Жүсіпбек Аймауытовтың «Ақбілек» романындағы стильдік ерекшеліктер хақында

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

ӘОК №82. 1:894. 342

К 89

ЖҮСІПБЕК АЙМАУЫТОВТЫҢ «АҚБІЛЕК» РОМАНЫНДАҒЫ СТИЛЬДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕР ХАҚЫНДА

М. Т. Қожаева, А. Ж. Кәрібекова

А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің Тараз институты, Тараз қ.

Қазақ көркем әдебиетінде проза жанрының дүниеге келіп, жан- жақты дами бастаған уақыты ХХ ғасырдың басы болатын. Әр кезде қадау-қадау болып көрінген С. Торайғыровтың, С. Көбеевтің, М. Дулатовтың, Б. Майлиннің, Ж. Аймауытовтың шығармалары көркем прозаны алғаш қалыптастыра бастады. Көркем прозаның дүниеге келуі белгілі бір жүйеге түскен, нормаланған әдеби тілдің және стиль түрлерінің пайда болуына әкелді. Бұл - әдеби тіл тарихына қатысты зерттеулердің қай- қайсысынан да белгілі қағида.

Әрбір шығарманың тілі - белгілі дәрежеде жазушының суреткерлік дәрежесін, стиль ерекшелігін көрсететін фактор. Ал жеке сөздерге көркемдік мазмұн, стильдік функция ақын, жазушылардың бәрінде бірдей бола бермейді. Өйткені әрбір суреткердің жалпы өмірлік құбылыстарды көркемдік тұрғыда тану қабілеті, оған лайықты тіл құралдарын талдап қолдану дәрежелері түрліше. Жеке жазушылардың өзіне тән дара стилі, тіл ерекшелігі болатыны, міне, осы себепті.

ХХ ғасыр басындағы жазушылардың өзіне тән жеке стиль үлгілері айқындалып шыға бастады. Гете стиль мәселесін көркем шығарманың ең жоғарғы сатысы деп қарайды. Ал бұған дейін екі түрлі саты бар: табиғатқа жай қара дүрсін еліктеу және мәнер. Гетенің айтуынша, «суреткерлер, әдетте, өзіндік, әбден дараланған стильге осы екі сатыны өткеннен кейін ғана барып жетеді». В. Г. Белинскийдің «стиль бірден қалыптаспайды» деуі осы себепті болса керек.

Проза жанрына алғаш қалам тартқан С. Торайғыровтың, С. Көбеевтің, М. Дулатовтың, Б. Майлиннің, Ж. Аймауытовтардың әрқайсысының өзіне тән ерекшеліктері, жазу мәнері біртіндеп көріне бастайды. Бір жазушының тілі, көбіне, эпостық, психологиялық әуенге, нәзік сезімге бейім тұрса, екінші біреуінде ащы мысқылды, юмор сарыны, шығармадағы оқиғаға тіл құралдары үнемі дәл іріктеліп алынып дөп түсуі, ойдағы логикалық өткірлік, сюжет желісіндегі әрбір үзікті тәптіштей суреттеу тәсілі сияқты стиль даралығы немесе қарапайым жалпы сөйлеу тілі элементтері не афоризмдік сипаттағы сөйлемдер басым жатады. Жеке жазушылардың стиль даралығы оның теңеу, салыстыру құралдарынан да, синоним сөздерді белгілі бір стильдік мақсат үшін өзара қосарлап пайдалану қабілетінен де аңғарылады.

Жеке жазушылардың стилі ең алғаш осы сөз етіліп отырған жазушылардың ішінде даралана бастаған. Сондықтан аты аталған шығармаларда әр түрлі стиль элементтері ара - тұра аралас келіп жатады. Мысалы бұл кездегі шығармалардан күнделікті ауызекі сөйлеу стилінде жиі айтылатын қарапайым сөздер де, таза кеңсе стилінің элементі де, еш ұнасымы- үйлесімі жоқ сөздерде, басқа әт түрлі ауытқулар да кездеседі.

Ж. Аймауытовтың «Ақбілек» романында жалпы сөз құрылымы, сөйлем құрылысы, әр сөздің лексикалық мағынасынан шығатын стильдік өңі сараланып қолданылғандағы байқалады.

Мысалы, «Қыз көрелік», «Қалың мал», «Бақытсыз Жамал» т. б. көркем шығармаларда -ып, -іп формалы көсемшенің бір сөйлемде бірнеше рет қолданылуы ауызекі сөйлеу стилінің ізі десек, бұдан өзге тағы бір жиі ұшырасатын белгі - әр сөйлем соңында бір ғана баяндауыш формасын қайталап қолдану. Сөйлемнің бұлай қолданылуы бір сарындылыққа, қайталама формаға ұрындырып, оқушыны жалықтырып жіберетінін байқаған Жүсіпбек мұндай қатені қайталамауға тырысқанын көрсетеді. Бұл-Жүсіпбектің әдеби тілінің алғашқыларға қарағанда бір жүйеге түскендігінің, дараланғандығының белгісі.

