Кәсіпорынның дағдарыстан шығу жолдарын талдау
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ДАҒДАРЫСТЫҢ ПАЙДА БОЛУ ТАБИҒАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс мәні ... ... ... ... ... 6
1.2 Бейдағдарыстық басқаруды ұйымдастыруды концептуалды тұрғыдан
қарастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
1.3 Бейдағдарыстық менеджмент: басқару құралдары мен әдістері ... ... ... ... ..21
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БЕЙДАҒДАРЫСТЫҚ БАСҚАРУ ШАРАЛАРЫ ... 26
2.1 Дағдарыс жағдайындағы мемлекеттік реттеудің аналитикалық шаралар..26
2.2 Бейдағдарыстық басқарудағы мемлекеттің рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.3 Дағдарыс жағдайындағы мемлекеттік реттеудің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ..32
3 КӘСІПОРЫН ДАМУЫНДАҒЫ ДАҒДАРЫСТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
3.1 Кәсіпорындағы дағдарыстың пайда болуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
3.2 "Тас.Құм" АҚ сипаттама және қаржылық.экономикалық жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3.3 Бейдағдарыстық бақылау тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ДАҒДАРЫСТЫҢ ПАЙДА БОЛУ ТАБИҒАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс мәні ... ... ... ... ... 6
1.2 Бейдағдарыстық басқаруды ұйымдастыруды концептуалды тұрғыдан
қарастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
1.3 Бейдағдарыстық менеджмент: басқару құралдары мен әдістері ... ... ... ... ..21
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БЕЙДАҒДАРЫСТЫҚ БАСҚАРУ ШАРАЛАРЫ ... 26
2.1 Дағдарыс жағдайындағы мемлекеттік реттеудің аналитикалық шаралар..26
2.2 Бейдағдарыстық басқарудағы мемлекеттің рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.3 Дағдарыс жағдайындағы мемлекеттік реттеудің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ..32
3 КӘСІПОРЫН ДАМУЫНДАҒЫ ДАҒДАРЫСТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
3.1 Кәсіпорындағы дағдарыстың пайда болуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
3.2 "Тас.Құм" АҚ сипаттама және қаржылық.экономикалық жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3.3 Бейдағдарыстық бақылау тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңдағы ауқымды өзгерістер кезеңі қоғам өмірінің барлық саласын жан-жақты қамтуда. Сол себепті қалыптасқан құрылымды мүлдем жаңартып, әлеуметтік-экономикалық және рухани дамуға жол ашатын демократиялық қоғам кұруға сай экономиканы нарықтық қатынастарға көшіру міндеті тұр. Осы негізінде әлеуметтік, рухани және тағы басқа күрделі мәселелерді шешу - бүгінгі күннің басты талабы. Сөйтіп бұл мәселелерді дәйекті түрде жүзеге асыру бүкіл қоғам мүшелерінің жаңаша көзқарасына, нақты іс - қимылына және олардың экономикалық біліміне тікелей байланысты. Экономикалық тәрбие - қоғамды дамытудың пәрменді күші. Сондықтан бүгінгі жаңа шаруашылықты жүргізу тәсілдеріне негізделген экономиканы басқаруға тартылатын мамандардың экономикалық білім дәрежесі де жоғары болуы қажет.
Менің ойымша, нарықтық экономиканы қалыптастыру біздің Қазақстан Республикасында жаңа қоғам құру. Осы мәселе туралы әлі де бірқатар пікір - таластарды алға тартуға болар еді. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев: «Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасу мен дамуының стратегиясы» деп аталатын еңбегінде біздің стратегияны былай деп анықтайды: «меншіктің негізгі түрлерін (жекеменшік пен мемлекеттік меншік) үйлестіре және өзара іс -қимыл жасай отырып бәсекелестік бастамаға негізделген әлеуметтік - экономика құру...».
«Дағдарысқа қарсы басқару» термині салыстырмалы түрде жақында пайда болды. Оның пайда болу себебі Қазақстан экономикасын реформалау және Қазақстанның дағдарысты даму аясына өтуімен байланысты. Реформалау нәтижесі дағдарысқа әкелетінін көбісі күткен жоқ, бірақ бүгінгі күні экономиканы дағдарыстан тек жаңа типтегі басқару шығара алатынын көбісі түсінеді. Бұндай басқару «дағдарысқа қарсы» атауына ие болды. Бірақ аты атымен, ал мәні үлкен пікір талас туғызды. Дағдарыс қандай тереңдікте болмасын, әйтеуір өтеді. Бұны көптеген елдердің экономикалық даму тарихы көрсетті, және дағдарысқа қарсы басқару қажеттігін керек етпейді. Сонда бұндай типтегі басқару уақытша мінезді немесе тек прагмативті мәнде ме? Онда неге жоғары білім беру жүйесінде мамандар дайындап, ғылыми концепция қалаудың қажеттігі қанша?
Әрине, Қазақстандағы дағдарыстың өршігуі тиімді дағдарысқа қарсы басқаруды қажет етті. Бұл тәжірібие тапсырысы. Сонымен бірге басқару ғылымының даму тенденциясы да дағдарысқа қарсы басқару концепциясын дайындауды қажет етеді. Оның алғы шарттары болып, циклдық даму, басқарушылық, ресурстарды үнемдеу, мотивация, уақыт үнемділігі, әлеуметтік әріптестік және көптеген басқалар. Олардың жиынтығы нақты дағдарыс қауіпін куәландырады, тіпті сәтті басқаруда да.
Объективті тұрғыдан дағдарыс көптеген жағдайларды өзара байланысын сипаттайды, басқару қиындығы мен тәуекелділігін жоғарлатады. Бұл тұрғыда дағдарысты және оның алдын алуды шеттетіп, дағдарысты тұрақтандыру, бірінің біріне ұласуы, дағдарыстан шығуды осы шақтанда келер шақтанда алынып тасталмайды. Тек экономика ғана емес, сонымен қатар табиғатта циклды өмір сүреді, және тек экономика дамуы ғана дағдарыс жағдайын туындатпайды.
Қоғам дамуының әр түрлі этапында дағдарыс қатынасына деген түсінік те әр қилы болады. Мысалға, бір позиция бойынша дағдарыс тек табиғи құбылыс салдары, ал басқалары, - дағдарысты адамдар өздері туындатады, олардың қателіктері, дұрыс көңіл бөлмеуі, білместік, сенімсіздік.
К. Маркс болса қоғам дамуындағы дағдарыстың қайнар көзінің экономика екендігін дәлелдеді, ол жеке меншікке және соның салдарынан құрылымға және мүдделер қақтығысына әсер етуіне негізделген. Осыдан көптеген біздің елдің алысты көрмейтін саясаткерлері мен идеологтары мынадай пікір қалыптастырды, жеке меншікті жойған қоғамдық - экономикалық формацияда дағдарыс мүмкіндігі болмайды. Сол себепті бұрындары «өсім қиындықтары», «даму проблемалары», «тұрып қалу» терминдері жиі қолданылып келді, кейіннен олар «дағдарыс түсінігіне» ауысты, бірақ мәні бойынша сол процестерді қамтыды.
Бірақ та, дағдарыс басталуы қандай терминді қолданумен анықталмайды, ол өндірістің және жалпы экономиканың нақты даму тенденцияларымен, қажеттіліктермен анықталады. Ал дағдарыс негізі мен тереңдігі басқаруға тәуелді, яғни, мәселені шешудегі көрегендік және дағдарысты жұмсарту мүмкіндігі, оларды даму мақсатында қолдану.
Бүгінгі күндегі азғантай дағдарысқа қарсы басқару кітаптары мен оқу әдістемелерінде дағдарысқа қарсы басқару концепцияларына әр түрлі көзқарастар қалыптасқан. Немесе оны тек макроэкономикалық масштабтағы мәселе деп қарастырылады да, дағдарыстың жекелей ұйымда да пайда болып және ол әркашан жалпы экономикалық жағдайға тәуелді еместігін естен шығарып алғандай; немесе тек дағдарыстың экономикалық аспектілері ғана қарастырылып, оның әлеуметтік, саяси, психологиялық, ұйымдастырушылық, басқарушылық, табиғи және тағы басқа жақтары шетте қалып қойылған.
Бұл дипломдық жұмыста дағдарысқа қарсы басқару мәселелерін кешенді түрде мемлекетпен, экономикамен, өндіріспен, ұйымдастырылумен, адамдармен байланыстырып жазуға тырыстым. Сонымен қатар бұл еңбекте тек дағдарыстың мүмкін болатын масштабын ғана емес, сонымен қатар оның әр түрлі формалары, мазмұны, себептері және оның салдары қарастырылған.
Дипломдық жұмыс үш тараудан тұрады. Бірінші тарауда құбылыстың объективті мәні қарастырылған, онда «дағдарыс» түсінігі сипатталып, экономикалық дағдарыстар талданып және оған анықтамалар берілген, оның құрылымдарына ғылыми көзқарастар және пайда болу себептері берілген. Бұл жерде әртүрлі фаза да пайда болған дағдарыстарды басқару мүмкіндіктері және қажеттілігі дәлелденген.
Екінші тарау мемлекеттің экономиканы басқарудағы дағдарыстар туындауы және дағдарысты реттеудегі мемлекеттің рөліне арналған. Тәжірибе көрсетуі бойынша мемлекеттік басқару оның ішінде дағдарысқа қарсы басқару шараларына байланысты дағдарыстар әртүрлі өтеді. Өйткені дағдарыс сферасы тек объект ғана емес, сонымен қатар басқару субъектісі де болуы мүмкін. Тіпті соңғысы дағдарыс көзі болуы да мүмкін, оның жағдайы мен дамуы басқару объектісінің даму тенденциясы мен жағдайына сай келмей дағдарыс жағдайы туындауы мүмкін. Бұны мемлекеттік басқару жүйесінде қарастыру өте маңызды.
Үшінші тарауда дағдарысқа қарсы басқару концепциясының жеке ұйымға немесе фирма, кәсіпорын және сол сияқтыларға қатысты материалдарды қамтиды. Бұл жерде дағдарыс құбылысы тек макроэкономикалық көлемде ғана емес, сонымен қатар қандай кішігірім болмасын жекелей ұйымда да пайда болатын құбылыс ретінде ой қалыптасады. Жұмыс қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалармен аяқталады.
Бүгінгі таңдағы ауқымды өзгерістер кезеңі қоғам өмірінің барлық саласын жан-жақты қамтуда. Сол себепті қалыптасқан құрылымды мүлдем жаңартып, әлеуметтік-экономикалық және рухани дамуға жол ашатын демократиялық қоғам кұруға сай экономиканы нарықтық қатынастарға көшіру міндеті тұр. Осы негізінде әлеуметтік, рухани және тағы басқа күрделі мәселелерді шешу - бүгінгі күннің басты талабы. Сөйтіп бұл мәселелерді дәйекті түрде жүзеге асыру бүкіл қоғам мүшелерінің жаңаша көзқарасына, нақты іс - қимылына және олардың экономикалық біліміне тікелей байланысты. Экономикалық тәрбие - қоғамды дамытудың пәрменді күші. Сондықтан бүгінгі жаңа шаруашылықты жүргізу тәсілдеріне негізделген экономиканы басқаруға тартылатын мамандардың экономикалық білім дәрежесі де жоғары болуы қажет.
Менің ойымша, нарықтық экономиканы қалыптастыру біздің Қазақстан Республикасында жаңа қоғам құру. Осы мәселе туралы әлі де бірқатар пікір - таластарды алға тартуға болар еді. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев: «Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасу мен дамуының стратегиясы» деп аталатын еңбегінде біздің стратегияны былай деп анықтайды: «меншіктің негізгі түрлерін (жекеменшік пен мемлекеттік меншік) үйлестіре және өзара іс -қимыл жасай отырып бәсекелестік бастамаға негізделген әлеуметтік - экономика құру...».
«Дағдарысқа қарсы басқару» термині салыстырмалы түрде жақында пайда болды. Оның пайда болу себебі Қазақстан экономикасын реформалау және Қазақстанның дағдарысты даму аясына өтуімен байланысты. Реформалау нәтижесі дағдарысқа әкелетінін көбісі күткен жоқ, бірақ бүгінгі күні экономиканы дағдарыстан тек жаңа типтегі басқару шығара алатынын көбісі түсінеді. Бұндай басқару «дағдарысқа қарсы» атауына ие болды. Бірақ аты атымен, ал мәні үлкен пікір талас туғызды. Дағдарыс қандай тереңдікте болмасын, әйтеуір өтеді. Бұны көптеген елдердің экономикалық даму тарихы көрсетті, және дағдарысқа қарсы басқару қажеттігін керек етпейді. Сонда бұндай типтегі басқару уақытша мінезді немесе тек прагмативті мәнде ме? Онда неге жоғары білім беру жүйесінде мамандар дайындап, ғылыми концепция қалаудың қажеттігі қанша?
Әрине, Қазақстандағы дағдарыстың өршігуі тиімді дағдарысқа қарсы басқаруды қажет етті. Бұл тәжірібие тапсырысы. Сонымен бірге басқару ғылымының даму тенденциясы да дағдарысқа қарсы басқару концепциясын дайындауды қажет етеді. Оның алғы шарттары болып, циклдық даму, басқарушылық, ресурстарды үнемдеу, мотивация, уақыт үнемділігі, әлеуметтік әріптестік және көптеген басқалар. Олардың жиынтығы нақты дағдарыс қауіпін куәландырады, тіпті сәтті басқаруда да.
Объективті тұрғыдан дағдарыс көптеген жағдайларды өзара байланысын сипаттайды, басқару қиындығы мен тәуекелділігін жоғарлатады. Бұл тұрғыда дағдарысты және оның алдын алуды шеттетіп, дағдарысты тұрақтандыру, бірінің біріне ұласуы, дағдарыстан шығуды осы шақтанда келер шақтанда алынып тасталмайды. Тек экономика ғана емес, сонымен қатар табиғатта циклды өмір сүреді, және тек экономика дамуы ғана дағдарыс жағдайын туындатпайды.
Қоғам дамуының әр түрлі этапында дағдарыс қатынасына деген түсінік те әр қилы болады. Мысалға, бір позиция бойынша дағдарыс тек табиғи құбылыс салдары, ал басқалары, - дағдарысты адамдар өздері туындатады, олардың қателіктері, дұрыс көңіл бөлмеуі, білместік, сенімсіздік.
К. Маркс болса қоғам дамуындағы дағдарыстың қайнар көзінің экономика екендігін дәлелдеді, ол жеке меншікке және соның салдарынан құрылымға және мүдделер қақтығысына әсер етуіне негізделген. Осыдан көптеген біздің елдің алысты көрмейтін саясаткерлері мен идеологтары мынадай пікір қалыптастырды, жеке меншікті жойған қоғамдық - экономикалық формацияда дағдарыс мүмкіндігі болмайды. Сол себепті бұрындары «өсім қиындықтары», «даму проблемалары», «тұрып қалу» терминдері жиі қолданылып келді, кейіннен олар «дағдарыс түсінігіне» ауысты, бірақ мәні бойынша сол процестерді қамтыды.
Бірақ та, дағдарыс басталуы қандай терминді қолданумен анықталмайды, ол өндірістің және жалпы экономиканың нақты даму тенденцияларымен, қажеттіліктермен анықталады. Ал дағдарыс негізі мен тереңдігі басқаруға тәуелді, яғни, мәселені шешудегі көрегендік және дағдарысты жұмсарту мүмкіндігі, оларды даму мақсатында қолдану.
Бүгінгі күндегі азғантай дағдарысқа қарсы басқару кітаптары мен оқу әдістемелерінде дағдарысқа қарсы басқару концепцияларына әр түрлі көзқарастар қалыптасқан. Немесе оны тек макроэкономикалық масштабтағы мәселе деп қарастырылады да, дағдарыстың жекелей ұйымда да пайда болып және ол әркашан жалпы экономикалық жағдайға тәуелді еместігін естен шығарып алғандай; немесе тек дағдарыстың экономикалық аспектілері ғана қарастырылып, оның әлеуметтік, саяси, психологиялық, ұйымдастырушылық, басқарушылық, табиғи және тағы басқа жақтары шетте қалып қойылған.
Бұл дипломдық жұмыста дағдарысқа қарсы басқару мәселелерін кешенді түрде мемлекетпен, экономикамен, өндіріспен, ұйымдастырылумен, адамдармен байланыстырып жазуға тырыстым. Сонымен қатар бұл еңбекте тек дағдарыстың мүмкін болатын масштабын ғана емес, сонымен қатар оның әр түрлі формалары, мазмұны, себептері және оның салдары қарастырылған.
Дипломдық жұмыс үш тараудан тұрады. Бірінші тарауда құбылыстың объективті мәні қарастырылған, онда «дағдарыс» түсінігі сипатталып, экономикалық дағдарыстар талданып және оған анықтамалар берілген, оның құрылымдарына ғылыми көзқарастар және пайда болу себептері берілген. Бұл жерде әртүрлі фаза да пайда болған дағдарыстарды басқару мүмкіндіктері және қажеттілігі дәлелденген.
Екінші тарау мемлекеттің экономиканы басқарудағы дағдарыстар туындауы және дағдарысты реттеудегі мемлекеттің рөліне арналған. Тәжірибе көрсетуі бойынша мемлекеттік басқару оның ішінде дағдарысқа қарсы басқару шараларына байланысты дағдарыстар әртүрлі өтеді. Өйткені дағдарыс сферасы тек объект ғана емес, сонымен қатар басқару субъектісі де болуы мүмкін. Тіпті соңғысы дағдарыс көзі болуы да мүмкін, оның жағдайы мен дамуы басқару объектісінің даму тенденциясы мен жағдайына сай келмей дағдарыс жағдайы туындауы мүмкін. Бұны мемлекеттік басқару жүйесінде қарастыру өте маңызды.
Үшінші тарауда дағдарысқа қарсы басқару концепциясының жеке ұйымға немесе фирма, кәсіпорын және сол сияқтыларға қатысты материалдарды қамтиды. Бұл жерде дағдарыс құбылысы тек макроэкономикалық көлемде ғана емес, сонымен қатар қандай кішігірім болмасын жекелей ұйымда да пайда болатын құбылыс ретінде ой қалыптасады. Жұмыс қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалармен аяқталады.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық дамуының 2004-2015 жылдарға арналған стратегиясы туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 ж. 17 мамырдағы № 1096 Жарлығы. Астана, 2004 // www.goverment.kz
2. Короткова Э.М. Антикризисное управление. - М.: Инфра, 2006. - 20 с.
3. Грязнова А. Г. Антикризисный менеджмент. - М.: Экмос, 2005. - 69 с.
4. Нурмуханова Л.К. Нарықтық жағдайдағы дағдарыстың пайда болу себебтері // Мысль. - 2008. -№ 3, -12 б.
5. Нурмуханова Л.К. Дағдарысқа қарсы басқарудың концептуалдық шаралар // Саясат. - 2008. - № 3-4, - 15-16 б.
6. Мухамбетов Т.И., Нукушев А.Г. Тапшылық және дағдарысқа қарсы кәсіпорынды басқару. А.: Экономика, 2009. -125 б.
7. Новоселов Е.В., Харламов В.И. Введение в специальность. М.: Дело, 2008. -163 с.
8. Рахметова Н. Г. Дағдарысқа қарсы менеджмент. Астана: Фолиант, 2007. -53 б.
9. Питер Дойль. Менеджмент стратегия и тактика. Минск.: Минск, 2006 . -77 с.
10. Шумпетер Й. Теория Экономического развития. М.: Прогресс, 2002. -21 с.
11. Білалова С.Г. Дағдарысқа қарсы басқарудың стратегиясы мен тактикасы. Астана: Фолиант, 2009. -89 б.
12. Білалова С.Г., Алпысбаева Б.И. Дағдарысқа қарсы кәсіпорынды басқарудың стратегиясы. Астана: Фолиант, 2009. -196 б.
13. Мухамбетов М.Л. Ұлттық экономиканың және әлемдік шаруашылықтың экономикалық теориясы. Астана: Юрист, 2010. -65 б.
14. Абалкин П. Дағдарыстан мақсатқа қарай. Ақтөбе: Экономика, 2007. -123 б.
15. Маевский В.И. Макроэкономические аспекты становления социально-рыночного хозяйства. М.: НЭРАН, 2006. -43 с.
16. Жолдасова Г. Қазақстанның экономикасы. Ақтөбе: Экономика, 2007. -12 б.
17. Мухтарова К.С., Лян Л.Л. Принципы и функции местного самоуправления // Вестник КазНУ. Серия экономическая. – 2007. – №5. – С. 76-83.
18. Қошанов М.Т. Қаржы дағдарысының себебтері және проблемалары. А.: Юрист, 2008. -125 б.
19. Шеденов Ө.Қ., Сағындықов Е.Н., Жүнісов Б.А., Байжомартов Ү.С., Конягин Б.И. Жалпы эконономикалық теория. Ақтобе: Экономика, 2004. – 211 б.
20. Умарова Д.М. Дағдарыс жағдайында мемлекеттік реттеу // ҚазЭУ хабаршысы. -2009. -№2. -12 б.
21. Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2006 жылғы 30 маусымдағы №620 қаулысымен бекiтiлген Мемлекеттік активтердi басқарудың 2006-2008 жылдарға арналған бағдарламасы Астана, 2006 // www.goverment.kz
22. Қазақстан Республиасының 2015 жылға дейінгі территориялық дамытудың стратегиясы: Қазақстан Республикасы Президентінің қаулысымен бекітілген Астана, 2006 // www.goverment.kz
23. Сәйкенов Б. Дағдарыс тамыры тереңде емес / Егемен Қазақстан. -2007. № 25. -9 б.
24. Кенжегузин М. Б. Доданов В. А. Экономикалық реформалар: кезеңдері, проблемалары, қорытындылары // Отан тарихы. -2006. -№5. – 3 б.
25. Рамазанов А., Рузанов Р. Тапшылық ұлттық экономиканың емдеу инструменті ретінде // Транзитная экономика. -2008. №4-5. - 5-8 б.
26. Реформы и Экономика // Экономика и право Казахстана. - 2007. № 21. - 2-9 б.
27. Жиленко Г. Экономика РК в годы реформирования // Экономика и статистика. - 2007. - № 1. -26 с.
28. Есентугелов А. 10 жыл экономикалық реформамен бірге // Континент. -2004. -№1. -15 б.
29. Қазақстан Республикасы Үкіметінің дағдарысқа қарсы шаралар // Экономика и право Казахстана. -2010. -№18. -6 б
30. Казахстан и мировой экономический кризис / КазПравда. -2006, 30 января. -№34. -35 с
31. Абуталипов Ж. Қадам:дағдарысқа қарсы программала // Қазақстан. -2009. -№2. -23 б.
32. Коваленко О. Антикризисные меры от правительства. Слово за парламентом. / Казахстанская правда. -2010, 4 февраля. -№9. -13 с.
33. Нукушев А. Тапшылық ықтималдығы // Транзитная экономика. -2008. - №3. – 23 б.
34. Канаданов Е. Тапшылық: теория мен практикасы / Юридическая газета. - 2007. -№25. – 11 б.
35. Райханов Н. Реформа және дағдарыс // Ақикат. -2009. -№7. -10 б.
36. Бакин А. Дағдарысқа дайын тұрайық. / Егемен Қазақстан. - 2009. -№33. -6 б.
37. Сәйкенов Б. Дағдарыс тамыры тереңде емес / Егемен Қазақстан. -2009. -№38. -12 б.
38. Рамазанов А. Риск хозяйственного кризиса и механизмы реабилитации // Евразийское сообщество. -2009. -№ 2. -12 с.
39. Джаксыбеков А. Неждать, а действовать! / Время. -2010. -№50. -18 с.
40. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005-2015 жж. даму программасы // Қазақстан Республикасы Президенті мен ҚР Үкіметінің протоколдар жиыны. -2006. -№ 32. - 80-111 б.
41. Ерлік Е. Дағдарысқа қарсы басқару. Ақтөбе: Экономика. 2008. -58 б.
42. Лунев В.Л. Тактика и стратегия управления фирмой. М.: Фин-пресс. 2007. -58 с.
43. Ансофф И. Стратегиялық басқару. А.: Экономика. 2006. -13 б.
44. Мұхтарова К.С. Менеджмент концепциялары. Ақтөбе: Экономика. 2004. -33 б.
45. Саймон Г. Менеджмент в организациях: Пер. с англ. М.: Экономика. 2007. - 56-80 с.
46. Статистикалық күнделік. Арнайы оқу құралы. Астана: Фолиант. 2010. - 36-45 б.
47. «Тас-Құм» АҚ-ның ішкі журналдары. -2010. -№3,6,7.
1. Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық дамуының 2004-2015 жылдарға арналған стратегиясы туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 ж. 17 мамырдағы № 1096 Жарлығы. Астана, 2004 // www.goverment.kz
2. Короткова Э.М. Антикризисное управление. - М.: Инфра, 2006. - 20 с.
3. Грязнова А. Г. Антикризисный менеджмент. - М.: Экмос, 2005. - 69 с.
4. Нурмуханова Л.К. Нарықтық жағдайдағы дағдарыстың пайда болу себебтері // Мысль. - 2008. -№ 3, -12 б.
5. Нурмуханова Л.К. Дағдарысқа қарсы басқарудың концептуалдық шаралар // Саясат. - 2008. - № 3-4, - 15-16 б.
6. Мухамбетов Т.И., Нукушев А.Г. Тапшылық және дағдарысқа қарсы кәсіпорынды басқару. А.: Экономика, 2009. -125 б.
7. Новоселов Е.В., Харламов В.И. Введение в специальность. М.: Дело, 2008. -163 с.
8. Рахметова Н. Г. Дағдарысқа қарсы менеджмент. Астана: Фолиант, 2007. -53 б.
9. Питер Дойль. Менеджмент стратегия и тактика. Минск.: Минск, 2006 . -77 с.
10. Шумпетер Й. Теория Экономического развития. М.: Прогресс, 2002. -21 с.
11. Білалова С.Г. Дағдарысқа қарсы басқарудың стратегиясы мен тактикасы. Астана: Фолиант, 2009. -89 б.
12. Білалова С.Г., Алпысбаева Б.И. Дағдарысқа қарсы кәсіпорынды басқарудың стратегиясы. Астана: Фолиант, 2009. -196 б.
13. Мухамбетов М.Л. Ұлттық экономиканың және әлемдік шаруашылықтың экономикалық теориясы. Астана: Юрист, 2010. -65 б.
14. Абалкин П. Дағдарыстан мақсатқа қарай. Ақтөбе: Экономика, 2007. -123 б.
15. Маевский В.И. Макроэкономические аспекты становления социально-рыночного хозяйства. М.: НЭРАН, 2006. -43 с.
16. Жолдасова Г. Қазақстанның экономикасы. Ақтөбе: Экономика, 2007. -12 б.
17. Мухтарова К.С., Лян Л.Л. Принципы и функции местного самоуправления // Вестник КазНУ. Серия экономическая. – 2007. – №5. – С. 76-83.
18. Қошанов М.Т. Қаржы дағдарысының себебтері және проблемалары. А.: Юрист, 2008. -125 б.
19. Шеденов Ө.Қ., Сағындықов Е.Н., Жүнісов Б.А., Байжомартов Ү.С., Конягин Б.И. Жалпы эконономикалық теория. Ақтобе: Экономика, 2004. – 211 б.
20. Умарова Д.М. Дағдарыс жағдайында мемлекеттік реттеу // ҚазЭУ хабаршысы. -2009. -№2. -12 б.
21. Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2006 жылғы 30 маусымдағы №620 қаулысымен бекiтiлген Мемлекеттік активтердi басқарудың 2006-2008 жылдарға арналған бағдарламасы Астана, 2006 // www.goverment.kz
22. Қазақстан Республиасының 2015 жылға дейінгі территориялық дамытудың стратегиясы: Қазақстан Республикасы Президентінің қаулысымен бекітілген Астана, 2006 // www.goverment.kz
23. Сәйкенов Б. Дағдарыс тамыры тереңде емес / Егемен Қазақстан. -2007. № 25. -9 б.
24. Кенжегузин М. Б. Доданов В. А. Экономикалық реформалар: кезеңдері, проблемалары, қорытындылары // Отан тарихы. -2006. -№5. – 3 б.
25. Рамазанов А., Рузанов Р. Тапшылық ұлттық экономиканың емдеу инструменті ретінде // Транзитная экономика. -2008. №4-5. - 5-8 б.
26. Реформы и Экономика // Экономика и право Казахстана. - 2007. № 21. - 2-9 б.
27. Жиленко Г. Экономика РК в годы реформирования // Экономика и статистика. - 2007. - № 1. -26 с.
28. Есентугелов А. 10 жыл экономикалық реформамен бірге // Континент. -2004. -№1. -15 б.
29. Қазақстан Республикасы Үкіметінің дағдарысқа қарсы шаралар // Экономика и право Казахстана. -2010. -№18. -6 б
30. Казахстан и мировой экономический кризис / КазПравда. -2006, 30 января. -№34. -35 с
31. Абуталипов Ж. Қадам:дағдарысқа қарсы программала // Қазақстан. -2009. -№2. -23 б.
32. Коваленко О. Антикризисные меры от правительства. Слово за парламентом. / Казахстанская правда. -2010, 4 февраля. -№9. -13 с.
33. Нукушев А. Тапшылық ықтималдығы // Транзитная экономика. -2008. - №3. – 23 б.
34. Канаданов Е. Тапшылық: теория мен практикасы / Юридическая газета. - 2007. -№25. – 11 б.
35. Райханов Н. Реформа және дағдарыс // Ақикат. -2009. -№7. -10 б.
36. Бакин А. Дағдарысқа дайын тұрайық. / Егемен Қазақстан. - 2009. -№33. -6 б.
37. Сәйкенов Б. Дағдарыс тамыры тереңде емес / Егемен Қазақстан. -2009. -№38. -12 б.
38. Рамазанов А. Риск хозяйственного кризиса и механизмы реабилитации // Евразийское сообщество. -2009. -№ 2. -12 с.
39. Джаксыбеков А. Неждать, а действовать! / Время. -2010. -№50. -18 с.
40. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005-2015 жж. даму программасы // Қазақстан Республикасы Президенті мен ҚР Үкіметінің протоколдар жиыны. -2006. -№ 32. - 80-111 б.
41. Ерлік Е. Дағдарысқа қарсы басқару. Ақтөбе: Экономика. 2008. -58 б.
42. Лунев В.Л. Тактика и стратегия управления фирмой. М.: Фин-пресс. 2007. -58 с.
43. Ансофф И. Стратегиялық басқару. А.: Экономика. 2006. -13 б.
44. Мұхтарова К.С. Менеджмент концепциялары. Ақтөбе: Экономика. 2004. -33 б.
45. Саймон Г. Менеджмент в организациях: Пер. с англ. М.: Экономика. 2007. - 56-80 с.
46. Статистикалық күнделік. Арнайы оқу құралы. Астана: Фолиант. 2010. - 36-45 б.
47. «Тас-Құм» АҚ-ның ішкі журналдары. -2010. -№3,6,7.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес жоғары мектебі
Макро-микроэкономика кафедрасы
Дипломдық жұмыс
Кәсіпорынның дағдарыстан шығу жолдарын талдау
050506 – Экономика мамандығы бойынша
Орындаған 4 курс
студенті ____________________
Распеков Б.Д.
Ғылыми жетекші
т.ғ.к. доцент _____________________ Ақпамбетова
С.М.
Норма бақылаушы
оқытушы ____________________ Тұраров Д.Р.
Кафедра меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға жіберілді,
э.ғ.д. профессор ____________________ Мухамедиев Б.М.
Алматы, 2011
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ДАҒДАРЫСТЫҢ ПАЙДА БОЛУ
ТАБИҒАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс мәні
... ... ... ... ... 6
1.2 Бейдағдарыстық басқаруды ұйымдастыруды концептуалды тұрғыдан
қарастыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
1.3 Бейдағдарыстық менеджмент: басқару құралдары мен
әдістері ... ... ... ... ..21
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БЕЙДАҒДАРЫСТЫҚ БАСҚАРУ ШАРАЛАРЫ ... 26
2.1 Дағдарыс жағдайындағы мемлекеттік реттеудің аналитикалық
шаралар..26
2.2 Бейдағдарыстық басқарудағы мемлекеттің
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.3 Дағдарыс жағдайындағы мемлекеттік реттеудің
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ..32
3 КӘСІПОРЫН ДАМУЫНДАҒЫ
ДАҒДАРЫСТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
3.1 Кәсіпорындағы дағдарыстың пайда
болуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .. 39
3.2 "Тас-Құм" АҚ сипаттама және қаржылық-экономикалық жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
3.3 Бейдағдарыстық бақылау
тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .65
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңдағы ауқымды өзгерістер кезеңі қоғам өмірінің барлық саласын
жан-жақты қамтуда. Сол себепті қалыптасқан құрылымды мүлдем жаңартып,
әлеуметтік-экономикалық және рухани дамуға жол ашатын демократиялық қоғам
кұруға сай экономиканы нарықтық қатынастарға көшіру міндеті тұр. Осы
негізінде әлеуметтік, рухани және тағы басқа күрделі мәселелерді шешу -
бүгінгі күннің басты талабы. Сөйтіп бұл мәселелерді дәйекті түрде жүзеге
асыру бүкіл қоғам мүшелерінің жаңаша көзқарасына, нақты іс - қимылына және
олардың экономикалық біліміне тікелей байланысты. Экономикалық тәрбие -
қоғамды дамытудың пәрменді күші. Сондықтан бүгінгі жаңа шаруашылықты
жүргізу тәсілдеріне негізделген экономиканы басқаруға тартылатын
мамандардың экономикалық білім дәрежесі де жоғары болуы қажет.
Менің ойымша, нарықтық экономиканы қалыптастыру біздің Қазақстан
Республикасында жаңа қоғам құру. Осы мәселе туралы әлі де бірқатар пікір -
таластарды алға тартуға болар еді. Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаев: Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасу мен
дамуының стратегиясы деп аталатын еңбегінде біздің стратегияны былай деп
анықтайды: меншіктің негізгі түрлерін (жекеменшік пен мемлекеттік меншік)
үйлестіре және өзара іс -қимыл жасай отырып бәсекелестік бастамаға
негізделген әлеуметтік - экономика құру....
Дағдарысқа қарсы басқару термині салыстырмалы түрде жақында пайда
болды. Оның пайда болу себебі Қазақстан экономикасын реформалау және
Қазақстанның дағдарысты даму аясына өтуімен байланысты. Реформалау нәтижесі
дағдарысқа әкелетінін көбісі күткен жоқ, бірақ бүгінгі күні экономиканы
дағдарыстан тек жаңа типтегі басқару шығара алатынын көбісі түсінеді.
Бұндай басқару дағдарысқа қарсы атауына ие болды. Бірақ аты атымен, ал
мәні үлкен пікір талас туғызды. Дағдарыс қандай тереңдікте болмасын,
әйтеуір өтеді. Бұны көптеген елдердің экономикалық даму тарихы көрсетті,
және дағдарысқа қарсы басқару қажеттігін керек етпейді. Сонда бұндай
типтегі басқару уақытша мінезді немесе тек прагмативті мәнде ме? Онда
неге жоғары білім беру жүйесінде мамандар дайындап, ғылыми концепция
қалаудың қажеттігі қанша?
Әрине, Қазақстандағы дағдарыстың өршігуі тиімді дағдарысқа қарсы
басқаруды қажет етті. Бұл тәжірібие тапсырысы. Сонымен бірге басқару
ғылымының даму тенденциясы да дағдарысқа қарсы басқару концепциясын
дайындауды қажет етеді. Оның алғы шарттары болып, циклдық даму,
басқарушылық, ресурстарды үнемдеу, мотивация, уақыт үнемділігі, әлеуметтік
әріптестік және көптеген басқалар. Олардың жиынтығы нақты дағдарыс қауіпін
куәландырады, тіпті сәтті басқаруда да.
Объективті тұрғыдан дағдарыс көптеген жағдайларды өзара байланысын
сипаттайды, басқару қиындығы мен тәуекелділігін жоғарлатады. Бұл тұрғыда
дағдарысты және оның алдын алуды шеттетіп, дағдарысты тұрақтандыру, бірінің
біріне ұласуы, дағдарыстан шығуды осы шақтанда келер шақтанда алынып
тасталмайды. Тек экономика ғана емес, сонымен қатар табиғатта циклды өмір
сүреді, және тек экономика дамуы ғана дағдарыс жағдайын туындатпайды.
Қоғам дамуының әр түрлі этапында дағдарыс қатынасына деген түсінік те
әр қилы болады. Мысалға, бір позиция бойынша дағдарыс тек табиғи құбылыс
салдары, ал басқалары, - дағдарысты адамдар өздері туындатады, олардың
қателіктері, дұрыс көңіл бөлмеуі, білместік, сенімсіздік.
К. Маркс болса қоғам дамуындағы дағдарыстың қайнар көзінің экономика
екендігін дәлелдеді, ол жеке меншікке және соның салдарынан құрылымға және
мүдделер қақтығысына әсер етуіне негізделген. Осыдан көптеген біздің елдің
алысты көрмейтін саясаткерлері мен идеологтары мынадай пікір қалыптастырды,
жеке меншікті жойған қоғамдық - экономикалық формацияда дағдарыс мүмкіндігі
болмайды. Сол себепті бұрындары өсім қиындықтары, даму проблемалары,
тұрып қалу терминдері жиі қолданылып келді, кейіннен олар дағдарыс
түсінігіне ауысты, бірақ мәні бойынша сол процестерді қамтыды.
Бірақ та, дағдарыс басталуы қандай терминді қолданумен анықталмайды, ол
өндірістің және жалпы экономиканың нақты даму тенденцияларымен,
қажеттіліктермен анықталады. Ал дағдарыс негізі мен тереңдігі басқаруға
тәуелді, яғни, мәселені шешудегі көрегендік және дағдарысты жұмсарту
мүмкіндігі, оларды даму мақсатында қолдану.
Бүгінгі күндегі азғантай дағдарысқа қарсы басқару кітаптары мен оқу
әдістемелерінде дағдарысқа қарсы басқару концепцияларына әр түрлі
көзқарастар қалыптасқан. Немесе оны тек макроэкономикалық масштабтағы
мәселе деп қарастырылады да, дағдарыстың жекелей ұйымда да пайда болып
және ол әркашан жалпы экономикалық жағдайға тәуелді еместігін естен
шығарып алғандай; немесе тек дағдарыстың экономикалық
аспектілері ғана қарастырылып, оның әлеуметтік, саяси,
психологиялық, ұйымдастырушылық, басқарушылық, табиғи және тағы
басқа жақтары шетте қалып қойылған.
Бұл дипломдық жұмыста дағдарысқа қарсы басқару мәселелерін кешенді
түрде мемлекетпен, экономикамен, өндіріспен, ұйымдастырылумен, адамдармен
байланыстырып жазуға тырыстым. Сонымен қатар бұл еңбекте тек дағдарыстың
мүмкін болатын масштабын ғана емес, сонымен қатар оның әр түрлі формалары,
мазмұны, себептері және оның салдары қарастырылған.
