Жергілікті өзін-өзі басқару түсінігі туралы

Кірісіпе
1.1Жергілікті өзін.өзі басқаруға түсінігі
1.2Жергілікті өзін.өзі басқарудың экономикалық механизмдерi
1.3 Жергілікті өзін.өзі басқарудың шетелдік тәжрибесі
2.1ҚР да жергілікті өзін.өзі басқарудың даму кезеңдері
2.2Жергілікті өзін өзі басқарудың заңдық негізі

Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Сейлеханов Е.Т. Қазақстан Республикасының саяси жүйесі: даму тәжірибесі және перспективалары: монография. – Алматы: ҚР Президенті қарамағындағы КИСИ, 2009 – 180 б.
2. Зазулина М., Самсонов В. Жаңа тәуелсіз елдердегі жергілікті өзін-өзі басқарудың қалыптасу мәселелері мен теориялық моделдері//Адам әлемі. №1 (31) 2007- 115 с. 67-73б.
3. Парламент Сенатының депутаты. С.Акылбай.
http://www.parlam.kz/sіtedepS/akіlbay.aspx?іd=100&page=news&lang=ru
тақырып: «Орталықсыздандыру және жергілікті өзін-өзі басқару: тенденциялар мен перспективалар»
5. Жусипов Б.С. Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік басқарудың мемлекеттік саясатының мәселелері//Адам әлемі. №1 (31) 2007 ж. – 115с. ,61-65б.

Пән: Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 128 бет
Таңдаулыға:

Кірісіпе
Жергілікті өзін-өзі басқару – мемлекеттің экономикалық жағынан өсуі
мен азаматтық қоғам қалыптасуының маңызды шарттарының бірі. Біздің
мемлекетіміздегі жергілікті өзін-өзі басқару перспективалары тиімді
жүргізілген конституциялық реформаларды мысалы, мәслихаттардың өкілеттілігі
кеңейгендігін ескере отырып, талқыланды. Жергілікті өзін-өзі басқару
реформасының басталуына себепші болған мақсаттар – биліктің халыққа жақын
болуы, жергілікті биліктің барлық міндеттемелерінің қажетті қаражат және
ресурспен қамтамасыз етілуі. Қазіргі таңда Қазақстанда жергілікті өзін-өзі
басқару саласындағы қарым-қатынасты жүйелейтін жеке дара заң қабылданбаған.
Жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту үшін ешқандай тегеурін де жоқ, тек
жеке бастама ғана маңызды. Жергілікті өзін-өзі басқару жөніндегі қызу
талқылау толастар емес. Талқылаудың сипаты, қатысушы кейіпкерлері, екпіні
өзгергенімен, басты тақырып – жергілікті өзін-өзі басқару – сақталған.
Әрине, бұл кездейсоқ емес. Жергілікті өзін-өзі басқарудың өкілеттілігі,
сипаты, ұйымдастырылуы мен міндеттемелері жөніндегі мәселе – бұл қазіргі
демократияны ұйымдастыру формалары, шекаралары мен мүмкіндіктері, сонымен
қатар, жергілікті деңгейдегі даму мен тиімді басқаруды ұйымдастыру
формалары мен механизмдері жөніндегі мәселе болып қалмақ.

1.1Жергілікті өзін-өзі басқаруға
түсінігі
Жергілікті өзін-өзі басқару — мемлекеттегі белгілі бір әкімшілік-
аумақтық бөлік тұрғындарының және оның сайланбалы органдарының жергілікті
істерді басқару жөніндегі дербес қызметі. Қазақстан Республикасы
Конституциясының (1995) “Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі
басқару” туралы 8-бөлімінде жергілікті өкілді органдардың сипатына,
мақсатына және құрылу тәртібіне қатысты жалпы ережелер белгіленген. Осы
бөлімнің 89-бабы бойынша, “Қазақстан Республикасында жергілікті маңызы бар
мәселелерді жергілікті тұрғындардың өзі шешуін қамтамасыз ететін жергілікті
өзін-өзі басқару танылады. Жергілікті өзін-өзі басқаруды тұрғындар тікелей
сайлау жолымен, сондай-ақ, адамдар жинақы тұратын аумақты қамтитын ауылдық
және қалалық жергілікті қауымдастықтардағы сайланбалы және басқа жергілікті
өзін-өзі басқару органдары арқылы жүзеге асырады. Жергілікті өзін-өзі
басқару органдарын ұйымдастыру мен олардың қызмет тәртібін заңда
көрсетілген шекте азаматтардың өздері белгілейді. Жергілікті өзін-өзі
басқару органдарының дербестігіне олардың заңмен белгіленген өкілеттігі
шегінде кепілдік беріледі. Мемлекет олардың қызметін және олардың
өкілеттігінің шегін заңдылық деңгейінде тек жалпы шеңберде белгілейді.
Басқа жағдайларда өзін-өзі басқару органдары мәселені дербес шешеді.
Сондықтан жергілікті жерлерде мұндай органдардың құрылуы тек атауы бойынша
ғана емес, бағыты, нысаны, қызмет тәртібі, кірістердің қосымша көздері,
әкімдермен, мәслихаттармен өзара қатынас тәсілдері бойынша да әр түрлі
болуы мүмкін. Жергілікті өзін-өзі басқару қызметі әрбір мемлекеттің өзінің
ішкі ерекшеліктеріне қарай қалыптасады. Әлемде, негізінен, жергілікті өзін-
өзі басқарудың англосаксондық француздық, кеңестік үлгілері қолданылады.
Англосаксондық үлгідегі АҚШ, Ұлыбритания, Канада, т.б. елдерде жергілікті
өкілді орган коммитеттері жергілікті басқару органдары мемлекеттік
механизмінің құрамдас бөлігі болып саналып, барынша кең өкілеттілікке ие
болады. Бұл үлгі бойынша жергілікті өзін-өзі басқарудың жергілікті
мемлекеттік басқарудан айырмасы оның жергілікті сипатында ғана. Еуропа,
Африка, Латын Америкасының бірқатар елдерінде жергілікті өзін-өзі
басқарудың француздық үлгісі кеңінен таралған. Жергілікті өзін-өзі
басқарудың кеңестік үлгісінің әр түрлі көріністерін қазіргі Қытай, Куба,
ҚХДР-дан көруге болады. Бұрынғы Кеңес Одағы құрамында болған елдер арасында
Эстония, Латвия және Қырғызстанда 1991 — 95 жылдар аралығында жергілікті
өзін-өзі басқару жүйесін үйлестіретін заңдар қабылданып, жүзеге асырылды.
Қазақстанда жергілікті басқарудың тиімді тәсілдерін қалыптастыру жолында
бірқатар түбірлі өзгерістерге қол жеткізіліп келеді. Қазақстан
Республикасындағы саяси билік пен қоғамдық өмірді демократияландырудағы
басты мәселелердің бірі — жергілікті мемл. басқару мен жергілікті өзін-өзі
басқаруды реформалау болып табылады. Бұл ретте шетелдік тәжірибелерді
пайдаланумен қатар, Қазақстан халықтарының тарихи-мәдени дәстүрлері
ескеріледі. Қазақ халқының ежелден қалыптасқан өзіндік дәстүрлі басқару
жолдарында жергілікті өзін-өзі басқарудың алғышарттары болғандығы белгілі.