Алғашқы романдарға тән тағы бір қасиет өлең мен қара сөздердің алма кезектесіп қолданылуы. Мысалы, «Қамар сұлуда»:

Жіңішке сымға тартқан әні қандай,

Балауыз балбыраған әні қандай, -

деп өлеңмен бастайды да, әрі қарай: «Қамар осындай сәулетпен бұлғақтап болып тұрған кезде…» секілді қара сөзбен жалғасып кете береді. Ал «Шұғаның белгісінде» бірді- екілі хат түрінде және бір басқа ыңғайда келетін жалғыз- жарым өлең жолдары болмаса, негізінен қара сөзбен жазылған. Бұлайша проза мен поэзияның аралас келіп отыруы кездейсоқ құбылыс емес. Әңгіме бұл арада прозалық шығармалардағы фольклорлық сарын туралы, . яғни, ол ауыз әдебиетінде поэзиялық шығарма болып келеді де, қысқа- қысқа проза үзінділері кірісіп отырады. Бұл туралы Е. Жұбанов «Бұл шығармалар проза мен поэзияның ажырауына қажетті үзілістің (антрактының) қызметін атқарып тұрғандай» деп айтқаны бар.

Ал Жүсіпбек шығармаларындағы мұндай ауытқулар өзгеше көңіл аударарлық. Бұл қара сөз түрінде келетін, өзіндік сөз қиюына ұқсап, яғни, тақпақ түрінде айтылып, сөйлем аяғының ұйқасып келуі. «Проза ыңғайындағы мұндай жолдар шешендік стильге бейімдеу тұратын сияқты»( Ербол Жанпейісов «Қазақ прозасының тілі») . Сөздерді осылай қат- қат қып өзара бір сырт әуенділікке бейімдей жұмсау дағдысы Жүсіпбектің өзіндік стилі тәріздес. Мысалы, «Ақбілек» шығармасында өлеңдік екпінге салып жазылған мынадай қара сөз үлгілері бір сыпыра жерде кездеседі. «Жас нәуетек жүрегің - соқпай жатып өрт болды. Жаңа шыққан жауқазын - піспей жатып жоқ болды. Шамшырақтай жас жаның - жанбай жатып шоқ болды. Есіл ерке балалық - аяққа құйған астайын шолтаң етті - тоқталды. Жыла, жасың бұла. Жасыңмен қайғың жуылсын. Жасыңнан теңіз жиылсын. Теңізді дауыл толқынтсын. Құтырсын толқын, туласын . Зарлатқан сені мұндарлар тұншықсын - суың да улансын. Қатын- қызы тұл қалып, сендей болып шуласын. » деп үдете, төпелей құйылған ұйқасты құрылым сезімді дәл бейнелейді.

Сонымен қатар кейіпкердің осындай эмоциялық, көңіл- күй толқынына үйлесімді баяндауда басқа тәсілмен қатар инверсияны шебер қолданады. Мысалы: «Сары далада сары уайым жамылып, Ақбілек келеді толарсағы бұлтылдап. Тышқан аулап күйкентай жүр қыранымсып шыңқылдап… Бозторғайды аяп кетті Ақбілек. Сұр жыланды сойылшамен салды келіп қақ бастан…» Бұлар Ақбілектің көңіл- күйімен үндес әрі баяндаудың бір қалыпты сарынын да өзгертеді.

Жазушы шеберлігі оның тілінің образға байлығымен, ұйқасты тапқырлығымен, сөйлеу, жазу үлгісінің сонылығымен ерекше көзге түседі. Суреткерлік, өмірді сурет, сбраз арқылы тану, бейнелеу, ретті жерінде оған өзінің ой- толғаныстарын қосу - Жүсіпбек өнерінің басты белгілері. Оның суреткерлікке публицистік өнерді қабаттастыратыны да осыдан. Кейде өзіне ұнамсыз өмір фактілерін жазушы сатиралық үлгіде суреттесе, оқиғалардың біріне- бірі ауысу тұсында халық әдебиетінің әңгімелеу стилін пайдаланады. Мысалы:

«Балташ кабинетіне кіріп келді.

Қызыл шұғамен кежімделген емен үстел. Сұр ала тас дәуіт, қалам сауыт, шамдал, басқыштар. Былқылдақ бархыт орындық. Тақтай - айнадай. Үстел - шытырдай. Оңында - Ленин, солында - Сталин суреті. Үстелде - телефон. Қолын созса - электр. Бір түймені басып, шылдыр еткізсе - хатшы жетіп кеп, мойнын қылтың еткізеді.

Осы сынды кабинетіне Балташ кіріп келді. Орындық та, үстел де, қаламдар да жегулі аттай жалаңдап «отыр да, өкірте бер» деп тұр. »

Мәтіндегі тілдік образдар сол бейнені жасау үшін қызмет етеді. Алдымен бөлменің қылсыз тазалығы, жалтырап тұруы, ондағы саймандардың «жегулі аттай жалаңдауы». Одан кейінгі қолданыстағы орыс сөздері: резолюция, можно, опиноддел, бірдеме «штейн», фалш, шортан знает, сболыш т. б. Бұлардың бәрі - Жүсіпбекке тән сатиралық сөз үлгісі. Жазушы осы сөз қолданыстары арқылы кеңсешіл төрешілдікті өткір шенеп, мысқыл туғызса, енді бірде:

«- өзі де қыз десе - қыз екен! - деп қорытынды шығарды…» «қатындар, қыздар біраз дауласып, қарқындары басылған соң үйді- үйіне тарады, » - деп ресми стильге тән сөздік қолданыстарды әдейі басқа ортаға қолдану арқылы комикалық стильдік әсер береді.

Роман оқиғаларының бірінен - біріне ауысу тұсында жазушының 3-жақтық позициясы басым. Дегенмен автор өз үнін, өз «менін» мұнда да шығарманың баяндау тіліне батыл енгізіп отырады. Оның айқын көріністері мынадай болып келеді:

1) автор оқырманның көңілін аударып, оған арнайы тіл қатады:

«Кеп онда емес-ау, жарандар ! Бар, қараңдар, құлағын сал ! Тыңдаушылар анталаса, кеп құрайын бір тамаша. Ертегі емес, ертеде емес, ұзын да емес, келте де емес, қарапайым қара сөзбен бір әңгіме шертейін. Қысыр сөзді қысқартайын, әңгімеге жол тартайын . . . »

2) Арнайы авторлық кірігулер оқиғалардың сабақтастығын жалғастырып, құрылымдық-композициялық қызмет атқарып тұрады:

«Бұлар шабуылдап, ауыл-ауылдан, кез келген кісіден сұрау салып жүре тұрсын, оған дейін Ақбіліктен хабар берейік . . . »

Мұндай авторлық көрініс кейде оқырман көңілін басқа жаққа аударып, аз-мұз оқырманды тынықтырушылық (антракт сияқты) қызмет те атқарып тұрады.

«Байғұстар шайларын ішіп, жайлансын. Сұқым шалдарша, сұғанақ балаларша көзімізді сатып, қылқиып отырмайықшы, өз үйімізде де шай бар ғой. Қазақтың сондай телмірген әдеті құрысын ! Түндегі оқиғадан кейін ел не жайлы болды екен ? Мамырбай отағасы не күйде отыр екен ? Одан да соларды барып көрейік, оқушылар, бері жүріңіздер!»

3) белгілі бір қуанышты не аянышты жайларды баяндаудан кейін өз сезім, эмоциясын төгіп-төгіп алады. Ондайда автор лирикалық шегініс жасап, не патетикалық үндеуге дейін барады, не қатал үкім айтушы кейпіне түседі.

«Саялдақ қара бұлттар-ау ! Ақбілектің жанын тұншықтырған қара тұман аз болды дедіңдер ме, үстіне мұнша төнгенше, анау асқар таулардың басына төнсеңдерші !

Күздің сарғыш жапырақтары-ау! Кімді әлдилеп, сыбырлап тұрсыңдар ? Қалың бұтаның қайғысыз, қамсыз бөденелері-ау ! Несіне қара түнді жаңғырықтырып тұрсыңдар ? . . . »

« . . . Күштілер өз тамағына бірдеңе түсірерде: «Жетім-жесірдің көз жасы . . . Әділдік керек . . . Обал бар . . . Құдай бар . . . » деп көлгірсінеді. Олай болса, Өрік неге жаза тартады ? Екі баласы неге зарлайды ? Қойтеке неге жасын жерге шыра етеді ? Сүттей ұйып отырған, шын сүйіскен асық жарлар - Ақбілік пен Бекболат неге айырылады ?

Қайда шындық? Қайда әділдік ? Қайда адамгершілік ? Қайда құдай? Қайда қиямет?

«Сайланыңдар, бейуаздар ! Қасқыр өзі де ойланбайды».

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.