Микологиялық және фитопатологиялық анықтамалық сөздік

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
А ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
Б ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
В ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
Г ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
Д ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
Е ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
Ж ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
З ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 48
И ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
К ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 51
Л ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
М ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Н ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
О ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 81
Ө ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 85
П ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 86
Р ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 96
С ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 99
Т ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 109
У ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 117
Ұ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 118
Ү ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..118
Ф ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..119
Х ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 124
Ц ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 126
Ч ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 129
Ш ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 130
Щ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 131
І ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 131
Э ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 132
Я ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 135
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 136

Кіріспе

Микологиялық және фитопатологиялық анықтама – сөздік қазақ тілінде бірінші рет баспа бетіне шықты.
Сөздік құрастыру барысында автор қазіргі заманғы әдебиеттерді, сөздіктер мен анықтамаларды, монографияларды пайдаланған.
Терминдерді жинақтау барысында микология ғылымына қатысты таксономиялық, флористикалық, систематикалық, цитологиялық ж.т.б жаңа ұғымдар пайдаланылды. Сонымен қатар жеке тірі ағзалардың ішінде саңырауқұлақтар патшалығын бөліп алып қарастыруды ұйғардық.
Систематикалық категорияларға сипаттап жазылған. (туыс, түр).
Микология ғылымымен фитопаталогия ғылым бір-бірімен тікелей байланысты болғаннан кейін өсімдіктердің аурулары олармен күрес шараларыда ескерілген.
Саңырауқұлақтар тек өсімдіктердің ғана емес адам мен жануарлардың да ауру қоздырғыштарыда болып табылғаннан кейін оларғада аздап тоқталуды жөн көрдік. Бактериялар мен вирустардың ауру қоздырғыштары келтірілмеген.
Әлемдегі түрлердің саны Ainswort et Bisby (1971), Қазақстан бойынша «Флора споровых растений Казахстана» (1966-1987) анықтамаларымен берілген.
Болашақтың ғылымы, оның ішінде микология және фитопатология бір орнында тұрмайтын, тез дамып келе жатқан ғылымдарға жатады, сондықтан көптеген ғылыми терминдер уақыт келе өзгереді.

Әдебиет

1 Азбукина З.М.б Каратыгин И.В. Определитель грибов России. Пор. Головневые. Спб.: Наука, 1995. Вып.2.262с.
2 Биологический энциклопедический словарь.М.:Сов. Энциклопедия,1986.811с.
3 Бирюзова В.И.,Боровягин В.М. и др. Электронно-микроскопические исследования биологических объектов.М.:Изд-во. АН СССР,1963.204с.
4 Бондарцева М.А. Система трутовых грибов (Polyporaceae s. Lato)// Микология и фитопатология. 1983.Т.17, вып. 4.с.269-280.
5 Быков Б.А. Геоботанический словарь. Алма-Ата: Наука, 1973. 214с.
6 Быков Б.А. Экологический словарь. Алма-Ата. Наука, 1988.245с.
7 Викторов Д.П. Краткий словарь ботанических терминов. М.; Л: Наука, 1964, 178с.
8 Голубева О.Г. Современные проблемы систематики хитридиевых грибов (пор. Chytridiales)// Микология и фитопатология. 1981. Т.15, вып.5. с.435-442.
9 Голубева О.Г. Определитель грибов России. Класс Хитридиомицеты. СПб.: Мир и семья – 95, вып.1. 1995. 166с.
10 Горленко М.В. Сельскохозяйственная фитопатология. М.: Высшая школа, 1986.434с.
11 Горленко М.В., Гарибова Л.В., Сидорова И.И. и др. Все о грибах. М.,1986. 279с.
12 Давыдов Н.Н. Ботанический словарь. М.,1962.335с. (рус.-англ.-нем.-франц.-лат.).
13 Дементьева М.И. Фитопатология. М.: Колос, 1977.367с.
14 Дьяков Ю.Т., Семенкова И.Г., Успенская Г.Д. Общая фитопатология с основами иммунитета. М.: Колос, 1976. 256с.
15 Дудка И.А., Вассер С.П., Голубинский И.Н. и др. Словарь ботанических терминов. Киев: Наукова думка, 1984.306с.
16 Дудка И.А., Вассер С.П. Грибы. Справочник миколога и грибника. Киев: Наукова думка, 1987. 535с.
17 Елинов Н.П. Патогенные дрожжеподобные организмы. Л.: Медицина, 1964.382с.
18 Жизнь растений. М.: Просвещение, 1976. Т.2.479с.
19 Журавлев И.И., Крангауз Р.А., Яковлев В.Г. Болезни лесных деревьев и кустарников. М.: Лесная промышленность, 1974. 160с.
20 Забинкова Н.Н., Кирпичников М.Э. Справочное пособие по систематике высших растений: Латинско-русский словарь для ботаников. М.: Изд-во АН СССР, 1957. Вып. 2. 334с.
21 Зубкова Р.Д. Спорообразующие дрожжи винодельческих районов Казахстана. Алматы: 1977. 171с.
22 Казенас Л.Д. Болезни сельскохозяйственных растений Казахстана. Алматы: Кайнар, 1965. 348с.
23 Калакуцкий Л.В., Агре Н.С. Развитие актиномицетов. М., 1977. 287с.
24 Каратыгин И.В., Азбукина З.М. Определитель грибов СССР. Пор. Голгвневые грибы. Л.: Наука, 1989, вып. 1. 220с.
25 Кашкин П.Н. Медицинская микология. Л.: Медгиз, 1962. 360с.
26 Кашкин П.Н., Хохряков М.К., Кашкин А.П. Определитель патогенных, токсикогенных, вредных для человека грибов. Л.: Медицина, 1979. 269с.
27 Костин В.В. Словарь ветеринарных микологических и микотоксикологических терминов. М.: Россельхозиздат, 1987. 78с.
28 Коваленко А.Е. Определитель грибов СССР. Пор. Hydroporales. Л.: Наука, 1989. 174с.
29 Красная книга Казахской ССР. Алма-Ата: Наука, 1981. с. 231-237.
30 Курсанов Л.И. Микология. М.: Учпедгиз, 1940. 480с.
31 Мельник В.А. Определитель грибов России. Кл. Coelomycetes. СПб.: Наука, 2000. вып. 1.278с.
32 Мельник В.А. Определительгрибов России. Кл. Hypomycetes. Спб.: Наука, 1993. вып. 1. 370с.
33 Новожилов Ю.К. Определитель грибов Росии. Отдел Слизевики. СПб.: Наука, 1993. вып. 1. 288с.
34 Наумов Н.А. Методы микологических и фитопатологических исследований. Л., 1937. 270с.
35 Новотельнова н.с. Фитофторовые грибы. Л.: Наука, 1974. 207с.
36 Пыстина К.А. Определитель грибов России. Кл. Оомицеты. Род Pythium Pring. СПб.: Наука, 1998. 125 с.
37 Рейви П.,Эверт Р., Айхорин С. Современная ботаника. М.: Мир, 1996. Т. 2. 344с.
38 Реймерс Н.Ф. Основные биологические понятия и термины. М., 1988. 379 с.
39 Реймерс Н.Ф. Популярный биологический словарь. М., 1991. 537с.
40 Саркисов А.Х. и др. Диагностика грибковых болезней (микозов и микотоксикозов) животных. М., 1971. 144 с.
41 Синадский Ю.В., Корнеева И.Т. и др. Вредители и болезни цветочно-декоративных растений. М.: Наука, 1982. 591с.
42 Словарь-справочник фитопатолога. 2 изд. М.: Колос, 1967. 384 с.
43 Соколова Э.С., Семенкова И.Г. Лесная фитопатология. М.. Лесная промышленность, 1981. 311 с.
44 Сопрунов Ф.Ф. Хищные грибы – гифомицеты и их применение в борьбе с патогенными нематодами. Ашхабад, 1958.
45 Спесивцева Н.А. Микозы и микотоксикозы животных. М.: Колос, 1964. 511с.
46 Уткин Л.А. Краткий ботанический русско-латинский словарь. М., 1961. 230 с.
47 Тахтаджан А.Л. Четыре царства органического мира// Природа. 1973. №2. с. 22-32.
48 Тропинин И.В., Ведерников Н.М., Крангауз Р.А. и др. Справочник по защите леса от вредителей и болезней. М.: Лесная промышленность, 1980.
49 Флора споровых растений Казахстана. Алма-Ата: Наука, 1956-1987. Т. I-XIII.
50 Федоров А.А., Кирпичников М.Э. Справочное пособие по систематике высших растений. Сокращения, условные обозначения, географические названия. М., Ленинград: изд. АН СССР, 1954. вып. 1. 109с.
51 Черемисинов Н.Н. Общая патология растений. М.: Высшая школа, 1973. 350с.
52 Черемисинов Н.Н., Негруцкий С.Ф., Лешковцева И.И. Грибы и грибные болезни деревьев и кустарников. М.: Лесная промышленность, 1970. 392с.
53 Шварцман С.Р. Грибные болезни древесных пород Казахстана и меры борьбы с ними. Алма-Ата: изд. АН КазССР, 1950. 112с.
54 Ainsworth G.C., Bisby G.R. Dictionary of the fungi/ Ed.6.Kew.1976.663p.; Ed.7.Kew Surrey. 1983, 443 p.
55 Berger K. Mykologischen Worterbuch, 1980.
56 Corlett M., Choug J., Kokko E.G. The ultrastructure of the Spilocaea state of Vinturia inagualis in vivo// Can. J. Microbiol. 1976. V.22. N8. P.1144-1152.
57 Donk M.A. A conspectus of the families of Aphyllophorales// Persoonia. 1964.V.3,pt.2.P.199-324.
58 Edwards P.A. A classification of plants into higher taxa based on cytological and biochemical criteria// Taxon. 1976.V.25. W5-6.P.529-542.
59 Hawksworth D.L. The magnitude of ungal diversity: the 1.5 million species estimate revisited// Mycol. Res. 2001.V.105(12).P. 1422-1432.
60 Lodder J. (ed). The Jeasts. Amsterdam; London, 1972. 853p.
61 Satton B.C. Coelomycetes. Fungi imperfecti with pycinidia, acervuli and stromata, CMI. Kew. 1980. 696p.

Пән: Геология, Геофизика, Геодезия
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 138 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі

С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті

Биология-химия факультеті

Экология кафедрасы

МИКОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ФИТОПАТОЛОГИЯЛЫҚ АНЫҚТАМАЛЫҚ СӨЗДІК

Павлодар
УДК 504.064.36.(07)
ББК 28.083я2
Б 23

С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің ғылыми ғалымдар кеңесімен ұсынылған

Пікір сараптамашы
С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің экология кафедрасының аш. ғ. к., доцент Альмишев Ұ.Х

Құрастырушы А.К.Оспанова

Б 23 Микологиялық және фитопатологиялық анықтамалық сөздік – Павлодар, 2007. – 140 б.

Сөздік микологияда және фитопатологияда жиі қолданылатын 1000-нан астам терминдер мен ұғымдарды қамтиды.
Сөздік анықтамалық нұсқау болып табылады, себебі мұнда толық мәліметтер мен оқырманды қызықтыратын сұрақтарға жауап табуға мүмкіндік беретін қосымша әдебиет берілген.
Кітап оқырмандардың кең шеңберіне – ғылыми қызметкерлерге, оқытушыларға, биологиялық факультеттердің студенттеріне, аспиранттарға, сондай-ақ ауыл шаруашылық және медицина мамандарына арналған.

УДК 504.064.36.(07)
ББК 28.083я2

©Оспанова А.К.,2007
©С.Торайғыров атындағы Павлодар
мемлекеттік университеті, 2007
Кіріспе

Микологиялық және фитопатологиялық анықтама – сөздік қазақ тілінде бірінші рет баспа бетіне шықты.
Сөздік құрастыру барысында автор қазіргі заманғы әдебиеттерді, сөздіктер мен анықтамаларды, монографияларды пайдаланған.
Терминдерді жинақтау барысында микология ғылымына қатысты таксономиялық, флористикалық, систематикалық, цитологиялық ж.т.б жаңа ұғымдар пайдаланылды. Сонымен қатар жеке тірі ағзалардың ішінде саңырауқұлақтар патшалығын бөліп алып қарастыруды ұйғардық.
Систематикалық категорияларға сипаттап жазылған. (туыс, түр).
Микология ғылымымен фитопаталогия ғылым бір-бірімен тікелей байланысты болғаннан кейін өсімдіктердің аурулары олармен күрес шараларыда ескерілген.
Саңырауқұлақтар тек өсімдіктердің ғана емес адам мен жануарлардың да ауру қоздырғыштарыда болып табылғаннан кейін оларғада аздап тоқталуды жөн көрдік. Бактериялар мен вирустардың ауру қоздырғыштары келтірілмеген.
Әлемдегі түрлердің саны Ainswort et Bisby (1971), Қазақстан бойынша Флора споровых растений Казахстана (1966-1987) анықтамаларымен берілген.
Болашақтың ғылымы, оның ішінде микология және фитопатология бір орнында тұрмайтын, тез дамып келе жатқан ғылымдарға жатады, сондықтан көптеген ғылыми терминдер уақыт келе өзгереді.

А

А (гр. а, an – емес) – болымсыздық бөлшегі.
Абиогенез (гр bios – тіршілік, genesis – пайда болу, туу) - өлі табиғат затынан тіршіліктің, тірі заттардың пайда болу процесі. Жердегі тіршіліктің пайда болуы туралы гипотезаларының бірі.
Абиоз – ағзаның тіршілік үрдістері толық тоқталатын қалып-күйі.
Авто (гр. autos - өзі) – күрделі сөздердің бөлшегі, өзіндік, меншіктік және автоматты деген мағына береді.
Автобазидия – түйреуіш немесе цилиндр пішінді базидиоспоралары бар бірклеткалы базидия.
Автоклав (лат. clavis – кілт, руль) – екі қабырғалы, қақпағы герметикалы жабылатын, металлдан жасалатын шкаф. Қоректік орталар, медициналық құрал-жабдықтар, материалдар, лабораториялық ыдысты бір мезетте жоғары температурада (100-120°С) және жоғары қысымды су буымен (1,5-2 атм) стерилизациялауда қолданылады. Автоклавта стерилизациялау толығымен ұрықсыздандыруды қамтамасыз етеді, өйткені микроағзалардың вегетативтік және споралы формалары жойылады.
Автолиз (гр. lysis – ыдырау, еру) – ұлпаның өз ферменттерінің әрекеті нәтижесінде өзін-өзі қорытуы немесе ыдыратуы.
Автомиксис (гр. miksis – араласу) – бір ғана дарақтың жыныс клеткаларының қосылуы жүретін жыныс процесі. Диатомды балдырларда, қарапайымдыларда және кейбір саңырауқұлақтарда кездеседі
Автотрофтар (гр. trophe – қорек, қоректену) – Күн энергиясын және химиялық энергияны пайдаланып, бейорганикалық заттардан органикалық заттар түзетін ағзалар. Негізінен, бұл – органикалық заттардың 23 бөлігін түзетін жер үсті және суда тіршілік ететін жоғары сатыдағы өсімдіктер.
Автоформалар – бір иелі саңырауқұлақтар. Дамуының барлық циклін бір ғана өсімдік-иесінде өткізеді.
Агамия (гр. gamos – некелесу) ұрықтанусыз өтетін көбею.
Агар-агар – теңіз балдырларынан (қызыл, қоңыр) алынатын коллоидты желатин тәріздес зат. Қоректік ортаға қатты, тығыз консистенция беру үшін қосылады (1,2-2%), алайда өзінде қоректік құндылық жоқ. Микробиологияда, тамақ өнеркәсібінде және т.б. қолданылады.
Агарикті, агарикальді, пластинкалы саңырауқұлақтар (пор. Agaricales, кл. Basidiomycetes) – саңырауқұлақтардың ең кең тізбегі. Олардың жалпы белгісі – қалпақ және центрлік немесе эксцентрлі қысқа бүйір табаннан тұратын жеміс денесі болады. Кейбір туыстастарда табаны болмайды. Гименофоры пластинкалы немесе трубкалы. Гимений базидийлерден, парафиздерден, цистидтерден тұрады, гименофорда, қақпағының төменгі жағында пластинкалар немесе трубкаларда орналасады. Қақпғы мен ьабанының формасы, құрылысы, түсі мен консистенциясы, трубкалар мен пластинкалардың табанға бекілу тәсілі, споралық тозаңның түсі өте түрленеді және таксономиялық көрсеткіші болып табылады. Көп түрлерде барлық денені қаптайтын, кейін жоғалатын жабындысы болады; басқаларында – гименофорды жұқа қабық тәрізді жауып тұратын жеке жабындысы болады. Барлық жерлерде таралған, бірақ көбіне – ормандарда топырақта, түсімде, кейде паразит ретінде басқа саңырауқұлақтарда ( р. Nyctalis). Өлі, өңделген, кейде тірі ағашта да кездеседі (р. Armillaria). Олардың шаруашылық маңызы өте зор. Көптеген түрлері құнды тамақ өнімі болып табылады: шампиньондер (р. Agaricus), груздь (р. Lactarius) эәне т.б.;биологиялық активті заттардың продуценттері болып табылады (40 астам түр) : Clytocybe, Boletus, Cortinarius. Олардың арасында өмірге қауіпті зиянды түрлері де : Amanita phalloides, Amanita panterina, Amanita verna және т.б., микоризатүзушілер де: Leccinum scabrum, Leccinum aurantiacum.
Әлемде 3250 түр белгілі. Қазақстанда 500 түр анықталған.
Агономицетальді саңырауқұлақтар, стерильді мицелийлер (пор. Agonomycetales немесе Mycelia sterilia, кл. Deuteromycetes) – циклдерінде спора түзушілік мүлде болмайтын (немесе өте сирек болатын), тек мицелийлер мен склероцийлер түзетін саңырауқұлақтар. Мицелий клеткаішілік, өрмектәрізді, қабық немесе тармақталған жіпшелер түрінде болады. Склероцийлер формасы, мөлшері, түсі бойынша түрліше болады. Паразитті немесе сапрофитті тіршілік етеді, арасында симбионттар да бар. Кейбіреулері үшін қалталы, базидийлі саңырауқұлақтармен байланыс анықталған. Барлық климаттық зоналарда кездеседі. Ең кең таралған туыстастар – склеротий (Sclerotium), ризоктония (Rhizoctonia), эктострома (Ectostroma) және т.б.
Әлемде 200 түр белгілі, Қазақстанда 23 түр анықталған.
Агрессивтілік – патогендіктің сандық өлшемі, мыналардан көрініс алады: 1) иесін инфекциялық бастаманың ең аз мөлшерімен жұқтыруға қабілеттігімен; 2) аурудың қысқа инкубациялық периодымен; 3) споралардың өте үлкен мөлшерімен және олардың алыс қашықтықтарға тез таралу қабілетімен.
Ағаштекті өсімдіктердің антракнозы (емен, вяз, жаңғақ, қаштан, т.б.) – қоздырғышы – гномония түрінің саңырауқұлақтары (Gnomonia, қат.Sphaeriales). Жараланған жапырақтар, жемістер мен бүршіктерде – дақтар, бұтақтарда – кішкене жарақтар.
Ағаштардың қара теңбілдігі – қоздырғыштар – ритисма (Rhytisma, қат. Phacidiales) туысының түрлі саңырауқұлақтары, үйеңкіні, талды, қайыңды зақымдайды. Жазда жапырақтарда сарғыш шашыранды дақтар пайда болады, кейін олардың үстінде шығыңқы, қара, жылтыр, тегіс немесе әжімді субэпидермальді стромалар түзіледі. Қыстап шыққаннан кейін олардың ішінде қалталары мен жетлген споралары бар, ұзынша, домалақ перитецийлер пайда болады, олар тік жарықшамен ашылады,споралар арқылы көктемде жас өсімдіктер зақымдалады. Инфекция түскен жапырақтарда сақаталады.
Әлемде 20 түр белгілі. Қазақстанда 6 тү анықталған.
Адаптация (лат. adaptatio – бейімделушілік) - ағзаның генетикалық бекітілген және түрдің сақталуын қамтамасыз ететін реакциясы, қоршаған орта жағдайларының ауысуына бейімделумен сипатталады.
Адгезия (лат. adhesion – жабысу) – клеткалардың бірі-бірімен және түрлі субстраттарға жабысу қабілеті; әртүрлі заттардың немесе денелердің жабысуы; споралардың, конидиялардың ие-өсімдікке немесе субстратқа жабысуы. Клеткалардың көбіне талдамалы адгезия тән.
Адсорбты қоректену – қорек саңырауқұлақтың бүкіл денесімен немесе маманданған гифалар – гаусторийлермен сорып алынатын қоректенудің түрі.
Адсорбция (лат. ad – бойы, sorbere – сору) – сұйық, газ тәрізді немесе еріген заттардың қатты фазаға адгезиясы. Бұл осы заттардың концентрациясының артуына әкеледі.
Азигоспора, азигота – жыныссыз көбею нәтижесінде саңырауқұлақтардың гифаларында экзогенді түзілетін, тыныштық күйдегі спора. Тыныштық перниодынан кейін өседі. Төменгі сатыдағы саңырауқұлақтарда кездеседі.
Акразиомицеттер (кл. Acrasiomycetes, бөл. Myxomycota) – қарапайым ағзалар, сырт бейнесі бойынша миксомицеттерге ұқсас, бірақ олардан псевдоплазмодийлердің барлығымен ерекшеленеді. Вегетативті фазада олар амебаларға ұқсайды. Жағымсыз жағдайлар туғанда (қоректің болмауы) амебалар біріне бірі жақындап, топтасады, алайда бір ағзаға айналмай, плазмодийге ұқсас, псевдоплазмодий түзеді.Біраз уақыттан соң споратүзушілар түзеді, олар тік табанда орналасқан спорасы бар бастан тұрады. Көңде тіршілік етеді.
Әлемде 25 түр белгілі. Қазақстанда зерттелмеген.
Тән түрлер: диктиостелий (Dictyostelium), полисфондилий (Polisphondilium). Бір тізбек бар – Acrasiales .
Акрогенді спора, акроспора (гр. Akron – шыңы, басы) – конидия түзушінің басында пайда болатын спора.
Акропетальді конидия (лат. Acropetalis – негізден басына қарай дамитын) – конидия түзушінің басында пайда болып, өзінің басында дамитын конидияға бастама беретін конидия. Нәтижесінде тізбек дамиды, мұнда үстінгі конидия ең жас болып, төменгісі – ең кәрісі болады (р. Alternaria).
Акроплеврогенді конидия (лат. Acropleurogenus – басында жан-жақтан пайда болатын) – конидия түзушінің басында және бүйірлерінде бір кезде дамитын конидия (р. Helmintosporium).
Акроспоралы базидия - өзінің басында базидиоспоралары бар базидия.
Актиномикоз (гр. actis – сәуле) – актиномицеттердің әсерінен пайда болатын адамның, жануарлар мен өсімдіктердің түрлі мүшелері мен ұлпаларының ауруы – картоптың паршасы, адам мен ірі қараның ауыз қуысының актиномикозы және т.б.
Актиномицеттер, сәулелі саңырауқұлақтар (гр. mykes – саңырауқұлақ; кл. Actinomycetes) – вегетативті дене моноподиальді бұтақтанған, сәулелі тармақталған, өзара бөлінбеген гифалардан(бұларда споралар дамиды) тұратын мицелиймен берілген. Прокариотарға жатады. Мицелий болғандықтан оларды саңырауқұлақтарға жатқызады; ішкі құрылысы бактерияларға ұқсас. Актиномицеттердің үлкен экономикалық маңызы бар. Олар антибиотиктердің продуценттері болып табылады (стрептомицин, тетрациклин, хлорамин, т.б.), цитологиялық және цитогенетикалық зерттеулер үшін модельдер ретінде қолданылады, целлюлозаны ыдыратып, табиғаттағы зат айналымға қатысады. Даму үрдістерінде, өсімдік қауымдастықтарының пайда болуы, дамуы және ауысуында маңызды роль атқарады. Қауіпті ауру – актиномикоздың қоздырғыштары. Споралары аллергияға әкелуі мүмкін. Өсімдік қалдықтарында тіршілік етеді, әсіресе топырақта көп. Температурасы 65°С дейін ыстық кілттерде кездеседі. Ең жақсы таралған актиномицес туысы (Actimyces). Ең алғаш 1878 ж. неміс ғалымы Ц.Гарц ажыратып, атаған.
Әлемде 670 түр белгілі. Қазақстанда 200-ден астам түр анықталған.
Ақ тат – альбуго т.(т. Albugo, қат. Peronosporales) саңырауқұлақтары қоздыратын ауру. Жапырақ, сабақ және басқа мүшелерде бөлек-бөлек, кейін бірі бірімен қосылатын, жұқа түссіз қабықшасы бар ақ өсінділер пайда болады. Жетілу баысында қабықша жарылып, шаңды ақ масса (споралар) ұзақ қашықтықтарға тарап, ауруды таратады. Аурудың алғашқы қозу көзі былтырғы ауру өсімдіктердің қалдықтары болып табылады. Күресу шаралары негізінен өсімдік қалдықтарын жою, сондай-ақ ауру өсімдіктерге 0,4-0,5% концентрациялы мыс қоспаларын, М-45 дитанның 0,2% концентрациясын, купрозанның 0,4% концентрациясын себумен шектеледі.
Ақ дала саңырауқұлағы (Pleurotus erungii, қат. Agaricales) – қақпағының диаметрі 3-15 см, дөңгелек, дөңес, ортасында басыңқы, ақ қабыршақпен қапталған, кейде ұяшықтар түрінде жарылады, ақ не ақшылт сұр. Табаны центрлік, бүйірлік немесе эксцентрлік. Жеуге жарамды, дәмі өте жақс. Өлі тамырларда, кейбір өсімдіктердің сабақтарында, құрғақ, далалы жерлерде тіршілік етеді.
Қазақстанның оңтүстігінде кездеседі.
Ақ салқым (Russula delica, қат. Agaricales) – жастарында қалпағы жастық тәрізді, кейін воронкалы, қыры ішіне қарай бүгілген, ақ, кейде сары теңбілді. Табаны тегіс, тік, тығыз. Еті ақ, тығыз. Споралық ұнтағы ақ. Жеуге жарамды. Жапырақты, қылқанды ормандарда шілде-қыркүйек аралығында кездеседі.
Ақ саңырауқұлақ (Boletus edulus, қат. Agaricales) – қақпағының диаметрі 5-25 см, дөңес, жұмсақ, тегіс, құрғақ, қоңыр, жастарында ақшылттау болады. Табаны центральді, түйінтәрізді кеңейген. Гименофор трубкалы, ақ, уақыт өте сарғаяды. Жеуге жарамды саңырауқұлақтардың ішінде ең өнімдісі, құрамында көп ақуыз бар, антиканцерогенді заттар анықталған. Ормандарда (қылқанды, аралас, жапырақта, негізінен қарағй, емен астында) өседі.
Қазақстанда кездеспейді.
Ақұнтақ – ақұнтақ саңырауқұлақтарымен ( қат. Erysiphales) қоздырылатын ауру. Жапырақ пен жас өркендерде, мицелий және конидиялардан түзілген, ақшылт ұнтақты дақтардың пайда болуымен сипатталады. Кейбір түрлере мицелий сұр, сары-жасыл, өрмекті, үлпілдек, тіпті кейде киізді болады. Ауруды әкелетін зардабы зор. Күресу шаралары – агротехникалық (дұрыс ауыспалы егіншілік, терең жырту), өнім мен өсімдік қалдықтарын мұқият жинау; өсімдік пен топырақты препараттармен залалдандыру; көктемде фосфорлы-калийлі тыңайтқыштар енгізу; тұрақты сорттар енгізу; екінші ретті саңырауқұлақтар – циноболюс (Cinnobolus) тұқымдастарын енгізу.
Ақұнтақ, эризифті саңырауқұлақтар (қат. Erysiphales, кл. Ascomycetes) – облигатты паразиттер, ие өсімдіктің барлық мүшелерінің үстін мекен етіп, қалың түзілген конидиялармен ақ зең түзеді. Даму циклінде екі саты бар: конидийлі (жыныссыз) және қалталы (жынысты). Жынысты үрдістің нәтижесі ішінде 2-8 споралы бір немесе бірнеше қалтасы бар жеміс денесі болып табылады. Қалта, спора саны, пішіні және придаткалардың орналасуы таксономиялық белгі болып табылады. Жүйелік жоспарда түр ішінде, қоректік өсімдіктердің тар шеңберіне бейімделген, ерекше маманданған формалар бөлінеді (f. sp.). Мысалы, Erysiphe graminua саңырауқұлағының маманданған формаларының саны өте көп: бидайлы, қара бидайлы, пырейлі, және т.б. Орталық болып еризифе (Erysiphe), левейлулла (Leveilulla), микросфера (Microsphaera), подосфера (Podosphaera) табылады. Әлемде кең, алайда біркелкі емес таралған. Ксерофиттер, қоңыржай белдеудегі ашық құрғақшыл жерлерді ұнатады. Конидийлі сатылары конидиялардың үш түрімен берілген. Олар ерекше тұқымдастар болып, жетілмеген саңырауқұлақтар класына енеді (Deuteromycetes: Oidium, Oidopsis, Ovulariopsis)
1.Oidium тұқымдасы қысқа конидия тасымалдаушыларда отырған тізбекті конидиялармен сипатталады. Екі тұқым тармаққа бөлінеді: Eu-Oidium және Pseudopodium. Біріншіде анық конидия тасымалдаушылары болмайды, оларды аналық клетка орын басады. Ол ұзын тізбек құрастыра конидияларды босатып отырады. Sphaerotheca, Podosphaera, Uncinula, Erysiphe тұқымдастарында кездеседі.
2. Oidopsis тұқымдасы басында бір ланцетті, кейде цилиндрлік конидиясы бар ұзын конидия тасымалдаушыларымен сипатталады. Leveillula тұқымдаснда кездеседі.
3. Ovulariopsis тұқымдасы бір кең эллипсті алмұрт пішінді немесе жұмыртқа тәрізді конидиясы бар конидия тасымалдаушымен сипатталады. Phyllactinia тұқымдасында кездеседі.
Әлемде 208 түр мен 772 форма белгілі. Қазақстанда 47 түр мен 307 форма анықталған.
Ақшылт поганка (Amanita phalloides, қат. Agaricales) – қақпағының диаметрі 3-14 см., басында дөңес, қоңырау пішінді, кейін тегіс немесе аздап дөңес, жасыл-сары, ортасына қарай күңгірттеу. Пластинкалар бос, ақ, сәл сарылау. Табаны цилиндрлік, тұтас, ақ, жасыл дақтарымен, негізіне қарай түйінді қалыңданған. Еті жұмсақ, жағымды иісі бар. Өте қауіпті саңырауқұлақ. Құрамында фаллин және аматин – саңырауқұлақты тағамға қолданғаннан 6-12 сағаттан соң әсерлесе бастайтын улы заттар бар.Оған ұқсас шампиньоннен ақ пластинкалар, ақ споралық тозаң мен табан негізінде вольваның болуымен ажыратылады. Негізінде Қазақстанның жапырақ ормандарында, біреуден не кішкене топпен өседі. Аз кездеседі, негізінде маусым мен қазан айлары аралығында.
Алантоидты спора – сопақша, бір жаққа қарай кішкене иілген спора. Ұсақ, түссіз, бірклеткалы (т.Cytospora, қат. Sphaeropsidales).
Алевриоспора, алеуспора – конидия түзушінің басында, конидиогенді клетканың өсіп кеткен бөлігінен пайда болатын спора, конидия тасымалдаушыдан бір-екі перегородкамен бөлінген. Қалың қабығы болады және тыныштықтағы спора функциясын атқарады. Кейбіреулер оларды хламидиоспоралар деп санайды. Кей кезде скопуляриопсис және трихокладий (Scopulariopsis, Trichocladium, қат. Hyphomycetales) туыстас-тарының түрлерінде тізбектер түзеді.
Аллелопатия (гр. allelon – бірдей, patos - әсер ету) – биоценоздарда өсімдіктердің бір-біріне бірдей әсер етуі, сол сияқты өсімдіктер мен микроағзалардың сыртқы ортаға биологиялық активті заттар (фитонцидтер, антибиотиктер, эфир майлары, колиндер) шығару арқылы әсерлесуі. Бұл әсер оң да, теріс та болуы мүмкін.
Алма шірігі – қоздырғыш – спилоцея (Spiloceae pomi, қат. Hypomy-cetales). Жапырақта сары-жасыл дақтар пайда болып, кейін күңгірттеніп барқытты өңез түзеді. Кейін мұндай дақтар жеміс пен өркендерде пайда болады. Жаз бойында конидиялардың көп тұқымы түзіліп, сау жапырақтар зақымдалады. Вегетация соңында түсіп жатқан жапырақтарда қалталы саты Venturia inaequalis (қат. Pleosporales) түзіледі, ол көктемде пісіп, жас жапырақтарды зақымдайды. Күресу шаралары: көктемде, бүршіктердің жарылуынан бұрын бордос сұйықтығының 1% ерітіндісімен 2-3 рет залалсыздандыру; немесе 4% бордос сұйықтығымен 1 рет. Бұдан басқа мыстың хлорлы тотықғының 0,5-0,7% ерітіндісімен немесе цинеб не каптанның 0,5-0,75% ерітіндісімен себу ұсынылады. Соңғы себуді өнімді жинаудан 1-1,5 ай бұрын өкізу қажет; Зато, Хорус фунгицидтерімен залалсыздандыру – 0,14 лга, 1-3 рет 8-14 күн сайын. Азотты қоректің артылуын болдырмау.
Алма ағашының ақұнтағы – қоздырғыш – Podosphaers leucotricha, ерте көктемде көрінеді. Өркендер, жапырақтар, гүл шоғырлары, гүлдер тығыз, басында ақ, кейін лас-ақ зеңмен қапталады, ол күзге қарай күңгірттеніп, оның үстінде қара дақтар – саңырауқұлақ клейстотецийлері – қалталы саты пайда болады. Оның инфекция дамуында маңызы шамалы. Саңырауқұлақ мицелиймен бүршіктерде сақталады, оларда көктемде алғашқы конидиялық спора түзіледі.
Ақұнтақтың зияндылығы өте зор. Алмадан басқа, кейде алмұрт та зақымдалады. Өнімділік 30-50%-ға төмендеуі мүмкін. Қазақстанда бұл ауру өте кең таралған. Күресу шаралары – зақымдалған өркендерді жою, жоғары агротехника. Ақұнтаққа төзімі алма сорттары жоқ. Фунгицидтермен үш-төрт реттік залалсыздандыру жақсы нәтиже береді: бірінші – гүлдеуден бұрын; екінші – гүлдеуден кейін; үшінші – екіншіден екі жұмадан соң және төртінші – үшіншіден екі жұма өткен соң.
Жақсы нәтижені 0,2% концентрациялы каратанмен немесе мороцидпен; 0,1% концентрациялы морестанмен және коллоидты күкірттің 1% суспензиясымен; Топаз – 2-4 рет, 0,3-0,4 лга, Арчер – 0,8-1 лга; Хорус – 0,14 лга – 1-3 рет, 8-14 күн сайын.
Алмұрт шірігі – фузикладий (Fuzicladium virescens, қат. Hypomycetales) саңырауқұлағы мен оның қалталы сатысымен Verturia pirina (қат. Dothideales) қоздырылады. Аурудың белгілері мен күресу шаралары алма шірігімен бірдей.
Алуан түрлілік (varietas) – белгілі бір түрдің басқа дарақтарынан морфологиялық, физиологиялық, экологиялық белгілермен ерекшеленетін дарақтарын біріктіретін таксономиялық, түр ішілік категория.
Аманита (т.Amanita, қат. Agarikales) – центрлі табаны мен қақпағы (басында дөңес, кейін жалпақ; ақ, қызыл, жасыл түстеріне боялған) бар, біршама ірі жеміс денелі саңырауқұлақ. Жабындысы ортақ, кейбіреуінде жалқы. Ортақ жабынды жарылғаннан кейін қақпақта қабыршақтар түрінде, ал табанының негізінде вольва деп аталатын түйн тәрізді ісік түрінде қалады, ол бос немесе өсіп кеткен болуы мүмкін. Кейбіреуінде жалқы жабындының қалдықтары жақтау түзеді. Гименофордың пластинкалары бос, ақ немесе сарғыш, еш уақытта қызғылт не қоңыр болмайды – бұл оларды жеуге жарамды шампиньондерден ажыратады. Соралық тозаң – ақ түсті. Қылқанды немесе жапырақты ормандарда өседі. Қазақстанда таулы ормандарда кездеседі.
Әлемде 100 түр белгілі. Қазақстанда 18 түр анықталған, олардың 5 түрі улы және өмірге қауіпті, - A. phalloides, A. pantherina, A. muscaria, A. nitida, A. echinocephala, жеуге жарамдылары – A. caesaria, A. fulva, A. excelsa, т.б.
Аматоксиндер – ақ поганкадан(Amanita phalloides) және галерина(Galerina) туыстасының кейбір түрлерінен бөлініп алынған 5 токсиннің жалпы атауы.
Амебоид (грi. amoibe - өзгеріс) – денесінің қалпын ұстап тұратын қатты қабығы жоқ протоплазма түріндегі вегетативті дене. Төменгі сатыдағы саңырауқұлақтарда және актиномицеттерде кездеседі.
Амебоидті қозғалыс – клеткалар (лейкоциттер) немесе ағзалардың кеңістіктегі бағытталған орын ауыстыруына әкелетін, жалғанаяқтар (псевдоподийлер – клетканың уақытша цитоплазмалық өсінділері) арқылы қозғалуы. Жануарлар, өсімдіктер мен саңырауқұлақтардың арасында кеңінен таралған. Классикалық мысал ретінде амебаның қозғалысын көрсетуге болады.
Амилоидты споралар – қабықшасында амилаза бар споралар. Ол Мейцер реактивінің әсерімен спораларды көк, қоңыр-көк, тіпті қара түске дейін бояуға мүмкіндік береді.
Амилопласттар, крахмал түзушілер – крахмал түзетін түссіз пластидтер (лейкопласттар).
Амитоз (гр. mitos – жіп) – ядро мен цитоплазманың тігінен бөлінуі (плазматомиясыз болуы мүмкін). Ядро бөлініп, цитоплазма бөлінбей қалған жағдайда екі немесе көп ядролы клеткалар түзіледі. 1841ж. Ремарк ашқан.
Аммонификация (лат. fatio – істеймін) – азоты бар органикалық заттардың микроағзалармен (шірінді бактериялар, актиномицеттер, саңырауқұлақтар) ыдыратылуы, мұнда бос аммиак бөлінеді. Топырақты азоттың жақсы сіңірілетін түрлерімен байытады.
Амфи- (гр. amphi – жанында, жан-жақтан) – күрделі сөздердің бөлшегі, сөзге айнала, жан-жақтан, екі мағыналы дегенге жақын мағына береді.
Амфибионт (гр. amphibia – амфибия, bion – тіршілік ететін) – сулы ортада да, құрлықта да тіршілік етуге бейімделген ағза.
Амфимиксис (гр. mixis – араласу) – жыныс урдісінің қарапайым типі, мұнда жаңа ағза ата-анасының жыныс гаметаларының қосылуы нәтижесінде пайда болады. Саңырауқұлақтарда жыныстық көбеюдің формалары алуан түрлі: оогамия, изогамия, гетерогамия, зигогамия және т.б.
Амфисорус – тат саңырауқұлақтарының уредоложасы, қарапайымдыларынан үлкен мөлшерімен және күңгір түсімен ажыратылады.
Амфиспоралар – амфисорустарда пайда болатын урединоспоралар, қарапайымдылардан қалың қабықпен және күңгірт түспен ажыратылады.
Анабиоз (гр. anabiosis – тірілу, өмірге қайта келу) – жасырын тіршілік, ағзаның жағымсыз жағдайлардан (төмен температура, ылғалдың жеткіліксіздігі, кебу, т.б.) өтуге бейімделу реакциясы. Мұнда тіршіліктің көрнекі белгілерінің барлығы баяулайды, алайда дамуға қлайлы, жағымды жағдайлар туысымен ағзаның тіршілік функциялары қалпына келеді.
Анаморфа – конидиялар арқылы немесе бөліну мен бүршіктену арқылы көбейетін саңырауқұлақтардың дамуының жыныссыз, жетілмеген стадиясы.
Анаморфты саңырауқұлақ – жыныс стадиясын толық жоғалтқан саңырауқұлақ; жетілмеген саңырауқұлақтардың көптеген түрлері (кл. Deuteromycetes).
Анастомоз (гр. anastomosis – шығу) – гифалар арасындағы байланысты қамтамасыз ететін көпіршік, гифалардың қысқа бұтақшалары. Олар арқылы протоплазманың, клетка ядроларның және басқа органоидтарының алмасуы өтеді.
Анафаза (гр. ana - әрі, кейін, phasis – жағдай) – митоздың сатысы, мұнда әр хромосоманың хроматидтері бөлініп қарама-қарсы полюстерге жылжиды; мейоз кезінде хроматидтердің немесе гомоталдық хромосомдардың айрылысу стадиясы.
Анаэробиоз (гр. an – болымсыздық бөлшегі, aer – ауа, bios – тіршілік) – ағзалардың атмосфералық ауасыз тіршілік ету мүмкіндігі.
Анаэробтар – оттексіз тіршілік ете алатын ағзалар, - бактериялар, саңырауқұлақтар, қарапайымдылар және т.б. Облигатты анаэробтар оттегі бар жерде тіршілігін жояды.
Ангиогарпты жеміс денесі – тұйық жеміс денесі, оның ішінде базидиоспоралары бар базидиялар дамиды да, тек жеміс денесі жарылғаннан кейін ғана босап шығады. Гастеромицеттерде кездеседі (кл. Basidiomycetes).
Ангстрем – электрондық микроскопиядағы өлшем бірлігі – 0,0001 мм, немесе 10-10-ға тең. Швед физигі Ангстрем (1814-1874) есімімен аталған, белгіленуі Å.
Андроконидия (гр.andros – ер) – қалталы саңырауқұлақтардың аталық жыныс клеткасының функциясын атқаратын структура (кл. Ascomycetes).
Анемохорлы саңырауқұлақтар (гр. anemos – жел, choreo – жылжимын) – споралары жел арқылы таралатын саңырауқұлақтар, мысалы тат, көк, трут саңырауқұлақтары.
Анизогаиетангиогамия (гр. anisos – тең емес) – анизогаметалардың өзара қосылуы жүретін жыныс процесі. Оомицеттерде кездеседі (кл. Oomycetes)
Анизогамета – кіші аталық және ірі аналық жыныс клеткалары, бір-бірінен сырт бейнесі және мөлшерімен ажыратылады.
Анизогамия, гетерогамия – мөлшері, пішіні, функциялары бойынша ажыратылатын гаметаларының өзара қосылуы арқылы жүретін жыныс процесі.
Аннелоспора, аннелоконидия – конидия түзушінің конидиогенді клеткасынан қабықшамен бөлініп тұрған жоғарғы клеткадан пайда болатын конидия, спора. Түскен спора орнындағы жарашықтан конидия тасымалдаушы өсіп, оның жоғарғы бөлігі тағы да конидияға айналады.. Бұл көп рет қайталанып, аннелоконидиялар тізбегін түзеді. Скопулариопсис (Scopularipsis), аннелофора (Annelophora) және т.б. туыстастарда (қат. Hypomycetales) кездеседі.
Аннеляция – конидия түскеннен кейін қалатын дөңгелек жарашық.
Антагонизм (гр. antagonisma – күрес, келіспеушілік) – ағзалардың өз тіршілік әрекеттері арқылы басқа ағзаларға зиянды әсер етуі болатын қарым-қатынас түрі. Антагонизмнің механизмдері алуан түрлі: токсиндер, биологиялық ктивті заттар, антибиотиктер және бсқаларын түзу. ( мысалы, Trichoderma т. саңырауқұлақтары басқа көптеген микроағзаларға кері әсер етеді).
Антеридий (гр. antheros – гүлдеген) – аталық жыныс мүшесі. Қалталы саңырауқұлақтардың аналық мүшесі архикартың және оомицеттердің оогоийінің тұқым шашуына қатысады. Оның құрамы бөлек гаметаларға бөлінбеген.
Антеризоид – сперматозоид, жіпшелері бар, қозғалмалы аталық жыныс клеткасы.
Анти- (гр. anti – қарсы) – күрделі сөздердің бөлшегі, қарама-қайшылықты, қарсы әрекетті білдіреді.
Антибиотиктер – басқа микроағзаларды (бактериялар, саңырауқұ-лақтар, вирустер және т.б.) жою немесе шектеу қабілеті бар биологиялық бастамасы бар заттар; саңырауқұлақ, актиномицеттер, бактериялардың тірші-лік әрекеті өнімдері. Медицинада, ветеринарияда, ауыл шаруашылығында кеңінен қолданылады.
Антигендер (гр. genes – туатын) – ағзаға бөгде ақуыздар (саңырауқұлақты, бактериальді, вирусты, т.б.). Ағзада кері реакция тудырады, антиденелер пайда болып, олармен әрекеттеседі.
Антисептиктер – саңырауқұлақтардың, бактериялардың және басқа да микроағзаларды жоятын немесе дамуын шектейтін химиялық заттар.
Антиденелер – сүтқоректілердің қанында бөгде ақуыздар – антигендерді ендіруге жауап реакция ретінде пайда болатын глобулярлы ақуыздар.
Антитоксиндер (гр. toxicon – у) – ағзаға енген немесе онда түзілген түрлі токсиндер, улардың кері әсерін залалсыздандыру қабілеті бар қорғаныш заттар, плзмалар, сарысулар. Кейбір ауруларды (қызылша, столбняк, дифтерия, т.б.), сондай-ақ жылан, улы жәндіктер немесе жануарлардың шаққанын емдеу мен алдын алуда қолданылады.
Антракноз – жапырақта, жемісте, бұтақта залал тиген орынды қоршаған ұлпалардың жұмсаруы мен деструкциясы нәтижесінде дөңгелек пішінді ойыстар, жаралар, дақтар түзілетін аурудың жалпы атауы. Қоздырғыштары – коллетотрих (Colletotrichum), глеоспорий (Gloeosporium, қат. Melanconiales), эльсиное (Elsinoe, қат. Myriangiales) туыстастарының түрлері және т.б.
Антракнозбен күресу шаралары тек профилактикамен ғана шектеледі: жерді қайта жырту, ауыспалы енісмтіктер, өсімдік қалдықтарын мұқият жинау мен жою; химиялық: тұқымды ТМТД препаратымен егу (1 кг тұқымға 4 г ), ауру пайда болған жағдайда 1%-ды бордос сұйығымен немесе күкіртті -әкті сумен шашырату.
Антропофильді саңырауқұлақтар (гр. anthropos – адам, philos – сүю) – адамды залалдандыратын саңырауқұлақтар.
Антропохорлы саңырауқұлақтар – адам және оның шаруашылық әрекеті (мысалы санитар-гигиеналық талаптарды орындамағанда немесе карантин талаптарын сақтамағанда) арқылы таралатын саңырауқұлақтар.
Апекс – гифаның жоғарғы шыңы. Оған күрделі ультрақұрылым тән, негізінен бұл – апикальді денешіктін болуы (Spitzenkorper). Мұнда клетка қабықшасының активті синтезі өтеді, өйткені саңырауқұлақтарға апикальді өсу тән.
Апектура – конидиялар түзілетін конидиогенді клетканың бөлігі; локус.
Апикальді спора (лат. apicalis – жоғары) – конидия түзушінің жоғары шыңында немесе гифалар соңында дамитын спора.
Апикальді аппарат – инопекулярлы дискомицеттердің қалталарының ашуын қамтамасыз ететін құрылым; а.а.-тың құрылымының таксономиялық маңызы бар.
Апикулюс – спораның стеригмаға, базидияға бекитін сорғышы.
Апикулятустар – гансениоспора(Hanseniaspora, қат.Endomycetales) туыстының ашытқысы – шарап жасаудың зиянкестері, өйткені метаболизм барысында ұшқыш қышқылдар жинайды, бұлар шарапқа жағымсыз дәм мен иіс береді. Күресудің негізгі түріне жидек шырынын сульфитация мен мезгілінде шарап ашытқысын енгізу жатады. Табиғатта жеміс-жидекте, жүзімде, ыдырап жатқан көкөністе, ауада, топырақта тіршілік етеді.
Апланогаметалар (гр. aplanes – қозғалмайтын) – қозғалмайтын (жіпшелері жоқ) аталық және аналық жыныс гаметалары.
Апланоспора – қозғалмайтын спора, қабықшасы қалың, қолайсыз жағдайлар туғанда спорангийде түзіледі. Жыныссыз көбеюді жүзеге асырады.
Апогамия (гр.gamos – неке) – жыныссыз көбею, тұқымданусыз, бірақ ішкі құрылымының орын ауысуы арқылы жаңа ағзаға бастама береді. Мұнда морфологиялық генерациялар мен ядролық фазалардың ауысуы сақталады.
Апомиксис (гр. mixis – араласу) – партеногенез, жыныссыз көбею түрі, мұнда тұқымданбаған жұмыртқа клеткасынан жаңа ағза дамиды.
Апотеций (гр. apothekion – қойма) – дискомицеттерге (кл. Ascomycetes) тән ашық, ойыс жеміс денесі. Оның жоғары бетінде қалталар арасында тығыз орналасқан, тік тұрған тұқым беру қабілеті жоқ жіпшелер – парафиздер түріндегі гимений орналасқан. Апотеций жеміс денесінің ең жоғары ұйымдасқан түрі болып табылады.
Апофиза – 1) мукорлы саңырауқұлақтардағы (қат. Mucorales) спорангия түзушінің соңындағы сопақ немесе шар пішінді ісік; 2) кейбір гастеромицеттерде глебте дөңгелек ісік түрінде.
Аппрессорий (лат. apprimo – қысамын) – паразит саңырауқұлақ гифаларының соңында түзілетін сорғыш. Ол арқылы саңырауқұлақ ие-өсімдікке бекіп, ішіне енеді. Тат саңырауқұлақтарында (қат. Uredinales) және кейбір жетілмеген саңырауқұлақтарда (кл. Deuteromycetes) кездеседі.
Аралық ие – саңырауқұлақ дамуының бір бөлігі өтетін өсімдік.
Арбускула – жоғары сатылы өсімдік тамырының клеткасындағы микоризді саңырауқұлақ мицелиінің бұтақтанған гифасы (гаусторийлер түрінде).
Арескомицеттер – ұзақ құрғақшылыққа шыдамды саңырауқұлақтар.
Ареолденген саңырауқұлақ қақпағы – жоғарғы беті әртүрлі пішінді тегіс бөліктерге жарылатын қақпақ.
Артроспора – 1) конидия тасымадаушының конидиогенді бөлігінің жарылуы немесе гифалардың қысқа бөлек клеткаларға не споралардың бұтақтанған тізбектеріне бөлінуі нәтижесінде экзогенді пайда болатын спора; туыстастар: оидиодендрон (Oidiodendron), геотрих (Geotrichum, қат. Hyphomycetales); 2) артроспоралар спорогенді гифалар ішінде эндогенді де түзіле алады; артроспоралар спорогенді гифаның сыртқы қабықшасының жарылуы арқылы босайды; 3) сахаромицеттердің (қат. Endomycetales) тыныштықтағы споралары. Олар вегетативті клеткалардан мөлдірлеу протоплазмамен, ондағы гликоген, май тамшылары мен қалың қабықшаның болуымен ажыратылады. Қолайсыз жағдайлар туғанда түзіледі. Қолайлы жағдай туысымен жаңа ағзаға бастама береді.
Архикарп (гр. archi – улкен, carpos – жеміс) – құрылымы жұмыртқа клеткаларына бөлінбеген аналық жыныс мүшесі. Аскогон (төменгі бөлік) мен трихогинадан (жоғарғы бөлік) тұрады. Антеридий заты трихогина арқылы аскогонға құйылады.
Архимицеттер (кл. Archimycetes) – бейклеткалық мицелиі бар төменгі сатылы саңырауқұлақтар. Олардың көбі – су ағзалары. Кейбір түрлерге көбею үшін сұйық орта қажет. Қазіргі кезде саңырауқұлақтар таксономиясында бұл атау қабылданбайды, ал бұл класс өкілдері плазмодиофорлылар (Plasmodiophorales) және хитридийлілер (Chytridiales) қатарында қарастырылады.
Әлемде 1000-нан астам түр белгілі. Қазақстанда 100 түрдей анықталған.
Аск, қалта (гр. ascos – қалта) – қалталы саңырауқұлақтардың жыныс процесінің өнімі, мұнда аскоспоралар дамиды, қалыпты жағдайда 8. Қалталар бірклеткалы, табаны бар немесе отырыңқы, пішіні түрлі – сопақ, цилиндрлік, қаптәріздес, т.б., бір не екі қабатты қабықшамен қапталған. Не зиготаның өзінен, не зиготадан дамитын аскогенді гифалардан түзіледі. Қалыпты жағдайда жеміс денесінде, бірақ төмен ұйымдасқан саңырауқұлақтарда кей кезде мицелийдің өзінде қабат түзіп немесе бөлек клеткамен орналасады. Қалта қабықшасының құрылымы, аскоспоралардың босау тәсілі мен бұл үрдістегі қалтаның ролі бойынша олардың ішінде прототуникатты және эутуникаттыларды ажыратады:
Прототуникатты қалталардың қабықшасы бір қабатты, ол біраз уақыттан кейін ыдырап, споралар пассивті босатады; споралардың таралуына қатыспайды.
Эутуникатты қалталардың қабықшасы қалың келеді және олардың аскоспораларды активті босатып таратуға мүмкіндік беретін арнайы аппарты болады. Олар екі типке бөлінеді: унитуникатты және битуникатты. Біріншінің жұқа, бірқабатты қабықшасы болады. Аскоспоралардың босауы қалтаның жоғарғы шыңында орналасқан аппараттан жүреді. Екіншісінің анық байқалатын екі қабатты қабықшасы – сыртынан қатты, ал іш жағынан жұмсақ, иілгішболады. Аскоспоралар сыртқы қабаттың ішкі қабат тургоры әсерінен жарылуы нәтижесінде босайды.
Аскогенді гифалар – тұқымданудан кейін аскогоннан өсіп шығатын гифалар, 10-12 шамасында. Оларға өзара жұптасып жақындаған ядролар (дикариондар) өтеді, бұлар осында бөліну осьтері параллельді орналасып бөлінеді. Аскогенді гифалардың төменгі клеткаларында ядролардың бірнеше жұбы болады, жоғарыларында – бір жұп. Олардан қалталар дамиды.
Аскогон – көптеген ядросы бар протоплазмаға толы архикарптың төменгі ісіген клеткасы.
Аскокарп – аскомицеттердің (қалталы саңырауқұлақтардың) жеміс денесі.
Аскомицеттер, қалталы саңырауқұлақтар (кл. Ascomycetes) – құрылысы мен тіршілік қалпы бойынша өте түрленетін саңырауқұлақтар тобы. Бәріне ортақ белгі көбею мүшесі – қалта не асктың болуы, онда жыныс процесінің соңғы стадиясы – ядролардың бірігуі (кариогамия) өтеді. Копуляционды ядро кейін хромосомаларының редукциясымен үш рет бөлінеді, сегіз аскоспора түзіледі. Төменгі сатылы аскомицеттерде қалта мицелийде, ал жоғары сатылыларда – жеміс денелері мен аскостромаларда орналасады. Жеміс денесінің негізгі үш типі бар: клейстотеций немесе клейстокарпий, перитеций және апотеций. Аскомицеттер табиғатта барлық жерде кеңінен таралған, түрлі тірі, өлі, өсімдіктектес, жануартектес субстраттарда тіршілік етеді. Халық шаруашылығында маңызы зор. Мысалы, ашытқы саңыруқұлақтары нан, спирт, шарап, сыра, дәрумен, биостимуляторлар өндірісінде өте қажет. Аскомицеттердің кейбір түрлері адам мен жануарлардың түрлі ауру қоздырғыштары болып табылады. Олардың көбі өсімдіктердің өте қауіпті ауруларын қоздырады.
Әлемде 30 000 түр белгілі. Қазақстанда 500-ден астам түр анықталған.
Аскомицеттердің көбінің дамуында жетілмеген саңырауқұлақтарға тән бір немесе бірнеше жетілмеген стадиялар (пикнидиальді және гифальді) болады. Үш кластармағына бөлінеді: гемиаскомицеттер (Hemiascomycetidae); эуаскомицеттер (Euascomycetidae); аскокулярлы немесе колуаскомицеттер (Loculoascomycetidae).
Аскоспоралар, қалтаспоралар – жыныс процесі нәтижеснде, 2, 4, 8, 16 және одан да көп шамасында қалтада дамитын споралар. Олардың пішіні, құрылысы әртүрліболады; бірклеткалы, бір немесе бірнеше тік не көлденең қабырщақтармен бөлінген, түссіз немесе ақшылттан күңгіртке қарай боялған (қоңыр, бозғылт, т.б.) болады.
Аскострома немесе псевдотеций – аскокулярлы саңырауқұлақтардың (Loculoascomycetidae кл.т.) жеміс денесінің бір түрі. Сырт бейнесі бойынша стромаға немесе нағыз перитецийге ұқсас болады. Айырмшылығы - өзінің перидийі (қабықшасы) болмайды, ол строма ұлпасымен айырмасады, тағы бір айырмашылығы – олардың қалталары аскогенді гифалардың строма ұлпасын шеттету не аздап ыдырату нәтижесінде пайда болатын ерекше камераларда (локула) дамиды. Әр локулада бір немесе бірі бірінен қалтааралық немесе интераскулярлы ұлпамен бөлінген бірнеше қалта болады.
Аскосфералы саңырауқұлақтар (қат. Ascosphaerales, кл. Ascomycetes) – нағыз жеміс денесі жоқ, оның орнына спороцист деп аталатын споратасымалдаушы құрылымы болады. Ондағы қалталар дөңгелек құрылымдарға бірігеді. Споралар қалта қабығының жарылуынан кейін босайды. Жәндіктер паразиті.
Әлемде бір қатар, екі туыс, төрт түр белгілі. Қазақстанда екі туыстың екі түрі кездеседі.
Аскохитоз – аскохита туысының (т. Ascochyta, қат.Sphaeropsidales) саңырауқұлақтары қоздыратын ауру. Бұршақтұқымдастар, цитрустар, жеміс-жидектер ауырады. Жапырақ пен жемісте дөңгелек, бұрыштанған, көптеген қра нүктелері (споралары бар пикнидтер) бар ақ-сұр дақтар пайда болады. Ауру споралар арқылы жайылады, қоздырғыш тұқымда қыстап, ол арқылы әрі тарайды. Аскохитоз барлық жерде кездеседі және шаруашылықтарға үлкен зардап әкеледі. Күресу шаралары – тұқымды 50°С-ға дейін қыздырылған сумен шаю, тұқымды 80%-ды ТМТД препаратымен шаю (1т-ға 2,5 кг), НИУИФ-1 препаратын себу.
Асқабақтың ақұнтағы - қоздырғыш – Erysiphe cichoracearum, f. cucurbitacearum, Sphaerotheca fuliginea, f. cucumidis. Ауру қиярда, қауында, қарбыздарда көрініс алады. Өте қауіпті. Саңырауқұлақтар грибницада өте мол спора түзеді. Erysiphe саңырауқұлағы жапырақтың жоғары бетінде мицелий мен конидиялардан тұратын ақ зең түзеді. Қалталы сатысын өте сирек түзеді. Зақымдалу мен таралу конидиялар арқылы жүреді. Sphaerotheca саңырауқұлағы көбіне жапырақтың төменгі жағында қызғылт-сұр зең түзедң. Аурудың алғашқы жұғуы – қалтаспоралар арқылы, таралуы конидиялар арқылы жүзеге асады. Аурудың таралуына жоғары ылғалдылық жағдай жасайды, әсіресе жылыжайларда. Күресу шаралары – қалдықтарды мұқият жинау мен өртеу, жерді терең жырту. Өсімдіктерді коллоидты күкірттің - ашық грунтта - 0,5%, жабық грунтта – 0,2% суспензиясымен залалсыздандыру. Хорус, Зато, Колфую Супер фунгицидтері жақсы нәтиже берді.
Асқабақтың фузариозды солуы – қоздырғыш – Fusarium саңырауқұлағы қиярдың, қауынның, қарбыздың жас өркендерін зақымдайды. Сабақ, жапырақтар, тамыр мицелий, микро- және макроконидиялардан тұратын ақ не қызғылт өңезбен қапталады. Саңырауқұлақ топырақта сапрофитті тіршілік етеді, ол мұнда ауыспайтын мәдениетте жиналады. Зақымдалу тамыр қылдары немесе жаралар арқылы өтеді; мицелий тамырларды мекендеп, бітелу мен интоксикацияны тудырады, нәтижесінде өсімдік солып, өледі. Саңырауқұлақ топырақта склероцийлер мен хламидиоспоралар түрінгде сақталады. Күресу шаралары – дұрыс және міндетті ауыспалы егіншілікті ұстану, төзімді сорттарды енгізу. Химиялық әдістерден Колфуго Супер, Арчер, 0,8 лга ұсынылады.
Аспергилл (т. Aspergillus, қат. Hypomycetales) – топырақта, тамақ өнімдерінде, дәндерде және басқа да субстраттарда мицелий гифаларынан, конидиялар мен конидия тасымалдаушылардан тұратын қара, жасыл, сары өсінділер түзетін саңырауқұлақ. Конидия тасымалдаушылар тік, түссіз, шыңында дөңгелек көпіршігі бар.Оның басында бір-екі қатар стеригма болады, оларда дөңгелек, бірклеткалы, тегіс немесе тікенекті конидияар орналасады. Саңырауқұлақтар тұрмыс тауарларын құртады, адам мен дануарлардың қауіпті ауруларын (аспергиллез) қоздырады. Кейбір түрлер антибиотик, органикалық қышқыл мен ферменттердің продуценттері. Кейбір түрлерде эуотий (Eurotium), сартория (Sartoria) туысының қалталы стадия-лары анықталған.
Әлемде 350 түр белгілі. Қазақстанда 27 түр анықталған.
Аспергилез – Aspergillus т. (қат. Hypomycetaes) саңырауқұлақтары қоздыратын адам, жануарлар, құстар ауруы. Ішкі мүшелерді, өкпені, тыныс жолдарын, сүйек ұлпасын зақымдайды, жануарларда түсік түсіруге әкеледі. Адамдарда ауру мамандыққа байланысты (мысалы, сыра зауыттарының шаңды цехтары), жүнді, шашты тазалаудан немесе антибиотиктермен тым ұзақ уақыт емделуден пайда болады. Ауру саңырауқұлақ споралары бпр ааны жұтқанда немесе тері, не кілегей ұлпаларының зақымдануынн жұғады.
Аурикулярлы саңырауқұлақтар (қат. Auriculariales, кл. Basidiomycetes) – жеміс денелері қатты түрленетін саңырауқұлақтар – жетілмгеннен анық дамыған, жетілген құлақ пішінді қақпағы бар, кілегейлі не құрғақ консистенциялыға дейін. Гетеробазидиялар ұзын, цилиндрлі, үш көлденең қабыршақпен бөлінген. Споралар бір- не көпклеткалы. Барлық жерде таралған, шіріген ағашта, ағаш қалдықтары мен ескі діңдерде тіршілік етеді. Олардың ішінде жоғары сатылы өсімдіктердің, саңырауқұлақтардың, мүктердің, жәндіктердің паразиттері де бар. Тән туыстастар – аурикулярия (Auricularia), геликобазидий (Helicobasidium), платиглоя (Platigloea) және т.б.
Әлемде 100 түр белгілі. Қазақстанда екі түр анықталған.
Ауру – қалыпты физиологиялық функциялардың бұзылуына әкелетін патологиялық үрдіс. Қоздырғыш немесе зиянды биотикалық факторлар әсерінен пайда болады. Инфекциялық, жұқпалы, ауру ағзадан сау ағзаға берілетін және инфекциялық еместерді бөледі. Біріншілер түрлі патогендермен қоздырылады: саңырауқұлақтармен (микоздар), бактериялар-мен (бактериоздар), вирустармен (вироздар), микоплазмалармен, гүлді паразиттермен, нематодтармен. Екіншілер қоршаған ортаның жағымсыз жағдайларынан: ылғалдылық, тамақтану, температуралық режимнің ауысу-ынан, улы заттардың әсерінен пайда болады. Екі түрі де мынадай типтерге бөлінеді: шіру, деформация, жапырақ деформациясы, мумификация, тамырлардың қурауы, ісіктер, өсінділер, галлдар, дақтанулар, некроздар, жарақтар, т.б.
Аурудың залалдығы – ауру нәтижесіндегі өсімдіктің сапалық жағдайы - өнімнің аздығы, тұқым мөлшерінің төмендеуі, олардың сапасының төмендеуі.
Ауру типі – ауру өсімдікте болатын анатомиялық және физиологиялық ауытқулар кшені. Ең көп тараған типтері: шіріктер, ісіктер, қурау, жапырақ теңбілдігі, жаралар, деформация, мыстан сыпырытқылары, дақтар, қастауыш, ақұнтақ, т.б.
Ауруды жазу – ауруды барлық дамуы бойына зерттеу. Маршруттық зерттеулер стационарлы бөліктерде 10 күн сайн, вегетация кезінде 3 рет өткізіледі, мұнда зерттеу аурудың таралуы, өсімдіктердің зақымдалу деңгейі, аурудың индексі мен дамуы сияқты сұрақтарды қамтиды.
Аурудың дамуы немесе индекс пайызбен беріледі және R=Σ(а*б)*100NK формуласы бойынша есептеледі, мұндағы Σ(аб) – ауру өсімдіктер санының (а) зақымдау баллына (б) қатынасының суммасы; N – қаралған сау және ауру өсімдіктердің жалпы саны; K – шкаланың ең жоғарғы баллы. Ауру индексі зақымдалудың орташа белсенділігін көрсетеді.
Аурудың таралуы – белгілі аудандағы зерттелген бөліктегі қаралған өсімдіктердің жалпы санынан ауру өсімдіктер саны, пайызбен беріледі және Р=п*100N% формуласымен есептеледі, мұндағы N – қаралған өсімдіктердің жалпы саны, п – ауру өсімдіктер саны.
Өсімдіктердің зақымдалу деңгейі – аурудың сапалық көрсеткіші.
Төрт баллдық шкала бойынша 1,2,3,4 баллдарымен, және пайызбен – 0, 10, 11-25, 26-50, 50-ден аса, есептеледі.
Өнім шығыны мен жетіспеушілігін пайызбен белгілеп, келесі формула бойынша есептейді - G=(A*a)*100A, мұнда А – ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.