Рубасылары мен тайпа көсемдері көшпелілердің құрылтайлары мен жиындарында
сайланды. Оларға тартыс-таластарды шешуге, өз алдына әскер жасақтарын
құруға құқықты өкілет беріліп, рулық қауымдастықтар кең көлемде автономияға
айналды. Қазақ даласы Ресей патшалығының отарына айналғаннан кейін,
қалыптасқан дәстүрлер түбірлі өзгерістерге ұшырады. 1867 — 68 жылдардағы
реформалардан кейін қазақ даласы ауылдық, болыстық, округтік әкімшілік-
территориялық бірліктерге бөлініп, Ресей империясының қатаң бақылауында
ұсталынды. Аға сұлтандар мен болыстарды, билерді сайлау шартты түрде
жүргізілді. Басқарудың тиімділігін арттыру үшін жергілікті қалыптасқан
дәстүрлі басқаруды ішінара сақтап қалды. Сол арқылы қазақ халқының
жергілікті маңызы бар мәселелерді ауыл және болыстық жиналыс арқылы өз
бетінше шешуіне мүмкіндік берілді. 1917 жылғы Қазан төңкерісінен соң
Қазақстан біртұтас кеңестік басқару жүйесінің құрамына енгізілді. Бір
орталықтан басқаруға негізделген қоғам жергілікті өзін-өзі басқаруды іске
асырмауға, барынша шектеп ұстауға тырысты. Қазақ КСР-ның 1937 жылғы
Конституциясында жергілікті басқару органдары туралы “Облыстық, аудандық,
қалалық, поселкелік, селолық және ауылдық жерлердегі мемлекеттік билік
органдары Халық депутаттары кеңесі болып саналады” деп жазылып, жергілікті
кеңестердің құрылуына жол ашылған болатын. Алайда, шын мәніндегі жергілікті
өзін-өзі басқару болмады, жергілікті мемлекеттік басқарудың жетегінде кетіп
отырды. 1978 жылы қабылданған Қазақ КСР Конституциясында бұрынғы жүйеге көп
өзгеріс енгізілген жоқ, мұнда да: “Мемлекеттік биліктің органдары болып
еңбекшілер депутаттарының кеңесі саналады” деп жазылып, жергілікті өзін-өзі
басқарудың қоғамдық сипатының негіздері көрініс таппады. Қоғамдық-саяси
өмірді қатаң бақылауда ұстаған тоталитарлық мемлекет жергілікті өзін-өзі
басқару тәрізді мемлекеттік емес институттардың қызметіне мүдделі болмады.
Жергілікті кеңестер партиялық бюрократияның бет пердесіне айналды. Меншікті
түгелдей мемлекет иелігіне алу мен бір партиялық идеология жергілікті
халыққа өз бетінше іс-әрекет етудің, өзін-өзі басқарудың ешқандай
мүмкіндігін қалдырмады. Жергілікті өзін-өзі басқарудың кейбір нышандарының
(жолдастық соттар, аудандық, облыстық, қалалық бақылау коммитеттері, т.б.)
қызмет аясы мен құзыреті реттелінді. КСРО тарихында тұңғыш рет 1990 жылы
сәуір айында жарияланған “КСРО-дағы жергілікті өзін-өзі басқару мен
шаруашылық жүргізудің жалпы бастаулары туралы” заң жергілікті жерлердегі
билікті демократияландыруға қарай жасалынған маңызды бетбұрыс болған еді.
Қазақстанда “Жергілікті өзін-өзі басқару және Қазақ КСР халық
депутаттарының жергілікті кеңестері туралы” 1991 жылғы 15 ақпандағы Қазақ
КСР Заңымен жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізуге бірінші қадам жасалынды.
Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесіне халық депутаттарының жергілікті
кеңестері, аумақтық-қоғамдық өзін-өзі басқару органдары, жергілікті
референдумдар, жиналыстар (жиындар), азаматтардың конференциялары, өзге де
демократияның тікелей нышандары енді. 1992 жылы 13 қаңтарда аталған заңға
өтпелі кезеңге байланысты өзгерістер мен толықтырулар енгізіліп, бұрынғы
атқару коммитеттерін алмастырған жергілікті әкімдер институты, іс-жүзінде,
өзін-өзі басқарудың негізгі принциптерінің бірі — жергілікті дербестікке
көшуді білдірді. Қазіргі уақытта (2000) Қазақстанда жергілікті өзін-өзі
басқарудың толыққанды құқықтық негізін қалыптастыратын жаңа заң жобасы
әзірленуде.
1. жергілікті билік органдарының өз құзыретіне жатқызылған мәселелерді өз
бетінше шешуге Конституциямен немесе өзге мемлекеттік актілермен
берілген құқығы;
2. жергілікті билік органдарының өздеріне берілген өкілеттіліктерін
жүзеге асыру бойынша қызметі;
3. сайланбалылықтың демократия принциптеріне және басшылықтың сайлау
негізіндегі ауыспалылығына сүйенетін мемлекеттік және қоғамдық
ұйымдардың ағымдағы әкімшілдік, шаруашылық, кадр, т.б. мәселелерді
шешу тәжірибесі; қысқышы Жергілікті өзін-өзі басқару.
1.2Жергілікті өзін-өзі басқарудың экономикалық механизмдерi

Мемлекеттi экономикалық, әлеуметтiк және саяси жағынан одан әрi
демократияландыруда жергiлiктi шаруашылықты басқаруды жетiлдiруде әкiмшiлiк-
экономикалық механизмдердiң алатын орны бөлек. Мемлекеттiң негiзгi қызметтi
ұлттық егемендiктi, меншiк құқын, заңды және тәртiп сақтауды қорғау және
ақша айналысын, сыртқы сауданы реттеу және тағы да басқалай болып келсе,
жергiлiктi шаруашылықты басқару аясына жергiлiктi бюджеттi бекiту,
жергiлiктi салықтарды белгiлеу, жергiлiктi халыққа бiлiм беру мен денсаулық
сақтау, әлеуметтiк көмек беру, ауылды көғалдандыру, тазалық жұмыстарын
жүргiзу сияқты барлық қызмет түрлерiмен қамтамасыз ету және т.б. кiредi.
Қазақстан Республикасының Президентiнiң халыққа Жолдауында тұрғын-
үй құрылысының жаңа саясаты тұрғысында "құрылысты арзандату мақсатында
тұрғын-үй инфрақұрылымын қаржыландыру өз мойнына жергiлiктi билiк алуы
тиiс" дей келе, "облыстарды дамытудың барлық бюджеттерi тек қана бiлiм
беру, денсаулық сақтау, сумен қамтамасыз ету жүйелерiн дамыту мақсаттары
мен тұрғын үй құрылысы инфрақұрылымына пайдаланылуы тиiс" деп нақты әрi
ашық мiндеттердi алға тартты.
"Қазақстан-2030" Стратегиясында қазiргi заманғы мемлекеттiк қызмет
пен мемлекеттiк басқару құрылымын құру мемлекеттiң ең шешушi мiндеттерiнiң
бiрi ретiнде белгiленген. Осы құжатта атап көрсетiлгендей, мемлекеттiк
басқару бiртiндеп орталықсыздандырылып, үкiмет ықшам әрi кәсiби деңгейде
болып, неғұрлым маңызды мiндеттердi шешуге қарай жұмылдырылады. Әрбiр
министрлiк пен ведомство өздерiне тән емес қызметтердi орталықтан
аймақтарға және мемлекеттен жеке секторға бере отырып, олардан арылады.
Бiрақ ол қызметтердi жергiлiктi жағдайда iске асыру экономикалық
механизмдердi қолдануға бағытталуы тиiс.
Жергiлiктi шаруашылықты басқаруда экономикалық механизмдердi
қолданудың ерекшелiгiн оның әлеуметтiк мәселелер бойынша тиiмдi әрi
уақытында шешiм қабылдай алатындығынан көре аламыз. Жергiлiктi халықты
еңбекпен қамтуда, оларды мамандық бойынша қайта даярлау мәселесi де
жергiлiктi басқару органдарының өкiлеттiгiне берiледi. Мәселен, олардың
келесi жылдан бастап шетелдiк инвесторларға мынадай шарт қоюға құқықтары
бар: Инвесторлар бiр жыл iшiнде жергiлiктi белгiлi бiр салалар бойынша
даярлайды, белгiленген уақыт өткен соң халық еңбекпен қамтылып, шетелден
келген жұмыс күшi өз елдерiне қайтарылады.
Экономиканы мемлекеттiк реттеу елдiң экономикалық саясатымен
байланысты және оны жүзеге асыруға бағытталады. Елдiң әлеуметтiк-
экономикалық даму бағдарламасында аймақтық экономикалық саясаттың алатын
рөлi зор.
Мемлекеттiк реттеудiң экономикалықпен бiрге әкiмшiлiк және
институционалдық та механизмдерi де бар. Әкiмшiлiк тұтқалардың жиынтығы
құқықтық инфрақұрылымдарды қамтамасыз етумен байланысты iс-әрекеттердi
реттеудi қамтитын болса, экономикалық шараларға қаржы (бюджет, фискалды) ,
ақша-несие (монетарлы) саясаты, бағдарламалау және болжау мәселелерi
жатқызылады. Жалпы алғанда "қаржы саясаты" түсiнiгi-ауқымды категория. Ол
екi жақты түсiнiк бередi. Бiрiншiден, ол экономикалық саясат мақсатын,
екiншiден, қаржылық шараларды жүзеге асыру механизмдерiн бiлдiредi.
Қаржыдан жергiлiктi басқаруда туындайтын бюджетаралық қатынастар мәселесi
күн тәртiбiне шындап қойылып отыр.[14]
Мемлекеттiк табыстарды шоғырландырудың көптеген формалары мен
әдiстерi бар. Жалпы қаржы ресурстарын жинаудың салықтық және салықтық емес
деп екiге бөлiнетiнi белгiлi. Соңғысына әртүрлi алымдар мен салымдар
жатқызамыз. Ал ресурстарды мiндеттеп жинаудың бiрден бiр жолы ол -
салықтар. Ол мемлекеттiң ең маңызды табыс көзi. Мысалы, салық дамыған
елдерде (АҚШ, Жапония, Швеция) жалпы ұлттық өнiмнiң 30%-дан 50%-ға дейiн
көлемiн құрайды.
Елдiң дамуы, жүргiзiлiп жатқан әлеуметтiк-экономикалық реформалар
тағдыры, халықтың барлық игiлiктерге қол жеткiзе өмiр сүрулерiн қамтамасыз
ету тiкелей мемлекеттiк реттеуге байланысты. Дегенмен кей жағдайларда
орталықтандыру үрдiсi басқару тармақтарының кеңiнен таралуына өз кедергiсiн
де тигiзедi. Сондықтан да соңғы кезде аймақтық басқаруды жетiлдiру
мәселелерi шындап күн тәртiбiне енiп, өз бағыт-бағдарын бiртiндеп анықтап,
жұмыс жасау үстiнде.
Билiктi орталық пен аймақтарға жiктеу мәселесiнiң қоғамымызда
талқыланып жатқанына бiршама уақыт еттi. Осы екi деңгей арасындағы
мәселелердiң шешiлу барысы жергiлiктi шаруашылықтың тағдырына тiкелей
қатысы бар. Орталықтан билiктiң бiр бөлiгiн алу процесiн әрi қарай
жеткiзудегi тағы бiр кезең жергiлiктi басқару органдарының жаңа жүйеге
қатысты құқықтық базасын айқындау. Басқаша айтқанда "Жергiлiктi мемлекеттiк
басқару туралы" және "Жергiлiктi өзiн-өзi басқару туралы" заңдарының
қабылдануы. Бiрiншiсi қабылданып күшiне енiп, оған өзгертулер мен
толықтыруларда енгiзiлiп жатыр. Ондағы мақсат заңды жақсартуды жетiлдiре
беру деп ойлаймыз. Екiншiсiне ауылдан бастап облысқа дейiн жергiлiктi
жерлердiң құзiретi, оның iшiнде жергiлiктi бюджеттер туралы нормалар
енгiзiледi. Оның түпкi мақсаты мынада: әр әкiм өз мекенiнiң (ауылдың,
қаланың, ауданның) бюджетiнiң толуына мүдделi болуы үшiн жеке шағын, орта,
үлкен кәсiпорындардың экономикасына араласпай, қайта олардың дамуына
қолайлы жағдай туғызатын экономикалық механизмдердi пайдалану. Қазақстанда
донор облыстармен бiрге өздерiнiң әлеуметтiк-экономикалық дамуларына
байланысты республикалық бюджеттен субвенция алатын облыстар да аз емес.
Олардың бүгiнде әл-ауқаты өзiн-өзi қамтамасыз етуге толыққанды жеттi деп
айта алмаймыз. Республикалық бюджеттен субвенция алатын облыстар жылдан
жылға көбеймесе, азайып отырған жоқ.
Жергiлiктi басқаруды жетiлдiру үшiн ең маңызды-қаржы мәселесi жыл
санап өз шешiмiн таба бередi. Қазiр оларға дербестiк берiлсе, бюджеттiң
шығыс бөлiгiн қамтамасыз ететiн қаржы көзiн қайдан алмақ? Әлеуметтiк
қамсыздандыру саласы ақсап жатса, ол облыс шеңберiнде саяси наразылық
туғызады. Демек, әр облыс өз бетiнше өмiр сүре алатын жағдайға жетпей,
орталықтың билiгiн шектеудi енгiзу ерте екенi көрiнiп тұр. Ал әкiмдердi
сайлау мәселесiне тоқталсақ, әлеуметтiк-экономикалық жағдайы ауыр аймақта
әкiмдердi сайлау керi әсер беруi мүмкiн. Экономикалық дағдарыстан жаңа шыға
бастаған ел үшiн толассыз сайлаулар экономиканың өсу қарқынын бәсеңдетуi
әбден мүмкiн. Жергiлiктi шаруашылық тек қана коммуналды қызмет көрсетумен
шектелмейдi, яғни жоғарыда аталып өткендей болашағы бар елдi мекендерде
басқа да қызмет түрлерiн ұйымдастыруға болады. Мәселен, туризм, балық, аң
шаруашылықтарымен байланысты. Тiптi жерге байланысты да, себебi бiздiң
мемлекетiмiзде жер тек қана мемлекет меншiгiнде емес.

1.3 Жергілікті өзін-өзі басқарудың шетелдік тәжрибесі
Әлемдік қауымдастықта жергілікті өзін-өзі басқару ертеректен
дамып келеді. Сондықтан батыс елдерінде Қазақстанның пайдалануына болатын
бай тәжірибе жинақталған. Жергілікті өзін-өзі басқару төңірегіндегі
ұйымдастыру және экономикалық шешімдерде үлкен әр түрлілік бар.
Англосаксон және континенттік үлгілер Еуропада жергілікті өзін-өзі
басқарудың екі негізгі үлгісі қалыптасты. Олар агнлосаксон және
континенталды болып бүкіл әлем бойынша таралған.  Англосаксон үлгісінің
осындай құқықтық жүйесі бар: Ұлыбритания, АҚШ, Канада, Үндістан, Австралия,
Жаңа Зеландия және т.б. елдерде көбіне таралған. Оның белгілері:
• жергілікті өзін-өзі басқарудағы автономияның жоғары дәрежесі, ең
алдымен тұрғындар тарапынан бақылау;
• жергілікті жерлерде жергілікті өзін-өзі басқару органдарын бақылайтын
арнайы мемлекеттік өкілдіктің болмауы;
• жергілікті мемлекеттік әкімдіктердің (жергілікті деңгейдегі
мемлекеттік билік органдарының) болмауы.

Мұндағы негізгі қағида ұсынылған өкілеттілік төңірегінде дербес
жұмыс жасау. Сайланған жергілікті өзін-өзі басқару органдары заң
аясында, дәстүрден шықпай, қалыптасқан тәжірибе, ықтимал соттық шешім
негізінде дербес және өз жауапкершілігіне ала отырып, мемлекет
құзыретіне жатпайтын мәселелерді шешеді. Мемлекеттік реттеу жанама
формада, мысалы, жергілікті өзін-өзі басқару органдары өз аумағында
өзгерістер ендіре алатын модельді заңдарды қабылдау арқылы іске аса
алады. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарын мемлекеттік бақылау сот
бақылау формасында атқарылады. Ықпал ету құралы – мемлекеттік демеу
қаржылар. Континенттік үлгі. Еуропаның континенттік елдерінде Франция,
Италия, Испания, Белгия және Латын Америкасы, Таяу Шығыс, франко тілді
Африка елдерінде кең таралған.[5]
Оның белгілері:
• жергілікті өзін-өзі басқару мен жергілікті әкімдіктердің (жергілікті
деңгейдегі мемлекеттік билік органдарының) үйлесімі;
• басқару жүйесіндегі жергілікті өзін-өзі басқару жоғары тұрған
мемлекеттік жүйеге қарағанда ең төменгі сатыдан табылар белгілі бір
сатылық;
• жергілікті өзін-өзі басқарудағы шектелген автономия; жергілікті
жерлерде жергілікті өзін-өзі басқару органдарын бақылайтын арнайы
мемлекеттік өкілдіктің болуы.
Осы ретте, жергілікті өзін-өзі басқару коммуналар деңгейінде
қарастырылған, ал ауқымды кантондар мен округтер мемлекеттік биліктің
жергілікті деңгейі ретінде қабылданатын, сондай-ақ, жергілікті өзін-өзі
басқару элементтері өңірлер деңгейінде мемлекеттік билікті толығымен
ауыстыра алу үшін департамент деңгейінде қайта пайдаланылатын Франция елін
айқын мысал етуге болады. Жергілікті өзін-өзі басқарудағы негізгі буын
коммуналар. Әрбір коммунаның өз өкілетті органы – кеңес пен кеңес
депутаттары арасынан сайланатын мэрі бар. Мэр тұрақты негізде жұмыс
жасайтын муниципалдық кеңестің депутаттары муниципалитетті құрайды. Сонымен
қатар, мэр мемлекеттік қызметші болып табылады.   Мэрдің қызметі
муниципалдық кеңес және республикалық комиссардың әкімшілік бақылауы арқылы
жүзеге асырылады. Республикалық комиссар сондай-ақ, коммуна қабылдайтын
шешімдердің заңдылығын бақылайды және қажет жағдайда оның күшін жою туралы
сотқа шағымданады (яғни, муниципалды кеңеске әкімшілік бақылау принціпі
жүрмейді). Барлық муниципалды жүйелерге демократиялық шарттарда даму,
жергілікті өзін-өзі басқарудың түрлі формаларын сақтау және дамыту сияқты
мазмұнды белгілер тән. Бұл әр түрлі аумақ тұрғындарының бірыңғай өмір сүру
деңгейіне ерекше назар аударатын елдер үшін әділетті болмақ. Мысалы,
Германияда коммуналдық құқық –жерлердің ерекше құзыреттілігі ретінде
саналып, жер Коммуналдық Конституциялары арасында көптеген айырмашылықтары
бар.   Мемлекетте жергілікті өзін-өзі басқаруды ұйымдастырудың төрті үлгісі
бар:
• мықты мэр – жергілікті мәселелермен де, мемлекеттік өкілеттіктердің
орындалуымен де айналысады (француздық үлгі);
• мықты магистрат – депутаттар жиналысында сайланады және атқарушы
билікті алқалы түрде жүзеге асырады (солтүстік германдық үлгі);
• мықты директор – атқарушы билік басшысы, коммуналдық кеңес сайлайды
бургомистр негізінен өкілеттілік функцияларды атқарады (англосаксондық
үлгі);
• мықты кеңес – қауымдастықтың ең жоғарғы билік органы болып табылады,
бургомистр кеңестің және бір уақытта атқарушы биліктің төрағасы
қызметін атқарады (оңтүстікгерманиялық үлгі);
Жергілікті өзін-өзі басқарудың есеп нүктесі

Жалпы, Еуропада жергілікті өзін-өзі басқару солтүстік – оңтүстік осі
бойынша танылуда. Скандинав елдері автономиялы жергілікті өзін-өзі
басқарудың жоғары деңгейімен, ал Оңтүстік Еуропа елдері төмен деңгейімен
ерекшеленеді Адольф Гессер өзінің Еркін муниципалитеттердің құрылуы
Еуропаны құтқару ретінде кітабында жергілікті өзін-өзі басқарудың даму
деңгейін қоғамдық бостандық пен мемлекеттіліктің дамуымен байланыстырып,
оның ішінде:
• ежелгі-еркін дәстүрлі жоғары деңгейлі азаматтар бостандығы бар, яғни
монархиялы-бюрократиялық орталықтандыруға қарсы иммунитеті қалыптасқан
елдер (Ұлыбритания, Солтүстік Еуропа мемлекеттері, Нидерланды,
Швейцария, Еуропадан тыс – АҚШ) ж
• жоғары биліктің либералды мемлекеттері, яғни бюрократиялық
аппараттың жалпы қарамағы негізінде құрылған және жергілікті деңгейде
өз жауапкершілігіне ала отырып, басқаруға мейлінше аз мүмкіндік
береді (Испания, Франция, Италия және Германия).
Алғашқы топтағы елдерді топтастырудағы есептеу нүктесі жергілікті
қауымдастық, ал екіншілері үшін – мемлекет болып табылады. Мысалы, XIX
ғасырда Белгияның заң шығарушылары: қауымдастық мемлекеттен жоғары тұрады,
заң оны табады, құрмайды деген тезисті қорғайтын. Франция үшін керісінше,
мемлекеттің үстемдік етуі, яғни заң қауымдастық құра алу мүмкіндігі
неғұрлым әділ болмақ Бірінші топтағы мемлекеттер арасында қауымдастықтың
үздіктері жергілікті өзін-өзі басқаруға ықпал ету мен бақылауға
азаматтарының ерекше назар аударуымен анықталады. Финляндияда
азаматтардың демократиялық құқықтары жергілікті өзін-өзі басқару туралы заң
арқылы жүзеге асырылады. Ол 105 баптан, оның ішінде 6-уы азаматтардың
жергілікті өзін-өзі басқаруға тікелей қатысу құқықтары туралы және 13-і
азаматтардың муниципалитет шешіммен келіспеуі немесе оған шағымдануға
байланысты құқықтар. Заңда муниципалитеттің азаматтарды өз қызметі жайында
ақпараттандыруы тиіс ережелері бар. Азаматтар жергілікті маңызы бар кез-
келген мәселелер бойынша өзі жеке пікірін білдіре алады. Бұл ретте, заң
жергілікті өзін-өзі басқару органдарына азаматтардың жеке бастамаларын
қарау жөнінде міндеттер жүктейді. Скандинавия мен Дания мемлекеттерінде
азаматтардың арыз-шағымдарын қарау муниципалитеттердің маңызды әкімшілік
жұмысы болып табылады. Мұндай шағымдар қарапайым соттық талаптардан
өзгешеленеді және арнайы әкімшілік соттарда қарастырылады. Онысы әрі тез,
арзан, негізде болады. Екінші топтағы мемлекеттер де белсенді азаматтар
муниципалитет бағы деп есептейді, алайда мемлекеттік бақылауға ерекше назар
аударады. Германияда округтік басқарма бастығы — жер ауданның жетекшісі,
аудандық басқарудағы қауымдастықтарға жалпы және құқықтық бақылауды жүзеге
асырады, округ әкімшілігі аудандық емес қалаларға құқықтық бақылау
жүргізеді, сонымен қатар, аудандық басқарудағы қауымдастықтар үшін жоғарғы
орган ретінде саналады. Федералды жерлердің ішкі істер министрлігі аудандық
және ауданнан тыс қалаларға бақылау жүргізді. Мемлекеттік қаржылық
бақылауға қатысты ерекше нормалар бар. Әр муниципалитеттің бюджеті ол
игерілемін дегенше мұқият мемлекеттік бақылаудан өткізілетін. Әсіресе,
кіріс пен шығыстың үйлесімі және арнайы бюджеттік процедура келісімі
шеңберінде бекітілуі тиіс еді. Жергілікті өзін-өзі басқару құзыреті

Бірінші топтағы
мемлекеттер үшін жергілікті өзін-өзі басқару құзыреттілігі деген жалпы
ұғымдар тән. Финляндияда муниципалитет қызметі аясы жалпы: білім беру,
денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру, техникалық инфрақұрылым,
қоршаған ортаның сақталуын бақылау сияқты ұғымдармен анықталады. Данияның
жергілікті өзін-өзі басқару туралы заңында жергілікті маңызы бар мәселелер
анықталмаған. Данияның муниципалитеттері жергілікті қауымдастық үшін
маңызды деп санайтын кез-келген мәселелермен айналысуға ерікті. Алайда ол
мәселелер салалық заңнамамен реттелетін және мемлекет құзыретінде болмауы
тиіс. Мұндағы салалық заңнамамен реттелетін мәселелер кітапханаларды
ұйымдастыру және музыка мектептері саналады. Егер Даниялық муниципалитет
өзі муниципалдық мектепті ашқысы келсе ол белгілі бір стандарттарды сақтауы
қажет. Жергілікті заңнамамен тек спорт ғимараттардың құрылысы, спорттық
клубтарды қолдау кедейлерге көмек беру бағдарламасы секілді мәселелер
реттеледі. 1988 жылдан бастап Финляндияда муниципалитеттердің бостандығын
жоғарылату бойынша (қазір онда муниципалитеттердің жартысынан көбі
қатысады) тәжірибе жүргізілуде. Ол мәлімдеме жасау негізінде жүзеге
асырылады. Мысалы, муниципалитет Ішкі істер министрлігіне тәжірибеге қатысу
жайында шешімдерін жолдайды, содан кейін арнайы уақытша тапсырма негізінде
өздерінің мұқтаждықтарына байланысты басқарумен айналысуды
бастайды.Тәжірибеге қатысушылар үшін муниципалитет аралық қарым-қатынас
жасауы мейлінше еркін болмақ, кейбір қоғамдық қызметтерді жекешелендіру,
бухгалтерлік есеп жүргізу мәселелері жеңілдейді Екінші топтағы
мемлекеттер үшін құзыреттілік барынша егжей-тегжейлі заң мен сот
тәжірибесіне сүйене отырып, анықталады. Францияда жергілікті өзін-өзі
басқару органдары қажеттілігі ақталмаған әлеуметтік және экономикалық іс-
шараларды өткізгені үшін жазаланады. Мысалы, заңнамалық кеңес берудің
муниципалдық қызмет туралы Монтмани Коммунасы атты сот ісі (1970 ж.) осының
айқын дәлелі болса керек
Ресейлік тәжірибе көрсеткендей бірқатар мемлекеттік өкілеттіліктерді
заңсыз өзіне иемдегені үшін коммунаны жазалау қаупі туған болатын. Бірақ,
коммуна жергілікті ерекшеліктерге байланысты әдетте жеке сектор көрсететін
қызметтерге бюджеттік қаржыны жұмсауға тура келгендігін дәлелдеу қажет
болды.
Германияда коммуналар атқаратын жұмыстар
ерікті және міндетті болып бөлінеді Ерікті міндеттер коммуналдық
кеңестің толық құзыретінде болады, ол сол міндеттердің шешіле ме, шешілсе
қандай жолмен деген сияқты мәселелерді анықтайды. Оған тұрғындарды су және
қуатпен қамтамасыз ету, мәдениет мәселелері, спорт пен әлеуметтік
қамсыздандыру мәселелері жатады. Міндетті қызметтер жермен анықталады,
жергілікті органдар тек оны нақты орындайды. Мәселен, құрылысты жоспарлау.
Коммуналардың жеке қаржы ресурстары ең алдымен жергілікті өзін-өзі басқару
шеңберінде міндетті қызметтерді шешуге бағытталады; қалған қаржы ерікті
қызметтерді орындауға пайдаланылуы мүмкін.
Қоғамдық қызметтерге азаматтардың қол жетімділігі Бірінші топтағы елдерде
азаматтардың құқықтары ең алдымен олардың жеке және қоғамдық өміріне
мемлекеттің араласуынан қорғау ретінде танылады. Жергілікті
қауымдастықтардың таңдау жасау бостандығы, қандай қызметтерді, қаншалықты
көлемде қажеттілігін анықтау секілді мәселелер барлық азаматтарға бірдей
әлеуметтік игіліктерді қамтамасыз етуден де маңызды.Мұның айқын дәлелі АҚШ-
тағы мектептегі білім беруді ұйымдастыру болып табылады. Бұл мемлекетте
бізге таныс жалпы құзыреттілігі бар жергілікті өзін-өзі басқару
органдарынан басқа, арнайы құзыреттілігі бар жергілікті өзін-өзі басқару –
мектеп кеңестері бар. АҚШ-та мектеп округтері графтіктер мен
муниципалитеттерден тәуелсіз шамамен 15 мыңдай. Мектеп кеңестері өз
округтеріндегі білім беру саясатының негіздерін анықтайды, округ бюджетін
бекітеді, федералды және штат үкіметтерінің білім беруге бөлген
жәрдемақыларын басқарады, мұғалімдерді жалдайды, әрі олардың еңбекақыларын
төлеу жүйесін анықтайды. Нәтижесінде аумақтық ерекшеліктер орасан зор. Тағы
бір дәлел Швеция. Ол АҚШ-қа қарағанда, мейлінше әлеуметтік мемлекет эталоны
ретінде танымал. Әлбетте, әлеуметтік қызмет көрсету мәселелерінде
біріздендіру жолға қойылып, коммуналар азаматтарға бірдей қызмет көлемін
ұсынады деп күтуге әбден болар еді. Алайда, мүлде бұлай емес. Риксдагте
әлеуметтік жәрдемақы туралы заң талқыланған кезде әлеуметтік мәселелер
жөніндегі комиссия белгілі бір азаматтың құптарлық өмір сүру деңгейіне
байланысты құқығын қорғау үшін жергілікті өзін-өзі басқару органдары төлеуі
тиіс жәрдемақы деңгейін заңда анықтауды ұсынды. Бұл ұсыныс коммуналдық
жергілікті өзін-өзі басқарудың автономиялы болғандықтан қабылданбады
Әлеуметтік теңдік идеяларын ұстанғанымен шведтер әлеуметтік қызмет
көрсетуді біріздендіру – жергілікті өзін-өзі басқару емес, жалпы әл-ауқатты
артырар мемлекеттік міндет деп есептейді.
Екінші топтағы елдер үшін жергілікті өзін-өзі
басқару органдары атқаратын көптеген функциялар жалпымемлекеттік маңызы бар
іс ретінде танылады, сондықтан оларды жүзеге асыруда жергілікті басқаруды
орталық биліктің бақылауы тиімді жергілікті бақылау жүргізген, әрі олар
көрсететін қызметтердің стандартталған уақытында, азаматтарды жергілікті
органдар тарапынан болуы мүмкін теріс әрекеттерден сақтау, қаржы, экономика
және жалпы жоспарлау шеңберіндегі ұлттық, саяси бағытты жүзеге асыруға
ықпал ету сияқты кейбір минималды стандарттарды ұстану қажет болғандықтан
мемлекеттік бақылауды жүргізумен негізделеді. Фиксалды автономия немесе
қаржылық теңестіру
Бірінші топтағы мемлекеттер үшін фиксалды
автономияға басымдық берілген, оның үстіне, жергілікті бюджет табысында
жергілікті салықтар үстем. Швед коммуналары және ландстингтердің дербестігі
ең алдымен меншікті салық базаларына арқа сүйейді.1998 жылы Канадада
муниципалды бюджеттегі жеке көздерден (жылжымайтын мүлікке, көрсетілген
қызметке салық және т.б.) табыс орта есеппен 71% пайызды құрады, ал АҚШ-та
– 67% пайыз. Көптеген америка штаттарында мектеп ұстауға деген салық (бұл
ең алдымен жылжымайтын мүлікке салық) референдумда анықталады, яғни,
жергілікті өзін-өзі басқару органдары емес, тұрғындар өздері шешеді.
Екінші топтағы мемлекеттер қаржылық теңестіруге көп көңіл бөледі, тіпті
жергілікті бюджет табысындағы айрықша орынды мемлекеттік жәрдемақылар
алады. Мемлекеттік жәрдемақылардың жоғары үлесі жергілікті өзін-өзі басқару
тиімділігін шектейді. Әдетте, жәрдемақылар нысаналы болады, үлестік
қаржыландыруды қажет етеді және де жергілікті өзін-өзі басқару органдарын
кейінірек қажетсіз және тиімсіз болып қалатын нысандарға қаржы бөлуге
итермелейді. Ал, коммуна тұрғындарының нақты нені қажет ететіндігі
жөніндегі, мысалы, жүзу бассейні немесе теннис корты секілді шешімдер
тұрғындардың мүдделеріне сай емес, жәрдемақы алу мүмкіндігіне орай
қабылданады. Фиксалды автономия экономикалық дамуға қолайлы, сондықтан
қаржы сараптамашыларының пікірінше, соңғы онжылдықта Батыс Еуропа
мемлекеттеріндегі бюджеттік жүйедегі шығыс және табыс көздері жергілікті
билік органдарының пайдасына шешілді. Осылай, жергілікті бюджеттегі орталық
үкіметтегі субсидия үлесі біртіндеп қысқарып, жеке кіріс көздеріне орын
берді
Муниципалды қауымдастық . Муниципалитеттер мемлекеттік деңгейде өз
мүдделерін орталықтандырылған түрде ұсынуы үшін барлық елдерде
қауымдастықтар құрады. Германияда әрбір федералды жерде: қалалар съезі
(ауданнан тыс бағынышты қалалар үшін), қалалар одағы және қауымдастық
(аудан қарамағындағы муниципалитет) және аудандар съезі (аудандар үшін)
бар. Жалпы федералды бірлестіктер болып қалалар мен қауымдастықтардың неміс
одағы және неміс аудандарының съезі танылады. 1950 жылдардан бастап
Германияда коммуналар бөлінісінің себебінен жергілікті өзін-өзі басқару
мәселелерін жетілдіру орталығы жұмыс жасайды. Ол нормативті сипаттағы,
бірақ, барлық коммуналар мойындап, пайдаланатын ережелерді дайындайды.
Орталық жергілікті әкімдіктер құзыретінің тізімін жасады, тақырыптық
бөлімдерге (басқару, әлеуметтік мәселе, қалдықтарды жабдықтау және қайта
өңдеу) біріктірді. Оны да барлық коммуналар ұстанады. Даттық
муниципалитеттер жергілікті биліктің Ұлттық ассоциациясын құрды, алайда,
оған мүше болу еркін, сондықтан екі муниципалитет бұған мүше болған жоқ.
Десе де, олар өз қауымдастықтары арқылы оның артықшылықтарын пайдаланады.
Жергілікті өзін-өзі басқаруды реформалау процесінде Польшада мейлінше
белсенді 4 қоғамдық бірлестік (корпорация) қатысады:
• 12 ірі қаланы біріктіретін поляк метрополия одағы;
• 240 орта қалаларды біріктіретін поляк қалалар одағы;
• 40 мың тұрғыны бар гминдарды біріктіретін поляк қалашықтар одағы;
• 350 гминді біріктіретін ауылдық гминдер одағы.
Бұл бірлестіктер интеллектуалды әріптестік туралы келісімшарт
жасаған және барлық келісімге келген мәселелер бойынша Үкіметке біріккен
үндеулер жолдайды. Бірлестіктер мақсаты – жергілікті өзін-өзі басқару
аумағындағы заңнамада консенсусқа келу. Әсіресе, ашық қаржыландыру
мәселелерін орталықсыздандыру маңызды.
Муниципаларалық кооперация. Шетелдік тәжірибе мәселені шешудің
бір аса үлкен емес муниципалитет мүмкіндігі шеңберінен шығатын бірқатар
түрлерін ұсынады. (мысалы, муниципалитеттік транспорт немесе қалдықтарды
қайта өңдеу). Ол үшін муниципалитеттен жоғары орган құру міндетті емес.
Төмендегідей үлгілер ұсынылады.
үлкен муниципалитеттерді кіші
муниципалитеттердің сатып алуы ірі жобаларды жүзеге асыруға бағытталған
бірнеше муниципалитет арасындағы әріптестік (оған мысал: қалдықтарды қайта
өңдейтін бекеттердің құрылысы) және тағы басқалары.

Реформалар жүргізу тәжірибесі. Германияның бірігуіне
байланысты, неміс мамандары бірқатар қателіктерді анықтады. Біріншіден,
жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі әдетте қоғамның басым көпшілігін
қамтиды, сондықтан оны реформалау да жаңа федералды жерлердің батыс
германдық жүйеге көшкендей түбегейлі әрі тым қатты болмауы тиіс;
Екіншіден, жергілікті билікті ұйымдастыру жүйесін реформалауда басты
назарды жаңа жүйеге негіз бола алатын жағымды тәжірибеге аудару
қажет.Үшіншіден, жергілікті өзін-өзі басқару реформасын тәжірибеде жүзеге
асыру үшін коммуналдық құқық, басқару мен қаржы саласында мейлінше білікті
мамандар қажет коммуналдық басқарудағы жолға қойылған механизмнің және
мамандардың жетіспеуі, тіпті ауқымды қаржы жұмсағанның өзінде де өтелуі
екіталай. Осылай жаңа жерлерге біріктіргеннен кейін жасалған болатын.
Жалпы, еуропалық тәжірибе жергілікті өзін-өзі басқару төңірегіндегі
реформалар егер экономикалық тұрғыдан ынталандырылса жақсы жүргізіліп, ал
биліктің көмегімен болса тым ілгерілеуі байқалмайтындығын аңғартты.
Қазіргі таңда мемлекеттік басқаруда жергілікті өзін-өзі басқару
жүйесінің түрі де, тетіктері де әр түрлі. Әр ел өздерінің тарихи,
экономикалық, идеологиялық ерекшеліктеріне сай бұл мәселені түрліше шешеді.
Дегенмен барлығына бірдей негізгі принциптер де бар. Олар, біріншіден,
жергілікті жердің ішкі ісіне мемлекетттің араласа алмауы, екіншіден,
жергілікті жердің басшыларын сол территорияның түрғындарының сайлап
қоятындығы.
Өркениетті мемлекеттердің көпшілігінде жергілікті жұмыстарды
муниципалдық органдар жүзеге асырады. Басқарудың муниципалды түрінің пайда
болғанына 2000 жылдан асты. Рим мемлекетінің римдіктермен бірдей құқығы бар
азаматтар орналасқан жерлер мен қалаларды "муниципия" деп атаған. Бұл
органдардың негізгі ерекшеліктері — халықтың сайлауы нәтижесінде
басқарушылардың анықталуы және өздерінен жоғары тұрған мемлекеттік органға
тікелей бағынышты болмауында. Нақтырақ айтсақ, олардың үстінен қарайтын
ешқандай орган болмайды. Мысалы, Словакияның жергілікті өзін-өзі басқару
органы мемлекет тарапынан әділетсіздік көрсе, тікелей Парламентке
шағымданады. Осындай сайланбалы басқарудың түрін муниципалдық, коммуналдық
Кеңес немесе графствоның Кеңесі деп атайды. Муниципалдық атқарушы органның
басшысы (мэр, бургомистер, староста) сайланған Кеңес мүшелерінің ішінен
тікелей сайлау арқылы бекітіледі де өзінің қол астында жұмыс істейтін
чиновниктер мен кеңесшілерді өзі тағайындайды [1]. Әрине, тікелей
мемлекеттік басқаруға қарағанда муниципалдық басқару — демократиялық
қоғамға жақындау. Бірақ мұнда да әкімшілік атқару органы бар және оның
жүмысының тиімділігі қаржы мүмкіндігіне тікелей байланысты.
Бүгінгі таңда Батыс Еуропада жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін
реформалау тенденциясы жүзеге шыққан. Бұл жергілікті өзін-өзі басқаруды
қалыптастыруда және де деконцентрациялауда, яғни жергілікті жерлерде,
жергілікті әкімшілік өкілдерінің қатысуымен жүзеге асырылатын өкілеттілігін
ыңғайластырудан тұрады. Экономикасының өсуі, өндіріс күштерінің жаңа
дәрежеге өсуінің нәтижесінде, осы реформалар объективті түрде жүзеге асады.
Бұлардың барлығы жергілікті өзін-өзі басқару және мемлекеттік органдардың
өзгерушең жағдайда ыңғайластыруын талап етеді.
Көп жағдайларда жергілікті әкімшілікті ұйымдастыру мәселелеріне арналған
шетелдік және отандық әдебиеттерде жергілікті өзін-өзі басқару және
жергілікті басқару түсініктері қолданылады, жергілікті басқару жүйесі
және жергілікті өзін-өзі басқару жүйелері көп қырларын, түрлі дәрежелерін
көрсетеді. Бұл жерде жергілікті өзін-өзі басқару және жергілікті басқару
ортасындағы дәрежелерінің анық айырмашылықтары көрсетілмеген.
Кейбір зерттеушілердің ойынша, осы түсініктерді бір-біріне қарсы қою
керек емес дейді, жергілікті басқару түсінігі жергілікті жерлердегі
мемлекеттік басқару органдары жәнеде азаматтар тарапынан сайланушы
органдарды өз ішіне алады, себебі жергілікті өзін-өзі басқару жергілікті
басқарудың бір бөлігі деп есептелінеді.
Басқа зерттеушілердің пікірінше, жергілікті өзін-өзі басқару және
жергілікті басқару жүйелерінің ортасында кейбір қарама-қайшылықтар бар деп
есептейді. Жергілікті басқару дегенде жергілікті аймақтық бірліктегі
орталық әкімшілік немесе жоғары аймақтық дәрежедегі басқару органдарының
тарапынан амалға асыратын басқару өкілеттігі түсінеді. Әдетте, жергілікті
басқару жоғары әкімшілік тарапынан тағайындалатын мемлекеттік басқару
тарапынан жүзеге асырылады. Демек, жергілікті өзін-өзі басқару және
жергілікті басқару терминдерінің түсініктері бір емес. Жергілікті өзін-
өзі басқарудың басты ерекшелігі оның сайланбалылығында. Жергілікті өзін-өзі
басқару органдары міндетті түрде жергілікті жерлердегі халықтың тарапынан
сайланатын орган. Өзін-өзі басқару – сайланатын, жергілікті басқару –
тағайындалатын орган болып, бұл олардың ортасындағы басты айырмашылық болып
табылады [2].
Жергілікті өзін-өзі басқару жергілікті аймақтық жерлерде тұратын
тұрғындардың яғни аймақтық халықтың қалауымен сайланатын орган жергілікті
деңгейдегі мәселелерді шешеді. Сол себепті жергілікті өзін-өзі басқару
түсінігінің анықтамасы анықтап алған жөн. Өзін-өзі басқару түсінігі
Англиядағы революциядан кейін 17-ші ғасырда дүниеге келген болып, яғни
әуелі ағылшын халқының жалпы жағдайын түсіндірген. Сол дәуірден бастап
жергілікті басқару өзін-өзі басқару деп аталатын болды. Ағылшын халқы
өзін-өзі тәуелсіз басқаратын болды. Тәуелсіз және халықтың тұрмыстық
жағдайын ойламайтын монарх билігі тоқтатылды, халық парламент басқаруы
тізіміндегі жоғары өкілетті органға айналды. Англияда бірлестіктердің жалпы
мемлекеттік басқару жүйесіне кіргізілуі осы жағдайларға тән қасиеттері
болған, бірақ мұнда олардың жергілікті басқару құрылымы сақталған. Осы
құрылымда халық әкімшілігі парламент және атқарушы органдары тарапынан
амалға асырылатын, атқарушы органдары мен парламент (үкімет) және тиісті
аймақтардағы халық (муниципалитеттер) тарапынан түзіледі.
Британия аралдарында муниципалды басқаруының англосаксон моделі пайда
болды. Бұл модельде жергілікті өзін-өзі басқарудың континентальды модельдің
құрлымынан айырмашылығы, бүтіндей басқа жағдайда қалыптасқан. Англосаксон
моделі жергілікті топтар, қауымдар, сонымен қоса қалалар негізінде жүзеге
келді, олардың басқару тізімі жай-жай мемлекетті басқаруда тігінен
енгізілді.
Бүкіл Батыс Еуропа мемлекеттері өзін-өзі басқарудың белгілі бір
дәрежесіне ие болған, немесе ол - бұл түрдегі жергілікті басқару жүйесіне
ие. Батыс елдерде анықтамаларына байланысты жергілікті өзін-өзі басқаруға
арнайы жүйе ретінде емес, яғни мемлекеттік басқару жүйесінің бір бөлігі
ретінде қарау керек. Жергілікті автономия саяси және идеологиялық бағыттағы
фактормен байланысты айқындалады. Жергілікті өзін-өзі басқару
демократиялық негізде құрылған мемлекет жүйесінің негізгі элементтерінің
бірі болып, саяси партиялар, орталықтандыру және орталықтандырудан бас
тартқан жақтаушылары ортасындағы күрес себеп болған мәселе болып деп
есептеледі. Дәл осы себепті Батыс Еуропа жергілікті басқару органдарының
дамуы бірнеше кезеңдерден өтті.
Бүгінгі күнде бұл мемлекеттер өткен ғасырда 60-шы жылдарда басталған
кезектегі кезеңді бастан кешіріп жатыр. Жоғарыдағы кезеңде жергілікті
басқару жүйесі реформаларға қарағанда күрделі конституциялық жүйеге ие
мемлекеттерге (Ұлы Британия, Нидерландия, Скандинавия елдері, Бельгия) және
соғыстан кейінгі жылдарда мемлекеттік басқару жүйесінде айтарлықтай
өзгерулер болған Франция, ГФР, Италия, Испания сияқты мемлекеттерді атап
көрсетуге болады.
Жоғарыдағы мемлекеттерде жергілікті басқарудың әр түрлі дәрежедегі,
тиісті реформалар түрлі жүйеде жүзеге асырылған, бірақ олардың барлығы
жергілікті және орталықтандырылған мемлекет әкімшілігі және басқарушы
органдары ортасындағы қарым-қатынастарға, түрлі дәрежедегі жергілікті және
аймақтық басқару жүйесінің ортасындағы қарым-қатынастарға, байланысты [1].
Батыс Еуропа жергілікті органдары жүйесі мемлекеттік аймақтық
бөлінулеріне байланысты жүзеге асырылаған, унитарлы мемлекеттерде есе
орталық әкімшілік өкілеттіктері кіреді, федерациялық мемлекеттерде есе
федерация субъектілерінің жұмыстарының шеңберінде кіреді. Бірақ аймақтық
бірлестіктер барлық уақытта да халықтың тарапынан сайланатын органдарға ие
бола бермейді. Көп жағдайларда, мәселен, Франция кантондарында және
округтерінде, Германия округтерінде турадан-тура мемлекет басқаруы амалға
асырылды, оларда өкілеттік органдары ұйымдастырмайды.
Батыс Еуропа мемлекеттерде, әдетте, қала және облыстық коммуналдары
жергілікті өзін-өзі басқарудың бастаған бастаушы ұйым болып есептеледі,
олар түрліше анықталады, сонымен қоса халық саны және аймақтық өлшеміне
байланысты бір-бірінен айрықшаланады. Батыс Еуропада амалға асырылып жатқан
реформаларды, шартты түрде, бірін-бірі толтыратын және өзара байланыстар үш
түрде болуы мүмкін, яғни құрылымдық, функционалды және ұйымдастырушылық
реформалар түрінде баяндау мүмкін.
1.Құрылымдық реформалар жергілікті басқарудың түрлі сатыларының
ортасындағы ұйымдастырушылық қатынастарға байланысты. Жергілікті басқарудың
аймақтық реформасы, басқарудың аумақтық дәрежесінің құрылымы.
Муниципалитеттерді күшейту осы реформаларға ұқсас қасиеттердің бірі (Ұлы
Британия, ГФР, Скандинавия аралдары). Жахан әдебиеттерінде жазғандай,
екінші дүние жүзілік соғыстан кейінгі кездерде әлеуметтік тапсырмалар
көлемінің көбеюі, сонымен қоса арнайы мәселелерді жергілікті
дәрежеде шешімін табуға әсер ету жағдайларын барлық талаптарының көбейюі
әлеуметтік тапсырмаларының шеңберінің дәрежесінен муниципал дәрежеге
өтуіне, орталықтанған құрылымнан орталықсыздандырылған құрылымға өтуге
себеп болды. Күннен-күнге өсіп жатқан әлеуметтік мәселелерді шешу шарты
муниципалитеттердің, бірінші кезекте, ауыл жағдайында дамытудан тұратыны
белгілі болды.
2.Функционалды реформалар жергілікті, аумақтық және орталық басқару
дәрежелерінің ортасындағы функционалды қарым-қатынастарын қайта қарауға
қаратылған. Жоғарыдағы реформалар құрылымдық реформалар мен айтарлық бір
уақытта амалға асырылған және көп жағдайларда орталықтандыру және
орталықсыздандыру түсініктері мен байланысты болған. Қазіргі уақытта, осы
түсініктер унитарлы мемлекетте немесе федерация субъектінде жергілікті өзін-
өзі басқару органдарына ие болатын еркіндік дәрежесін өз ішіне алады.
Функционалды реформалар нәтижесінде құқық пен міндеттер және жауапкершілік
мәселелерді қайта қарастырады, және де көп жағдайларда, заңды негізінде
жүзеге асырылады. Бұл реформалар кезеңдерінде барлық уақытта мемлекет
тарапынан орталық бюджет есебінен және жергілікті салықтар есебінен
ажыратылатын қаржылық ресурстар қайта бөлінеді.
3. Ұйымдық реформалар жайлардағы әкімшілік және басқару органдарының
ішкі құрылымына тиісті болады. Бұл реформалар жергілікті өкілетті
мәселелері және атқарушы органдары ортасындағы өзара қатынастарына тиісті
[1].
Британия аралдарында муниципалитеттер ешқашан әкімшілікті амалға асыруды
мемлекет түрінен ажыратылған емес. Жоғарғы билікпен барлық уақытта ең
алдымен заң шығарушы билікпен болған болса, жергілікті аймақтық билік,
атқарушы билік болған болса және қазіргі кезде де дәл осындай. Сол себепті
жоғарыда атап өтілгендей, Англия заңнамасында муниципалитеттерге қарағанда
өзін-өзі басқару термині қолданылмайды.
Орталық билік және жергілікті басқару органдары ортасындағы қарым-
қатынастар көрсетіп отырғандай жергілікті әкімшілік, орталық әкімшілік
агенті атауына ие бола бастаған. Бұл Британия заңнамасында да көрсетілген.
1980 жылындығы Жергілікті басқару турасындағы заңға байланысты, тиісті
түрлі министерліктерге графтық мәслихаты және округ мәслихаты жұмыстарына
байланысты айтарлық мәселелер жүйесінен тапсырмалар беру құқығы берілді,
1984 жылындағы Жергілікті басқару тұрасындағы заңға байланысты,
метрополитен округтарының жергілікті салық ставкаларын белгілеу құқығы
берілді [3].
Италия мен Германия мемлекеттерінің басқару құрылымы интеграцияланған
мемлекеттердің басқару құрылымынан түбегейлі түрде ерекшеленеді. Бұл,
әрине, аймақтық саясаттың жасақталу, жүзеге асу барысын айқындайды. Мысалы,
Германияда аймақтық саясатты жүргізу жауапкершілігі Жерлерге жүктелген, ал
италияндық жүйенің көпшілік элементтері орталықтандырылған сипатқа ие.
Германияда аймақтық саясат саласындағы федералды үкіметтің негізгі
функциясы (Біріккен оперативті топ) шеңберінде Жерлермен серіктестер
қатынастарын құру.
Финляндияда муниципалды басқарудың құрылуына, яғни, аймақтық саясатты
үйлестіруге, зандарды жасақтауға, күрделі жағдайдағы аймақтарды анықтауға
Ішкі істер министрлігі жауап береді. Аймақтық саясатты жүргізу
жауапкершілігі әр түрлі орталық министрліктерге жүктелген. Финляндияның
аймақтары жекелеген шешімдерді (шағын жобаларды) қабылдайды, ал негізгі
шешімдер орталықтан қабылданады.
Ал Швецияда қалыптасқан жүйе бойьнша аймақтық әкімшіліктер жалпы ұлттық
директиваларды іске асырады. Бұл жүйеде Өнеркәсіп және сауда министрлігі
басты орынға ие. Министрліктің жанынан артта қалған аудандарға қатысты
аймақтық саясатты жасақтау, оны бақылау және Еуропалық комиссиямен
байланысты жүзеге асыру істерін атқаратын бөлімдер құрылған. Аймақтарды
дамыту стратегиясын жасақтаумен графтық әкімшілік кеңесі (САВ) айналысады.
Өздерінің саясатын іске асыру үшін олар бюджеттен қаржыландырылады.
Австрия Конституциясы муниципалды басқару жүргізу өкілеттілігін
шектемейді. Федералды деңгей, жерлер әкімшілігі және жергілікті билік
арасында өкілеттілік аясы бейресми бөлінеді. Аймақтарға көмек көрсету
федералды үкіметпен және сол аймақтың жер әкімшілігімен қаржыландырылатын
және жүзеге асырылатын біріккен жобаларға сәйкес жүзеге асырылады [1].
Жалпы, Солтүстік Еуропа мемлекеттері муниципалды басқаруды жүргізудегі
озық тәжірибелерімен ерекшеленеді:
Франциядағы орталықтандырылған әдіс;
Нидерланды мен Ұлыбританияда орталықсыздандырудың жоғары деңгейі.
Австрия мен Бельгиядағы федералдық жүйе.
Сонымен, жоғарыда атап өткен барша реформалар Батыс Еуропа
мемлекеттеріне тиісті. Орталықтандырылған мемлекеттер дамуының көріністері
нәтижесінде әлеуметтік жағдайына байланысты екі жүйе ортасында –
орталықтандырылған және орталықсыздандырылған жүйе ортасында әкімшілік
екіге бөлінді, бірақ топтардың жалғыз орталықтандырылған мемлекет ретінде
біріктіру кезеңі бір жүйеде жүзеге асырылмағанындай, әкімшіліктің
орталқсыздандырылған дәрежесі де түрліше түрлендірілген.
Федеративтік Германия Республикасындағы федерация мен жерлердің өзара
әрекеттестігіГермания өзіндік әрі күрделі жүйесі бар федеративтік мемлекет
ретінде танылады. Өздігінен федерация да, жерлер де жарамсыз болып
табылады. Мемлекеттің мәнін олардың өзара қарым-қатынасы айқындайды.
Федерация мен жерлердің арасындағы байланыс гомогендік (біртекті) ұстанымға
негізделген:
-федеративтік мемлекет ретінде федерация секілді жерде де
республикалық конституциялық құрылым болу қажет;
-халық мемлекеттік үкіметтің жаршысы болып есептеледі. Мұның
астарында үкіметтің азаматтық демократиясы немесе көпшіліктің үстемдігі
жатыр. Халық мемлекеттік органдарды қолдайды. Түрлі пікірлер мен бір-біріне
қарама-қайшы келетін көзқарастар саяси ортада еркін айтылу керек, сонымен
қатар күндердің күнінде шағын топ адамдар үстемдік етуіне мүмкіндік бар;
-жер еркін іс-әрекетке ие. Мысалы, олар Президентті өз жерінің
басшысы немесе үкімет пен парламент арасында федералды деңгейден басқа
қарым-қатынас орната алады. Жер парламенттің мүшелерін сайлау кезінде
сайлау құқығы, сонымен қатар сайлау мерзімінің ұзақтығы ерекше болуы
мүмкін. Нақты шешім қабылдау үшін қарапайым халықтың, тұрғандардың немесе
референдумның заң шығару бастамашылығы негізгі заңнан қарағанда әлдеқайда
басым.
- федерация мен жерде әлеуметтік конституциялық құрылым болу қажет.
Мемлекет өз тарапынан белсенді түрде халыққа экономикалық және
мәдениеттік қысым жасауына жол бермей, әлеуметтік әділдікті жүзеге асыруға
міндетті. Әлеуметтік мемлекеттік міндеттерін жүзеге асыруға талпыну
қоғамдық интеграциялық үлгінің әлеуметтік нарықтық экономиканың, білім
алуға және әлеуметтік көмекте көрініс тапты;
- мемлекет озбырлыққа жол бермей, қолданыстағы заңнаманы сақтауға міндетті.
Федералдық жер қауымдарға және олардың одақтарына (мысалы, қауым
бірлестігі, аудандық маңызы бар қалалар, аудан ауылдары және ландшафтық
бірлестіктер) бөлінген. Дегенмен Германияның мемлекеттік құрылымы 3 сатылық
емес, жер мен федерация деңгейінен құралған екі сатылы болып келеді. Қауым
ішкі жер бөлумен сипатталады және олармен коммуналдық өзін-өзі басқару
құқығы кепілдемесін береді.
Федерация мен жер арасындағы міндеттерді бөлісу. Федеративтік
Германия Республикасында классикалық сызбаға көлденең бөлу өкілеттілігімен
қоса (заңнамалық, атқарушы және сот билігі араларында) тігінен -
мемлекетпен және оның бөлімдері бар. Тек федерация ғана емес, сонымен қатар
жердің әрқайсысында меншікті парламент, өкімет пен соттары болады.
Міндеттері көлемі мен типіне байланысты төмендегідей жіктеледі:
-заң өкілеттілігі қызметінің көп саласы федерацияның қолында;
- әкімшілік басқару, негізінен, жердің құзіретінде;
-сот әділдігі мәселесін федерация мен жер бір-бірімен өзара бірлесіп
шешеді.
Бөлісудің мұндай түрі федерацияға басымдылықты кепілдік етеді.
Федерация өкілеттіліктің кең ауқымын иелене отыра, бірыңғай нормаларды
белгілеу, орнату мүмкіндігіне ие. Жер бундесрат арқылы заң шығару үдерісіне
қатыса алады, бұл оның елеулі өтемдік механизмі болып табылады.
Жерлердің мүддесін қорғайтын федералдық заңдар тек бундесраттың келісімі
болғанда ғана қабылданады.
Федерацияның заң шығару құзіреті. Мемлекет пен азаматтардың мүдделері
бір жерден шығып, бірыңғай норманы талап еткен жағдайда, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.