Дипломдық жұмыс үш тараудан тұрады. Бірінші тарауда құбылыстың
объективті мәні қарастырылған, онда дағдарыс түсінігі сипатталып,
экономикалық дағдарыстар талданып және оған анықтамалар берілген, оның
құрылымдарына ғылыми көзқарастар және пайда болу себептері берілген. Бұл
жерде әртүрлі фаза да пайда болған дағдарыстарды басқару мүмкіндіктері және
қажеттілігі дәлелденген.
Екінші тарау мемлекеттің экономиканы басқарудағы дағдарыстар туындауы
және дағдарысты реттеудегі мемлекеттің рөліне арналған. Тәжірибе көрсетуі
бойынша мемлекеттік басқару оның ішінде дағдарысқа қарсы басқару шараларына
байланысты дағдарыстар әртүрлі өтеді. Өйткені дағдарыс сферасы тек объект
ғана емес, сонымен қатар басқару субъектісі де болуы мүмкін. Тіпті соңғысы
дағдарыс көзі болуы да мүмкін, оның жағдайы мен дамуы басқару объектісінің
даму тенденциясы мен жағдайына сай келмей дағдарыс жағдайы туындауы мүмкін.
Бұны мемлекеттік басқару жүйесінде қарастыру өте маңызды.
Үшінші тарауда дағдарысқа қарсы басқару концепциясының жеке ұйымға
немесе фирма, кәсіпорын және сол сияқтыларға қатысты материалдарды қамтиды.
Бұл жерде дағдарыс құбылысы тек макроэкономикалық көлемде ғана емес,
сонымен қатар қандай кішігірім болмасын жекелей ұйымда да пайда болатын
құбылыс ретінде ой қалыптасады. Жұмыс қолданылған әдебиеттер тізімі мен
қосымшалармен аяқталады.
1 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ДАҒДАРЫСТЫҢ ПАЙДА БОЛУ ТАБИҒАТЫ
1. Дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс мәні
Қазіргі күнгі әдебиеттерде, әлеуметтік - экономикалық жүйенің
дамуындағы ортақ дағдарыс түсінігі қалыптаспаған. Тұрмыстағы көзкарас
бойынша, дағдарыс тек капиталистік өндіріс тәсілінде ғана тән құбылыс және
социалистік өндірісте болмауы тиіс. Тіпті бұрындары социализмде дағдарыс
жоқ, тек "өсім қиындықтары" деген теория қалыптасқан болатын. Көп жылдары
біздің елімізде бұл түсінік, өндіріс дамуындағы экономикалық саясатты
қалыптастырудың нақты факторы емес, тек идеологиялық тұрғыда болды [1].
Кейбіреулердің айтуынша, бұл тек макроэкономикалық даму процесіне
қатысты, ал кәсіпорын немесе фирма масштабында, мысалға, басқарудағы
қателіктермен немесе басшылардың кәсіби деңгейінің төмендігінен туындайтын
үлкен немесе кішігірім өткір мәселелердің болуы. Бұндай мәселелер дағдарыс
дамуын көрсетпейді, олар объективті тенденциялардан туындамаған, бірақта
кейбір сыртқы әсерлерге байланысты.
Мұндай ұсынымдар бір жақты және ұйымды басқаруда жағымсыз әсер қалдыруы
мүмкін. Егер осы позициямен фирмаішілік басқаруды қарастыратын болсақ, даму
стратегиясын құрастырғанда дағдарысты көре білу және оның мүмкіндіктерін
ескеру мүмкін емес. Сонда, дағдарыстың болуы заңды құбылыс екенін ескерсек,
стратегияның қаншалыкты нақты болатынын көріңізші?
"Дағдарыс" түсінігі "тәуекел" түсінігімен тығыз байланысты, ол өз
кезегінде барлық басқару шешімдерін жасау методологиясына әсер етеді. Бұдан
дағдарыс күтімін алыптастасаңыз, тәуекелдік өткірлігі жоғалады да дағдарыс
жағдайы күрделене түседі. Дағдарыс мәселесіне басқа көзқараспен қарауға
болады [2, 20 б.].
Әлеуметтік - экономикалық жүйенің қандайда түрі болмасын, қоғамдық
формация болсын, фирма немесе кәсіпорын өзінің өмірінде екі тенденциясы
болады: жұмыс істеу және даму.
Жұмыс істеу - бұл тіршілік әрекетін ұстап тұру, өзіне тән бүтіндігін,
сапалы анықтамасын, мінезін білдіретін қызметін сақтау [3, 69 б.].
Даму - бұл ортаның өзгеруіне байланысты тіршілік әрекетін нығайтуда
жаңа сапаны игеру.
Жұмыс істеу және даму, өте тығыз байланысты, және әлеуметтік
-экономикалық жүйедегі негізгі тенденциялардың бірлігін білдіреді. Бұл
байланысты келесі көрсеткіштерден көруге болады.
Сурет 1 – Ұйымдағы дағдарыс қауіпінің пайда болуы
Ескерту - [3] әдебиеттен алынған
Жұмыс істеу және даму байланысы диалектикалық мінезде болады, ол
дағдарыстың басталуының заңдылығын және шешу мүмкіндіктерін көрсетеді.
Жұмыс істеу дамуды ұстап тұрады, және сол уақытта оның қоректі ортасы болып
табылады, даму жұмыс істеудің көптеген процестерін бұзады, бірақ оның нық
орындалуына жағдай жасайды.
Сөйтіп, дамудың циклдық тенденциялары пайда болады, ал ол кезеңді
дағдарыстың басталуын білдіреді. Дағдарыс тек қирату немесе күйрету болуы
міндетті емес, ол белгілі өткір дәрежеде болуы мүмкін, бірақ дағдарыс
басталуы тек субъективті ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік -экономикалық
жүйедегі табиғи әсердегі объективті жағы да бар.
Дағдарыс тек жұмыс пен даму қайшылықтарынан туындамайды, ол жұмыс
процесі кезінде де туындалуы мүмкін. Бұл, мысалға, техника деңгейімен
персонал квалификациясы арасындағы қайшылықтар, технологиямен оны пайдалану
жағдайы (ғимарат, климаттық орта, технологиялық мәдениет т.б.) арасында.
Дағдарыс - бұл ұйымның қоршаған ортадағы қауіпті қайшылықтарының
шиеленсуінің шегі [4].
Дағдарыс себептері әртүрлі болуы мүмкін. Олар объективтіге,
модернизацияның циклдық тұтыну және қайта қүрылымдарға байланысты, және
субъективті басқарудағы қателіктер, сонымен қатар табиғи, яғни климат
өзгеруі, жер сілкіну, тағы басқа.
Дағдарыс себептері сыртқы және ішкі болуы мүмкін. Біріншісі
макроэкономикалық дамудағы стратегиямен және тенденциялармен немесе тіпті
әлемдік экономиканың дамуымен, бәсекелестікпен, елдегі саяси жағдайларменде
байланысты, екіншісі - маркетинг стратегиясының тәуекелдігімен, ішкі
қақтығыстар өндірісті ұйымдастырудың жетіспеушілігі инновациялық және
инвестициялық саясатты басқарудың жетілдірілмеуі [5].
Егер дағдарысты осындай жағдайда түсінетін болсақ, онда дағдарыс қаупі
әрқашан болатындығы және оны алдын ала көре білу және болжау керектігі
айқын.
Дағдарыс түсінігінде, тек себептері ғана үлкен мәнде емес, сонымен
қатар оның әр-түрлі салдары: ұйымның жаңаруы немесе қирауы, жандануы немесе
жаңа дағдарыстың пайда болуы. Дағдарыстан шығу, әрқашан позитивті
жағдайларға байланысты емес. Жаңа дағдарыс кезеңіне өту, одан сайын терең
және ұзаққа созылуын жоққа шығармауымыз керек. Дағдарыс жағдайларын ұзақ
мерзімге тоқтатып қою мүмкіндігі бар. Ол белгілі бір саяси себептермен
түсіндіріледі. Негізгі дағдарыс салдары тығыз екі факторға байланысты:
Сурет 2 – Дағдарыстың себептері
Ескерту - [5] әдебиеттен алынған
оның себептері және дағдарыстың даму процестерінің басқару
мүмкіндігі.
Дағдарыстың әр түрлі салдары тек оның мінезімен ғана анықталмайды,
сонымен қатар дағдарысқа қарсы басқарумен де, ол дағдарысты жұмсартып
немесе оны өршігуі мүмкін. Бұл қатынастарды басқару мүмкіндігі мақсатқа,
кәсіпқойлыққа, басқару өнеріне, мотивация мінезіне, себеп-салдарын түсіну,
жауапкершілікке байланысты [6, 125 б.].
Сурет 3 - Дағдарыстың мүмкін болатын салдары
Ескерту - [7] әдебиеттен алынған
Тәжірібие көрсеткендей, дағдарыс, себеп - салдарымен де мінезімен де
бірдей емес. Дағдарыстарды тармақтап жіктеу қажеттілігі, құралдарды
дифференциалап және оларды басқару әдістеріне байланысты. Егер дағдарыс
типологиясы және дағдарыс мінезі белгілі болса, онда оның
өткірлігін төмендету уақытын қысқарту және ауыртпалықсыз
өтуімен камтамасыз ету мүмкіндігі туады (Қосымша А) [7, 163 б.].
Дағдарыстың ортақ және локальды түрлері бар. Ортақ барлық әлеуметтік-
экономикалық жүйені қамтиды, локальды - тек оның бір бөлігін қамтиды. Бұл
дағдарыстарды бөлудің масштабты көрінісі. Нақты дағдарыс жағдайларын талдау
кезінде әлеуметтік-экономикалық жүйенің шекарасын, оның құрылымын және
қызмет ету ортасын ескеру керек.
Дағдарыс мәселелеріне қарай макро және микро деп бөлуге болады.
Макродағдарыс едәуір үлкен көлемдегі және масштабты мәселелерге тән.
Микродағдарыс тек жекелей мәселені немесе топтық мәселені қамтиды
Экономикалық дағдарыс тобынан қаржы дағдарысын бөлек алып қарауға болады.
Ол фирмадағы қаржы жүйесі жағдайын немесе қаржылық мүмкіндігінің
қайшылықтарын сипаттайды. Бұл экономикалық процестердегі дағдарыстың
ақшалай көрінісі [8, 53 б.].
Әлеуметтік дағдарыс әр түрлі әлеуметтік топтардың қақтығысы немесе
қайшылықтардың өршуінен туындайды: жұмыскерлер мен жұмысберушілер,
кәсіподақтар мен кәсіпкерлер, әр түрлі мамандықтағы жұмысшылар, персонал
және менеджерлер және т.б. Көбінесе әлеуметтік дағдарыс, экономикалық
дағдарысты толықтырушы немесе жалғастырушы болып табылады, кей жағдайда
өздері де туындайды, мысалы басқару стилінде, еңбек талаптарымен келіспеген
жағдайда, экологиялық мәселелер қатынасында, патриоттық сезімде.
Дағдарыс құбылыстарының пайда болу мәні мен себептеріне, әр түрлі
теориялық мектеп өкілдерінің көзқарастарын талдай отырып, әр түрлі
түсініктерді шығаруға болады – таза субъективтіден, яғни сұраныс пен
ұсыныстың психологиялық концепциясының өзгеруімен, өндірушілер мен
тұтынушылардың пессимистік немесе оптимистік көңіл-күйде болуынан, қатаң,
барлық экономикалық дағдарыстардың ішінен ең бірішісі себеп - капиталистік
өндіріс жүйесіндегі таптық келіспес қайшылықтар мүддесіне дейін. Жеке
тәуелсіз зерттеушілердің теориялық жағынан айырмашылығы, өздерін ешқандай
экономикалық мектепке қатысы жоқтығын айта отырып, кең ауқымды ғылыми
позицияның барын айтуда.
Енді, экономикалык дағдарыстардың заңдылықтарын, мәнін және пайда болу
себептерін теориялық тұрғыдан қарастырсақ:
Бірінші себеп, яғни экономикалық дағдарыстардың пайда болуы, өндіріс
пен тұтыну арасындағы үзілу немесе ажырау болып табылады. Натуралды
шаруашылық шеңберінде өндіріс пен тұтыну арасында тікелей байланыс болды
да, экономикалық дағдарыстардың пайда болуына мүмкіндік болмады. Олардың
пайда болуы мен кең етек жаюына, тауар өндірісі мен айналысының дамуы себеп
болды. Еңбек бөлінісі, маманданудың және кооперацияның дамуы, өндіріс пен
тұтыну арасындағы үзілісті едәуір алшақтатты. Бірақ та жай тауар
өндірісінде дағдарыс ықтималдығының қажеттілігі болмады. Онда тауарлар
негізінен жергілікті нарықтарда сатылып, оларды өткізу қиындығы локальды
мінезде болып, қоғамдағы өткізу процестерінің бұзылуы байқалмады.
Капиталистікке дейінгі өндіріс әдісінде, материалдық игіліктер
жеткіліксіз өндірілді. Капитализм кезінде ғана бірінші рет артық өндіріс
туындады. Неліктен бұлай болды? Экономиканың дамуы, өндірістің қоғамдық
мінезде екендігін, ал иемдену формасы еңбек нәтижесі негізінде
жекеменшіктің сақталуына әкелді. Бұл қоғамдық мінездегі өндіріс пен
иемденудің меншік формасы арасындағы шиеленістің өршуіне әкелді. Мұндай
шиеленістердің әр елде әр түрлі тарихи кезеңдерде болуы, өзіндік
спецификаны көрсетеді, ол дағдарыстар мінезіне де едәуір әсер етеді.
Экономикалық дағдарыстың мәні, тауарды артық өндірудің төлем қабілетті
сұраныс жиынтығы қатынасындағы, ұдайы өндіріс жағдайындағы қоғамдық капитал
процесінің бұзылуынан, фирмалардың жаппай тоқырауынан, жұмыссыздықтың өсуі
және басқада әлеуметтік-экономикалық күйзелісте көрініс табады [9, 77 б.].
Экономикалық циклдарды оқу кезінде, артық өндіріс дамуындағы, өндірістің
құлдырауы және көтерілуін сипаттайтын заңдылықтар көрініс табады. Бұл
мәселені К.Маркс терең және тыңғылықты зерттеген. Ол дағдарыс себептерінің
стихия және анархиялық өндіріс кезінде болмай қоймайтындығын дәлелдеп
ашқан. Белгілі экономист В. Леонтьевтің айтуынша: Іскерлік цикл теориясы
Маркстік саясиэкономия алдында айқын қарыздар [10, 21 б.].
Цикл кезеңінің кезекті қысқарулары, қазіргі әлемдегі ҒТП
әсерінен, негізгі капиталдың жаңару мерзімінің жылдамдығымен байланысты.
Неоклассикалық және либеральды мектеп өкілдері, экономикалық
дағдарыстарды капитализм табиғатпен байланыстырмай басқа да себептерін
ұсынды. Олардың көбінің ойынша дағдарыс себептері артық өндірісті туғызатын
халықтың жеткіліксіз тұтынуы. Жеткіліксіз тұтыну теориясының жалғастырушы
өкілі, сол жақ кейнсиандық жетекшісі Джоан Робинсон болды [11, 89б.].
Дағдарыс дәрісі ретінде тұтынуды ынталандыру болып есептелді. Бірақ
тұтынудың жетіспеушілігінің (төлем қабілеттіліктің) туындауы, дағдарыс
себебінен гөрі оның салдары болды. Маркстік позицияға жақынырақ
экономистердің есептеуінше, дағдарыс себептері үйлеспеушіліктен, немесе
теңсіздіктен. Теңсіздік теориясы, саяси, демографиялық, табиғи сыртқы
жағдайдан туындаған басқа да кең тараған дағдарыс көзқарастарымен үйлеседі.
Нарықтық бостандықты жақтаушы және мемлекеттің араласуына қарсылас Фон
Хайектің ойынша артық өндіріс дағдарысының пайда болуы мемлекеттің артық
қаржыландыруынан (арзан несиелер, сүранысты ынталандыру) туындайды [12, 196
б.].
Дағдарыстың психологиялық теориясы да бар. Й. Шумпетердің ойынша,
инвестициялық қатынастарды қалыптастырушы әрбір фазаға тән өзіндік
психологиялық суреттемесі бар [13, 65 б.]. Дағдарыс жағдайындағы дүрбелең
мен ала-ауыздық капитал салымының тұрып қалуына әкеледі. Ауыспалы жағдай
инвестициялық циклдың бір қалыптылығын қамтамасыз етеді. Экономикалық
ғылым, қазіргі уақытта экономикалық цикл мен дағдарыстар себебін
түсіндіретін бір қатар теорияларды қалыптастырды. Мысалға, П.Самуэльсон
өзінің Экономикс кітабында циклдық пен дағдарыстар теориясының бірқатар
белгілерін көрсеткен, олар төмендегідей:
ақша теориясы, яғни банк несиесінің кең етек алу циклы (Хоутри және
басқалар);
жаңашылық теориясы, яғни өндірістегі негізгі жаңалық еңгізу циклы
(Шумпетер, Хансен);
психологиялық теория, яғни пессимистік және оптимистік көзқарастағы
толқынын қамту циклы (Пигу, Бэджгот және басқалар);
жеткіліксіз тұтыну теориясы, табыстың көп бөлігін, бай және сақ адамдарды
инвестрленгенмен салыстырғандағы цикл себептерін қарастырады. (Гопсон,
Фостер, Кэтчингс және басқалар);
мөлшерден тыс инвестициялау теориясы, жақтастардың айтуынша, рецессия
себебі болып жеткіліксізден гөрі, мөлшерден тыс инвестициялау болып
табылады. (Хайек, Мизис және басқалар) [14, 123 б.].
Циклдық пен оның себептері көзқарастарын бағалау кезінде, уақыт
жағдайында олардың түрлерінің өзгеруі, әлеуметтік-экономиканың да шын
мәнінде өзгеруін ескерген жөн. Осыған орай, Ресей экономистерінің
экономикалық циклдар көзқарасын өзгертуге бағытталган үш этапы назар
аударуға лайықты.
Дағдарыс және жұмыссыздық проблемаларын шешудің бірден-бір құралы
ретінде, Кейнс тиімді сұраныс жиынтығын ынталандыру мақсатында экономикаға
мемлекеттің араласу идеясын ұсынды [15, 43 б.]. Циклдық факторын
зерттеудегі еңбегінің бірі мультипликатор теориясының жасалуы және кейіннен
бұл теорияны циклдық себептерін талдау кезінде кеңінен қолданыс тапты [16,
12 б.].
Классикалық қоғамдық ұдайы өндіріс циклы төрт фазадан тұрады.
Сурет 4 – Экономикалық цикл
Ескерту - [16] әдебиеттен алынған
4-суретте экономикалық цикл көрсетілген. а, в және с нүктелері
орналасқан толқын тектес қисық өндіріс көлемінің өрлеу және құлдырау
кезіндегі динамикасын сипаттайды.
Бірінші фаза – дағдарыс (құлдырау). Бұл кезде өндіріс көлемі және
іскерлік белсенділік қысқарады, бағаның түсуі байқалады, тауардың қалуы,
жұмыссыздар саны және тоқырау саны күрт өседі. Бұл жағдайда экономиканың
дағдарыстардың жекелей салаларға жағымсыз әсер дәрежесінің айырмашылығын
айта кеткен жөн. Күнделікті қолданыстағы заттарды жеткізуші салаларда
өндіріс көлемі салыстырмалы масштабта аз қысқарады. Бұл уақытта
тұтынушыларда бұндай жағымсыз экономикалық жағдайда құрал жабдықпен
тұрмыстық техниканы сатып алуды мүлдем тоқтатып жақсы күндерді күтеді.
Сәйкесінше металлургия, ауыр машина жасау салаларында, тоңазытқыш,
автомобиль және тағы басқа өндірістің төмендеуі, жеңіл және тамақ
өндірісіне қарағанда көбірек болады. Экономиканың монополияланған және
монополияланбаған секторындағы іс әрекеттің де айырмашылықтары бар. Егер де
жоғары монополияланған салаларда дағдарыс кезеңінде өндіріс көлемінің күрт
қысқаруы кезінде баға төмендейді, ал капиталдың аз шоғырланған салаларында
өнім көлемі аздап төмендегенде баға да түседі. Қарапайым түсіндіргенде,
монополия өзінің экономикалық билігіне сүйеніп, дағдарысты аз шығынмен
өткізеді.
Екінші - депрессия (стагнация). Бұл фаза (ұзақтылығы - жарты жылдан үш
айға дейін) шаруашылық өмірдегі жаңа жағдайлар мен сұранымдарға бейімделу,
жаңа тепе-теңдік алу фазасы. Бұл фазадағы тән қасиеттер сенімсіздік, ретсіз
іс-әрекеттер. Кәсіпкерлердің конъюктураға деген сенімділігі еңбекпен
қалпына келеді, шаруашылық жағдайдағы баға тұрақтылығына қарамастан, олар
бизнеске едәуір көлемде қаржы салуды байыппен қарап, тәуекелділікке
бармайды. Бұл фаза көп жағдайда пайыз нормасының түсуімен сипатталады [17].
Үшінші - жандану. Бұл қалыпқа келу фазасы. Капитал салымдары басталып,
баға өсіп, өндіріс және пайыздық мөлшер өседі. Жандану ең алдымен өндіріс
құралдарын жеткізуші салаларды қамтиды. Басқалардың жетістіктерінен жаңа
өндірістер құралады. Былайша айтқанда, жандану дағдарыс алдындағы
макроэкономикалық көрсеткіштер деңгейіне жетумен аяқталады. Бұдан кейін
жаңа, жоғары көтерулер басталады [18, 125 б.].
Төртінші – көтерілу (бум). Бұл жаңа тауарлар және жаңа өндірістердің
пайда болуы, капитал салымдарының едәуір өсуі, акциялар курсы және басқада
бағалы қағаздар пайыздық мөлшерінің өсуі, баға және еңбек ақының өсуі
сияқты бірқатар жаңа енгізулердің арқасында экономикалық дамуды
жылдамдататын фаза және дәл осы уақытта банктің баланс қуаты дамып, тауар
қоры молаяды. Экономиканың ілгері дамуын жаңа деңгейге шығарған көтерілу
кезекті жаңа дағдарысқа база дайындайды.
Қазіргі жағдайда ғалымдар Н. Д. Кондратьевтің (1892-1938) ұзын толқын
теориясына үлкен көңіл бөледі [19, 211 б.]. Көптеген статистикалық
материалдарды қорытып, Кондратьев, кішігірім капиталистік ұдайы өндіріс
циклымен (ұзақтылығы 8-10 жыл) қатар, ұзақтылығы орташа (48-55 жыл) үлкен
ұдайы өндіріс циклы барын дәлелдеді. Бұл циклдардан Кондратьев екі фазаны
немесе екі толқынды бөліп көрсетті: жоғарлатқыш және төмендеткіш.
Әлемдік экономиканың даму тәжірибесі көрсеткендей Кондратьевтің ұзын
толқындары қоғамдық ұдайы өндірістің дамуын дәл болжаған. Сондықтан да
оның теориясы әлемнің көптеген елдерінде көрініс тапты, және шет елдік
әлеуметтік-экономикалық әдебиеттерде, үлкен циклдар құрметтеліп орын
берілді. Бұл теорияға 80-90 жылдары бірқатар халықаралық конференциялар
арналған, нәтижесінде мынадай қорытындыға келген, әлемде табиғи және
қоғамдық процестер дамуының бірегейі ретінде циклдылық заңы бар, сонымен
қатар әлеуметтік және экономикалық мінездегі заңдылықтарды, табиғи-
экологиялық циклдар олардың сәйкестілігі және өзара әрекеті, әсерін
есептемей түсіну мүмкін емес.
Кондратьев идеясын, ғылымның дамуымен сәйкес көптеген ғалымдармен
зерттелген. Бұл бағытта табысты еңбек еткен Австрия экономисі Й. Шумпетер
болды [20]. Ол өзінің Іскерлік циклдар (1939 ж.) еңбегінде капиталистік
экономиканың ұзақ мерзімді тербелісінің басты қозғаушы күші болып,
техникалық және технологиялық жаңа еңгізулердің толқын тәріздес динамикасы
екенін дәлелдеді. Қазіргі күнгі жағдайда ұзақ толқындар дәстүрлі циклына
да біршама әсері бар. Егер дағдарыс үлкен циклдың төмендеуші толқынында
кенет пайда болса, онда оның біршама терең және ұзақтау мінезде екенін
анықтауға болады, ал үлкен циклдың жоғарлаушы толқынында, дағдарысты жеңуде
жағымды (позитивті) әсерде болуы мүмкін.
Сурет 5 – Экономикалық цикл сатылары
Ескерту - [18] әдебиеттен алынған
Жаңа кезекті дағдарыстың алғашқы серпілісі (себебі) жиынтық
сұраныстың қысқаруы болып табылады. Қайтадан өндіріс төмендейді, табыстың
азаюы, шығындар мен сұраныс қысқарады. Алғашқы жиынтық
сұраныстың қысқаруын тудыратын факторлар әрқилы болуы мүмкін: тозған
құралдарды ауыстыру, жекелей өнімдерге сұраныс түседі, салық және несие
пайыздары өседі, ақша айналым заңдарының бұзылуы, әртүрлі саяси
жағдайлардың туындауы, көрінбеген жағдайлар және тағы басқалар. Бұның бәрі
қалыптасқан нарық теңдігін бұзып, кезекті экономикалық дағдарысқа серпін
беруі мүмкін. Ұдайы өндіріс циклдылығы мен дәстүрлі фазалардың жиі бұзылу
себептерінің көптігін ескере отырып, әртүрлі бағыттағы ғалымдар
циклдылықтың төмендегідей әртүрлігін ұсынады:
Кесте 1 – Циклдылық түрлері мен ерекшеліктері
Циклдар типі Циклдар Негізгі ерекшеліктері
мерзімі
1 2 3
1.Китчин Қор мөлшері→ инфляцияның, жұмысбастылықтың,
циклы 2-4 ж. ЖҰӨ-нің ауытқуы, тауарлық цикл
2.Жугляр циклы 7-12 ж. Инвестициялық цикл→ инфляцияның,
жұмысбастылықтың, ЖҰӨ-нің ауытқуы
3. Кузнец циклы 16-25 ж. Табыс→ иммиграция→ үй құрылысы→жиынтық
сұраныс→ табыс
4.Кондратьев 40-60 ж. Техникалық прогресс, құрылымдық өзгерістер
циклы
5.Форрестор 200 ж. Энергия және материалдар
циклы
6.Тоффлер циклы 1000-2000жӨркениеттің дамуы
.
Ескерту - [19] әдебиеттен алынған
Кейнстен кейін батыстың экономикалық ойлары, қоғамдық ұдайы өндірістің
циклдылығын мойындап қана қоймай, циклдылық себептерін және кұрылымын
зерттеу формалары терендетті, сонымен қатар қоғамның әлеуметтік-
экономикалық дамуына циклдылықтың жағымсыз әсері салдарынан
нейтрализациялау әдістері мен жолдарын іздестірді. Әртүрлі жақтастардың
циклдылыққа деген көзқарас позициялары жақындасты.
Бірақта, басқа да көзқарас бар: циклдар және дағдарыстар - әр елдің
ішкі дамуының ерекшелігінің нәтижесі [21].
Дағдарыстар жүйелі түрде (циклды), немесе кезеңді, яғни белгілі бір
заңдылықтарымен қайталанатын және жүйесіз. Ұдайы өндірістің жүйелі
дағдарысы және циклдың басталуын көрсетеді, сол кезде экономика бірінен
кейін бірі болып төрт фаза өсіп және келесі дағдарысқа база дайындалады.
Олар, экономиканың барлық саласын қамтуымен сипатталып, үлкен терең және
ұзақтылығын көрсетеді. Экономикалық дағдарыстың жүйесіз түріне, аралық,
жартылай, салалық және құрылымдық. Аралық дағдарыс жаңа циклдық басталуына
жол бермей көтерілу немесе жандану фазасын уақытша тоқтатады. Ол
кезектілікпен салыстырғанда терең емес және өте ұзақ емес, және локалды
мінезде. Бұл дағдарыстар 1924 және 1927 жылдары капиталистік елдерде белең
алған болатын. Ал 1953 -1954 ж.ж. және 1960-1961 ж.ж. бұндай дағдарыстар
АҚШ пен Канаданы қамтыды.
Жартылай дағдарыстың аралылықтан айырмашылығы, ол барлық экономиканы
қамтымай, тек қоғамдық ұдайы өндірістің бірін ғана қамтиды. Бұған мысал
ретінде 1932 жылы Германиядағы банк дағдарысын келтіруге болады.
Салалық дағдарыс халық шаруашылығының бір саласын ғана қамтиды. Бұған
әртүрлі себептер түрткі болуы мүмкін. Олардың ішінде: сала дамуының
үйлеспеуі, кұрылымдық қайта құрылулар артық өндіріс. Бұндай дағдарыстар
ұлттық және халықаралық болады. Соңғысына 1958-1962 ж.ж. әлемдік кеме
қатынасы дағдарысы және 1977 тоқыма өнеркәсібіндегі дағдарыс [22].
Құрылымдық дағдарыс қоғамдық өндірістің пропорционалды заңының бұзылуы
болып табылады. Бұл сала аралық диспропорцияда көрініс табады, біржағынан
және айрықша түрдегі натуралды түрде дамуды реттеуге бағытталған өнімді
шығару. 1977 жылдары батыс экономикасын энергетикалық, шикізат және азық-
түлік дағдарыстары жансыздандырды.
Кезекті кезеңді дағдарыс басталар алдында, өндіріс жоғары деңгейге
жетіп оның соңы артық өндіріске әкелетіні белгілі. Бұл кезде өнімді өткізу
мүмкін сияқты болып, банктер өнеркәсіпті және сауданы несиелендіріп,
өндірісті кеңейтіп және ұсынысты көбейтуде. Өзіңіз елестетіп көріңізші,
автострада да көпір жарылып алдыңғы машиналар тоқтап қалады, бірақ арттағы
көліктер алға жылжи береді, жылжи береді, қозғалыс қауіпсіздік қызметі
жолды бөгемегенше тығын ұзарған сайын, оны тарату қиынға соғады.
1.2. Бейдағдарыстық басқаруды ұйымдастыруды, концептуалды тұрғыдан
қарастыру
Өндірістік - экономикалық іс-әрекетті басқару теориясында дағдарысқа
қарсы басқару проблематикасы басты бағыттардың біріне айналуда. Барлық
деңгейдегі щаруашылықтағы ұдайы өндіріс процестерінің қиындауының
объективті тенденциялары – жекелей кәсіпорыннан бастап глобалды экономикаға
дейін тәжірибелі түрде дағдарысқа қарсы басқаруды
ұйымдастыруға бағытталған ғылыми-әдістемелік жобалардың қажеттілігін
жоғарлатады. Сонымен қатар бүгінгі күнгі экономикалық әдебиеттердің
дағдарысқа қарсы басқару проблематикасын талдай отырып, дағдарысты
басқарудың теоретика-методологиялық базистері әліде қалыптасу стадиясында
екенін көрсетеді. Сондықтан да, қазіргі күнгі концептуалды тұрғыдан
қарастыру, қалыптасқан дағдарысты басқару теориясына бәскелес ретінде
айтуға болады.
Проактивті және реактивті дағдарысқа қарсы басқару проблематикасын
салыстырып қарау, соңғы уақытқа дейін дағдарысқа қарсы менеджменттің басты
сұрақтарына кірмеді [23]. Әзірге проактивті дағдарысқа қарсы басқару
термині кең қолданыс тапқан жоқ, және жекелей ғалымдар әртүрлі түсіндіріп
жүр.
Бірақ, қарама-қайшы қарастыру көздерін, біржағынан дағдарысты
болдырмаудың, екінші жағынан, қандай да бір дағдарыс құбылыстарының нақты
да стратегиясына қарағанда, тактикасын, менеджмент теориясындағы классиктер
еңбегінен көруге болады. Бірақта, ұзақ уақыт бойы менеджмент теориясында
дағдарысқа қарсы басқару, басым бағыттар қатарына кірген жоқ, сондықтан да
реактивті және проактивті әдістерді салыстыру жалпы сипатта болып, екі
мүлдем басқа методологиялық тұрғыдан келгендегі, жағымды және жағымсыз
жақтарын кешенді зерттеу өз формасын тапқан жоқ.
Менеджмент теориясы әдебиеттерінде дағдарыстармен күресте проактивті
әдісті енгізуді қолдайтын пікірлерді кездестіруге болады, бірақ олар ортақ
мақсатты ұстанып, дағдарысқа қарсы басқарудың проактивті әдісінің басым
бағыттарын жүйелі қолдануды ұсынбайды. Мысалы, жиі кездесетін мынадай
пікірлер: Дағдарысқа қарсы іс-әрекеттер мақсатының алғы шарты болып, жай
ғана қиыншылықтарды масштабты дағдарыстарға айналдырмау [24]. Мұндай нақты
мысалдар сияқты сөздер көптеп кездесіп, бірақ жүйелі әдістемелі түрде
дәлелденбеген.
Менің ойымша, проактивті дағдарысқа қарсы басқаруда объективті,
теңестірілген тұрғыдан қарастыру кезінде оның дағдарыспен күрес кезіндегі
басым бағыттарын ғана емес, сонымен қатар кемшіліктерін ескере кеткен жөн.
Дағдарыс құбылыстарын басқаруда проактивті әдісті таза түрде қолдану,
біржақты шектелген. Әрине, алдын ала сәйкестендірілмеген, аз белгілі
құбылыстар қандай да бір дағдарысқа қарсы әдістерге қиындық туғызады.
Мысалға, 70 жылдары дамыған елдерде пайда болған стагфляция феномені
мүлде күтпеген жағдай болып, және сол кездегі макроэкономикалық әдістерге
жат құбылыс болды. Бұндай дағдарыс құбылыстарымен күресте қажетінше
реактивті әдістерді қолдануға болады, бұл мысалда көрсетілгендей біраз
уақыт кезеңінен кейін нәтижесін береді.
Дағдарысқа қарсы басқарудың проактивті әдісінің шектелуінің бірі,
нарықтық шаруашылық жүйесіндегі әлеуметтік экономикалық процестердің
жоғарғы динамикасы болып табылады, ол екі немесе одан да көп жағымсыз
процестерге әкеледі, және үлкен дағдарыс потенциалына ие кумулятивті
эффекті қалыптастырады. Бұған нақты мысал ретінде ТМД елдеріндегі қоғамдық
дағдарысты келтіруге болады, ол бір уақытта бір-бірін күшейткен бірнеше
дағдарыс құбылыстары, жиынтығында терең және ұзақ дағдарысты туғызды. Бұл
мысалда дағдарыс жағдайының өршіп дамуына байланысты проактивті дағдарысқа
қарсы басқаруды қолдану мүлде мүмкін болмады.
Дағдарыс құбылыстарымен күресте реактивті және проактивті әдістерінің
басым бағыттары мен кемшіліктерін жүйелі түрде қарастыру экономикалық
басқару жүйесіндегі барлық негізгі бөліктерде салыстыруға мүмкіндік береді.
Біздің саналы түрдегі реактивті және проактивті әдістердің қарсы қойылып
салыстырылуы, дағдарысқа қарсы басқаруда әржақтың артықшылығы мен
кемшілігін айқынырақ ажырату болып табылады. Тәжірибе кезінде, реактивті
және проактивті де әдістері дағдарыс құбылыстарымен күресте, тұйықталып
қолданылмайды [25]. Сонымен бірге, реактивті дағдарысқа қарсы басқаруды,
дағдарыс жағдайында қарама-қайшы іс-әрекет ұйым ретінде, бұнда болып жатқан
дағдарыс құбылыстарына әсер ететін стратегияға ие. Бұл ойды тарқата
айтқанда, реактивті әдісі, макроэкономикалық деңгейде де, және иерархияның
жоғары деңгейінде де кең тараған. Макроэкономикалық процестерді мемлекеттік
реттеудің бүкіл тарихы реактивті тұрғыдан келудің жоғары тұрғанын көрсетті.
Қазіргі күнгі баяу құбылыс болып, әлемдік энергетикалық дағдарысты
айтуға болады. Халықаралық деңгейдегі бірыңғай тиімді және экологиялық таза
энергетика технологиясын құру орнына, кейбір дамыған елдер энерго үнемдеу
бағдарламасын жасауымен шектеледі, тек қарапайым шешімдер қабылдап, мысалы
салық төлемін тез көтеру, энерго тасымалдаушылардың барлық түріне акциздік
төлемдерді қосқанда. Ең біріншіден мұнай сілкінісінен кейінгі 30 жылда
дамыған елдер энерго тұтыну құрылымы аздап өзгерді. Бірақ батыс европа
елдеріндегі отын түрлерінің бірқатарына бекітілген жоғары 60-70 % бөлшек
саудада алынатын жоғары салық мөлшері де тиімділік бермейді.
Микроэкономиалық деңгейдегі компаниялар мен коорпациялар арасындағы
қатынастағы дағдарысқа қарсы басқару әдістерінде айырмашылық көп емес.
Шағын және орта биснез өкілдері дағдарысқа қарсы мененджменттің реактивті
әдісін ұсынады. Жоғары бәсекелестік саладағы кіші кәсіпорындар дағдарысқа
қарсы шараларды жүргізуде максималды экономдауға тырысады, сондықтан да
кішігірім компаниялардың тоқырауға ұшырауы, дағдарыс құбылыстарынан
сақтанудың қарапайым шараларын жоққа шығаруы, заңды құбылыс. Ірі
масштабтағы бизнес шеңберіндегілер дағдарысқа қарсы менеджментті
ұйымдастыруға аса жауапкершілікпен қарайды. Сонымен қатар ірі
компаниялардың басым бөлігі (кіші бизнестегілер секілді) дағдарысқа қарсы
басқарудың реактивті әдісін қолданады [26]. Бұл бизестің ортақ
идеологиясына сәйкес, қысқа және орта мерзімді мақсаттарға бағытталған, ең
алдымен ағымдық пайданы жоғары деңгейде ұстап тұру. Бұл позициядан
қарағанда, дағдарысқа қарсы шаралар шығындары, өнділірген өнімнің өзіндік
құнын көтеру элементі ретінде қарастырады, немесе табыстылықты төмендету,
немесе сату көлемін қысқарту. Бұл контексте ірі коорпарациялардың негізгі
бөлігі, құрылымдық бөлімшелерді аз құрып, олар тікелей дағдарысқа қарсы
шараларды жүргізумен айналысады. Ірі компанияларда мененджмент функциясы
ішінен, дағдарысқа қарсы басқару басым бағыттар қатарына жатпайды. Бұндай
қатынас қалдық соммамен дағдарысқа қарсы құрылымдық бөлімшелерін
қаржыландыруда дағдарысқа қарсы менеджменттің жеңілдетілген әдістерінің
формалары мен процедураларын қолданғанда, дағдарысқа қарсы бөлімшелерге
персонал таңдауда талаптардың төмен болуы көрініс табады.
Ірі компаниялардағы басқару функцияларының жоғары бөлшектенуі
менеджмент функциясының әрқайсысын сапалы ұйымдастыруға объективті жағдай
туғызады, және дағдарысқа қарсы басқару да тізімде бар [27]. Сондықтан да
ірі компанияларда, әсіресе нарықта өзіндік орны барлар, дағдарысқа қарсы
менеджменттің жеңілдетілген әдісінен бас тартады. Бұндай корпорацияларда
дағдарысқа қарсы басқарудың таза реактивті әдісінен бас тартып, одан гөрі
дағдарыс жағдайларын ескертуге көп көңіл бөледі.
Дағдарысқа қарсы басқарудың проактивті концепциясын жасағанда тікелей
дағдарыс құбылыстарын аз болжануын ескеріліп, онымен күресте реактивті
әдісті қолданған жөн. Жекелеген жағдайда стратегиялық сұрақтарды шешу
кезінде мақсатты түрде дағдарыс жағдайының толысу тактикасын таңдау қажет.
Мысалға, макродеңгейде басқаруда үкімет белгілі бір үзілісте, халыққа
білгісіз шараларды жүргізер алдында ұстап тұра алады (салықтың көтерілуі,
тұтыну тауарларының импортына шектеу қойылғанда және т.б.).
Менің ойымша, дағдарысқа қарсы проактивті басқаруды кешенді түрде,
әртүрлі кең әдіс жиынтығын колданатын, бастысы, басқару моделі мәнінің
қалуы, ал оның ішінде: дағдарыс құбылыстарының қарама-қайшы күшті іс-
әрекетінің максималды мүмкін болатын ескертулер мен алдын-алуларды
пайдалану және болып жаткан дағдарыс құбылыстарымен белсене күресу.
Көп жағдайда, әсіресе микроэкономикалық деңгейде, дағдарыс жағдайларын
алдын-алудың қосымша шығындырын рационалды деп мойындауға болады. Әрине,
дағдарыс құбылыстарын жоюда проактивті жүйені енгізуде шығындарды
толық салыстыру қажет, мүмкін болатын табиғи апаттардан, әртүрлі
технологиялық ақаулардан және авариялардан, бәсекелестік басымдылықтан
айырылу және басқа да көптеген дағдарыстар. Жекелей компаниялар мен ұлттық
экономиканың өндірістік-экономикалық қызметінің орнықтылығын жоғарлатуды
дағдарысқа қарсы басқарудың құрамдас бөлігі ретінде қарастыруға болады.
Осыған ұқсас мысалды ұлттық экономикалық катынастардан келтіруге
болады, өндірісті диверсификациялауды жүргізудің өзі прогрессивті процесс
болып табылады, қосымша еңбек ресурстарын жұмылдыруға, өндіріс қуатын
арттыру, шикізат ресурстары және тағы басқа мүмкіндіктерді береді. Ұлттық
экономиканың дағдарысқа карсы потенциалын дағдарыс құбылыстарына
тәуелділігін азайту арқылы көтеруге болады, яғни әлемдік нарықтар
конъюктурасындағы шикізат пен алғашқы энерготасымалдауыштарға өзгерістердің
жағымсыздығымен байланысты.
Менің ұсынған конңептуалды 6-шы суретте проактивті дағдарысқа қарсы
басқаруды ұйымдастырудағы әлеуметтік-экономикалық дамудың орнықты
концепциясы мен дағдарысқа қарсы басқарудың проактивті әдісін, сыртқы
экономикалық ортаның жағымсыз әсері қайшылықтарынан қорғаудың кешенді
идеологиялық бүтіндігінің органикалық бөлігі ретінде өзара байланысы
суреттелген [28].
Дағдарысқа қарсы басқарудың бүтіндігі барлық басқару бөлімшелерінің
өзара іс-әрекетінің дәлдігімен, (немесе макродеңгейде мемлекеттік реттеу
органдары) дағдарысқа қарсы басқару бағдарламасын жасаудан және іске
асыруда көрініс табады. Соңғы пункт болып дағдарысқа қарсы басқарудың
ғылыми-әдістемелік базасын жасау болып табылады. Біздің қөзқарас бойынша,
дағдарысқа қарсы басқару проактивті әдісінің стратегиялық мақсаты, орнықты
даму теориясы болып табылады, оның мәні дағдарыс құбылыстарын көре білу мен
мүмкіндіктерінде көрініс табады, дағдарыс жағдайларына белсенді қайшы тұру,
бірінші кезекте, профилактикалық және ескертпелі формаларын және әдістерін
қолдану, ал мүмкіндігінше -кейбір дағдарыстардың пайда болу себептерін түп
орнымен жою.
Дағдарысқа қарсы проактивті әдісті қолдану жағдайды толықтай шешпейді,
бірақ жоғары табысты өндірістік - коммерциялық қызметте ішкі себептерден
туындайтын мүмкіндіктерді пайдалануға қатаң шектеулер орнатады, егер жоғары
табыс табу коммерциялық және өзге тәуелділіктермен тура байланыста болса.
Әрине, басқа да әдістер болуы мүмкін (венчурлық операцияларды жүргізу),
бірақ бұл мұқият дәлелденген бірыңғай шаралар болуы керек, әрине олар,ұзақ
мерзімді орнықты даму стратегиясының жалпы мәнін жоғалтпауы керек.
Сурет 6 – Проактивті дағдарысқа қарсы басқаруды ұйымдастырудың
концептуалды сызбасы
Ескерту - [28] әдебиеттен алынған
1.3 Бейдағдарыстық менеджмент: бейдағдарыстық басқару құралдары мен
әдістері
Бейдағдарыстық менеджмент батысеуропалық экономистермен "негізгі мәселе
дағдарыстан шығу болатын, кәсіпорынның қызмет етуіне қауіп төндіретін
жағдайды жою үшін қажет қызмет" ретінде анықталады. Бұл қызмет
"кәсіпорынның қызмет етуіне қауіп төндіретін жағдайдан шығу үшін қажетті
әдістер мен тәсілдердің кәсіпорында қолданылуының интенсивтілігін
арттырумен" сипатталады. Сонымен бірге, Хаберландтың ойынша, қатаң және
жылдам шешім іс-шараларды жүргізумен бір уақытта байланысты қысқа мерзімді
мәселерге бүкіл назар аударылады. Кейбір дағдарыстардың босатушы және ең
сипатын бөліп көрсеткісі келген авторлар, дағдарысқа қарсы менеджментте
керісінше, "жақындап келе жатқан үзілмелі пункт (дағдарыс) жайлы мәлімдеуге
және дамудың жаңа бағытын әзірлеуге жол беретін" құралдарды кұру ретінде
анықтайды [29].
Мақсатты қоюмен қатар, дағдарысқа қарсы менеджмент ұғымы өзіне уақытша
сипаттамаларды да қосады. Біріншіден, бұл анықтаманы дағдарыс кезінде
дағдарыстық үрдістің әлсіреуіне, өтілуіне әкелетін іс-шараларды әзірлеу мен
жүргізу жөніндегі барлық мәселелер бар, оны тар мағынада дағдарысқа қарсы
менеджмент сияқты сипаттау қажет, және екіншіден, бұдан тағы дағдарыстың
алдын-алуды және терапиясын қосу қажет, сонда бұл кең мағынадағы дағдарысқа
қарсы менеджмент ұғымы болады. Ұқсас анықтаманы Янике де берді, мұнда ол
"жылдам дағдарысқа қарсы менеджмент ретіндегі қатаң
дағдарыс шеңберіндегі әрекеттер мен басшылық міндеттері" және
"превентивті (ескертуші) дағдарысқа қарсы менеджмент" немесе "антиципативті
(озық) дағдарысқа қарсы менеджмент" сияқты дағдарыстардың алдын-алу
мақсатын анықтайды [30].
Бұл жұмыста "бейдағдарыстық менеджмент" ұғымы ең кең мағынада
қарастырылады және уақытша шектеулер жөніңдегі, мақсат қою жөніндегі және
міндеттер саласындағы сипаттаманы да есепке алады, сондықтан, "дағдарысқа
қарсы менеджмент" кәсіпорында базисті айнымалы шамаларды сақтау жөніндегі
іс-шараларды жоспарлау мен жүргізу ретінде анықтауға болады.
Өтімділік, табыс немесе айналым сияқты базисті айнымалы шамалардан
сақталуын қамтамасыз етуге тікелей әсер ету үшін "жылдам дағдарысқа қарсы
менеджменттің" жекелеген құраушы бөліктері өтімділіктің немесе
табыстылықтың белгілі бір деңгейіне жету сияқты нақты мақсат қоюмен
сипатталады [31]. Бұл мақсатқа бағытталу, сонымен қатар уақыттың жетпеуі
өлшенген дағдарысқа қарсы концепцияны әзірлеуде, бұрынғы мақсаттар мен
нормалардың қайта қарастырылуын күрделендіреді "жылдам дағдарысқа
менеджмент" мақсатты бұрынғы, дағдарысқа дейінгі жағдайды қалпына келтіру
болатын; бірнеше критерийге негізделген іс шараларды жоспарлау мен енгізу
ретінде сипаттауға болады.
Бұған қарсы, "антиципативті дағдарысқа қарсы менеджмент" нақты іс-
шараларды әзірлеу міндеттеріне қарағанда төменірек сатыда ғана
қалыптастырыла алатын жалпы мақсаттармен араласып келеді. Антиципативті
қатынастар кәсіпорынның барлық салаларын қамти алатын менеджменттің ұзақ
мерзімді міндеттері ретінде түсіндіріледі.
"Дағдарысты жеңу конценпциясы" - нәтижесі болып дағдарысты жеңу
жөніндегі жоспарланған және кейіннен жүзеге асыруға болатын және реактивті
және антиципативті категорияларға бөлуге болатын іс-шаралар әзірлеу мен
басқарудың барлық үрдістерді жүйелі көрініс түрінде түсіндіреді [32].
Ең басында, дағдарысты жеңу концепциясын әзірлегенге дейін, жауапты
түлғалар (меншік иелері, жоғары басшылық, мемлекеттік органдар) дағдарысқа
деген өз қатынасын әзірлеуі керек. Бұл өте қажет, себебі бұл дағдарысқа
қарсы іс-шаралардың бүкіл барысында өз ізін салады. Дағдарысты
қабылдаудын екі концепциясы бар:
Сақтауға бағытталған дағдарыс қатынасы. Мұнда дағдарыс қауіп немесе бөгет
ретінде қабылданады, бұл араласқан индивидумдар немесе ұжым үшін
тәуелсіздік пен мәнін жоғалтуды білдіреді. Оның салдарынан, дағдарыс
жауапты адамдармен кері түсініледі де, іс-шаралар дағдарысқа дейінгі
жағдайды қалыптастырғанша ойланып немесе ойланбай әзірленеді.
Дағдарысқа қатынас - жаңаға бағытталған. Бұл жағдайда дағдарыс кәсіпорынның
дамуының эволюциялық үрдісінде жаңаруға, қайта құрылуға қажеттілікке нұсқа
ретінде қарастырылады. Дағдарыс мұнда белгілі бір ирроционалдық немесе
дұрыс белгіленбеген мақсаттар мен тәртіптерден босауды енгізеді. Мұның
салдарынан, дағдарысты тудырған бұрынғы жағдайдың өзгеруіне қойылатын
талаптар оң жағынан қарастырылады, мұнда негізінде дағдарыспен күрес емес,
меншікті құрылымның жаңа қатынастарға өзгеруі болып табылады. Дағдарыс
жағдайы кәсіпорынның төлем кабілетсіздігімен ғана емес, оның меншік иелері
мен кредиторларының мүдделерінің бұзылуымен де сипатталады.
Нарықтық экономика жағдайында дағдарыстьқ жағдайлар жалпы жүйеде де,
жекелеген шаруашылық жүргізуші субъектілерде де пайда болады. Жауап ретінде
жүйе ең алдымен төжірибеде тексерілетін баламалы механизмдерді әзірлейді,
кейіннен олар теориялық түрде негізделеді. Ондай механизмдердің бірі болып
корпоративті құрылымдау болып табылады. Жалпы қабылданған теорияға сәйкес,
компанияның күнделікті іскерлік циклының бір бөлігі болып табылмайтын,
өндірістегі капитал құрылымындағы немесе меншіктегі кез-келген
өзгерістер жатады.
Құрылымдау жөніндегі қызметті екі түрге бөлуге болады. Стратегиялық
құрылымдау акционерлер үшін меншікті капитал құнын есіруге, компанияны
әрекеттегі сияқты ұстаумен байланысты басқа да міндеттер мен корпоративті
меншікті сақтауға бағытталған. Дағдарыстық жағдайдағы компанияны құрылымдау
төлем қабілетсіз фирмалар немесе банкрот-фирмаларды әрекеттегі кәсіпорындар
жағдайына оралту мақсатында құрылымдауға бағытталған шешімдерге
шоғырланған, Қазақстанда қальштасқан жағдайдан шыға отырып, дағдарыстық
жағдайды басынан кешіріп отырған компанияларды құрылымдау қағидалары мен
техникасы, мақсаттары қызығушылық танытады.
Қайта құрудың басты мақсаты - компанияны дағдарыстан шығару. Мұнда
өндіріс тиімділігін арттыру, активтерді басқарудың сипатын өзгерту,
қарызбен қаржыландыру мүмкіндігін пайдалану сияқты бағынышты мақсаттарға
жету қажет. Кәсіпорынның қызметінің тиімділігінің маңызды көрсеткіші
ретінде меншікті капитал құнының өсуі жүреді, сондықтан қайта құру дәстүрлі
түрде осы бағытта жүреді. Компанияның құнының көрсеткішін қайта -құру
сияқты таңдау, кездейсоқтық емес меншік иелерін соңында өндіріс типі мен
технологиясы, өнім параметрлері, өткізу нарықтары қызықтырмайды да нақты
компанияға салымдарының тиімділігінің критерийі болып меншік иелерінің
жеке игілігінің деңгейінің артуын да, кәсіпорынның
тиімді дамуын да шарттайтын салымдар құнының үнемі өсуі болып
табылады.
Компанияның құны бизнесті бағалау арқылы анықталады. Мұндай бағалаудың
үш дәстүрлі әдісінің, компанияның ішкі экономикалық құнын толығымен
көрсететін дисконтталған ақша ағымы әдісін ғана көрсетеді. Бұл ақша
ағымының корреляциясының жоғары дәрежесі мен де, кәсіпорынның операциялық,
инновациялық және қаржылық қызметіне қатысты есепке алушы ақша ағымы
көрсеткішінің экономикалық мағынасымен де шартталған.
Дисконтталған ақша ағымы әдісімен есептелген кәсіпорынның құнының
көрсеткіші, кәсіпорынды тұрақтандыру кезеңінде (есепті кезең) ағымдағы
құнына келтірілген ақша ағымдарынан және есепті кезеңнен кейінгі ақша
ағымының дисконтталған құнынан қалыптасады. Ақша ағымы кәсіпорынның қарыз
міндеттемелеріндегі өзгерістерді, меншікті айналым қолдарына және капитал
салымдарына деген қажеттіліктерді, сонымен қатар, мақсатты қаржы ресурстары
ретіндегі кәсіпорын иелігіндегі қалған амортизациялық аударымдарды есепке
ала отырып, таза пайда көрсеткіші негізінде анықталады. Дисконтталған ақша
әдісінің моделін формула түрінде көрсетуге болады [33].
Дисконтталған ақша ағымы әдісімен алынған бизнес құны көбіне кері шама
болып шығады, бұл нақты сөзбен айтқанда ақша қаражаттарының акционерлерден
ағылуды білдіреді. Бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес жоғары мектебі
Макро-микроэкономика кафедрасы
Дипломдық жұмыс
Кәсіпорынның дағдарыстан шығу жолдарын талдау
050506 – Экономика мамандығы бойынша
Орындаған 4 курс
студенті ____________________
Распеков Б.Д.
Ғылыми жетекші
т.ғ.к. доцент _____________________ Ақпамбетова
С.М.
Норма бақылаушы
оқытушы ____________________ Тұраров Д.Р.
Кафедра меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға жіберілді,
э.ғ.д. профессор ____________________ Мухамедиев Б.М.
Алматы, 2011
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ДАҒДАРЫСТЫҢ ПАЙДА БОЛУ
ТАБИҒАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс мәні
... ... ... ... ... 6
1.2 Бейдағдарыстық басқаруды ұйымдастыруды концептуалды тұрғыдан
қарастыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
1.3 Бейдағдарыстық менеджмент: басқару құралдары мен
әдістері ... ... ... ... ..21
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БЕЙДАҒДАРЫСТЫҚ БАСҚАРУ ШАРАЛАРЫ ... 26
2.1 Дағдарыс жағдайындағы мемлекеттік реттеудің аналитикалық
шаралар..26
2.2 Бейдағдарыстық басқарудағы мемлекеттің
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.3 Дағдарыс жағдайындағы мемлекеттік реттеудің
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ..32
3 КӘСІПОРЫН ДАМУЫНДАҒЫ
ДАҒДАРЫСТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
3.1 Кәсіпорындағы дағдарыстың пайда
болуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .. 39
3.2 "Тас-Құм" АҚ сипаттама және қаржылық-экономикалық жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
3.3 Бейдағдарыстық бақылау
тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .65
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңдағы ауқымды өзгерістер кезеңі қоғам өмірінің барлық саласын
жан-жақты қамтуда. Сол себепті қалыптасқан құрылымды мүлдем жаңартып,
әлеуметтік-экономикалық және рухани дамуға жол ашатын демократиялық қоғам
кұруға сай экономиканы нарықтық қатынастарға көшіру міндеті тұр. Осы
негізінде әлеуметтік, рухани және тағы басқа күрделі мәселелерді шешу -
бүгінгі күннің басты талабы. Сөйтіп бұл мәселелерді дәйекті түрде жүзеге
асыру бүкіл қоғам мүшелерінің жаңаша көзқарасына, нақты іс - қимылына және
олардың экономикалық біліміне тікелей байланысты. Экономикалық тәрбие -
қоғамды дамытудың пәрменді күші. Сондықтан бүгінгі жаңа шаруашылықты
жүргізу тәсілдеріне негізделген экономиканы басқаруға тартылатын
мамандардың экономикалық білім дәрежесі де жоғары болуы қажет.
Менің ойымша, нарықтық экономиканы қалыптастыру біздің Қазақстан
Республикасында жаңа қоғам құру. Осы мәселе туралы әлі де бірқатар пікір -
таластарды алға тартуға болар еді. Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаев: Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасу мен
дамуының стратегиясы деп аталатын еңбегінде біздің стратегияны былай деп
анықтайды: меншіктің негізгі түрлерін (жекеменшік пен мемлекеттік меншік)
үйлестіре және өзара іс -қимыл жасай отырып бәсекелестік бастамаға
негізделген әлеуметтік - экономика құру....
Дағдарысқа қарсы басқару термині салыстырмалы түрде жақында пайда
болды. Оның пайда болу себебі Қазақстан экономикасын реформалау және
Қазақстанның дағдарысты даму аясына өтуімен байланысты. Реформалау нәтижесі
дағдарысқа әкелетінін көбісі күткен жоқ, бірақ бүгінгі күні экономиканы
дағдарыстан тек жаңа типтегі басқару шығара алатынын көбісі түсінеді.
Бұндай басқару дағдарысқа қарсы атауына ие болды. Бірақ аты атымен, ал
мәні үлкен пікір талас туғызды. Дағдарыс қандай тереңдікте болмасын,
әйтеуір өтеді. Бұны көптеген елдердің экономикалық даму тарихы көрсетті,
және дағдарысқа қарсы басқару қажеттігін керек етпейді. Сонда бұндай
типтегі басқару уақытша мінезді немесе тек прагмативті мәнде ме? Онда
неге жоғары білім беру жүйесінде мамандар дайындап, ғылыми концепция
қалаудың қажеттігі қанша?
Әрине, Қазақстандағы дағдарыстың өршігуі тиімді дағдарысқа қарсы
басқаруды қажет етті. Бұл тәжірібие тапсырысы. Сонымен бірге басқару
ғылымының даму тенденциясы да дағдарысқа қарсы басқару концепциясын
дайындауды қажет етеді. Оның алғы шарттары болып, циклдық даму,
басқарушылық, ресурстарды үнемдеу, мотивация, уақыт үнемділігі, әлеуметтік
әріптестік және көптеген басқалар. Олардың жиынтығы нақты дағдарыс қауіпін
куәландырады, тіпті сәтті басқаруда да.
Объективті тұрғыдан дағдарыс көптеген жағдайларды өзара байланысын
сипаттайды, басқару қиындығы мен тәуекелділігін жоғарлатады. Бұл тұрғыда
дағдарысты және оның алдын алуды шеттетіп, дағдарысты тұрақтандыру, бірінің
біріне ұласуы, дағдарыстан шығуды осы шақтанда келер шақтанда алынып
тасталмайды. Тек экономика ғана емес, сонымен қатар табиғатта циклды өмір
сүреді, және тек экономика дамуы ғана дағдарыс жағдайын туындатпайды.
Қоғам дамуының әр түрлі этапында дағдарыс қатынасына деген түсінік те
әр қилы болады. Мысалға, бір позиция бойынша дағдарыс тек табиғи құбылыс
салдары, ал басқалары, - дағдарысты адамдар өздері туындатады, олардың
қателіктері, дұрыс көңіл бөлмеуі, білместік, сенімсіздік.
К. Маркс болса қоғам дамуындағы дағдарыстың қайнар көзінің экономика
екендігін дәлелдеді, ол жеке меншікке және соның салдарынан құрылымға және
мүдделер қақтығысына әсер етуіне негізделген. Осыдан көптеген біздің елдің
алысты көрмейтін саясаткерлері мен идеологтары мынадай пікір қалыптастырды,
жеке меншікті жойған қоғамдық - экономикалық формацияда дағдарыс мүмкіндігі
болмайды. Сол себепті бұрындары өсім қиындықтары, даму проблемалары,
тұрып қалу терминдері жиі қолданылып келді, кейіннен олар дағдарыс
түсінігіне ауысты, бірақ мәні бойынша сол процестерді қамтыды.
Бірақ та, дағдарыс басталуы қандай терминді қолданумен анықталмайды, ол
өндірістің және жалпы экономиканың нақты даму тенденцияларымен,
қажеттіліктермен анықталады. Ал дағдарыс негізі мен тереңдігі басқаруға
тәуелді, яғни, мәселені шешудегі көрегендік және дағдарысты жұмсарту
мүмкіндігі, оларды даму мақсатында қолдану.
Бүгінгі күндегі азғантай дағдарысқа қарсы басқару кітаптары мен оқу
әдістемелерінде дағдарысқа қарсы басқару концепцияларына әр түрлі
көзқарастар қалыптасқан. Немесе оны тек макроэкономикалық масштабтағы
мәселе деп қарастырылады да, дағдарыстың жекелей ұйымда да пайда болып
және ол әркашан жалпы экономикалық жағдайға тәуелді еместігін естен
шығарып алғандай; немесе тек дағдарыстың экономикалық
аспектілері ғана қарастырылып, оның әлеуметтік, саяси,
психологиялық, ұйымдастырушылық, басқарушылық, табиғи және тағы
басқа жақтары шетте қалып қойылған.
Бұл дипломдық жұмыста дағдарысқа қарсы басқару мәселелерін кешенді
түрде мемлекетпен, экономикамен, өндіріспен, ұйымдастырылумен, адамдармен
байланыстырып жазуға тырыстым. Сонымен қатар бұл еңбекте тек дағдарыстың
мүмкін болатын масштабын ғана емес, сонымен қатар оның әр түрлі формалары,
мазмұны, себептері және оның салдары қарастырылған.
Дипломдық жұмыс үш тараудан тұрады. Бірінші тарауда құбылыстың
объективті мәні қарастырылған, онда дағдарыс түсінігі сипатталып,
экономикалық дағдарыстар талданып және оған анықтамалар берілген, оның
құрылымдарына ғылыми көзқарастар және пайда болу себептері берілген. Бұл
жерде әртүрлі фаза да пайда болған дағдарыстарды басқару мүмкіндіктері және
қажеттілігі дәлелденген.
Екінші тарау мемлекеттің экономиканы басқарудағы дағдарыстар туындауы
және дағдарысты реттеудегі мемлекеттің рөліне арналған. Тәжірибе көрсетуі
бойынша мемлекеттік басқару оның ішінде дағдарысқа қарсы басқару шараларына
байланысты дағдарыстар әртүрлі өтеді. Өйткені дағдарыс сферасы тек объект
ғана емес, сонымен қатар басқару субъектісі де болуы мүмкін. Тіпті соңғысы
дағдарыс көзі болуы да мүмкін, оның жағдайы мен дамуы басқару объектісінің
даму тенденциясы мен жағдайына сай келмей дағдарыс жағдайы туындауы мүмкін.
Бұны мемлекеттік басқару жүйесінде қарастыру өте маңызды.
Үшінші тарауда дағдарысқа қарсы басқару концепциясының жеке ұйымға
немесе фирма, кәсіпорын және сол сияқтыларға қатысты материалдарды қамтиды.
Бұл жерде дағдарыс құбылысы тек макроэкономикалық көлемде ғана емес,
сонымен қатар қандай кішігірім болмасын жекелей ұйымда да пайда болатын
құбылыс ретінде ой қалыптасады. Жұмыс қолданылған әдебиеттер тізімі мен
қосымшалармен аяқталады.
1 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ДАҒДАРЫСТЫҢ ПАЙДА БОЛУ ТАБИҒАТЫ
1. Дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс мәні
Қазіргі күнгі әдебиеттерде, әлеуметтік - экономикалық жүйенің
дамуындағы ортақ дағдарыс түсінігі қалыптаспаған. Тұрмыстағы көзкарас
бойынша, дағдарыс тек капиталистік өндіріс тәсілінде ғана тән құбылыс және
социалистік өндірісте болмауы тиіс. Тіпті бұрындары социализмде дағдарыс
жоқ, тек "өсім қиындықтары" деген теория қалыптасқан болатын. Көп жылдары
біздің елімізде бұл түсінік, өндіріс дамуындағы экономикалық саясатты
қалыптастырудың нақты факторы емес, тек идеологиялық тұрғыда болды [1].
Кейбіреулердің айтуынша, бұл тек макроэкономикалық даму процесіне
қатысты, ал кәсіпорын немесе фирма масштабында, мысалға, басқарудағы
қателіктермен немесе басшылардың кәсіби деңгейінің төмендігінен туындайтын
үлкен немесе кішігірім өткір мәселелердің болуы. Бұндай мәселелер дағдарыс
дамуын көрсетпейді, олар объективті тенденциялардан туындамаған, бірақта
кейбір сыртқы әсерлерге байланысты.
Мұндай ұсынымдар бір жақты және ұйымды басқаруда жағымсыз әсер қалдыруы
мүмкін. Егер осы позициямен фирмаішілік басқаруды қарастыратын болсақ, даму
стратегиясын құрастырғанда дағдарысты көре білу және оның мүмкіндіктерін
ескеру мүмкін емес. Сонда, дағдарыстың болуы заңды құбылыс екенін ескерсек,
стратегияның қаншалыкты нақты болатынын көріңізші?
"Дағдарыс" түсінігі "тәуекел" түсінігімен тығыз байланысты, ол өз
кезегінде барлық басқару шешімдерін жасау методологиясына әсер етеді. Бұдан
дағдарыс күтімін алыптастасаңыз, тәуекелдік өткірлігі жоғалады да дағдарыс
жағдайы күрделене түседі. Дағдарыс мәселесіне басқа көзқараспен қарауға
болады [2, 20 б.].
Әлеуметтік - экономикалық жүйенің қандайда түрі болмасын, қоғамдық
формация болсын, фирма немесе кәсіпорын өзінің өмірінде екі тенденциясы
болады: жұмыс істеу және даму.
Жұмыс істеу - бұл тіршілік әрекетін ұстап тұру, өзіне тән бүтіндігін,
сапалы анықтамасын, мінезін білдіретін қызметін сақтау [3, 69 б.].
Даму - бұл ортаның өзгеруіне байланысты тіршілік әрекетін нығайтуда
жаңа сапаны игеру.
Жұмыс істеу және даму, өте тығыз байланысты, және әлеуметтік
-экономикалық жүйедегі негізгі тенденциялардың бірлігін білдіреді. Бұл
байланысты келесі көрсеткіштерден көруге болады.
Сурет 1 – Ұйымдағы дағдарыс қауіпінің пайда болуы
Ескерту - [3] әдебиеттен алынған
Жұмыс істеу және даму байланысы диалектикалық мінезде болады, ол
дағдарыстың басталуының заңдылығын және шешу мүмкіндіктерін көрсетеді.
Жұмыс істеу дамуды ұстап тұрады, және сол уақытта оның қоректі ортасы болып
табылады, даму жұмыс істеудің көптеген процестерін бұзады, бірақ оның нық
орындалуына жағдай жасайды.
Сөйтіп, дамудың циклдық тенденциялары пайда болады, ал ол кезеңді
дағдарыстың басталуын білдіреді. Дағдарыс тек қирату немесе күйрету болуы
міндетті емес, ол белгілі өткір дәрежеде болуы мүмкін, бірақ дағдарыс
басталуы тек субъективті ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік -экономикалық
жүйедегі табиғи әсердегі объективті жағы да бар.
Дағдарыс тек жұмыс пен даму қайшылықтарынан туындамайды, ол жұмыс
процесі кезінде де туындалуы мүмкін. Бұл, мысалға, техника деңгейімен
персонал квалификациясы арасындағы қайшылықтар, технологиямен оны пайдалану
жағдайы (ғимарат, климаттық орта, технологиялық мәдениет т.б.) арасында.
Дағдарыс - бұл ұйымның қоршаған ортадағы қауіпті қайшылықтарының
шиеленсуінің шегі [4].
Дағдарыс себептері әртүрлі болуы мүмкін. Олар объективтіге,
модернизацияның циклдық тұтыну және қайта қүрылымдарға байланысты, және
субъективті басқарудағы қателіктер, сонымен қатар табиғи, яғни климат
өзгеруі, жер сілкіну, тағы басқа.
Дағдарыс себептері сыртқы және ішкі болуы мүмкін. Біріншісі
макроэкономикалық дамудағы стратегиямен және тенденциялармен немесе тіпті
әлемдік экономиканың дамуымен, бәсекелестікпен, елдегі саяси жағдайларменде
байланысты, екіншісі - маркетинг стратегиясының тәуекелдігімен, ішкі
қақтығыстар өндірісті ұйымдастырудың жетіспеушілігі инновациялық және
инвестициялық саясатты басқарудың жетілдірілмеуі [5].
Егер дағдарысты осындай жағдайда түсінетін болсақ, онда дағдарыс қаупі
әрқашан болатындығы және оны алдын ала көре білу және болжау керектігі
айқын.
Дағдарыс түсінігінде, тек себептері ғана үлкен мәнде емес, сонымен
қатар оның әр-түрлі салдары: ұйымның жаңаруы немесе қирауы, жандануы немесе
жаңа дағдарыстың пайда болуы. Дағдарыстан шығу, әрқашан позитивті
жағдайларға байланысты емес. Жаңа дағдарыс кезеңіне өту, одан сайын терең
және ұзаққа созылуын жоққа шығармауымыз керек. Дағдарыс жағдайларын ұзақ
мерзімге тоқтатып қою мүмкіндігі бар. Ол белгілі бір саяси себептермен
түсіндіріледі. Негізгі дағдарыс салдары тығыз екі факторға байланысты:
Сурет 2 – Дағдарыстың себептері
Ескерту - [5] әдебиеттен алынған
оның себептері және дағдарыстың даму процестерінің басқару
мүмкіндігі.
Дағдарыстың әр түрлі салдары тек оның мінезімен ғана анықталмайды,
сонымен қатар дағдарысқа қарсы басқарумен де, ол дағдарысты жұмсартып
немесе оны өршігуі мүмкін. Бұл қатынастарды басқару мүмкіндігі мақсатқа,
кәсіпқойлыққа, басқару өнеріне, мотивация мінезіне, себеп-салдарын түсіну,
жауапкершілікке байланысты [6, 125 б.].
Сурет 3 - Дағдарыстың мүмкін болатын салдары
Ескерту - [7] әдебиеттен алынған
Тәжірібие көрсеткендей, дағдарыс, себеп - салдарымен де мінезімен де
бірдей емес. Дағдарыстарды тармақтап жіктеу қажеттілігі, құралдарды
дифференциалап және оларды басқару әдістеріне байланысты. Егер дағдарыс
типологиясы және дағдарыс мінезі белгілі болса, онда оның
өткірлігін төмендету уақытын қысқарту және ауыртпалықсыз
өтуімен камтамасыз ету мүмкіндігі туады (Қосымша А) [7, 163 б.].
Дағдарыстың ортақ және локальды түрлері бар. Ортақ барлық әлеуметтік-
экономикалық жүйені қамтиды, локальды - тек оның бір бөлігін қамтиды. Бұл
дағдарыстарды бөлудің масштабты көрінісі. Нақты дағдарыс жағдайларын талдау
кезінде әлеуметтік-экономикалық жүйенің шекарасын, оның құрылымын және
қызмет ету ортасын ескеру керек.
Дағдарыс мәселелеріне қарай макро және микро деп бөлуге болады.
Макродағдарыс едәуір үлкен көлемдегі және масштабты мәселелерге тән.
Микродағдарыс тек жекелей мәселені немесе топтық мәселені қамтиды
Экономикалық дағдарыс тобынан қаржы дағдарысын бөлек алып қарауға болады.
Ол фирмадағы қаржы жүйесі жағдайын немесе қаржылық мүмкіндігінің
қайшылықтарын сипаттайды. Бұл экономикалық процестердегі дағдарыстың
ақшалай көрінісі [8, 53 б.].
Әлеуметтік дағдарыс әр түрлі әлеуметтік топтардың қақтығысы немесе
қайшылықтардың өршуінен туындайды: жұмыскерлер мен жұмысберушілер,
кәсіподақтар мен кәсіпкерлер, әр түрлі мамандықтағы жұмысшылар, персонал
және менеджерлер және т.б. Көбінесе әлеуметтік дағдарыс, экономикалық
дағдарысты толықтырушы немесе жалғастырушы болып табылады, кей жағдайда
өздері де туындайды, мысалы басқару стилінде, еңбек талаптарымен келіспеген
жағдайда, экологиялық мәселелер қатынасында, патриоттық сезімде.
Дағдарыс құбылыстарының пайда болу мәні мен себептеріне, әр түрлі
теориялық мектеп өкілдерінің көзқарастарын талдай отырып, әр түрлі
түсініктерді шығаруға болады – таза субъективтіден, яғни сұраныс пен
ұсыныстың психологиялық концепциясының өзгеруімен, өндірушілер мен
тұтынушылардың пессимистік немесе оптимистік көңіл-күйде болуынан, қатаң,
барлық экономикалық дағдарыстардың ішінен ең бірішісі себеп - капиталистік
өндіріс жүйесіндегі таптық келіспес қайшылықтар мүддесіне дейін. Жеке
тәуелсіз зерттеушілердің теориялық жағынан айырмашылығы, өздерін ешқандай
экономикалық мектепке қатысы жоқтығын айта отырып, кең ауқымды ғылыми
позицияның барын айтуда.
Енді, экономикалык дағдарыстардың заңдылықтарын, мәнін және пайда болу
себептерін теориялық тұрғыдан қарастырсақ:
Бірінші себеп, яғни экономикалық дағдарыстардың пайда болуы, өндіріс
пен тұтыну арасындағы үзілу немесе ажырау болып табылады. Натуралды
шаруашылық шеңберінде өндіріс пен тұтыну арасында тікелей байланыс болды
да, экономикалық дағдарыстардың пайда болуына мүмкіндік болмады. Олардың
пайда болуы мен кең етек жаюына, тауар өндірісі мен айналысының дамуы себеп
болды. Еңбек бөлінісі, маманданудың және кооперацияның дамуы, өндіріс пен
тұтыну арасындағы үзілісті едәуір алшақтатты. Бірақ та жай тауар
өндірісінде дағдарыс ықтималдығының қажеттілігі болмады. Онда тауарлар
негізінен жергілікті нарықтарда сатылып, оларды өткізу қиындығы локальды
мінезде болып, қоғамдағы өткізу процестерінің бұзылуы байқалмады.
Капиталистікке дейінгі өндіріс әдісінде, материалдық игіліктер
жеткіліксіз өндірілді. Капитализм кезінде ғана бірінші рет артық өндіріс
туындады. Неліктен бұлай болды? Экономиканың дамуы, өндірістің қоғамдық
мінезде екендігін, ал иемдену формасы еңбек нәтижесі негізінде
жекеменшіктің сақталуына әкелді. Бұл қоғамдық мінездегі өндіріс пен
иемденудің меншік формасы арасындағы шиеленістің өршуіне әкелді. Мұндай
шиеленістердің әр елде әр түрлі тарихи кезеңдерде болуы, өзіндік
спецификаны көрсетеді, ол дағдарыстар мінезіне де едәуір әсер етеді.
Экономикалық дағдарыстың мәні, тауарды артық өндірудің төлем қабілетті
сұраныс жиынтығы қатынасындағы, ұдайы өндіріс жағдайындағы қоғамдық капитал
процесінің бұзылуынан, фирмалардың жаппай тоқырауынан, жұмыссыздықтың өсуі
және басқада әлеуметтік-экономикалық күйзелісте көрініс табады [9, 77 б.].
Экономикалық циклдарды оқу кезінде, артық өндіріс дамуындағы, өндірістің
құлдырауы және көтерілуін сипаттайтын заңдылықтар көрініс табады. Бұл
мәселені К.Маркс терең және тыңғылықты зерттеген. Ол дағдарыс себептерінің
стихия және анархиялық өндіріс кезінде болмай қоймайтындығын дәлелдеп
ашқан. Белгілі экономист В. Леонтьевтің айтуынша: Іскерлік цикл теориясы
Маркстік саясиэкономия алдында айқын қарыздар [10, 21 б.].
Цикл кезеңінің кезекті қысқарулары, қазіргі әлемдегі ҒТП
әсерінен, негізгі капиталдың жаңару мерзімінің жылдамдығымен байланысты.
Неоклассикалық және либеральды мектеп өкілдері, экономикалық
дағдарыстарды капитализм табиғатпен байланыстырмай басқа да себептерін
ұсынды. Олардың көбінің ойынша дағдарыс себептері артық өндірісті туғызатын
халықтың жеткіліксіз тұтынуы. Жеткіліксіз тұтыну теориясының жалғастырушы
өкілі, сол жақ кейнсиандық жетекшісі Джоан Робинсон болды [11, 89б.].
Дағдарыс дәрісі ретінде тұтынуды ынталандыру болып есептелді. Бірақ
тұтынудың жетіспеушілігінің (төлем қабілеттіліктің) туындауы, дағдарыс
себебінен гөрі оның салдары болды. Маркстік позицияға жақынырақ
экономистердің есептеуінше, дағдарыс себептері үйлеспеушіліктен, немесе
теңсіздіктен. Теңсіздік теориясы, саяси, демографиялық, табиғи сыртқы
жағдайдан туындаған басқа да кең тараған дағдарыс көзқарастарымен үйлеседі.
Нарықтық бостандықты жақтаушы және мемлекеттің араласуына қарсылас Фон
Хайектің ойынша артық өндіріс дағдарысының пайда болуы мемлекеттің артық
қаржыландыруынан (арзан несиелер, сүранысты ынталандыру) туындайды [12, 196
б.].
Дағдарыстың психологиялық теориясы да бар. Й. Шумпетердің ойынша,
инвестициялық қатынастарды қалыптастырушы әрбір фазаға тән өзіндік
психологиялық суреттемесі бар [13, 65 б.]. Дағдарыс жағдайындағы дүрбелең
мен ала-ауыздық капитал салымының тұрып қалуына әкеледі. Ауыспалы жағдай
инвестициялық циклдың бір қалыптылығын қамтамасыз етеді. Экономикалық
ғылым, қазіргі уақытта экономикалық цикл мен дағдарыстар себебін
түсіндіретін бір қатар теорияларды қалыптастырды. Мысалға, П.Самуэльсон
өзінің Экономикс кітабында циклдық пен дағдарыстар теориясының бірқатар
белгілерін көрсеткен, олар төмендегідей:
ақша теориясы, яғни банк несиесінің кең етек алу циклы (Хоутри және
басқалар);
жаңашылық теориясы, яғни өндірістегі негізгі жаңалық еңгізу циклы
(Шумпетер, Хансен);
психологиялық теория, яғни пессимистік және оптимистік көзқарастағы
толқынын қамту циклы (Пигу, Бэджгот және басқалар);
жеткіліксіз тұтыну теориясы, табыстың көп бөлігін, бай және сақ адамдарды
инвестрленгенмен салыстырғандағы цикл себептерін қарастырады. (Гопсон,
Фостер, Кэтчингс және басқалар);
мөлшерден тыс инвестициялау теориясы, жақтастардың айтуынша, рецессия
себебі болып жеткіліксізден гөрі, мөлшерден тыс инвестициялау болып
табылады. (Хайек, Мизис және басқалар) [14, 123 б.].
Циклдық пен оның себептері көзқарастарын бағалау кезінде, уақыт
жағдайында олардың түрлерінің өзгеруі, әлеуметтік-экономиканың да шын
мәнінде өзгеруін ескерген жөн. Осыған орай, Ресей экономистерінің
экономикалық циклдар көзқарасын өзгертуге бағытталган үш этапы назар
аударуға лайықты.
Дағдарыс және жұмыссыздық проблемаларын шешудің бірден-бір құралы
ретінде, Кейнс тиімді сұраныс жиынтығын ынталандыру мақсатында экономикаға
мемлекеттің араласу идеясын ұсынды [15, 43 б.]. Циклдық факторын
зерттеудегі еңбегінің бірі мультипликатор теориясының жасалуы және кейіннен
бұл теорияны циклдық себептерін талдау кезінде кеңінен қолданыс тапты [16,
12 б.].
Классикалық қоғамдық ұдайы өндіріс циклы төрт фазадан тұрады.
Сурет 4 – Экономикалық цикл
Ескерту - [16] әдебиеттен алынған
4-суретте экономикалық цикл көрсетілген. а, в және с нүктелері
орналасқан толқын тектес қисық өндіріс көлемінің өрлеу және құлдырау
кезіндегі динамикасын сипаттайды.
Бірінші фаза – дағдарыс (құлдырау). Бұл кезде өндіріс көлемі және
іскерлік белсенділік қысқарады, бағаның түсуі байқалады, тауардың қалуы,
жұмыссыздар саны және тоқырау саны күрт өседі. Бұл жағдайда экономиканың
дағдарыстардың жекелей салаларға жағымсыз әсер дәрежесінің айырмашылығын
айта кеткен жөн. Күнделікті қолданыстағы заттарды жеткізуші салаларда
өндіріс көлемі салыстырмалы масштабта аз қысқарады. Бұл уақытта
тұтынушыларда бұндай жағымсыз экономикалық жағдайда құрал жабдықпен
тұрмыстық техниканы сатып алуды мүлдем тоқтатып жақсы күндерді күтеді.
Сәйкесінше металлургия, ауыр машина жасау салаларында, тоңазытқыш,
автомобиль және тағы басқа өндірістің төмендеуі, жеңіл және тамақ
өндірісіне қарағанда көбірек болады. Экономиканың монополияланған және
монополияланбаған секторындағы іс әрекеттің де айырмашылықтары бар. Егер де
жоғары монополияланған салаларда дағдарыс кезеңінде өндіріс көлемінің күрт
қысқаруы кезінде баға төмендейді, ал капиталдың аз шоғырланған салаларында
өнім көлемі аздап төмендегенде баға да түседі. Қарапайым түсіндіргенде,
монополия өзінің экономикалық билігіне сүйеніп, дағдарысты аз шығынмен
өткізеді.
Екінші - депрессия (стагнация). Бұл фаза (ұзақтылығы - жарты жылдан үш
айға дейін) шаруашылық өмірдегі жаңа жағдайлар мен сұранымдарға бейімделу,
жаңа тепе-теңдік алу фазасы. Бұл фазадағы тән қасиеттер сенімсіздік, ретсіз
іс-әрекеттер. Кәсіпкерлердің конъюктураға деген сенімділігі еңбекпен
қалпына келеді, шаруашылық жағдайдағы баға тұрақтылығына қарамастан, олар
бизнеске едәуір көлемде қаржы салуды байыппен қарап, тәуекелділікке
бармайды. Бұл фаза көп жағдайда пайыз нормасының түсуімен сипатталады [17].
Үшінші - жандану. Бұл қалыпқа келу фазасы. Капитал салымдары басталып,
баға өсіп, өндіріс және пайыздық мөлшер өседі. Жандану ең алдымен өндіріс
құралдарын жеткізуші салаларды қамтиды. Басқалардың жетістіктерінен жаңа
өндірістер құралады. Былайша айтқанда, жандану дағдарыс алдындағы
макроэкономикалық көрсеткіштер деңгейіне жетумен аяқталады. Бұдан кейін
жаңа, жоғары көтерулер басталады [18, 125 б.].
Төртінші – көтерілу (бум). Бұл жаңа тауарлар және жаңа өндірістердің
пайда болуы, капитал салымдарының едәуір өсуі, акциялар курсы және басқада
бағалы қағаздар пайыздық мөлшерінің өсуі, баға және еңбек ақының өсуі
сияқты бірқатар жаңа енгізулердің арқасында экономикалық дамуды
жылдамдататын фаза және дәл осы уақытта банктің баланс қуаты дамып, тауар
қоры молаяды. Экономиканың ілгері дамуын жаңа деңгейге шығарған көтерілу
кезекті жаңа дағдарысқа база дайындайды.
Қазіргі жағдайда ғалымдар Н. Д. Кондратьевтің (1892-1938) ұзын толқын
теориясына үлкен көңіл бөледі [19, 211 б.]. Көптеген статистикалық
материалдарды қорытып, Кондратьев, кішігірім капиталистік ұдайы өндіріс
циклымен (ұзақтылығы 8-10 жыл) қатар, ұзақтылығы орташа (48-55 жыл) үлкен
ұдайы өндіріс циклы барын дәлелдеді. Бұл циклдардан Кондратьев екі фазаны
немесе екі толқынды бөліп көрсетті: жоғарлатқыш және төмендеткіш.
Әлемдік экономиканың даму тәжірибесі көрсеткендей Кондратьевтің ұзын
толқындары қоғамдық ұдайы өндірістің дамуын дәл болжаған. Сондықтан да
оның теориясы әлемнің көптеген елдерінде көрініс тапты, және шет елдік
әлеуметтік-экономикалық әдебиеттерде, үлкен циклдар құрметтеліп орын
берілді. Бұл теорияға 80-90 жылдары бірқатар халықаралық конференциялар
арналған, нәтижесінде мынадай қорытындыға келген, әлемде табиғи және
қоғамдық процестер дамуының бірегейі ретінде циклдылық заңы бар, сонымен
қатар әлеуметтік және экономикалық мінездегі заңдылықтарды, табиғи-
экологиялық циклдар олардың сәйкестілігі және өзара әрекеті, әсерін
есептемей түсіну мүмкін емес.
Кондратьев идеясын, ғылымның дамуымен сәйкес көптеген ғалымдармен
зерттелген. Бұл бағытта табысты еңбек еткен Австрия экономисі Й. Шумпетер
болды [20]. Ол өзінің Іскерлік циклдар (1939 ж.) еңбегінде капиталистік
экономиканың ұзақ мерзімді тербелісінің басты қозғаушы күші болып,
техникалық және технологиялық жаңа еңгізулердің толқын тәріздес динамикасы
екенін дәлелдеді. Қазіргі күнгі жағдайда ұзақ толқындар дәстүрлі циклына
да біршама әсері бар. Егер дағдарыс үлкен циклдың төмендеуші толқынында
кенет пайда болса, онда оның біршама терең және ұзақтау мінезде екенін
анықтауға болады, ал үлкен циклдың жоғарлаушы толқынында, дағдарысты жеңуде
жағымды (позитивті) әсерде болуы мүмкін.
Сурет 5 – Экономикалық цикл сатылары
Ескерту - [18] әдебиеттен алынған
Жаңа кезекті дағдарыстың алғашқы серпілісі (себебі) жиынтық
сұраныстың қысқаруы болып табылады. Қайтадан өндіріс төмендейді, табыстың
азаюы, шығындар мен сұраныс қысқарады. Алғашқы жиынтық
сұраныстың қысқаруын тудыратын факторлар әрқилы болуы мүмкін: тозған
құралдарды ауыстыру, жекелей өнімдерге сұраныс түседі, салық және несие
пайыздары өседі, ақша айналым заңдарының бұзылуы, әртүрлі саяси
жағдайлардың туындауы, көрінбеген жағдайлар және тағы басқалар. Бұның бәрі
қалыптасқан нарық теңдігін бұзып, кезекті экономикалық дағдарысқа серпін
беруі мүмкін. Ұдайы өндіріс циклдылығы мен дәстүрлі фазалардың жиі бұзылу
себептерінің көптігін ескере отырып, әртүрлі бағыттағы ғалымдар
циклдылықтың төмендегідей әртүрлігін ұсынады:
Кесте 1 – Циклдылық түрлері мен ерекшеліктері
Циклдар типі Циклдар Негізгі ерекшеліктері
мерзімі
1 2 3
1.Китчин Қор мөлшері→ инфляцияның, жұмысбастылықтың,
циклы 2-4 ж. ЖҰӨ-нің ауытқуы, тауарлық цикл
2.Жугляр циклы 7-12 ж. Инвестициялық цикл→ инфляцияның,
жұмысбастылықтың, ЖҰӨ-нің ауытқуы
3. Кузнец циклы 16-25 ж. Табыс→ иммиграция→ үй құрылысы→жиынтық
сұраныс→ табыс
4.Кондратьев 40-60 ж. Техникалық прогресс, құрылымдық өзгерістер
циклы
5.Форрестор 200 ж. Энергия және материалдар
циклы
6.Тоффлер циклы 1000-2000жӨркениеттің дамуы
.
Ескерту - [19] әдебиеттен алынған
Кейнстен кейін батыстың экономикалық ойлары, қоғамдық ұдайы өндірістің
циклдылығын мойындап қана қоймай, циклдылық себептерін және кұрылымын
зерттеу формалары терендетті, сонымен қатар қоғамның әлеуметтік-
экономикалық дамуына циклдылықтың жағымсыз әсері салдарынан
нейтрализациялау әдістері мен жолдарын іздестірді. Әртүрлі жақтастардың
циклдылыққа деген көзқарас позициялары жақындасты.
Бірақта, басқа да көзқарас бар: циклдар және дағдарыстар - әр елдің
ішкі дамуының ерекшелігінің нәтижесі [21].
Дағдарыстар жүйелі түрде (циклды), немесе кезеңді, яғни белгілі бір
заңдылықтарымен қайталанатын және жүйесіз. Ұдайы өндірістің жүйелі
дағдарысы және циклдың басталуын көрсетеді, сол кезде экономика бірінен
кейін бірі болып төрт фаза өсіп және келесі дағдарысқа база дайындалады.
Олар, экономиканың барлық саласын қамтуымен сипатталып, үлкен терең және
ұзақтылығын көрсетеді. Экономикалық дағдарыстың жүйесіз түріне, аралық,
жартылай, салалық және құрылымдық. Аралық дағдарыс жаңа циклдық басталуына
жол бермей көтерілу немесе жандану фазасын уақытша тоқтатады. Ол
кезектілікпен салыстырғанда терең емес және өте ұзақ емес, және локалды
мінезде. Бұл дағдарыстар 1924 және 1927 жылдары капиталистік елдерде белең
алған болатын. Ал 1953 -1954 ж.ж. және 1960-1961 ж.ж. бұндай дағдарыстар
АҚШ пен Канаданы қамтыды.
Жартылай дағдарыстың аралылықтан айырмашылығы, ол барлық экономиканы
қамтымай, тек қоғамдық ұдайы өндірістің бірін ғана қамтиды. Бұған мысал
ретінде 1932 жылы Германиядағы банк дағдарысын келтіруге болады.
Салалық дағдарыс халық шаруашылығының бір саласын ғана қамтиды. Бұған
әртүрлі себептер түрткі болуы мүмкін. Олардың ішінде: сала дамуының
үйлеспеуі, кұрылымдық қайта құрылулар артық өндіріс. Бұндай дағдарыстар
ұлттық және халықаралық болады. Соңғысына 1958-1962 ж.ж. әлемдік кеме
қатынасы дағдарысы және 1977 тоқыма өнеркәсібіндегі дағдарыс [22].
Құрылымдық дағдарыс қоғамдық өндірістің пропорционалды заңының бұзылуы
болып табылады. Бұл сала аралық диспропорцияда көрініс табады, біржағынан
және айрықша түрдегі натуралды түрде дамуды реттеуге бағытталған өнімді
шығару. 1977 жылдары батыс экономикасын энергетикалық, шикізат және азық-
түлік дағдарыстары жансыздандырды.
Кезекті кезеңді дағдарыс басталар алдында, өндіріс жоғары деңгейге
жетіп оның соңы артық өндіріске әкелетіні белгілі. Бұл кезде өнімді өткізу
мүмкін сияқты болып, банктер өнеркәсіпті және сауданы несиелендіріп,
өндірісті кеңейтіп және ұсынысты көбейтуде. Өзіңіз елестетіп көріңізші,
автострада да көпір жарылып алдыңғы машиналар тоқтап қалады, бірақ арттағы
көліктер алға жылжи береді, жылжи береді, қозғалыс қауіпсіздік қызметі
жолды бөгемегенше тығын ұзарған сайын, оны тарату қиынға соғады.
1.2. Бейдағдарыстық басқаруды ұйымдастыруды, концептуалды тұрғыдан
қарастыру
Өндірістік - экономикалық іс-әрекетті басқару теориясында дағдарысқа
қарсы басқару проблематикасы басты бағыттардың біріне айналуда. Барлық
деңгейдегі щаруашылықтағы ұдайы өндіріс процестерінің қиындауының
объективті тенденциялары – жекелей кәсіпорыннан бастап глобалды экономикаға
дейін тәжірибелі түрде дағдарысқа қарсы басқаруды
ұйымдастыруға бағытталған ғылыми-әдістемелік жобалардың қажеттілігін
жоғарлатады. Сонымен қатар бүгінгі күнгі экономикалық әдебиеттердің
дағдарысқа қарсы басқару проблематикасын талдай отырып, дағдарысты
басқарудың теоретика-методологиялық базистері әліде қалыптасу стадиясында
екенін көрсетеді. Сондықтан да, қазіргі күнгі концептуалды тұрғыдан
қарастыру, қалыптасқан дағдарысты басқару теориясына бәскелес ретінде
айтуға болады.
Проактивті және реактивті дағдарысқа қарсы басқару проблематикасын
салыстырып қарау, соңғы уақытқа дейін дағдарысқа қарсы менеджменттің басты
сұрақтарына кірмеді [23]. Әзірге проактивті дағдарысқа қарсы басқару
термині кең қолданыс тапқан жоқ, және жекелей ғалымдар әртүрлі түсіндіріп
жүр.
Бірақ, қарама-қайшы қарастыру көздерін, біржағынан дағдарысты
болдырмаудың, екінші жағынан, қандай да бір дағдарыс құбылыстарының нақты
да стратегиясына қарағанда, тактикасын, менеджмент теориясындағы классиктер
еңбегінен көруге болады. Бірақта, ұзақ уақыт бойы менеджмент теориясында
дағдарысқа қарсы басқару, басым бағыттар қатарына кірген жоқ, сондықтан да
реактивті және проактивті әдістерді салыстыру жалпы сипатта болып, екі
мүлдем басқа методологиялық тұрғыдан келгендегі, жағымды және жағымсыз
жақтарын кешенді зерттеу өз формасын тапқан жоқ.
Менеджмент теориясы әдебиеттерінде дағдарыстармен күресте проактивті
әдісті енгізуді қолдайтын пікірлерді кездестіруге болады, бірақ олар ортақ
мақсатты ұстанып, дағдарысқа қарсы басқарудың проактивті әдісінің басым
бағыттарын жүйелі қолдануды ұсынбайды. Мысалы, жиі кездесетін мынадай
пікірлер: Дағдарысқа қарсы іс-әрекеттер мақсатының алғы шарты болып, жай
ғана қиыншылықтарды масштабты дағдарыстарға айналдырмау [24]. Мұндай нақты
мысалдар сияқты сөздер көптеп кездесіп, бірақ жүйелі әдістемелі түрде
дәлелденбеген.
Менің ойымша, проактивті дағдарысқа қарсы басқаруда объективті,
теңестірілген тұрғыдан қарастыру кезінде оның дағдарыспен күрес кезіндегі
басым бағыттарын ғана емес, сонымен қатар кемшіліктерін ескере кеткен жөн.
Дағдарыс құбылыстарын басқаруда проактивті әдісті таза түрде қолдану,
біржақты шектелген. Әрине, алдын ала сәйкестендірілмеген, аз белгілі
құбылыстар қандай да бір дағдарысқа қарсы әдістерге қиындық туғызады.
Мысалға, 70 жылдары дамыған елдерде пайда болған стагфляция феномені
мүлде күтпеген жағдай болып, және сол кездегі макроэкономикалық әдістерге
жат құбылыс болды. Бұндай дағдарыс құбылыстарымен күресте қажетінше
реактивті әдістерді қолдануға болады, бұл мысалда көрсетілгендей біраз
уақыт кезеңінен кейін нәтижесін береді.
Дағдарысқа қарсы басқарудың проактивті әдісінің шектелуінің бірі,
нарықтық шаруашылық жүйесіндегі әлеуметтік экономикалық процестердің
жоғарғы динамикасы болып табылады, ол екі немесе одан да көп жағымсыз
процестерге әкеледі, және үлкен дағдарыс потенциалына ие кумулятивті
эффекті қалыптастырады. Бұған нақты мысал ретінде ТМД елдеріндегі қоғамдық
дағдарысты келтіруге болады, ол бір уақытта бір-бірін күшейткен бірнеше
дағдарыс құбылыстары, жиынтығында терең және ұзақ дағдарысты туғызды. Бұл
мысалда дағдарыс жағдайының өршіп дамуына байланысты проактивті дағдарысқа
қарсы басқаруды қолдану мүлде мүмкін болмады.
Дағдарыс құбылыстарымен күресте реактивті және проактивті әдістерінің
басым бағыттары мен кемшіліктерін жүйелі түрде қарастыру экономикалық
басқару жүйесіндегі барлық негізгі бөліктерде салыстыруға мүмкіндік береді.
Біздің саналы түрдегі реактивті және проактивті әдістердің қарсы қойылып
салыстырылуы, дағдарысқа қарсы басқаруда әржақтың артықшылығы мен
кемшілігін айқынырақ ажырату болып табылады. Тәжірибе кезінде, реактивті
және проактивті де әдістері дағдарыс құбылыстарымен күресте, тұйықталып
қолданылмайды [25]. Сонымен бірге, реактивті дағдарысқа қарсы басқаруды,
дағдарыс жағдайында қарама-қайшы іс-әрекет ұйым ретінде, бұнда болып жатқан
дағдарыс құбылыстарына әсер ететін стратегияға ие. Бұл ойды тарқата
айтқанда, реактивті әдісі, макроэкономикалық деңгейде де, және иерархияның
жоғары деңгейінде де кең тараған. Макроэкономикалық процестерді мемлекеттік
реттеудің бүкіл тарихы реактивті тұрғыдан келудің жоғары тұрғанын көрсетті.
Қазіргі күнгі баяу құбылыс болып, әлемдік энергетикалық дағдарысты
айтуға болады. Халықаралық деңгейдегі бірыңғай тиімді және экологиялық таза
энергетика технологиясын құру орнына, кейбір дамыған елдер энерго үнемдеу
бағдарламасын жасауымен шектеледі, тек қарапайым шешімдер қабылдап, мысалы
салық төлемін тез көтеру, энерго тасымалдаушылардың барлық түріне акциздік
төлемдерді қосқанда. Ең біріншіден мұнай сілкінісінен кейінгі 30 жылда
дамыған елдер энерго тұтыну құрылымы аздап өзгерді. Бірақ батыс европа
елдеріндегі отын түрлерінің бірқатарына бекітілген жоғары 60-70 % бөлшек
саудада алынатын жоғары салық мөлшері де тиімділік бермейді.
Микроэкономиалық деңгейдегі компаниялар мен коорпациялар арасындағы
қатынастағы дағдарысқа қарсы басқару әдістерінде айырмашылық көп емес.
Шағын және орта биснез өкілдері дағдарысқа қарсы мененджменттің реактивті
әдісін ұсынады. Жоғары бәсекелестік саладағы кіші кәсіпорындар дағдарысқа
қарсы шараларды жүргізуде максималды экономдауға тырысады, сондықтан да
кішігірім компаниялардың тоқырауға ұшырауы, дағдарыс құбылыстарынан
сақтанудың қарапайым шараларын жоққа шығаруы, заңды құбылыс. Ірі
масштабтағы бизнес шеңберіндегілер дағдарысқа қарсы менеджментті
ұйымдастыруға аса жауапкершілікпен қарайды. Сонымен қатар ірі
компаниялардың басым бөлігі (кіші бизнестегілер секілді) дағдарысқа қарсы
басқарудың реактивті әдісін қолданады [26]. Бұл бизестің ортақ
идеологиясына сәйкес, қысқа және орта мерзімді мақсаттарға бағытталған, ең
алдымен ағымдық пайданы жоғары деңгейде ұстап тұру. Бұл позициядан
қарағанда, дағдарысқа қарсы шаралар шығындары, өнділірген өнімнің өзіндік
құнын көтеру элементі ретінде қарастырады, немесе табыстылықты төмендету,
немесе сату көлемін қысқарту. Бұл контексте ірі коорпарациялардың негізгі
бөлігі, құрылымдық бөлімшелерді аз құрып, олар тікелей дағдарысқа қарсы
шараларды жүргізумен айналысады. Ірі компанияларда мененджмент функциясы
ішінен, дағдарысқа қарсы басқару басым бағыттар қатарына жатпайды. Бұндай
қатынас қалдық соммамен дағдарысқа қарсы құрылымдық бөлімшелерін
қаржыландыруда дағдарысқа қарсы менеджменттің жеңілдетілген әдістерінің
формалары мен процедураларын қолданғанда, дағдарысқа қарсы бөлімшелерге
персонал таңдауда талаптардың төмен болуы көрініс табады.
Ірі компаниялардағы басқару функцияларының жоғары бөлшектенуі
менеджмент функциясының әрқайсысын сапалы ұйымдастыруға объективті жағдай
туғызады, және дағдарысқа қарсы басқару да тізімде бар [27]. Сондықтан да
ірі компанияларда, әсіресе нарықта өзіндік орны барлар, дағдарысқа қарсы
менеджменттің жеңілдетілген әдісінен бас тартады. Бұндай корпорацияларда
дағдарысқа қарсы басқарудың таза реактивті әдісінен бас тартып, одан гөрі
дағдарыс жағдайларын ескертуге көп көңіл бөледі.
Дағдарысқа қарсы басқарудың проактивті концепциясын жасағанда тікелей
дағдарыс құбылыстарын аз болжануын ескеріліп, онымен күресте реактивті
әдісті қолданған жөн. Жекелеген жағдайда стратегиялық сұрақтарды шешу
кезінде мақсатты түрде дағдарыс жағдайының толысу тактикасын таңдау қажет.
Мысалға, макродеңгейде басқаруда үкімет белгілі бір үзілісте, халыққа
білгісіз шараларды жүргізер алдында ұстап тұра алады (салықтың көтерілуі,
тұтыну тауарларының импортына шектеу қойылғанда және т.б.).
Менің ойымша, дағдарысқа қарсы проактивті басқаруды кешенді түрде,
әртүрлі кең әдіс жиынтығын колданатын, бастысы, басқару моделі мәнінің
қалуы, ал оның ішінде: дағдарыс құбылыстарының қарама-қайшы күшті іс-
әрекетінің максималды мүмкін болатын ескертулер мен алдын-алуларды
пайдалану және болып жаткан дағдарыс құбылыстарымен белсене күресу.
Көп жағдайда, әсіресе микроэкономикалық деңгейде, дағдарыс жағдайларын
алдын-алудың қосымша шығындырын рационалды деп мойындауға болады. Әрине,
дағдарыс құбылыстарын жоюда проактивті жүйені енгізуде шығындарды
толық салыстыру қажет, мүмкін болатын табиғи апаттардан, әртүрлі
технологиялық ақаулардан және авариялардан, бәсекелестік басымдылықтан
айырылу және басқа да көптеген дағдарыстар. Жекелей компаниялар мен ұлттық
экономиканың өндірістік-экономикалық қызметінің орнықтылығын жоғарлатуды
дағдарысқа қарсы басқарудың құрамдас бөлігі ретінде қарастыруға болады.
Осыған ұқсас мысалды ұлттық экономикалық катынастардан келтіруге
болады, өндірісті диверсификациялауды жүргізудің өзі прогрессивті процесс
болып табылады, қосымша еңбек ресурстарын жұмылдыруға, өндіріс қуатын
арттыру, шикізат ресурстары және тағы басқа мүмкіндіктерді береді. Ұлттық
экономиканың дағдарысқа карсы потенциалын дағдарыс құбылыстарына
тәуелділігін азайту арқылы көтеруге болады, яғни әлемдік нарықтар
конъюктурасындағы шикізат пен алғашқы энерготасымалдауыштарға өзгерістердің
жағымсыздығымен байланысты.
Менің ұсынған конңептуалды 6-шы суретте проактивті дағдарысқа қарсы
басқаруды ұйымдастырудағы әлеуметтік-экономикалық дамудың орнықты
концепциясы мен дағдарысқа қарсы басқарудың проактивті әдісін, сыртқы
экономикалық ортаның жағымсыз әсері қайшылықтарынан қорғаудың кешенді
идеологиялық бүтіндігінің органикалық бөлігі ретінде өзара байланысы
суреттелген [28].
Дағдарысқа қарсы басқарудың бүтіндігі барлық басқару бөлімшелерінің
өзара іс-әрекетінің дәлдігімен, (немесе макродеңгейде мемлекеттік реттеу
органдары) дағдарысқа қарсы басқару бағдарламасын жасаудан және іске
асыруда көрініс табады. Соңғы пункт болып дағдарысқа қарсы басқарудың
ғылыми-әдістемелік базасын жасау болып табылады. Біздің қөзқарас бойынша,
дағдарысқа қарсы басқару проактивті әдісінің стратегиялық мақсаты, орнықты
даму теориясы болып табылады, оның мәні дағдарыс құбылыстарын көре білу мен
мүмкіндіктерінде көрініс табады, дағдарыс жағдайларына белсенді қайшы тұру,
бірінші кезекте, профилактикалық және ескертпелі формаларын және әдістерін
қолдану, ал мүмкіндігінше -кейбір дағдарыстардың пайда болу себептерін түп
орнымен жою.
Дағдарысқа қарсы проактивті әдісті қолдану жағдайды толықтай шешпейді,
бірақ жоғары табысты өндірістік - коммерциялық қызметте ішкі себептерден
туындайтын мүмкіндіктерді пайдалануға қатаң шектеулер орнатады, егер жоғары
табыс табу коммерциялық және өзге тәуелділіктермен тура байланыста болса.
Әрине, басқа да әдістер болуы мүмкін (венчурлық операцияларды жүргізу),
бірақ бұл мұқият дәлелденген бірыңғай шаралар болуы керек, әрине олар,ұзақ
мерзімді орнықты даму стратегиясының жалпы мәнін жоғалтпауы керек.
Сурет 6 – Проактивті дағдарысқа қарсы басқаруды ұйымдастырудың
концептуалды сызбасы
Ескерту - [28] әдебиеттен алынған
1.3 Бейдағдарыстық менеджмент: бейдағдарыстық басқару құралдары мен
әдістері
Бейдағдарыстық менеджмент батысеуропалық экономистермен "негізгі мәселе
дағдарыстан шығу болатын, кәсіпорынның қызмет етуіне қауіп төндіретін
жағдайды жою үшін қажет қызмет" ретінде анықталады. Бұл қызмет
"кәсіпорынның қызмет етуіне қауіп төндіретін жағдайдан шығу үшін қажетті
әдістер мен тәсілдердің кәсіпорында қолданылуының интенсивтілігін
арттырумен" сипатталады. Сонымен бірге, Хаберландтың ойынша, қатаң және
жылдам шешім іс-шараларды жүргізумен бір уақытта байланысты қысқа мерзімді
мәселерге бүкіл назар аударылады. Кейбір дағдарыстардың босатушы және ең
сипатын бөліп көрсеткісі келген авторлар, дағдарысқа қарсы менеджментте
керісінше, "жақындап келе жатқан үзілмелі пункт (дағдарыс) жайлы мәлімдеуге
және дамудың жаңа бағытын әзірлеуге жол беретін" құралдарды кұру ретінде
анықтайды [29].
Мақсатты қоюмен қатар, дағдарысқа қарсы менеджмент ұғымы өзіне уақытша
сипаттамаларды да қосады. Біріншіден, бұл анықтаманы дағдарыс кезінде
дағдарыстық үрдістің әлсіреуіне, өтілуіне әкелетін іс-шараларды әзірлеу мен
жүргізу жөніндегі барлық мәселелер бар, оны тар мағынада дағдарысқа қарсы
менеджмент сияқты сипаттау қажет, және екіншіден, бұдан тағы дағдарыстың
алдын-алуды және терапиясын қосу қажет, сонда бұл кең мағынадағы дағдарысқа
қарсы менеджмент ұғымы болады. Ұқсас анықтаманы Янике де берді, мұнда ол
"жылдам дағдарысқа қарсы менеджмент ретіндегі қатаң
дағдарыс шеңберіндегі әрекеттер мен басшылық міндеттері" және
"превентивті (ескертуші) дағдарысқа қарсы менеджмент" немесе "антиципативті
(озық) дағдарысқа қарсы менеджмент" сияқты дағдарыстардың алдын-алу
мақсатын анықтайды [30].
Бұл жұмыста "бейдағдарыстық менеджмент" ұғымы ең кең мағынада
қарастырылады және уақытша шектеулер жөніңдегі, мақсат қою жөніндегі және
міндеттер саласындағы сипаттаманы да есепке алады, сондықтан, "дағдарысқа
қарсы менеджмент" кәсіпорында базисті айнымалы шамаларды сақтау жөніндегі
іс-шараларды жоспарлау мен жүргізу ретінде анықтауға болады.
Өтімділік, табыс немесе айналым сияқты базисті айнымалы шамалардан
сақталуын қамтамасыз етуге тікелей әсер ету үшін "жылдам дағдарысқа қарсы
менеджменттің" жекелеген құраушы бөліктері өтімділіктің немесе
табыстылықтың белгілі бір деңгейіне жету сияқты нақты мақсат қоюмен
сипатталады [31]. Бұл мақсатқа бағытталу, сонымен қатар уақыттың жетпеуі
өлшенген дағдарысқа қарсы концепцияны әзірлеуде, бұрынғы мақсаттар мен
нормалардың қайта қарастырылуын күрделендіреді "жылдам дағдарысқа
менеджмент" мақсатты бұрынғы, дағдарысқа дейінгі жағдайды қалпына келтіру
болатын; бірнеше критерийге негізделген іс шараларды жоспарлау мен енгізу
ретінде сипаттауға болады.
Бұған қарсы, "антиципативті дағдарысқа қарсы менеджмент" нақты іс-
шараларды әзірлеу міндеттеріне қарағанда төменірек сатыда ғана
қалыптастырыла алатын жалпы мақсаттармен араласып келеді. Антиципативті
қатынастар кәсіпорынның барлық салаларын қамти алатын менеджменттің ұзақ
мерзімді міндеттері ретінде түсіндіріледі.
"Дағдарысты жеңу конценпциясы" - нәтижесі болып дағдарысты жеңу
жөніндегі жоспарланған және кейіннен жүзеге асыруға болатын және реактивті
және антиципативті категорияларға бөлуге болатын іс-шаралар әзірлеу мен
басқарудың барлық үрдістерді жүйелі көрініс түрінде түсіндіреді [32].
Ең басында, дағдарысты жеңу концепциясын әзірлегенге дейін, жауапты
түлғалар (меншік иелері, жоғары басшылық, мемлекеттік органдар) дағдарысқа
деген өз қатынасын әзірлеуі керек. Бұл өте қажет, себебі бұл дағдарысқа
қарсы іс-шаралардың бүкіл барысында өз ізін салады. Дағдарысты
қабылдаудын екі концепциясы бар:
Сақтауға бағытталған дағдарыс қатынасы. Мұнда дағдарыс қауіп немесе бөгет
ретінде қабылданады, бұл араласқан индивидумдар немесе ұжым үшін
тәуелсіздік пен мәнін жоғалтуды білдіреді. Оның салдарынан, дағдарыс
жауапты адамдармен кері түсініледі де, іс-шаралар дағдарысқа дейінгі
жағдайды қалыптастырғанша ойланып немесе ойланбай әзірленеді.
Дағдарысқа қатынас - жаңаға бағытталған. Бұл жағдайда дағдарыс кәсіпорынның
дамуының эволюциялық үрдісінде жаңаруға, қайта құрылуға қажеттілікке нұсқа
ретінде қарастырылады. Дағдарыс мұнда белгілі бір ирроционалдық немесе
дұрыс белгіленбеген мақсаттар мен тәртіптерден босауды енгізеді. Мұның
салдарынан, дағдарысты тудырған бұрынғы жағдайдың өзгеруіне қойылатын
талаптар оң жағынан қарастырылады, мұнда негізінде дағдарыспен күрес емес,
меншікті құрылымның жаңа қатынастарға өзгеруі болып табылады. Дағдарыс
жағдайы кәсіпорынның төлем кабілетсіздігімен ғана емес, оның меншік иелері
мен кредиторларының мүдделерінің бұзылуымен де сипатталады.
Нарықтық экономика жағдайында дағдарыстьқ жағдайлар жалпы жүйеде де,
жекелеген шаруашылық жүргізуші субъектілерде де пайда болады. Жауап ретінде
жүйе ең алдымен төжірибеде тексерілетін баламалы механизмдерді әзірлейді,
кейіннен олар теориялық түрде негізделеді. Ондай механизмдердің бірі болып
корпоративті құрылымдау болып табылады. Жалпы қабылданған теорияға сәйкес,
компанияның күнделікті іскерлік циклының бір бөлігі болып табылмайтын,
өндірістегі капитал құрылымындағы немесе меншіктегі кез-келген
өзгерістер жатады.
Құрылымдау жөніндегі қызметті екі түрге бөлуге болады. Стратегиялық
құрылымдау акционерлер үшін меншікті капитал құнын есіруге, компанияны
әрекеттегі сияқты ұстаумен байланысты басқа да міндеттер мен корпоративті
меншікті сақтауға бағытталған. Дағдарыстық жағдайдағы компанияны құрылымдау
төлем қабілетсіз фирмалар немесе банкрот-фирмаларды әрекеттегі кәсіпорындар
жағдайына оралту мақсатында құрылымдауға бағытталған шешімдерге
шоғырланған, Қазақстанда қальштасқан жағдайдан шыға отырып, дағдарыстық
жағдайды басынан кешіріп отырған компанияларды құрылымдау қағидалары мен
техникасы, мақсаттары қызығушылық танытады.
Қайта құрудың басты мақсаты - компанияны дағдарыстан шығару. Мұнда
өндіріс тиімділігін арттыру, активтерді басқарудың сипатын өзгерту,
қарызбен қаржыландыру мүмкіндігін пайдалану сияқты бағынышты мақсаттарға
жету қажет. Кәсіпорынның қызметінің тиімділігінің маңызды көрсеткіші
ретінде меншікті капитал құнының өсуі жүреді, сондықтан қайта құру дәстүрлі
түрде осы бағытта жүреді. Компанияның құнының көрсеткішін қайта -құру
сияқты таңдау, кездейсоқтық емес меншік иелерін соңында өндіріс типі мен
технологиясы, өнім параметрлері, өткізу нарықтары қызықтырмайды да нақты
компанияға салымдарының тиімділігінің критерийі болып меншік иелерінің
жеке игілігінің деңгейінің артуын да, кәсіпорынның
тиімді дамуын да шарттайтын салымдар құнының үнемі өсуі болып
табылады.
Компанияның құны бизнесті бағалау арқылы анықталады. Мұндай бағалаудың
үш дәстүрлі әдісінің, компанияның ішкі экономикалық құнын толығымен
көрсететін дисконтталған ақша ағымы әдісін ғана көрсетеді. Бұл ақша
ағымының корреляциясының жоғары дәрежесі мен де, кәсіпорынның операциялық,
инновациялық және қаржылық қызметіне қатысты есепке алушы ақша ағымы
көрсеткішінің экономикалық мағынасымен де шартталған.
Дисконтталған ақша ағымы әдісімен есептелген кәсіпорынның құнының
көрсеткіші, кәсіпорынды тұрақтандыру кезеңінде (есепті кезең) ағымдағы
құнына келтірілген ақша ағымдарынан және есепті кезеңнен кейінгі ақша
ағымының дисконтталған құнынан қалыптасады. Ақша ағымы кәсіпорынның қарыз
міндеттемелеріндегі өзгерістерді, меншікті айналым қолдарына және капитал
салымдарына деген қажеттіліктерді, сонымен қатар, мақсатты қаржы ресурстары
ретіндегі кәсіпорын иелігіндегі қалған амортизациялық аударымдарды есепке
ала отырып, таза пайда көрсеткіші негізінде анықталады. Дисконтталған ақша
әдісінің моделін формула түрінде көрсетуге болады [33].
Дисконтталған ақша ағымы әдісімен алынған бизнес құны көбіне кері шама
болып шығады, бұл нақты сөзбен айтқанда ақша қаражаттарының акционерлерден
ағылуды білдіреді. Бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz