
ІІІ . Тарау. Қазақстан Экономикасын Кластерлер көтереді
3.1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтің Халыққа жолдауындағы басты мәселе «индустриялы дамытудағы кластерлік жүйені қолдану.
3.2. Қазақстан Республикасының кластерлердің түрлері және дамуы
3.3. Қазақстан Республикасының машина жасау жөніндегі кластерді құру жөніндегі мәселелер
Қорытынды
Пайдаланған әдебиет
Кіріспе
І . Тарау. Кластер терминалогиясының даму тарихы
ІІ . Тарау. Шет елдердегі кластердің дамуы және өзгешелігі
2.1. Майкл Потердің кластер жайлы көзқарасы.
2.2. Германиядағы, Швециядағы Жапониядағы, Италиядағы кластерлердің даму процесі
ІІІ . Тарау. Қазақстан Экономикасын Кластерлер көтереді
3.1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтің Халыққа жолдауындағы басты мәселе «индустриялы дамытудағы кластерлік жүйені қолдану.
3.2. Қазақстан Республикасының кластерлердің түрлері және дамуы
3.3. Қазақстан Республикасының машина жасау жөніндегі кластерді құру жөніндегі мәселелер
Қорытынды
Пайдаланған әдебиет
Кіріспе
Менің курстық жұмысымның басты мақсаты – кластерлерді зерттеп, олардың мемлекетке тиімділігін ашып көрсету. Өйткені экономиканы дамытатын және елге қолайлы жағдайларды туғызатын осы жүйе болып табылады. Бұл шетелдік тәжірибеде дәлелденген. Сондай-ақ жүйе әлеуметтік және демографиялық салаларды да қамтиды.
Мен курстық жұмысымды 3-үлкен тарауға бөлдім:
І – Тарау. Кластер терминалогиясының даму тарихы.
ІІ – Тарау. Шет елдердегі кластердің дамуы және өзгешелігі.
ІІІ – Тарау. Қзақстан Экономикасын Кластерлер көтереді.
Бұл тарауларда ең алдымен кластердің терминалогиясы, терминнің шығу тарихымен сипатталады.
Қалыптасқан терминология бойынша кластер сөзі өнеркәсіп топтарды білдіреді, оның ошағы бір немесе бірнеше жетекші өндіріс болады. Мұның мысалы, мұнай мен газ өндіру, елдің көмір алаптарын игеру, түсті металдар өндіру және агро - өндіріс секторының өнеркәсіптері. «Кластер немесе өндіріс топтары – М.Потердің жазуынша – бұл географиялық көрші өзара байланысқан компаниялардың тобы. Олар белгілі ортада әрекететеді және өзара толықтырушы сипатта болады. Кейін, М.Потердің нұсқауынша, кластердің географиялық масштабы бір қаладан немесе басқа территориялар әкімшіліктік бірліктен нұсқалануы мүмкін, мысалы, әкімшіліктік облыстаң елдің барлық территориясына кейде көрші елдерге дейін созылуы мүмкін. Бұл кезде кластерге бөлуді, оның өнеркәсіп - өндірісті ошақты анықтаудан бастаудан жөн. Сосын таңдап алынған ошаққа тиесілі тауар мен қызмет көрсетудің инфраструктуралық сигменттері анықталады. Кластерді қалыптакстырудың критерийі ретінде өндіріс пен оның құраушыларының тиімділігінің өсуін айтады.
Дамушы экономикады кластердің қалыптасуына білім деңгейінің төмендегі, жұмыс күшінің төменгі классификациясы, технологияның әсіздігі, керекті капиталдың жетіспеуі, қоғамдық инстуттардың әлсіз дамуы кедергі болады. Үкімет пен әкімшілктің саясаты кейде кластердің қалыптасуына кері әсе тигізуі мүмкін. Оқу орындарының бағдарламалары Қазақстанда кластер талаптарына сәйкес келмей жатады. Аймақтардағы кластерден тыс жеке жұмыс істейтін компаниялар кластердің дамуын тежейді.
Белгілі американдық ғалым Майкл Потер өзінің «Халықаралық бәсекелестік» атты кітабында компьютер ғасырының белгісін білдіретін «кластер» (яғни пакет, шоғыр, бөлшек) деген түсінік енгізді. Электрондық есептеу машиналарында (ЭЕМ) ақпарат жүйесі құрылатын сияқты экономикада да ойдағыдай бәсекелеуші фирмалар тобы салалық, ұлттық, әлемдік рыноктарда бәсекелестік жағдайын дамыта отырып, ұқсаса нұсқадағы құрамалар пайда болады. Бәсекелестік артықшылығы серпілісінің көрінісі ретінде кластер дүниеге келеді, қалыптасады, кеңейеді, тереңдейді, бірақ, олардың сондай – ақ, тарылуы да, жіңішкеруі де, байланыстырылуы да, ыдырауы да мүмкін.Тағы да бір біз басшылыққа алуға тиіс. М.Потердің әдістемелік ұстамы – ол экономикалық өркендеу көзін не фирма деңгейінде, не елді тұтас алғандағы деңгейден іздеу дұрыс емес деп санайды. Жіңішкерек амал, ұстаныс іздеу қажет. Нақтырақ айтқанда: неліктен дәл осы елде тиісті сала халықаралық бәсекелестікте табысқа қолы жетті? Басқаша айтқанда, неге осы елге негізделген фирмаларға қарағанда бәсекелестік артықшылықтарды жасай алады және оны қолдан шығармайды
Мәселен, неліктен Германия типографиялық жабдықтардың, әсем автомобильдердің және химиялық реактивтердің және толып жатқан жетекші өндірушілердің базасына айналғанын қалай түсіндіруге болады? Немесе неліктен кіп – кішкентай Швейцарияда фармацептикалық өнеркәсіптің, шоколад өндірудің әлемдік жетекшілері шоғырланған? Неге, ауыр жүк машиналарын және тау – кен өнеркәсібі үшін жабдықтар шығару жөніндегі жетекші фирмалар Швецияны база жасаған? Неге, итальяндықтар керамикалық плиткалар, шаңғы ботинкалары, орайтын жабдықтар мен автоматтындарылған өндірістік жүйелер бойынша өте күшті болып келеді? Неге, Жапония тұрмысқа қажет электроника, роюот, фото, көшірмелік қондырғылар саласында бірінші орынды мықтап ұстауда?
Бәсекеге қабілетті ұлттық салалар бүкіл экономика бойынша біркелкі таралмаған, бір – біріне бағынышты салалардан тұратын кластерлерге байланыстырыған. Мысалы, Италияда экспорттың 40 пайызға жуығы азық – түлікпен, сәнді киім жасаумен немесе тұрғын үйді көркейтумен байланысты салалар кластерлерінің үлесіне келеді. Швецияда барлық экспорттың 50 пайызынан астамын тасымалдаумен, металлургия және ағаш өңдеумен байланысты салалар кластерлері өнімдерінің экспорты құрайды.
Ал өз елімізді қарастратын болсам, Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2004 жылғы 19 науырыздағы Қазақстан Халқына Жолдауында Республика Үкіметінің алдына келесі міндет қойып былай деді: «Біздің іс жүзінде барынша тиімділік беретін үздік халықаралық тәжірибелерді енгізуіміз керек. Соның бір мысалы индустрияны дамытуға кластерлік тұрғыдан келу бола алады.
Биылғы жылдың соңына дейін біздің келешегі бар барлық Қазақстандық, ауқымды өңірлік және аймақтық кластерлерді (бәсекеге қабілетті салалар жиынтығы айқындап алуымыз қажет. Даму инститтуры болса, алдағы міндеттерді жүзеге асырудың тиімді құралдарына айналуы қажет».
Бірінші жарты жыдықтағы ел экономикасының дамуын қорытындылай келе Үкіметтің кеңейтілген мәжілісінде Премьер – Министр Д.Ахметов Үкімет ауыл шаруашылығы машиналарын жасаудағы кластерді дамыту жөнінде жұмыс жасап жатқанын айтты. Премьер: біздің экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттырудағы аса маңызды бөлігі аграрлық өндірістің тиімділігін көтеру болып табылады деп мәлімдеді. Сала тиімділігін арттыру мәселесі – шикізатты қосылған құны жоғары өнім алу үшін тереңірек өңдеуді ұйымдастыру және экономиканың өңдеуші салаларымен өзара байланыстырылған өндірістер тізбегінің агроөнеркәсіптік кластерлерін қалыптастыру жөніндегі жұмысты жүйеге келтіруді талап етеді.
Менің курстық жұмысымның басты мақсаты – кластерлерді зерттеп, олардың мемлекетке тиімділігін ашып көрсету. Өйткені экономиканы дамытатын және елге қолайлы жағдайларды туғызатын осы жүйе болып табылады. Бұл шетелдік тәжірибеде дәлелденген. Сондай-ақ жүйе әлеуметтік және демографиялық салаларды да қамтиды.
Мен курстық жұмысымды 3-үлкен тарауға бөлдім:
І – Тарау. Кластер терминалогиясының даму тарихы.
ІІ – Тарау. Шет елдердегі кластердің дамуы және өзгешелігі.
ІІІ – Тарау. Қзақстан Экономикасын Кластерлер көтереді.
Бұл тарауларда ең алдымен кластердің терминалогиясы, терминнің шығу тарихымен сипатталады.
Қалыптасқан терминология бойынша кластер сөзі өнеркәсіп топтарды білдіреді, оның ошағы бір немесе бірнеше жетекші өндіріс болады. Мұның мысалы, мұнай мен газ өндіру, елдің көмір алаптарын игеру, түсті металдар өндіру және агро - өндіріс секторының өнеркәсіптері. «Кластер немесе өндіріс топтары – М.Потердің жазуынша – бұл географиялық көрші өзара байланысқан компаниялардың тобы. Олар белгілі ортада әрекететеді және өзара толықтырушы сипатта болады. Кейін, М.Потердің нұсқауынша, кластердің географиялық масштабы бір қаладан немесе басқа территориялар әкімшіліктік бірліктен нұсқалануы мүмкін, мысалы, әкімшіліктік облыстаң елдің барлық территориясына кейде көрші елдерге дейін созылуы мүмкін. Бұл кезде кластерге бөлуді, оның өнеркәсіп - өндірісті ошақты анықтаудан бастаудан жөн. Сосын таңдап алынған ошаққа тиесілі тауар мен қызмет көрсетудің инфраструктуралық сигменттері анықталады. Кластерді қалыптакстырудың критерийі ретінде өндіріс пен оның құраушыларының тиімділігінің өсуін айтады.
Дамушы экономикады кластердің қалыптасуына білім деңгейінің төмендегі, жұмыс күшінің төменгі классификациясы, технологияның әсіздігі, керекті капиталдың жетіспеуі, қоғамдық инстуттардың әлсіз дамуы кедергі болады. Үкімет пен әкімшілктің саясаты кейде кластердің қалыптасуына кері әсе тигізуі мүмкін. Оқу орындарының бағдарламалары Қазақстанда кластер талаптарына сәйкес келмей жатады. Аймақтардағы кластерден тыс жеке жұмыс істейтін компаниялар кластердің дамуын тежейді.
Белгілі американдық ғалым Майкл Потер өзінің «Халықаралық бәсекелестік» атты кітабында компьютер ғасырының белгісін білдіретін «кластер» (яғни пакет, шоғыр, бөлшек) деген түсінік енгізді. Электрондық есептеу машиналарында (ЭЕМ) ақпарат жүйесі құрылатын сияқты экономикада да ойдағыдай бәсекелеуші фирмалар тобы салалық, ұлттық, әлемдік рыноктарда бәсекелестік жағдайын дамыта отырып, ұқсаса нұсқадағы құрамалар пайда болады. Бәсекелестік артықшылығы серпілісінің көрінісі ретінде кластер дүниеге келеді, қалыптасады, кеңейеді, тереңдейді, бірақ, олардың сондай – ақ, тарылуы да, жіңішкеруі де, байланыстырылуы да, ыдырауы да мүмкін.Тағы да бір біз басшылыққа алуға тиіс. М.Потердің әдістемелік ұстамы – ол экономикалық өркендеу көзін не фирма деңгейінде, не елді тұтас алғандағы деңгейден іздеу дұрыс емес деп санайды. Жіңішкерек амал, ұстаныс іздеу қажет. Нақтырақ айтқанда: неліктен дәл осы елде тиісті сала халықаралық бәсекелестікте табысқа қолы жетті? Басқаша айтқанда, неге осы елге негізделген фирмаларға қарағанда бәсекелестік артықшылықтарды жасай алады және оны қолдан шығармайды
Мәселен, неліктен Германия типографиялық жабдықтардың, әсем автомобильдердің және химиялық реактивтердің және толып жатқан жетекші өндірушілердің базасына айналғанын қалай түсіндіруге болады? Немесе неліктен кіп – кішкентай Швейцарияда фармацептикалық өнеркәсіптің, шоколад өндірудің әлемдік жетекшілері шоғырланған? Неге, ауыр жүк машиналарын және тау – кен өнеркәсібі үшін жабдықтар шығару жөніндегі жетекші фирмалар Швецияны база жасаған? Неге, итальяндықтар керамикалық плиткалар, шаңғы ботинкалары, орайтын жабдықтар мен автоматтындарылған өндірістік жүйелер бойынша өте күшті болып келеді? Неге, Жапония тұрмысқа қажет электроника, роюот, фото, көшірмелік қондырғылар саласында бірінші орынды мықтап ұстауда?
Бәсекеге қабілетті ұлттық салалар бүкіл экономика бойынша біркелкі таралмаған, бір – біріне бағынышты салалардан тұратын кластерлерге байланыстырыған. Мысалы, Италияда экспорттың 40 пайызға жуығы азық – түлікпен, сәнді киім жасаумен немесе тұрғын үйді көркейтумен байланысты салалар кластерлерінің үлесіне келеді. Швецияда барлық экспорттың 50 пайызынан астамын тасымалдаумен, металлургия және ағаш өңдеумен байланысты салалар кластерлері өнімдерінің экспорты құрайды.
Ал өз елімізді қарастратын болсам, Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2004 жылғы 19 науырыздағы Қазақстан Халқына Жолдауында Республика Үкіметінің алдына келесі міндет қойып былай деді: «Біздің іс жүзінде барынша тиімділік беретін үздік халықаралық тәжірибелерді енгізуіміз керек. Соның бір мысалы индустрияны дамытуға кластерлік тұрғыдан келу бола алады.
Биылғы жылдың соңына дейін біздің келешегі бар барлық Қазақстандық, ауқымды өңірлік және аймақтық кластерлерді (бәсекеге қабілетті салалар жиынтығы айқындап алуымыз қажет. Даму инститтуры болса, алдағы міндеттерді жүзеге асырудың тиімді құралдарына айналуы қажет».
Бірінші жарты жыдықтағы ел экономикасының дамуын қорытындылай келе Үкіметтің кеңейтілген мәжілісінде Премьер – Министр Д.Ахметов Үкімет ауыл шаруашылығы машиналарын жасаудағы кластерді дамыту жөнінде жұмыс жасап жатқанын айтты. Премьер: біздің экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттырудағы аса маңызды бөлігі аграрлық өндірістің тиімділігін көтеру болып табылады деп мәлімдеді. Сала тиімділігін арттыру мәселесі – шикізатты қосылған құны жоғары өнім алу үшін тереңірек өңдеуді ұйымдастыру және экономиканың өңдеуші салаларымен өзара байланыстырылған өндірістер тізбегінің агроөнеркәсіптік кластерлерін қалыптастыру жөніндегі жұмысты жүйеге келтіруді талап етеді.
Пайдалнаған әдебиет
1. Ақиқат// №1 қаңтар, 2005;
2. Ақиқат// №2 ақпан, 2005;
3. Экономика и статистика, научно – информационный журнал, 3/2004, Алматы;
4. Аль Пари // 1(4) 2005 экономический журнал.
5. Бусыгин А.В. “Предпринимательство” Учебник для вузов Москва “Дело” 2000
6. Жатқанбаев Е.Б. “Аралас экономика негіздері” – Алматы 1996
7. “Предпринимательство” Учебник – Москва “Юнити” 1999.
1. Ақиқат// №1 қаңтар, 2005;
2. Ақиқат// №2 ақпан, 2005;
3. Экономика и статистика, научно – информационный журнал, 3/2004, Алматы;
4. Аль Пари // 1(4) 2005 экономический журнал.
5. Бусыгин А.В. “Предпринимательство” Учебник для вузов Москва “Дело” 2000
6. Жатқанбаев Е.Б. “Аралас экономика негіздері” – Алматы 1996
7. “Предпринимательство” Учебник – Москва “Юнити” 1999.
Мазмұны
Кіріспе
І – Тарау. Кластер терминалогиясының даму тарихы
ІІ – Тарау. Шет елдердегі кластердің дамуы және өзгешелігі
2.1. Майкл Потердің кластер жайлы көзқарасы.
2.2. Германиядағы, Швециядағы Жапониядағы, Италиядағы кластерлердің даму
процесі
ІІІ – Тарау. Қазақстан Экономикасын Кластерлер көтереді
3.1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтің Халыққа
жолдауындағы басты мәселе индустриялы дамытудағы кластерлік жүйені
қолдану.
3.2. Қазақстан Республикасының кластерлердің түрлері және дамуы
3.3. Қазақстан Республикасының машина жасау жөніндегі кластерді құру
жөніндегі мәселелер
Қорытынды
Пайдаланған әдебиет
Кіріспе
Менің курстық жұмысымның басты мақсаты – кластерлерді
зерттеп, олардың мемлекетке тиімділігін ашып көрсету. Өйткені
экономиканы дамытатын және елге қолайлы жағдайларды туғызатын осы
жүйе болып табылады. Бұл шетелдік тәжірибеде дәлелденген. Сондай-ақ
жүйе әлеуметтік және демографиялық салаларды да қамтиды.
Мен курстық жұмысымды 3-үлкен тарауға бөлдім:
І – Тарау. Кластер терминалогиясының даму тарихы.
ІІ – Тарау. Шет елдердегі кластердің дамуы және өзгешелігі.
ІІІ – Тарау. Қзақстан Экономикасын Кластерлер көтереді.
Бұл тарауларда ең алдымен кластердің терминалогиясы, терминнің шығу
тарихымен сипатталады.
Қалыптасқан терминология бойынша кластер сөзі өнеркәсіп топтарды
білдіреді, оның ошағы бір немесе бірнеше жетекші өндіріс болады. Мұның
мысалы, мұнай мен газ өндіру, елдің көмір алаптарын игеру, түсті металдар
өндіру және агро - өндіріс секторының өнеркәсіптері. Кластер немесе
өндіріс топтары – М.Потердің жазуынша – бұл географиялық көрші өзара
байланысқан компаниялардың тобы. Олар белгілі ортада әрекететеді және өзара
толықтырушы сипатта болады. Кейін, М.Потердің нұсқауынша, кластердің
географиялық масштабы бір қаладан немесе басқа территориялар әкімшіліктік
бірліктен нұсқалануы мүмкін, мысалы, әкімшіліктік облыстаң елдің барлық
территориясына кейде көрші елдерге дейін созылуы мүмкін. Бұл кезде
кластерге бөлуді, оның өнеркәсіп - өндірісті ошақты анықтаудан бастаудан
жөн. Сосын таңдап алынған ошаққа тиесілі тауар мен қызмет көрсетудің
инфраструктуралық сигменттері анықталады. Кластерді қалыптакстырудың
критерийі ретінде өндіріс пен оның құраушыларының тиімділігінің өсуін
айтады.
Дамушы экономикады кластердің қалыптасуына білім деңгейінің төмендегі,
жұмыс күшінің төменгі классификациясы, технологияның әсіздігі, керекті
капиталдың жетіспеуі, қоғамдық инстуттардың әлсіз дамуы кедергі болады.
Үкімет пен әкімшілктің саясаты кейде кластердің қалыптасуына кері әсе
тигізуі мүмкін. Оқу орындарының бағдарламалары Қазақстанда кластер
талаптарына сәйкес келмей жатады. Аймақтардағы кластерден тыс жеке жұмыс
істейтін компаниялар кластердің дамуын тежейді.
Белгілі американдық ғалым Майкл Потер өзінің Халықаралық бәсекелестік
атты кітабында компьютер ғасырының белгісін білдіретін кластер (яғни
пакет, шоғыр, бөлшек) деген түсінік енгізді. Электрондық есептеу
машиналарында (ЭЕМ) ақпарат жүйесі құрылатын сияқты экономикада да
ойдағыдай бәсекелеуші фирмалар тобы салалық, ұлттық, әлемдік рыноктарда
бәсекелестік жағдайын дамыта отырып, ұқсаса нұсқадағы құрамалар пайда
болады. Бәсекелестік артықшылығы серпілісінің көрінісі ретінде кластер
дүниеге келеді, қалыптасады, кеңейеді, тереңдейді, бірақ, олардың сондай –
ақ, тарылуы да, жіңішкеруі де, байланыстырылуы да, ыдырауы да мүмкін.Тағы
да бір біз басшылыққа алуға тиіс. М.Потердің әдістемелік ұстамы – ол
экономикалық өркендеу көзін не фирма деңгейінде, не елді тұтас алғандағы
деңгейден іздеу дұрыс емес деп санайды. Жіңішкерек амал, ұстаныс іздеу
қажет. Нақтырақ айтқанда: неліктен дәл осы елде тиісті сала халықаралық
бәсекелестікте табысқа қолы жетті? Басқаша айтқанда, неге осы елге
негізделген фирмаларға қарағанда бәсекелестік артықшылықтарды жасай алады
және оны қолдан шығармайды
Мәселен, неліктен Германия типографиялық жабдықтардың, әсем
автомобильдердің және химиялық реактивтердің және толып жатқан жетекші
өндірушілердің базасына айналғанын қалай түсіндіруге болады? Немесе
неліктен кіп – кішкентай Швейцарияда фармацептикалық өнеркәсіптің, шоколад
өндірудің әлемдік жетекшілері шоғырланған? Неге, ауыр жүк машиналарын және
тау – кен өнеркәсібі үшін жабдықтар шығару жөніндегі жетекші фирмалар
Швецияны база жасаған? Неге, итальяндықтар керамикалық плиткалар, шаңғы
ботинкалары, орайтын жабдықтар мен автоматтындарылған өндірістік жүйелер
бойынша өте күшті болып келеді? Неге, Жапония тұрмысқа қажет электроника,
роюот, фото, көшірмелік қондырғылар саласында бірінші орынды мықтап
ұстауда?
Бәсекеге қабілетті ұлттық салалар бүкіл экономика бойынша біркелкі
таралмаған, бір – біріне бағынышты салалардан тұратын кластерлерге
байланыстырыған. Мысалы, Италияда экспорттың 40 пайызға жуығы азық –
түлікпен, сәнді киім жасаумен немесе тұрғын үйді көркейтумен байланысты
салалар кластерлерінің үлесіне келеді. Швецияда барлық экспорттың 50
пайызынан астамын тасымалдаумен, металлургия және ағаш өңдеумен байланысты
салалар кластерлері өнімдерінің экспорты құрайды.
Ал өз елімізді қарастратын болсам, Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2004 жылғы 19 науырыздағы Қазақстан Халқына
Жолдауында Республика Үкіметінің алдына келесі міндет қойып былай деді:
Біздің іс жүзінде барынша тиімділік беретін үздік халықаралық
тәжірибелерді енгізуіміз керек. Соның бір мысалы индустрияны дамытуға
кластерлік тұрғыдан келу бола алады.
Биылғы жылдың соңына дейін біздің келешегі бар барлық Қазақстандық,
ауқымды өңірлік және аймақтық кластерлерді (бәсекеге қабілетті салалар
жиынтығы айқындап алуымыз қажет. Даму инститтуры болса, алдағы міндеттерді
жүзеге асырудың тиімді құралдарына айналуы қажет.
Бірінші жарты жыдықтағы ел экономикасының дамуын қорытындылай келе
Үкіметтің кеңейтілген мәжілісінде Премьер – Министр Д.Ахметов Үкімет ауыл
шаруашылығы машиналарын жасаудағы кластерді дамыту жөнінде жұмыс жасап
жатқанын айтты. Премьер: біздің экономиканың бәсекеге қабілеттілігін
арттырудағы аса маңызды бөлігі аграрлық өндірістің тиімділігін көтеру болып
табылады деп мәлімдеді. Сала тиімділігін арттыру мәселесі – шикізатты
қосылған құны жоғары өнім алу үшін тереңірек өңдеуді ұйымдастыру және
экономиканың өңдеуші салаларымен өзара байланыстырылған өндірістер
тізбегінің агроөнеркәсіптік кластерлерін қалыптастыру жөніндегі жұмысты
жүйеге келтіруді талап етеді.
І – Тарау. Кластер терминалогиясының даму тарихы.
Қалыптасқан терминология бойынша кластер сөзі өнеркәсіп топтарды
білдіреді, оның ошағы бір немесе бірнеше жетекші өндіріс болады. Мұның
мысалы, мұнай мен газ өндіру, елдің көмір алаптарын игеру, түсті металдар
өндіру және агро - өндіріс секторының өнеркәсіптері. Кластер немесе
өндіріс топтары – М.Потердің жазуынша – бұл географиялық көрші өзара
байланысқан компаниялардың тобы. Олар белгілі ортада әрекететеді және өзара
толықтырушы сипатта болады. Кейін, М.Потердің нұсқауынша, кластердің
географиялық масштабы бір қаладан немесе басқа территориялар әкімшіліктік
бірліктен нұсқалануы мүмкін, мысалы, әкімшіліктік облыстаң елдің барлық
территориясына кейде көрші елдерге дейін созылуы мүмкін. Бұл кезде
кластерге бөлуді, оның өнеркәсіп - өндірісті ошақты анықтаудан бастаудан
жөн. Сосын таңдап алынған ошаққа тиесілі тауар мен қызмет көрсетудің
инфраструктуралық сигменттері анықталады. Кластерді қалыптакстырудың
критерийі ретінде өндіріс пен оның құраушыларының тиімділігінің өсуін
айтады.
Өндіріс тиімділгінің индикаторы ретінде кластер ошағының негізгі
қызығушылықтарына сәйкес келетін әртүрлі көрсеткіштерді айтамыз. Баса
айтатын нәрсе, өндірістің қосалқы құрамына әрпрофильді бірлестіеһктер мен
оқу орындары кіреді, олар кәсіби кадрлар дайындаумен, жаңа технологияларды
жасаумен айналысады. Бірақ, М.Потредің айтуынша, олардың негізінде
кластердің қатысуңшыларына айтарлықтай әсер ететін үкіметтік немесе басқа
да заң құрылымдары болуы керек. Бұл кластердің қалыптасуының аяқталуын
бағалайтын негізгі сұрақ. Үкіметтің қолдауынсыз ешқандай кластер сәтті
жұмыс жасауы мүмкін емес, сәйкесінше өз мақсатына жете алмайды. Мысалы,
Калифорниялық шарап кластері арнайы Калифорния Сенаты мен Ассамблеясының
демеуімен жұмыс жасайды. Яғни, мемлекеттік шенеуніктердің кластредің
қалыптастырудағы ролін асқақтату және шығармалық еңбектерін бағалау –
олардың ішінде коррупцияның дамуына қарсы қуатты құрал болып табылады.
Кез – келген кластердің шекарасы салалық құрал мен пунктердің
территориялық әркелкілігімен салыстырғанда түйіндескен өндірістердің
таралуы агломерация тиімділігімен анықталады. Агломарация тиімділігі
кластердің салалық құрамының қосымша бір өндіріс бірлігіне өсуі, яғни
кластер құрамына қосымша бір өндірістің қосылуы: егер жаңа кластердің
суммасы жоғары болса, онда агломерация тиімділігіне жоғары болады. Кері
жағдайда, кластердің салалық құрамының қалыптасуы аяқталады және кластер
құрамына қосымша, онда бұл ұқсас жағдай: агломерация тиімділігі
транспорттық тосуларды төмендету есебінен болады.
Ірі кластердің әлемдік даму тәжірибесі айтарлықтай. Олар – слотүстік
және оңтүстік Каролинадағы тоқыма компаниялары, Германияның оңтүстік
бөлігіндегі автокөлік компаниялары, Италиядағы модельді аяқ киім
өнеркәсіптері, Калифорнияның шарап жасаушы топтар, Португалия мен
Швециядағы орман және ағаш өңдейтін өнеркәсіптер. Қазақстан үшін жергілікті
бәсекелестікті қамтамасыз ететін әлемдік тәжірибе үлкен қызығушылық
тудыруда. Мұндай жергілікті кластерлерге мысал болатын Голливудтағы ойын –
сауық индустриясы, Нью – Йоркеті қаржы кластері, Хай – Поинттегі тұрмыстық
техника шығаратын кластер. Мысалы, Манхэттендегі мультимедиялық кластер
фирманы қамтамасыз ететін провайдерден, олар өзара байланысты салалардан
тұрады, баспалардан, радио мен видеодан құралған. Қазақстан үшін
қызығушылық тудырғаны аймақтық кластер, мысал ретінде М.Потер
Португалиядағы аймақтық кластердегі қарастырады.
Дамушы экономикады кластердің қалыптасуына білім деңгейінің төмендегі,
жұмыс күшінің төменгі классификациясы, технологияның әсіздігі, керекті
капиталдың жетіспеуі, қоғамдық инстуттардың әлсіз дамуы кедергі болады.
Үкімет пен әкімшілктің саясаты кейде кластердің қалыптасуына кері әсе
тигізуі мүмкін. Оқу орындарының бағдарламалары Қазақстанда кластер
талаптарына сәйкес келмей жатады. Аймақтардағы кластерден тыс жеке жұмыс
істейтін компаниялар кластердің дамуын тежейді.
Кластердің дамына шабыт беретін М.Потердің айтуынша ішкі сауда, ішкі
бәсекелестіктің дамуы мен инвестиция. Ішкі бәсекелестік жергілікті органдар
мен институттардың өздігінен дамуына жол ашса, ішкі сауда Халықаралық
деңгейге шығуға жол ашады.
Шұғыл дамып келе жатқан Қазақстан экономикада бизнесті дамытуға қажетті
факторлар мен институттар екі астанада немесе соның төңірегінде
шоғырланған. Себебі, экономикалық өрлеудің алғашқы кезінде басқа аудандар
аталмыш талаптарға сай емес. Мұнда Қазақстан үшін Жапонияның тәжірибесінің
практикалық мәні бар, онда өндірістік жеткізулердің 50% Токио мен Осака
үлестеріне тиесілі. Жапонияда экономикалық ұрбандалу өте тиімді жүруде.
Осыны негіздеп айтсақ, Астана маңайында жаңа елді мекендер шоғырланып,
жолдар салынып, Қазақстанның әлеуметтік – экономикалық дамуын тездетуде.
Қазақстан кең – байтақ жерінде әртүрлі өнеркәсіпке, минералды – шикізат
базасына, ауыл шаруашылығына қажетті ірі алқаптарға бай және жергілікті
халықтың төменгі урбандалу дәрежесі бірнеше кластерлердің пайда болуын
талап етеді. Тарихи жағынан қарасақ, мұндай жұмыстар қазақ жерінде
жүргізілген. Кеңес заманында жоспарлау органдары 3 түрлі территория -
өндірістік кешендерді қалыптастырумен айналысқан, олар Павлодар –
Екібастұз, Маңғыстау және Жамбыл – Қаратау, ал ірі ғылыми орталықтар
олардың кешенді дамытумен айналысты. Ал қазір осы бағытта министрліктер,
ведомстволарда әртүрлі органдарда жұмыс жасалуда. 2003 жылы Президент
жарлығымен 2015 жылға дейін индустрия – инновациялы даму стратегиясы
қаюылданды. Онда қара мен түсті металл өндірудің аяқтау сатылары
көрсетілген. Осымен бірге мұнай химиясы, агросектор, транспорт пен
телекоммуникация қарастырылған. Аталмыш өндірістердің бәсекелестігін
арттыру критерийі ретінде қосымша құн тізбегін еңгізу қарастырылған. Осымен
қатар Қазаұстанда жоғары технологияны дамыту және ғылымды көп қажет ететін
ірі кластерлердің дамуына жол ашатын салалардың дамуы байқалуда. Оларды
қаржылық қамтамасыз ету үшін арнайы даму инститтутарының торабы
қалыптасқан.
Қазір іске асып жатқан даму бағдарламаларын сараптау мен олардың
тиімділігін бағалауда және басқа да маңызды экономикадағы бағыттарды
дамытуда кластерлік сараптау әдісінің ролі үлкен емес. Кластерлік сараптау
әдісі өндірістік – технологиялық көппрофиьдегі тораптарды дамытуда тар
орындарды анықтауда таптырмас әмбебап әдіс.
ІІ – Тарау. Шет елдердегі кластердің дамуы және өзгешелігі.
2.1. Майкл Потердің кластер жайлы көзқарасы.
Белгілі американдық ғалым Майкл Потер өзінің Халықаралық
бәсекелестік атты кітабында компьютер ғасырының белгісін білдіретін
кластер (яғни пакет, шоғыр, бөлшек) деген түсінік енгізді. Электрондық
есептеу машиналарында (ЭЕМ) ақпарат жүйесі құрылатын сияқты экономикада да
ойдағыдай бәсекелеуші фирмалар тобы салалық, ұлттық, әлемдік рыноктарда
бәсекелестік жағдайын дамыта отырып, ұқсаса нұсқадағы құрамалар пайда
болады. Бәсекелестік артықшылығы серпілісінің көрінісі ретінде кластер
дүниеге келеді, қалыптасады, кеңейеді, тереңдейді, бірақ, олардың сондай –
ақ, тарылуы да, жіңішкеруі де, байланыстырылуы да, ыдырауы да мүмкін.
М.Потер ұлттық деңгейде бәсекелестік түрлерін қоғамның экономикалық
дамып жетілуіне қарап анықтайды. Егер бәсекелестік жағдайын табиғи
ресурстар, тек құндық факторлар және сол сияқтылар айқындаса, онда іс
басқа, ал инвестициялық мүдделер шешуші жағдайға айналса – ол бір басқа, ал
енді қозғаушы күл ретінде жаңалыққа, жаңалық енгізуге деген ынталылық
болса, онда іс тіпті бір басқа. Кластерлер бәсекелік қабілеттілікті
арттырудың құралы екенін ескере отырып, біздер өз еліміздегі бәсеке
жағдайларын анықтаудың әдістемелік амалы ретінде пайдалану керек екенін
ұмытпауға, осы тұрғыдан келіп, қайда және қандай кластерлер құруымыз,
қалыптастыруымыз кереек екенін анықтауға тиіспіз.
Тағы да бір біз басшылыққа алуға тиіс. М.Потердің әдістемелік ұстамы
– ол экономикалық өркендеу көзін не фирма деңгейінде, не елді тұтас
алғандағы деңгейден іздеу дұрыс емес деп санайды. Жіңішкерек амал, ұстаныс
іздеу қажет. Нақтырақ айтқанда: неліктен дәл осы елде тиісті сала
халықаралық бәсекелестікте табысқа қолы жетті? Басқаша айтқанда, неге осы
елге негізделген фирмаларға қарағанда бәсекелестік артықшылықтарды жасай
алады және оны қолдан шығармайды.
2.2. Германиядағы, Швециядағы Жапониядағы, Италиядағы кластерлердің даму
процесі.
Мәселен, неліктен Германия типографиялық жабдықтардың, әсем
автомобильдердің және химиялық реактивтердің және толып жатқан жетекші
өндірушілердің базасына айналғанын қалай түсіндіруге болады? Немесе
неліктен кіп – кішкентай Швейцарияда фармацептикалық өнеркәсіптің, шоколад
өндірудің әлемдік жетекшілері шоғырланған? Неге, ауыр жүк машиналарын және
тау – кен өнеркәсібі үшін жабдықтар шығару жөніндегі жетекші фирмалар
Швецияны база жасаған? Неге, итальяндықтар керамикалық плиткалар, шаңғы
ботинкалары, орайтын жабдықтар мен автоматтындарылған өндірістік жүйелер
бойынша өте күшті болып келеді? Неге, Жапония тұрмысқа қажет электроника,
роюот, фото, көшірмелік қондырғылар саласында бірінші орынды мықтап
ұстауда?
Бәсекеге қабілетті ұлттық салалар бүкіл экономика бойынша біркелкі
таралмаған, бір – біріне бағынышты салалардан тұратын кластерлерге
байланыстырыған. Мысалы, Италияда экспорттың 40 пайызға жуығы азық –
түлікпен, сәнді киім жасаумен немесе тұрғын үйді көркейтумен байланысты
салалар кластерлерінің үлесіне келеді. Швецияда барлық экспорттың 50
пайызынан астамын тасымалдаумен, металлургия және ағаш өңдеумен байланысты
салалар кластерлері өнімдерінің экспорты құрайды.
Данияда үй үшін тауарлар өндіретін және денсаулық сақтаумен
(фармацептика, витаминдер, медициналық жабдықтар және т.б) байланысты
бәсекеге қабілетті салалардың кластерлері бар. Швеция целлюлоза ен қағаз
өндіруде ғана бәсекеге қабілетті болып қоймайды, сондай – ақ, ағаш өңдейтін
жабдықтар, металл қорытатын қазандар, конвейірлік жүйелер, бақылаушы өлшуіш
құралдар, целлюлоза мен қағаз өндіру үшін қажет жабдықтар шығаруда да
бәсекеге қабілетті.
Ірірек елдерде кластерлердің саны көбірек болып келеді, олардың бар
екендері әрқашан айқын көрінеді. Германияда жоғарыда атап көрсетілген ірі
кластерлерден басқа да кластерлер бар және ол кластерлер келесі салалардан
көрінеді: химия өндірісінд, металлургияда, көлікте және баспада. Осы
салалардың әрқайсысында да ақырғы негізгі өнімді, осы өнімді даярлау үшін
қажет жабдықтарды өндіруде ел табысқа жеткен.
Кластерлердің пайда болу себептері ұлттық артықшылықтардың
себепшілерімен тікелей байланысты және олардың жүйелік сипатының көрінісі
болып табылады. Бір бәсекеге қабілетті сала өзара нығайтушы қатынастар
процесінде екінші салалық бәсекеге қабілеттілігін жасауға көмектеседі.
Мұндай сала көбінесе өзі тауарлар мен қызметтің аса талапшыл сатып алушы
болып келеді. Ондай саланың елде бар болуы жабдықтаушы саланың бәсекеге
қабілеттілігнің өсуін анықтаушы маңызды факторлар болып табылады. Бәсекеге
қабілетті жабдықтаушылар да елде бәсекеге қабілетті тұтынушы салалардың
дамуына мүмкіндік туғызады. Олар екіншілерін технологиялармен қамтаммасыз
етеді, ортақ өндірістік факторлардың дамуын ынталандырады, жаңа
өндірушілерді туындатады. Кластер қалыптасқан кезде оның құрамындағы барлық
өндірістер бір – біріне өзара қолдау көрсете бастайды. Тиімділік, пайда
байланысының барлық бағыттары бойынша бәсекелестік кластердің басқа
бағыттары бойынша тарайды. Бір саладағы белсенді бәсекелестік кластердің
басқа салаларына тарайды, соның арқасында қосылған құн тізбесін өсіре
түседі.
Салалардың толып жатқан кластерлерінің болуы – ішкі бәсекелестер тобы
жерде факторларды тудыру процесін тездетеді. Өзара байланысты салалар
кластерінің барлық фирмаларды маманданған, бірақ та біртектес
технологияларға ақпаратқа, инфрақұрылымға, адам ресурстарына инвестициялар
жасайды, бұл өз кезкгінде жаңа фирмалардың жаппай пайда болуына әкеліп
соғады. Кластер тұтас алғанда ірі капитал жұмсауға және мамандануға
мүмкіндік тудырады.
Бәсекеге қабілетті салалар кластерді оның жеке бөліктерінің жай ғана
қосындысының үлкен болып шығады. Оның ұлғаюы тенденциясы бар, өйткені, бір
бәсекеге қабілетті сала басқасын туындатады. Мұндай өсудің бағыты
кластерлердің құрамына бағынышты және олар әр елде әртүрлі.ү
Айқын екі мысал: Жапонияда кластерлердің көлденең бағытта даму
тенденциясы байқалады, өйткені, танылған Жапон компаниялары тектес
салаларға кіруге белсенді түрде тырысады, бұған олардың мақсатының табиғаты
мен ішкі әртараптандыруға деген бейімділігі мүмкіндік тудырады. Италияда
кластерлер тік бағытта дамуда, өйткені, жаңа компаниялар бұрынғыдан да
көбірек маманданған орындарға қызмет көрсету үшін бөлініп шығады және
жабдықтаумен шұғылдана бастайды.
Кластерлер даму процесінің негізінде сатып алушы салалар,
жабдықтаушылар және біртектес салар арасында қажеттілік, техника мен
технология жөнінде ақпарат алмасу жатыр. Осындай өзара алмасу жатыр.
Осындай өзара алмасу жүзеге асырылған кезде және сонымен қатар, әр салада
белсенді бәсекелестік қолдау тапқанда бәсекеге қабілеттіліктің өсуі үшін ең
қолайлы жағдай жасалады.
Әртүрлі елдерде, ал елдердің ішінде - әртүрлі салаларда кластерлердің
сипатында және қызметтің тиімділінде қатты айырмашылықтар байқалады. Қай
жерде ұлттық ерекшеліктер кластер ішінде өзара алмасуға мүмкіндік тудырса,
елдің маңызды артықшылыққа қолы сол жерде жетеді.
ІІІ – Тарау. Қзақстан Республикасының экономикасының кластерлердің көтеруі.
3.1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтің Халыққа
жолдауындағы басты мәселе индустриялы дамытудағы кластерлік жүйені
қолдану.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2004 жылғы
19 науырыздағы Қазақстан Халқына Жолдауында Республика Үкіметінің алдына
келесі міндет қойып былай деді: Біздің іс жүзінде барынша тиімділік
беретін үздік халықаралық тәжірибелерді енгізуіміз керек. Соның бір мысалы
индустрияны дамытуға кластерлік тұрғыдан келу бола алады.
Биылғы жылдың соңына дейін біздің келешегі бар барлық Қазақстандық,
ауқымды өңірлік және аймақтық кластерлерді (бәсекеге қабілетті салалар
жиынтығы айқындап алуымыз қажет. Даму инститтуры болса, алдағы міндеттерді
жүзеге асырудың тиімді құралдарына айналуы қажет.
Бірінші жарты жыдықтағы ел экономикасының дамуын қорытындылай келе
Үкіметтің кеңейтілген мәжілісінде Премьер – Министр Д.Ахметов Үкімет ауыл
шаруашылығы машиналарын жасаудағы кластерді дамыту жөнінде жұмыс жасап
жатқанын айтты. Премьер: біздің экономиканың бәсекеге қабілеттілігін
арттырудағы аса маңызды бөлігі аграрлық өндірістің тиімділігін көтеру болып
табылады деп мәлімдеді. Сала тиімділігін арттыру мәселесі – шикізатты
қосылған құны жоғары өнім алу үшін тереңірек өңдеуді ұйымдастыру және
экономиканың өңдеуші салаларымен өзара байланыстырылған өндірістер
тізбегінің агроөнеркәсіптік кластерлерін қалыптастыру жөніндегі жұмысты
жүйеге келтіруді талап етеді.
Үкімет басшысы Даму Банкінің жүелі технологиялық тізбектермен
байланысты жобаларды кезең – кезеңімен қаржыландыру арқылы тоқыма
өнеркәсібінің дамуына кластерлік тұрғыдан қарауын қолдайтынын білдірді.
Мәселен, Оңтүстік Қазақстан облысында мақта талшығынан есілген жіп өндіру
жобасымен қатар, Семейде жүн дайындау және оны өңдеудің жобасы
қаржылындарылмақ, сондай – ақ, Өскеменде химиялық талшықты қолдану арқылы
мақта өндіру жобасы да қаралып жатыр.
Ел Президенті үшінші рет шақырылған Парламент Мәжілісінің бірінші
сессиясының ашылуында сөйлеген сөзінде экононмиканың әртүрлі секторларында
кластерлерді қалыптастыру мәселесіне ерекше көңіл бөлді. Мәселен, ол
жоғарырақ қайта бөлістерді енгізуге, жаңа индустриялдық кластерлерді
қалыптастыруға баса көңіл аудара отырып, Қазақстанның экономикалық әлеуетін
анықтайтын экономика секторларын дамыту туралы айтты. Ол, сондай – ақ,
елімізде машина жасауды, мұнай, химияны, құрылыс индустриясын және жеңіл
өнеркәсіпті дамытудың елеулі түрдегі әлеуеті бар деді. Агоөнеркәсіптік
кластерлерді, мәселен, Оңтүстік Қазақстанда мақта және шарап салаларындағы
кластерлерді қалыптастыру арқылы ауыл шаруашылық өнімдерін өңдеудің
болашағы бар.
Көріп отырғанымыздай, мемлекет Басшысы мен Республика Үкіметі
экономикакда кластерлерді қалыптастыруға үлкен көңіл бөледі және ерекше
маңыз береді. Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, кластерлік тұрғыдан
келу ұлттық экономиканың басымдқтарын анықтайды және оның бәсекелік
қабілетін арттыруда үлкен рөл атқарады.
3.2. Қазақстан Республикасының кластерлердің түрлері және дамуы.
Қазақстанның агроөнеркәсіп кешені ұлттық агроөнеркәсіп кешенінің
ақырғы дайын өнімдеріне жататындар: азық – түлік өнімдері, киім, темекі
бұйымдары.
Қазақстанның агроөнеркәсіп кешенінде келесідей кластерлер дамуы
мүмкін: астық өңдеу жөніндегі, сүт өңдеу жөніндегі, ет өңдеу жөніндегі
кластерлер. Агроөнеркәсіп кешенінің құрамдас бөлігі саналатын тоқыма
өнеркәсібінде мақтаны өңдейтін және жүнді өңдейтін кластерлер өркендеуі
мүмкін. Сондай – ақ, агроөнеркәсіп кешені шеңберінде тігін бұйымдарының
кластері және тері мен аяқкиім өндіру жөніндегі кластер құрудың мүмкіндігін
қарстыруға болады.
АСТЫҚ ӨНДЕУ ЖӨНІНДЕГІ КЛАСТЕРДІҢ ӨНДІРІСТЕРІ.
Қазақстан экономикасында мақта шаруашылығ елеулі орын алатыны
талшығын 140,3 млн. долларға экспортқа шығарды. Экспорттың жалпы сомасының
1,1 пайызын ғана құрағанына қарамстан мақта талшығы Қазақстан ауыл
шаруашылығы экспортқа шығаратын екі өнімнің бірі. 140,3 млн. доллар аз ақша
емес. Мақтаны біз негізінен мақта талшығы күйінде экспортқа шығарамыз. 2003
жылы экспортқа 1,9 мың тонна ғана мақта маталары – 3,7 млн. долларға
шығарылды. Ал дайын өнім шығару деген атымен жоқ. 2003 жылы 403 мың тонна
шитті мақта өндіріп, 124,1 мың тонна мақта талшығын экспортқа шығара
отырып, басқаны былай қойғанда, өзімізде еркектің шұлығын, ішкиімдерін
шығара алмай отырмыз. Ал мақтадан дайын өнім шығарып сатсақ, жаңа жұмыс
орындары пайда болады, жұмыссыздық азаяды, жұмысшылар жалақы алып, табыс
табады, дайын өнім өндіру ішкі жалпы өнімнің, экспорттың көлемін арттырады,
басқа да жетістіктерге жеткізеді. Осы жерде айта кетерлік бір жәйт, біз
мақта талшығын да дұрыс сата алмай отырмыз. Мәселен, 2003 жылы оның 1
тоннасын Иранға 1300 доллардан, Латвияға 1200 доллардан сатсақ, Ресейге,
Қытайға, АҚШ – қа 1000 доллардан сатыппыз.
Мақта өндейтін кластер құрсақ матадан бастап, киім – кешектің, төсек
– орынның неше алуан түрлерін, өсімдік майы, бояулар, медициналық,
косметикалық тауарлар сияқты өнімдер өндіретін тігін өнеркәсібі, тамақ
өнеркәсібі, құрылыс, медицина өнімдерін шығаратын өнеркәсіптер елімізде
кеңінен дамитын болар еді.
Мақта шаруашылығының осындай маңыздалағын ескере отырып мақта өңдеу
жөніндегі кластердің суретін беруді ұйғардық.
4 – кестеге қараңыз.
Қолда бар Ұсынылатыны
Суреттен көрініп тұрғандай, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І – Тарау. Кластер терминалогиясының даму тарихы
ІІ – Тарау. Шет елдердегі кластердің дамуы және өзгешелігі
2.1. Майкл Потердің кластер жайлы көзқарасы.
2.2. Германиядағы, Швециядағы Жапониядағы, Италиядағы кластерлердің даму
процесі
ІІІ – Тарау. Қазақстан Экономикасын Кластерлер көтереді
3.1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтің Халыққа
жолдауындағы басты мәселе индустриялы дамытудағы кластерлік жүйені
қолдану.
3.2. Қазақстан Республикасының кластерлердің түрлері және дамуы
3.3. Қазақстан Республикасының машина жасау жөніндегі кластерді құру
жөніндегі мәселелер
Қорытынды
Пайдаланған әдебиет
Кіріспе
Менің курстық жұмысымның басты мақсаты – кластерлерді
зерттеп, олардың мемлекетке тиімділігін ашып көрсету. Өйткені
экономиканы дамытатын және елге қолайлы жағдайларды туғызатын осы
жүйе болып табылады. Бұл шетелдік тәжірибеде дәлелденген. Сондай-ақ
жүйе әлеуметтік және демографиялық салаларды да қамтиды.
Мен курстық жұмысымды 3-үлкен тарауға бөлдім:
І – Тарау. Кластер терминалогиясының даму тарихы.
ІІ – Тарау. Шет елдердегі кластердің дамуы және өзгешелігі.
ІІІ – Тарау. Қзақстан Экономикасын Кластерлер көтереді.
Бұл тарауларда ең алдымен кластердің терминалогиясы, терминнің шығу
тарихымен сипатталады.
Қалыптасқан терминология бойынша кластер сөзі өнеркәсіп топтарды
білдіреді, оның ошағы бір немесе бірнеше жетекші өндіріс болады. Мұның
мысалы, мұнай мен газ өндіру, елдің көмір алаптарын игеру, түсті металдар
өндіру және агро - өндіріс секторының өнеркәсіптері. Кластер немесе
өндіріс топтары – М.Потердің жазуынша – бұл географиялық көрші өзара
байланысқан компаниялардың тобы. Олар белгілі ортада әрекететеді және өзара
толықтырушы сипатта болады. Кейін, М.Потердің нұсқауынша, кластердің
географиялық масштабы бір қаладан немесе басқа территориялар әкімшіліктік
бірліктен нұсқалануы мүмкін, мысалы, әкімшіліктік облыстаң елдің барлық
территориясына кейде көрші елдерге дейін созылуы мүмкін. Бұл кезде
кластерге бөлуді, оның өнеркәсіп - өндірісті ошақты анықтаудан бастаудан
жөн. Сосын таңдап алынған ошаққа тиесілі тауар мен қызмет көрсетудің
инфраструктуралық сигменттері анықталады. Кластерді қалыптакстырудың
критерийі ретінде өндіріс пен оның құраушыларының тиімділігінің өсуін
айтады.
Дамушы экономикады кластердің қалыптасуына білім деңгейінің төмендегі,
жұмыс күшінің төменгі классификациясы, технологияның әсіздігі, керекті
капиталдың жетіспеуі, қоғамдық инстуттардың әлсіз дамуы кедергі болады.
Үкімет пен әкімшілктің саясаты кейде кластердің қалыптасуына кері әсе
тигізуі мүмкін. Оқу орындарының бағдарламалары Қазақстанда кластер
талаптарына сәйкес келмей жатады. Аймақтардағы кластерден тыс жеке жұмыс
істейтін компаниялар кластердің дамуын тежейді.
Белгілі американдық ғалым Майкл Потер өзінің Халықаралық бәсекелестік
атты кітабында компьютер ғасырының белгісін білдіретін кластер (яғни
пакет, шоғыр, бөлшек) деген түсінік енгізді. Электрондық есептеу
машиналарында (ЭЕМ) ақпарат жүйесі құрылатын сияқты экономикада да
ойдағыдай бәсекелеуші фирмалар тобы салалық, ұлттық, әлемдік рыноктарда
бәсекелестік жағдайын дамыта отырып, ұқсаса нұсқадағы құрамалар пайда
болады. Бәсекелестік артықшылығы серпілісінің көрінісі ретінде кластер
дүниеге келеді, қалыптасады, кеңейеді, тереңдейді, бірақ, олардың сондай –
ақ, тарылуы да, жіңішкеруі де, байланыстырылуы да, ыдырауы да мүмкін.Тағы
да бір біз басшылыққа алуға тиіс. М.Потердің әдістемелік ұстамы – ол
экономикалық өркендеу көзін не фирма деңгейінде, не елді тұтас алғандағы
деңгейден іздеу дұрыс емес деп санайды. Жіңішкерек амал, ұстаныс іздеу
қажет. Нақтырақ айтқанда: неліктен дәл осы елде тиісті сала халықаралық
бәсекелестікте табысқа қолы жетті? Басқаша айтқанда, неге осы елге
негізделген фирмаларға қарағанда бәсекелестік артықшылықтарды жасай алады
және оны қолдан шығармайды
Мәселен, неліктен Германия типографиялық жабдықтардың, әсем
автомобильдердің және химиялық реактивтердің және толып жатқан жетекші
өндірушілердің базасына айналғанын қалай түсіндіруге болады? Немесе
неліктен кіп – кішкентай Швейцарияда фармацептикалық өнеркәсіптің, шоколад
өндірудің әлемдік жетекшілері шоғырланған? Неге, ауыр жүк машиналарын және
тау – кен өнеркәсібі үшін жабдықтар шығару жөніндегі жетекші фирмалар
Швецияны база жасаған? Неге, итальяндықтар керамикалық плиткалар, шаңғы
ботинкалары, орайтын жабдықтар мен автоматтындарылған өндірістік жүйелер
бойынша өте күшті болып келеді? Неге, Жапония тұрмысқа қажет электроника,
роюот, фото, көшірмелік қондырғылар саласында бірінші орынды мықтап
ұстауда?
Бәсекеге қабілетті ұлттық салалар бүкіл экономика бойынша біркелкі
таралмаған, бір – біріне бағынышты салалардан тұратын кластерлерге
байланыстырыған. Мысалы, Италияда экспорттың 40 пайызға жуығы азық –
түлікпен, сәнді киім жасаумен немесе тұрғын үйді көркейтумен байланысты
салалар кластерлерінің үлесіне келеді. Швецияда барлық экспорттың 50
пайызынан астамын тасымалдаумен, металлургия және ағаш өңдеумен байланысты
салалар кластерлері өнімдерінің экспорты құрайды.
Ал өз елімізді қарастратын болсам, Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2004 жылғы 19 науырыздағы Қазақстан Халқына
Жолдауында Республика Үкіметінің алдына келесі міндет қойып былай деді:
Біздің іс жүзінде барынша тиімділік беретін үздік халықаралық
тәжірибелерді енгізуіміз керек. Соның бір мысалы индустрияны дамытуға
кластерлік тұрғыдан келу бола алады.
Биылғы жылдың соңына дейін біздің келешегі бар барлық Қазақстандық,
ауқымды өңірлік және аймақтық кластерлерді (бәсекеге қабілетті салалар
жиынтығы айқындап алуымыз қажет. Даму инститтуры болса, алдағы міндеттерді
жүзеге асырудың тиімді құралдарына айналуы қажет.
Бірінші жарты жыдықтағы ел экономикасының дамуын қорытындылай келе
Үкіметтің кеңейтілген мәжілісінде Премьер – Министр Д.Ахметов Үкімет ауыл
шаруашылығы машиналарын жасаудағы кластерді дамыту жөнінде жұмыс жасап
жатқанын айтты. Премьер: біздің экономиканың бәсекеге қабілеттілігін
арттырудағы аса маңызды бөлігі аграрлық өндірістің тиімділігін көтеру болып
табылады деп мәлімдеді. Сала тиімділігін арттыру мәселесі – шикізатты
қосылған құны жоғары өнім алу үшін тереңірек өңдеуді ұйымдастыру және
экономиканың өңдеуші салаларымен өзара байланыстырылған өндірістер
тізбегінің агроөнеркәсіптік кластерлерін қалыптастыру жөніндегі жұмысты
жүйеге келтіруді талап етеді.
І – Тарау. Кластер терминалогиясының даму тарихы.
Қалыптасқан терминология бойынша кластер сөзі өнеркәсіп топтарды
білдіреді, оның ошағы бір немесе бірнеше жетекші өндіріс болады. Мұның
мысалы, мұнай мен газ өндіру, елдің көмір алаптарын игеру, түсті металдар
өндіру және агро - өндіріс секторының өнеркәсіптері. Кластер немесе
өндіріс топтары – М.Потердің жазуынша – бұл географиялық көрші өзара
байланысқан компаниялардың тобы. Олар белгілі ортада әрекететеді және өзара
толықтырушы сипатта болады. Кейін, М.Потердің нұсқауынша, кластердің
географиялық масштабы бір қаладан немесе басқа территориялар әкімшіліктік
бірліктен нұсқалануы мүмкін, мысалы, әкімшіліктік облыстаң елдің барлық
территориясына кейде көрші елдерге дейін созылуы мүмкін. Бұл кезде
кластерге бөлуді, оның өнеркәсіп - өндірісті ошақты анықтаудан бастаудан
жөн. Сосын таңдап алынған ошаққа тиесілі тауар мен қызмет көрсетудің
инфраструктуралық сигменттері анықталады. Кластерді қалыптакстырудың
критерийі ретінде өндіріс пен оның құраушыларының тиімділігінің өсуін
айтады.
Өндіріс тиімділгінің индикаторы ретінде кластер ошағының негізгі
қызығушылықтарына сәйкес келетін әртүрлі көрсеткіштерді айтамыз. Баса
айтатын нәрсе, өндірістің қосалқы құрамына әрпрофильді бірлестіеһктер мен
оқу орындары кіреді, олар кәсіби кадрлар дайындаумен, жаңа технологияларды
жасаумен айналысады. Бірақ, М.Потредің айтуынша, олардың негізінде
кластердің қатысуңшыларына айтарлықтай әсер ететін үкіметтік немесе басқа
да заң құрылымдары болуы керек. Бұл кластердің қалыптасуының аяқталуын
бағалайтын негізгі сұрақ. Үкіметтің қолдауынсыз ешқандай кластер сәтті
жұмыс жасауы мүмкін емес, сәйкесінше өз мақсатына жете алмайды. Мысалы,
Калифорниялық шарап кластері арнайы Калифорния Сенаты мен Ассамблеясының
демеуімен жұмыс жасайды. Яғни, мемлекеттік шенеуніктердің кластредің
қалыптастырудағы ролін асқақтату және шығармалық еңбектерін бағалау –
олардың ішінде коррупцияның дамуына қарсы қуатты құрал болып табылады.
Кез – келген кластердің шекарасы салалық құрал мен пунктердің
территориялық әркелкілігімен салыстырғанда түйіндескен өндірістердің
таралуы агломерация тиімділігімен анықталады. Агломарация тиімділігі
кластердің салалық құрамының қосымша бір өндіріс бірлігіне өсуі, яғни
кластер құрамына қосымша бір өндірістің қосылуы: егер жаңа кластердің
суммасы жоғары болса, онда агломерация тиімділігіне жоғары болады. Кері
жағдайда, кластердің салалық құрамының қалыптасуы аяқталады және кластер
құрамына қосымша, онда бұл ұқсас жағдай: агломерация тиімділігі
транспорттық тосуларды төмендету есебінен болады.
Ірі кластердің әлемдік даму тәжірибесі айтарлықтай. Олар – слотүстік
және оңтүстік Каролинадағы тоқыма компаниялары, Германияның оңтүстік
бөлігіндегі автокөлік компаниялары, Италиядағы модельді аяқ киім
өнеркәсіптері, Калифорнияның шарап жасаушы топтар, Португалия мен
Швециядағы орман және ағаш өңдейтін өнеркәсіптер. Қазақстан үшін жергілікті
бәсекелестікті қамтамасыз ететін әлемдік тәжірибе үлкен қызығушылық
тудыруда. Мұндай жергілікті кластерлерге мысал болатын Голливудтағы ойын –
сауық индустриясы, Нью – Йоркеті қаржы кластері, Хай – Поинттегі тұрмыстық
техника шығаратын кластер. Мысалы, Манхэттендегі мультимедиялық кластер
фирманы қамтамасыз ететін провайдерден, олар өзара байланысты салалардан
тұрады, баспалардан, радио мен видеодан құралған. Қазақстан үшін
қызығушылық тудырғаны аймақтық кластер, мысал ретінде М.Потер
Португалиядағы аймақтық кластердегі қарастырады.
Дамушы экономикады кластердің қалыптасуына білім деңгейінің төмендегі,
жұмыс күшінің төменгі классификациясы, технологияның әсіздігі, керекті
капиталдың жетіспеуі, қоғамдық инстуттардың әлсіз дамуы кедергі болады.
Үкімет пен әкімшілктің саясаты кейде кластердің қалыптасуына кері әсе
тигізуі мүмкін. Оқу орындарының бағдарламалары Қазақстанда кластер
талаптарына сәйкес келмей жатады. Аймақтардағы кластерден тыс жеке жұмыс
істейтін компаниялар кластердің дамуын тежейді.
Кластердің дамына шабыт беретін М.Потердің айтуынша ішкі сауда, ішкі
бәсекелестіктің дамуы мен инвестиция. Ішкі бәсекелестік жергілікті органдар
мен институттардың өздігінен дамуына жол ашса, ішкі сауда Халықаралық
деңгейге шығуға жол ашады.
Шұғыл дамып келе жатқан Қазақстан экономикада бизнесті дамытуға қажетті
факторлар мен институттар екі астанада немесе соның төңірегінде
шоғырланған. Себебі, экономикалық өрлеудің алғашқы кезінде басқа аудандар
аталмыш талаптарға сай емес. Мұнда Қазақстан үшін Жапонияның тәжірибесінің
практикалық мәні бар, онда өндірістік жеткізулердің 50% Токио мен Осака
үлестеріне тиесілі. Жапонияда экономикалық ұрбандалу өте тиімді жүруде.
Осыны негіздеп айтсақ, Астана маңайында жаңа елді мекендер шоғырланып,
жолдар салынып, Қазақстанның әлеуметтік – экономикалық дамуын тездетуде.
Қазақстан кең – байтақ жерінде әртүрлі өнеркәсіпке, минералды – шикізат
базасына, ауыл шаруашылығына қажетті ірі алқаптарға бай және жергілікті
халықтың төменгі урбандалу дәрежесі бірнеше кластерлердің пайда болуын
талап етеді. Тарихи жағынан қарасақ, мұндай жұмыстар қазақ жерінде
жүргізілген. Кеңес заманында жоспарлау органдары 3 түрлі территория -
өндірістік кешендерді қалыптастырумен айналысқан, олар Павлодар –
Екібастұз, Маңғыстау және Жамбыл – Қаратау, ал ірі ғылыми орталықтар
олардың кешенді дамытумен айналысты. Ал қазір осы бағытта министрліктер,
ведомстволарда әртүрлі органдарда жұмыс жасалуда. 2003 жылы Президент
жарлығымен 2015 жылға дейін индустрия – инновациялы даму стратегиясы
қаюылданды. Онда қара мен түсті металл өндірудің аяқтау сатылары
көрсетілген. Осымен бірге мұнай химиясы, агросектор, транспорт пен
телекоммуникация қарастырылған. Аталмыш өндірістердің бәсекелестігін
арттыру критерийі ретінде қосымша құн тізбегін еңгізу қарастырылған. Осымен
қатар Қазаұстанда жоғары технологияны дамыту және ғылымды көп қажет ететін
ірі кластерлердің дамуына жол ашатын салалардың дамуы байқалуда. Оларды
қаржылық қамтамасыз ету үшін арнайы даму инститтутарының торабы
қалыптасқан.
Қазір іске асып жатқан даму бағдарламаларын сараптау мен олардың
тиімділігін бағалауда және басқа да маңызды экономикадағы бағыттарды
дамытуда кластерлік сараптау әдісінің ролі үлкен емес. Кластерлік сараптау
әдісі өндірістік – технологиялық көппрофиьдегі тораптарды дамытуда тар
орындарды анықтауда таптырмас әмбебап әдіс.
ІІ – Тарау. Шет елдердегі кластердің дамуы және өзгешелігі.
2.1. Майкл Потердің кластер жайлы көзқарасы.
Белгілі американдық ғалым Майкл Потер өзінің Халықаралық
бәсекелестік атты кітабында компьютер ғасырының белгісін білдіретін
кластер (яғни пакет, шоғыр, бөлшек) деген түсінік енгізді. Электрондық
есептеу машиналарында (ЭЕМ) ақпарат жүйесі құрылатын сияқты экономикада да
ойдағыдай бәсекелеуші фирмалар тобы салалық, ұлттық, әлемдік рыноктарда
бәсекелестік жағдайын дамыта отырып, ұқсаса нұсқадағы құрамалар пайда
болады. Бәсекелестік артықшылығы серпілісінің көрінісі ретінде кластер
дүниеге келеді, қалыптасады, кеңейеді, тереңдейді, бірақ, олардың сондай –
ақ, тарылуы да, жіңішкеруі де, байланыстырылуы да, ыдырауы да мүмкін.
М.Потер ұлттық деңгейде бәсекелестік түрлерін қоғамның экономикалық
дамып жетілуіне қарап анықтайды. Егер бәсекелестік жағдайын табиғи
ресурстар, тек құндық факторлар және сол сияқтылар айқындаса, онда іс
басқа, ал инвестициялық мүдделер шешуші жағдайға айналса – ол бір басқа, ал
енді қозғаушы күл ретінде жаңалыққа, жаңалық енгізуге деген ынталылық
болса, онда іс тіпті бір басқа. Кластерлер бәсекелік қабілеттілікті
арттырудың құралы екенін ескере отырып, біздер өз еліміздегі бәсеке
жағдайларын анықтаудың әдістемелік амалы ретінде пайдалану керек екенін
ұмытпауға, осы тұрғыдан келіп, қайда және қандай кластерлер құруымыз,
қалыптастыруымыз кереек екенін анықтауға тиіспіз.
Тағы да бір біз басшылыққа алуға тиіс. М.Потердің әдістемелік ұстамы
– ол экономикалық өркендеу көзін не фирма деңгейінде, не елді тұтас
алғандағы деңгейден іздеу дұрыс емес деп санайды. Жіңішкерек амал, ұстаныс
іздеу қажет. Нақтырақ айтқанда: неліктен дәл осы елде тиісті сала
халықаралық бәсекелестікте табысқа қолы жетті? Басқаша айтқанда, неге осы
елге негізделген фирмаларға қарағанда бәсекелестік артықшылықтарды жасай
алады және оны қолдан шығармайды.
2.2. Германиядағы, Швециядағы Жапониядағы, Италиядағы кластерлердің даму
процесі.
Мәселен, неліктен Германия типографиялық жабдықтардың, әсем
автомобильдердің және химиялық реактивтердің және толып жатқан жетекші
өндірушілердің базасына айналғанын қалай түсіндіруге болады? Немесе
неліктен кіп – кішкентай Швейцарияда фармацептикалық өнеркәсіптің, шоколад
өндірудің әлемдік жетекшілері шоғырланған? Неге, ауыр жүк машиналарын және
тау – кен өнеркәсібі үшін жабдықтар шығару жөніндегі жетекші фирмалар
Швецияны база жасаған? Неге, итальяндықтар керамикалық плиткалар, шаңғы
ботинкалары, орайтын жабдықтар мен автоматтындарылған өндірістік жүйелер
бойынша өте күшті болып келеді? Неге, Жапония тұрмысқа қажет электроника,
роюот, фото, көшірмелік қондырғылар саласында бірінші орынды мықтап
ұстауда?
Бәсекеге қабілетті ұлттық салалар бүкіл экономика бойынша біркелкі
таралмаған, бір – біріне бағынышты салалардан тұратын кластерлерге
байланыстырыған. Мысалы, Италияда экспорттың 40 пайызға жуығы азық –
түлікпен, сәнді киім жасаумен немесе тұрғын үйді көркейтумен байланысты
салалар кластерлерінің үлесіне келеді. Швецияда барлық экспорттың 50
пайызынан астамын тасымалдаумен, металлургия және ағаш өңдеумен байланысты
салалар кластерлері өнімдерінің экспорты құрайды.
Данияда үй үшін тауарлар өндіретін және денсаулық сақтаумен
(фармацептика, витаминдер, медициналық жабдықтар және т.б) байланысты
бәсекеге қабілетті салалардың кластерлері бар. Швеция целлюлоза ен қағаз
өндіруде ғана бәсекеге қабілетті болып қоймайды, сондай – ақ, ағаш өңдейтін
жабдықтар, металл қорытатын қазандар, конвейірлік жүйелер, бақылаушы өлшуіш
құралдар, целлюлоза мен қағаз өндіру үшін қажет жабдықтар шығаруда да
бәсекеге қабілетті.
Ірірек елдерде кластерлердің саны көбірек болып келеді, олардың бар
екендері әрқашан айқын көрінеді. Германияда жоғарыда атап көрсетілген ірі
кластерлерден басқа да кластерлер бар және ол кластерлер келесі салалардан
көрінеді: химия өндірісінд, металлургияда, көлікте және баспада. Осы
салалардың әрқайсысында да ақырғы негізгі өнімді, осы өнімді даярлау үшін
қажет жабдықтарды өндіруде ел табысқа жеткен.
Кластерлердің пайда болу себептері ұлттық артықшылықтардың
себепшілерімен тікелей байланысты және олардың жүйелік сипатының көрінісі
болып табылады. Бір бәсекеге қабілетті сала өзара нығайтушы қатынастар
процесінде екінші салалық бәсекеге қабілеттілігін жасауға көмектеседі.
Мұндай сала көбінесе өзі тауарлар мен қызметтің аса талапшыл сатып алушы
болып келеді. Ондай саланың елде бар болуы жабдықтаушы саланың бәсекеге
қабілеттілігнің өсуін анықтаушы маңызды факторлар болып табылады. Бәсекеге
қабілетті жабдықтаушылар да елде бәсекеге қабілетті тұтынушы салалардың
дамуына мүмкіндік туғызады. Олар екіншілерін технологиялармен қамтаммасыз
етеді, ортақ өндірістік факторлардың дамуын ынталандырады, жаңа
өндірушілерді туындатады. Кластер қалыптасқан кезде оның құрамындағы барлық
өндірістер бір – біріне өзара қолдау көрсете бастайды. Тиімділік, пайда
байланысының барлық бағыттары бойынша бәсекелестік кластердің басқа
бағыттары бойынша тарайды. Бір саладағы белсенді бәсекелестік кластердің
басқа салаларына тарайды, соның арқасында қосылған құн тізбесін өсіре
түседі.
Салалардың толып жатқан кластерлерінің болуы – ішкі бәсекелестер тобы
жерде факторларды тудыру процесін тездетеді. Өзара байланысты салалар
кластерінің барлық фирмаларды маманданған, бірақ та біртектес
технологияларға ақпаратқа, инфрақұрылымға, адам ресурстарына инвестициялар
жасайды, бұл өз кезкгінде жаңа фирмалардың жаппай пайда болуына әкеліп
соғады. Кластер тұтас алғанда ірі капитал жұмсауға және мамандануға
мүмкіндік тудырады.
Бәсекеге қабілетті салалар кластерді оның жеке бөліктерінің жай ғана
қосындысының үлкен болып шығады. Оның ұлғаюы тенденциясы бар, өйткені, бір
бәсекеге қабілетті сала басқасын туындатады. Мұндай өсудің бағыты
кластерлердің құрамына бағынышты және олар әр елде әртүрлі.ү
Айқын екі мысал: Жапонияда кластерлердің көлденең бағытта даму
тенденциясы байқалады, өйткені, танылған Жапон компаниялары тектес
салаларға кіруге белсенді түрде тырысады, бұған олардың мақсатының табиғаты
мен ішкі әртараптандыруға деген бейімділігі мүмкіндік тудырады. Италияда
кластерлер тік бағытта дамуда, өйткені, жаңа компаниялар бұрынғыдан да
көбірек маманданған орындарға қызмет көрсету үшін бөлініп шығады және
жабдықтаумен шұғылдана бастайды.
Кластерлер даму процесінің негізінде сатып алушы салалар,
жабдықтаушылар және біртектес салар арасында қажеттілік, техника мен
технология жөнінде ақпарат алмасу жатыр. Осындай өзара алмасу жатыр.
Осындай өзара алмасу жүзеге асырылған кезде және сонымен қатар, әр салада
белсенді бәсекелестік қолдау тапқанда бәсекеге қабілеттіліктің өсуі үшін ең
қолайлы жағдай жасалады.
Әртүрлі елдерде, ал елдердің ішінде - әртүрлі салаларда кластерлердің
сипатында және қызметтің тиімділінде қатты айырмашылықтар байқалады. Қай
жерде ұлттық ерекшеліктер кластер ішінде өзара алмасуға мүмкіндік тудырса,
елдің маңызды артықшылыққа қолы сол жерде жетеді.
ІІІ – Тарау. Қзақстан Республикасының экономикасының кластерлердің көтеруі.
3.1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтің Халыққа
жолдауындағы басты мәселе индустриялы дамытудағы кластерлік жүйені
қолдану.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2004 жылғы
19 науырыздағы Қазақстан Халқына Жолдауында Республика Үкіметінің алдына
келесі міндет қойып былай деді: Біздің іс жүзінде барынша тиімділік
беретін үздік халықаралық тәжірибелерді енгізуіміз керек. Соның бір мысалы
индустрияны дамытуға кластерлік тұрғыдан келу бола алады.
Биылғы жылдың соңына дейін біздің келешегі бар барлық Қазақстандық,
ауқымды өңірлік және аймақтық кластерлерді (бәсекеге қабілетті салалар
жиынтығы айқындап алуымыз қажет. Даму инститтуры болса, алдағы міндеттерді
жүзеге асырудың тиімді құралдарына айналуы қажет.
Бірінші жарты жыдықтағы ел экономикасының дамуын қорытындылай келе
Үкіметтің кеңейтілген мәжілісінде Премьер – Министр Д.Ахметов Үкімет ауыл
шаруашылығы машиналарын жасаудағы кластерді дамыту жөнінде жұмыс жасап
жатқанын айтты. Премьер: біздің экономиканың бәсекеге қабілеттілігін
арттырудағы аса маңызды бөлігі аграрлық өндірістің тиімділігін көтеру болып
табылады деп мәлімдеді. Сала тиімділігін арттыру мәселесі – шикізатты
қосылған құны жоғары өнім алу үшін тереңірек өңдеуді ұйымдастыру және
экономиканың өңдеуші салаларымен өзара байланыстырылған өндірістер
тізбегінің агроөнеркәсіптік кластерлерін қалыптастыру жөніндегі жұмысты
жүйеге келтіруді талап етеді.
Үкімет басшысы Даму Банкінің жүелі технологиялық тізбектермен
байланысты жобаларды кезең – кезеңімен қаржыландыру арқылы тоқыма
өнеркәсібінің дамуына кластерлік тұрғыдан қарауын қолдайтынын білдірді.
Мәселен, Оңтүстік Қазақстан облысында мақта талшығынан есілген жіп өндіру
жобасымен қатар, Семейде жүн дайындау және оны өңдеудің жобасы
қаржылындарылмақ, сондай – ақ, Өскеменде химиялық талшықты қолдану арқылы
мақта өндіру жобасы да қаралып жатыр.
Ел Президенті үшінші рет шақырылған Парламент Мәжілісінің бірінші
сессиясының ашылуында сөйлеген сөзінде экононмиканың әртүрлі секторларында
кластерлерді қалыптастыру мәселесіне ерекше көңіл бөлді. Мәселен, ол
жоғарырақ қайта бөлістерді енгізуге, жаңа индустриялдық кластерлерді
қалыптастыруға баса көңіл аудара отырып, Қазақстанның экономикалық әлеуетін
анықтайтын экономика секторларын дамыту туралы айтты. Ол, сондай – ақ,
елімізде машина жасауды, мұнай, химияны, құрылыс индустриясын және жеңіл
өнеркәсіпті дамытудың елеулі түрдегі әлеуеті бар деді. Агоөнеркәсіптік
кластерлерді, мәселен, Оңтүстік Қазақстанда мақта және шарап салаларындағы
кластерлерді қалыптастыру арқылы ауыл шаруашылық өнімдерін өңдеудің
болашағы бар.
Көріп отырғанымыздай, мемлекет Басшысы мен Республика Үкіметі
экономикакда кластерлерді қалыптастыруға үлкен көңіл бөледі және ерекше
маңыз береді. Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, кластерлік тұрғыдан
келу ұлттық экономиканың басымдқтарын анықтайды және оның бәсекелік
қабілетін арттыруда үлкен рөл атқарады.
3.2. Қазақстан Республикасының кластерлердің түрлері және дамуы.
Қазақстанның агроөнеркәсіп кешені ұлттық агроөнеркәсіп кешенінің
ақырғы дайын өнімдеріне жататындар: азық – түлік өнімдері, киім, темекі
бұйымдары.
Қазақстанның агроөнеркәсіп кешенінде келесідей кластерлер дамуы
мүмкін: астық өңдеу жөніндегі, сүт өңдеу жөніндегі, ет өңдеу жөніндегі
кластерлер. Агроөнеркәсіп кешенінің құрамдас бөлігі саналатын тоқыма
өнеркәсібінде мақтаны өңдейтін және жүнді өңдейтін кластерлер өркендеуі
мүмкін. Сондай – ақ, агроөнеркәсіп кешені шеңберінде тігін бұйымдарының
кластері және тері мен аяқкиім өндіру жөніндегі кластер құрудың мүмкіндігін
қарстыруға болады.
АСТЫҚ ӨНДЕУ ЖӨНІНДЕГІ КЛАСТЕРДІҢ ӨНДІРІСТЕРІ.
Қазақстан экономикасында мақта шаруашылығ елеулі орын алатыны
талшығын 140,3 млн. долларға экспортқа шығарды. Экспорттың жалпы сомасының
1,1 пайызын ғана құрағанына қарамстан мақта талшығы Қазақстан ауыл
шаруашылығы экспортқа шығаратын екі өнімнің бірі. 140,3 млн. доллар аз ақша
емес. Мақтаны біз негізінен мақта талшығы күйінде экспортқа шығарамыз. 2003
жылы экспортқа 1,9 мың тонна ғана мақта маталары – 3,7 млн. долларға
шығарылды. Ал дайын өнім шығару деген атымен жоқ. 2003 жылы 403 мың тонна
шитті мақта өндіріп, 124,1 мың тонна мақта талшығын экспортқа шығара
отырып, басқаны былай қойғанда, өзімізде еркектің шұлығын, ішкиімдерін
шығара алмай отырмыз. Ал мақтадан дайын өнім шығарып сатсақ, жаңа жұмыс
орындары пайда болады, жұмыссыздық азаяды, жұмысшылар жалақы алып, табыс
табады, дайын өнім өндіру ішкі жалпы өнімнің, экспорттың көлемін арттырады,
басқа да жетістіктерге жеткізеді. Осы жерде айта кетерлік бір жәйт, біз
мақта талшығын да дұрыс сата алмай отырмыз. Мәселен, 2003 жылы оның 1
тоннасын Иранға 1300 доллардан, Латвияға 1200 доллардан сатсақ, Ресейге,
Қытайға, АҚШ – қа 1000 доллардан сатыппыз.
Мақта өндейтін кластер құрсақ матадан бастап, киім – кешектің, төсек
– орынның неше алуан түрлерін, өсімдік майы, бояулар, медициналық,
косметикалық тауарлар сияқты өнімдер өндіретін тігін өнеркәсібі, тамақ
өнеркәсібі, құрылыс, медицина өнімдерін шығаратын өнеркәсіптер елімізде
кеңінен дамитын болар еді.
Мақта шаруашылығының осындай маңыздалағын ескере отырып мақта өңдеу
жөніндегі кластердің суретін беруді ұйғардық.
4 – кестеге қараңыз.
Қолда бар Ұсынылатыны
Суреттен көрініп тұрғандай, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz