Жеке тұлғаның дамуы
1 Тәрбиенің негізгі мақсаты
2 Тәрбиенің негізгі мақсаты
3 Қалыптасу түсінігі
4 Идеализм өкілдері
2 Тәрбиенің негізгі мақсаты
3 Қалыптасу түсінігі
4 Идеализм өкілдері
Адам-өзіне тән биологиялық құрылысы бар тіршілік иесі, сондықтан табиғат заңдары оның дамуына да әсер етеді. Қоршаған ортаға бейімделіп, өз тіршілігі үшін дайын заттарды пайдаланатын жануарларға қарағанда адам өзіне керектіні өз қолымен жасайды. Адам табиғатының өзгеруі адам өмірінің әлеуметтік жағдайларының әсерінен болады, адамның тектілігі тек биологиялық жағынан ғана емес, сонымен қатар тарихи дамуы нәтижесінде де пайда болады. «Әлеуметтік мұрагерлік» адамның қоғамдық тәжірибеге ие болуы нәтижесінде орын алады. Сонымен, адамның жалпы дамуында өзара байланысты екі бағыт – биологиялық және әлеуметтік бағыттар байқалады. Адам биологиялық тіршілік иесі болып туады, алайда өз дамуы барысында ғана ол әлеуметтік тіршілік иесіне айналады.
Адамның жеке қасиеттері өмір жолында дамып, қалыптасатын болғандықтан, жеке тұлғаның “дамуы мен қалыптасуы” ұғымдарының мәнін ашу педагогика үшін маңызды мәселе болып табылады.
Жеке тұлғаның дамуы дегеніміз, ең алдымен, оның қасиеттері мен сапасындағы сандық өзгерістер процесі. Адам дүниеге келгеннен соң дене жағынан үлкейеді, иғни оның кейбір дене мүшелері мен нерв жүйесі өседі. Оның тілі шығып, сөздік қоры молаяды. Бала көптеген әлеуметтік- тұрмыстық және моральдық біліктерге, еңбек дағдылары мен әдеттерге ие болады. Алайда, адамның жеке тұлға ретінде дамуындағы ең бастысы- оның бойында болып жатқан сапалық өзгерістер. Адамның дамуына ішкі және сыртқы, меңгерілетін және меңгерілмейтін факторлар әсер етеді, олардың арасында мақсатты тәрбие мен білім берудің алар орны ерекше.
Жеке тұлғаның қалыптасуына әсер ететін факторлардың арасында тәрбие ең маңызды орын алады. Кең мағынада тәрбиені белгілі бір әлеуметтік қызметтер атқаратын қоғамдық құбылыс ретінде қарастыру қажет, ал тар педагогикалық мағынада тәрбие дегеніміз- өсіп келе жатқан ұрпаққа жалпы адамзаттық құндалақтарды игерту үшін мұғалім мен оқушылар, балалар мен ата- аналар арасындағы бірлескен іс- әрекеттердің педагогикалық процесін ұйымдастыру.
Материалистік философия қоршаған орта мен биологиялық бейімділіктер қатарында тәрбиеге ерекше орын бөледі, тәрбие - жеке тұлғанын дамуы мен қалыптасуының үшінші факторы. Бұндағы айта кететін жағдайлардың бірі- материалисттік түсінікте жеке тұлға тек объекті ретінде ғана емес, сонымен қатар, ең бастысы, тәрбиенің субъектісі ретінде, өзіндік қайта құру қызмет- әрекетінің субъектісі ретінде қарастырылады.
Тәрбие - жеке тұлғаның қалыптасуының ең басты факторы ретінде.
Тәрбие - жеке тұлғаны мақсатты қалыптастыру процесі, бұл процесте тұқымқуалаушылық бейімділік пен микроортаның өзгерістері жөнге келтіріледі. Барлық балалар тәрбиелік- білім беру мекемелерінен өтеді, ол мекемелер педагогикалық процесті сауатты құрастырып, оқушылардың жан- жақты қызмет- әрекетін жемісті ұйымдастырады, себебі ол жеке тұлғаның дамуының шешуші шарты болып табылады.
Адамның жеке қасиеттері өмір жолында дамып, қалыптасатын болғандықтан, жеке тұлғаның “дамуы мен қалыптасуы” ұғымдарының мәнін ашу педагогика үшін маңызды мәселе болып табылады.
Жеке тұлғаның дамуы дегеніміз, ең алдымен, оның қасиеттері мен сапасындағы сандық өзгерістер процесі. Адам дүниеге келгеннен соң дене жағынан үлкейеді, иғни оның кейбір дене мүшелері мен нерв жүйесі өседі. Оның тілі шығып, сөздік қоры молаяды. Бала көптеген әлеуметтік- тұрмыстық және моральдық біліктерге, еңбек дағдылары мен әдеттерге ие болады. Алайда, адамның жеке тұлға ретінде дамуындағы ең бастысы- оның бойында болып жатқан сапалық өзгерістер. Адамның дамуына ішкі және сыртқы, меңгерілетін және меңгерілмейтін факторлар әсер етеді, олардың арасында мақсатты тәрбие мен білім берудің алар орны ерекше.
Жеке тұлғаның қалыптасуына әсер ететін факторлардың арасында тәрбие ең маңызды орын алады. Кең мағынада тәрбиені белгілі бір әлеуметтік қызметтер атқаратын қоғамдық құбылыс ретінде қарастыру қажет, ал тар педагогикалық мағынада тәрбие дегеніміз- өсіп келе жатқан ұрпаққа жалпы адамзаттық құндалақтарды игерту үшін мұғалім мен оқушылар, балалар мен ата- аналар арасындағы бірлескен іс- әрекеттердің педагогикалық процесін ұйымдастыру.
Материалистік философия қоршаған орта мен биологиялық бейімділіктер қатарында тәрбиеге ерекше орын бөледі, тәрбие - жеке тұлғанын дамуы мен қалыптасуының үшінші факторы. Бұндағы айта кететін жағдайлардың бірі- материалисттік түсінікте жеке тұлға тек объекті ретінде ғана емес, сонымен қатар, ең бастысы, тәрбиенің субъектісі ретінде, өзіндік қайта құру қызмет- әрекетінің субъектісі ретінде қарастырылады.
Тәрбие - жеке тұлғаның қалыптасуының ең басты факторы ретінде.
Тәрбие - жеке тұлғаны мақсатты қалыптастыру процесі, бұл процесте тұқымқуалаушылық бейімділік пен микроортаның өзгерістері жөнге келтіріледі. Барлық балалар тәрбиелік- білім беру мекемелерінен өтеді, ол мекемелер педагогикалық процесті сауатты құрастырып, оқушылардың жан- жақты қызмет- әрекетін жемісті ұйымдастырады, себебі ол жеке тұлғаның дамуының шешуші шарты болып табылады.
Қоянбаев Ж., Қоянбаев Р. Педагогика. – Астана, 1998
http://www.vestnik-kafu
http://kazreferat.kz
http://bankreferatov.kz/en/pedagogika
http://www.egemen.kz/
http://www.vestnik-kafu
http://kazreferat.kz
http://bankreferatov.kz/en/pedagogika
http://www.egemen.kz/
Жеке тұлғаның дамуы
Тәрбиенің негізгі мақсаты - қалыптасып келе жатқан жеке тұлғаның
әлеуметтік тәжірибені меңгеруі, оның жан-жақты үйлесімді дамуы. Жеке
тұлғаның дамуы мен қалыптасу мәселесінің көп ғасырлық тарихы бар. Ол көп
аспектілі және әртүрлі ғылымдардың тоғысында қарастырылады. Ертедегі грек
ғалымдары жеке тұлғаның дамуына биологиялық факторлармен қоса әлеуметтік
факторлар да әсер етеді деп есептеген. Жеке тұлғаның қалыптасу фокторлары
туралы идкялар келесі дәуірлердің прогрессивті философиялық және
психологиялық-педагогикалық пікірлерінде өз жалғасын тапқан
(Э.Роттердамский, Я.А.Коменский, К.А.Гельвеций, Д.Дидро, А.Дистерверг,
К.Д.Ушинский , Д.Дьюи, Э.Торндайк, П.П.Блонский, А.С.Макаренко,
Л.С.Выготский, Э.И.Моносзон, Л.И.Божович, С.Л.Рубинштейн, В.В.Давыдов
т.б.).
Адам-өзіне тән биологиялық құрылысы бар тіршілік иесі, сондықтан
табиғат заңдары оның дамуына да әсер етеді. Қоршаған ортаға бейімделіп, өз
тіршілігі үшін дайын заттарды пайдаланатын жануарларға қарағанда адам өзіне
керектіні өз қолымен жасайды. Адам табиғатының өзгеруі адам өмірінің
әлеуметтік жағдайларының әсерінен болады, адамның тектілігі тек биологиялық
жағынан ғана емес, сонымен қатар тарихи дамуы нәтижесінде де пайда болады.
Әлеуметтік мұрагерлік адамның қоғамдық тәжірибеге ие болуы нәтижесінде
орын алады. Сонымен, адамның жалпы дамуында өзара байланысты екі бағыт –
биологиялық және әлеуметтік бағыттар байқалады. Адам биологиялық тіршілік
иесі болып туады, алайда өз дамуы барысында ғана ол әлеуметтік тіршілік
иесіне айналады.
Адамның жеке қасиеттері өмір жолында дамып, қалыптасатын болғандықтан,
жеке тұлғаның “дамуы мен қалыптасуы” ұғымдарының мәнін ашу педагогика үшін
маңызды мәселе болып табылады.
Жеке тұлғаның дамуы дегеніміз, ең алдымен, оның қасиеттері мен
сапасындағы сандық өзгерістер процесі. Адам дүниеге келгеннен соң дене
жағынан үлкейеді, иғни оның кейбір дене мүшелері мен нерв жүйесі өседі.
Оның тілі шығып, сөздік қоры молаяды. Бала көптеген әлеуметтік- тұрмыстық
және моральдық біліктерге, еңбек дағдылары мен әдеттерге ие болады. Алайда,
адамның жеке тұлға ретінде дамуындағы ең бастысы- оның бойында болып жатқан
сапалық өзгерістер. Адамның дамуына ішкі және сыртқы, меңгерілетін және
меңгерілмейтін факторлар әсер етеді, олардың арасында мақсатты тәрбие мен
білім берудің алар орны ерекше.
Жеке тұлғаның қалыптасуына әсер ететін факторлардың арасында тәрбие ең
маңызды орын алады. Кең мағынада тәрбиені белгілі бір әлеуметтік қызметтер
атқаратын қоғамдық құбылыс ретінде қарастыру қажет, ал тар педагогикалық
мағынада тәрбие дегеніміз- өсіп келе жатқан ұрпаққа жалпы адамзаттық
құндалақтарды игерту үшін мұғалім мен оқушылар, балалар мен ата- аналар
арасындағы бірлескен іс- әрекеттердің педагогикалық процесін ұйымдастыру.
Материалистік философия қоршаған орта мен биологиялық бейімділіктер
қатарында тәрбиеге ерекше орын бөледі, тәрбие - жеке тұлғанын дамуы мен
қалыптасуының үшінші факторы. Бұндағы айта кететін жағдайлардың бірі-
материалисттік түсінікте жеке тұлға тек объекті ретінде ғана емес, сонымен
қатар, ең бастысы, тәрбиенің субъектісі ретінде, өзіндік қайта құру қызмет-
әрекетінің субъектісі ретінде қарастырылады.
Тәрбие - жеке тұлғаның қалыптасуының ең басты факторы ретінде.
Тәрбие - жеке тұлғаны мақсатты қалыптастыру процесі, бұл процесте
тұқымқуалаушылық бейімділік пен микроортаның өзгерістері жөнге келтіріледі.
Барлық балалар тәрбиелік- білім беру мекемелерінен өтеді, ол мекемелер
педагогикалық процесті сауатты құрастырып, оқушылардың жан- жақты қызмет-
әрекетін жемісті ұйымдастырады, себебі ол жеке тұлғаның дамуының шешуші
шарты болып табылады.
Қазіргі ғылыми көзқарас бойынша баланың жеке тұлғалығы тәрбиенің
обьектісі ретінде де, субьекісі ретінде де қарастырылады. Оның обьект болу
себебі оның қалыптасуы сыртқы ықпал-әсерлерге, әсіресе, тәрбие секілді
мақсатты әсерлерге тәуелді. Субьект болу себебі жеке тұлғаның
белсенділігінсіз, сыртқы ықпал-әсерлерге деген белсенді ықпалынсыз даму
ілгері жүрмейді; тағы бір себебі: адамның дамуы өзін-өзі дамыту процесінде
ғана жүзеге асады, сондай-ақ жеке тұлғаның дамуында өзін-өзі тәрбиелеудің
де алар орны ерекше (сол субьект қалағанындай жеке тұлғаға тән белгілі бір
қасиеттерін қалыптастыру мақсатында өз бетінше жұмыс).
Қазіргі заманғы зерттеулер дарындылық тұқым қуалайтын қасиет емес
дейді. Н.И. Дубининнің айтуы бойынша, дарындылық болу үшін “жөнді
универсалды генетикалық бағдарлама” керек: ал оның аса мол потенциалын
жүзеге асыру үшін, әсіресе жеке тұлғаның дамуының өте ерте кезеңінде,
қолайлы жағдайлардың болуы.
Бала өмірінің алғашқы үш - бес жылын ғалымдар “Ұлы бастаулар уақыты”
деп атайды. Адам психикасының сырттай көріністерінің қасиеттері өмір
барысында қалыптасады, сондықтан оларды ата- ана, педагогтар және баланың
өзі қадағалап, реттей алады.
Тәрбиенің негізгі мақсаты жеке адамды қалыптастыру және оны жан-жақты
дамыту. Ал бұл міндеттердің нәтижелі болуы жеке адамның қалыптасуына қандай
жағдайлардың ықпал ететінін білумен байланысты. Тәрбие қоғамдық өндірістік
және мәдени өмірдің белсенді қатысушысын даярлауды мақсат етіп қойған жеке
адамды қалыптастырудың жүйелі үрдісі.
Педагогика үшін мәнді мәселенің бірі – “жеке тұлға” түсінігінің өзін
айқындап алу. Адамның дамуында бір-біріне байланысты екі өзек байқалады,
оның бірі – биологиялық, екіншісі – әлеуметтік. Шетел педагогикасы мен
психологиясы жеке тұлғаның даму мәселесін үш негізгі бағытта қарастырады,
яғни олар: биологиялық, әлеуметтік және биосоциологиялық. Осы бағыттар
адамның дүниеге келген күнінен бастап оның дамуы мен қалыптасуында көрініс
бере бастайды. Адам туғанда тек биологиялық тіршілік иесі болып танылады,
жеке тұлғалыққа жету әлі ерте. Биологиялық нышандар мен қасиеттердің дамуы
адамның өмір бойы мүшелік пісіп жетілуі және қалыптасуы үрдісінің сипатын
көрсетіп отырады. Адамның биологиялық кемелдену және өзгеру үрдісі, оның
дамуының жастық сатылары мен мінез-құлығында көрініп, осыдан балалық,
жасөспірімділік, ересектік және қариялық табиғи бітістерін ажыратамыз. Жеке
адам қоғам өмірінің өнімі болғанымен, оның тірі организм екенін ұмытпау
керек. Әлеуметтік және биологиялық қатынастар жеке адамның қалыптасып
дамуына әртүрлі әсер етеді.
Адамның табиғи дамуы сан алуан әлеуметтік сапалар мен қасиеттерді
қабылдауымен тығыз байланыста бірге дамып отырады, бұл адамды қоғамдық
тіршілік иесі ретінде сипаттайды. Мысалы, нәрестенің жақын адамдарды танып,
күлімсіреуі, кейін тілге келуі, тік жүру қабілетін игеруі, үйдегі және
көпшілік арасындағы қалыптары, еңбектеуі және т.б. Өсе келе ол білім
игереді, моральдық қалыптар мен ерекшеліктерді орындайды, әртүрлі жұмыс
істеу арқылы ептіліктер мен дағдылары қалыптасады және олардың барлығы да
өмір барысында адамда пайда болып, дамып отырады.
Тұлға дамуы туралы ізденістегі психологтердің айтуы бойынша әр адамның
дамуы өз қолында, оны сырттан әсер етер күшпен дамытуға болмайды, тек
оңтайлы ықпал жасауға болады. Осы пікірден туған білім беру мақсатының
басқа да тұжырымы бар. Оқушы тұлғасын дамыту, ол оның толық өзіндік
өсуінің, өзіндік қалыптасуының, өзіндік жетілуінің амалы ретінде
қарастырылады. Сондықтан, мектеп мақсаты баланың табиғи күштері мен
мүмкіншіліктерінің өзіндік ашылуына қолайлы жағдай жасау болып табылады. Ол
үшін оқушы тұлғасының дамуын көздейтін білім беру үрдісін ұйымдастырудың
түрлі әдістері мен амалдарын анықтап, жүзеге асыру қажет.
Сонымен, адам баласы тұлға ретінде өмір сүру барысында өзінің қоғамдық
мәнін сипаттайтын көптеген әлеуметтік сапалар мен қасиеттерді
қалыптастырады, әрі дамытады. Міне, осыдан ол ғылымда биоәлеуметтік тұлға,
субъект, яғни тарихи-қоғамдық қызмет пен таным иесі деп танылады. Демек,
“адам” түсінігі осыдан биологиялық және әлеуметтік (қоғамдық), сапа мен
қасиеттердің бірлігін білдіреді.
Ал “жеке тұлға” түсінігін алатын болсақ, ол тек қана әлеуметтік сапа
мен қасиеттерді игерген тұлғаны танумен байланысты. Л.С. Выготскийдің айтуы
бойынша: “Жеке тұлғаның негізгі функциялары қоғамдық тәжірибені
шығармашылықпен меңгеру және қоғамдық қатынас жүйесіне қосылу”. Бұл тұлға
қоғамдық тіршілік иесі сипатында көрініп, тіл игеруі, санасы, әртүрлі
әдеттермен ерекшеленеді. Жеке адамдық қасиетке ие болу, оның табиғи
биологиялық болмысына емес, қоғамдық қасиеттерге тікелей байланысты.
Сонымен “жеке тұлға” дегеніміз адамның қоғамдық сипатын танытып, оның өмір
барысында өзіне топтаған әлеуметтік сапалар мен қасиеттер жиынтығын
білдіреді.
Жеке адамдық сапалар өмір барысында қалыптасқандықтан, олар біреулерде
айқын көрініп, басқаларда күңгірттеу болады. Олай болса, жеке адамдық
дәреже деңгейін қалай білеміз және оның өлшемдері қандай деген сұрақтар
туындайтыны сөзсіз.
С.Л. Рубинштейн зерттеуі бойынша жеке адам өз қылығы мен іс-әрекетін
саналы басқаруға мүмкіндік беретін психикалық даму деңгейімен сипатталады,
яғни өз әрекетін ойластыра біліп, жауапкершілікті сезіну қабілетінің болуы,
өз бетінше дербес іс-әрекетін жасай білуі – жеке адамның мәнді белгілері.
Белгілі философ-ғалым В.П. Тугаринов жеке адамның сапалық көрсеткіштері
ретінде төмендегілерді атайды:
- саналылық;
- жауапкершілік;
- еркіндік;
- жеке басының қадірі;
- даралық;
- қоғамдық белсенділік пен бекіген саяси-идеялық бағыттылық.
Жеке адамдықтың критерийлерін (өлшемін) белгілеумен В.П. Тугаринов бұл
түсінікті адамның жастық әрі психикалық кемелденуімен байланыстырды.
Егер жеке адам өз сапа және іс-әрекетін қоғамдық прогресс бағытымен
үйлестіре алса, өз бойына игерген сапа мен қасиеттерді неғұрлым айқын
көрсете алса, өз іс-әрекетіне ерекше жасампаздық сипат бере алса, оның
құндылығы арта түседі. Бұл тұрғыдан “адам” және “жеке тұлға” түсініктерінің
сипаттамасы “даралық” түсінігімен толықтырылады.
Даралық бір адамның екіншісіне ұқсамайтын, өзіндік ерекшелігі мен
өзгешелелігін сипаттайды. Даралық әдетте, мінез бен темпераменттің айрықша
бітістері (салмақты, сабырлы, ашушаң), шығармашылық іс-әрекет және
қабілетінің ерекшеліктерінің (ойлап тапқыш, ұқыпты) өзіндік көріністермен
бөлектенеді. Аталғандар сияқты мұғалімнің де даралық белгілері оның терең
білімдарлығында, педагогикалық ой-өрісінде, балаларға жайлылығы мен
еңбектегі шығармашылығында танылуы мүмкін. Даралық түсінігі бір адамды
екіншіден айырып, оған өзіндік қайталанбас сән беретін жалпылық және
жалқылық қасиеттерді білдіреді.
Адамның қоғамдық тіршілік иесі сипатының толықтығы үшін “индивид”
түсінігін де білген жөн. Бұл латын сөзі қазақша “жекелік” дегенді
білдіреді. Түсінік ретінде одан адамзат тегінің әрбір бөлек өкілін, оның
сапа-қасиеттеріне қатысынсыз танимыз. Бұл тұрғыдан әрбір адам “индивид”
бола алады. “Жеке тұлға” түсінігінің және онымен байланысты ғылыми
категориялардың мәні осында.
Жеке адамдық сапалар адамның өмір барысында дамиды және қалыптасады.
Сондықтан, педагогикадағы “даму” және “қалыптасу” категорияларының мәнін
ашып беру маңызды.
Даму – бұл жеке адам сапалары мен қасиеттеріндегі сандық өзгерістер
жүйесі. И.П. Подласый даму ұғымын былай түсіндіреді: “Даму дегеніміз адам
организміндегі сандық және сапалық өзгерістер”. Адамның туған күннен бастап
дене құрылымы мен әртүрлі мүшелері ұлғаяды. Ол сөйлей бастайды, сөздік қоры
молая түседі, көптеген әлеуметтік-тұрмыстық және рухани ептіліктер мен
еңбектік дағды және әдеттерді игереді. Бірақ адамның жеке адам болып
дамуындағы басты белгі, ондағы сапалық өзгерістер. Оны мына мысалдардан
түсінуге болады: тілдік қызметтің жіктелуі адамның танымдық қабілетін
арттырады, сезімдік аймағын кеңейтеді. Танымдық қызмет барысында абстракт
ойлау, логикалық ес дамиды, өмірге деген көзқарас пен наным-сенімдер
орнығады. Еліктеушілік мінез-құлық бірте-бірте белсенді – жасампаз,
шығармашылық іске ауысады, өз қылық әрекетін басқара алу мен өзіндік билік
қабілеті көркейеді. Бұл өзгерістердің бәрінен адамның анатомиялық-
физиологиялық кемелденуіндегі, жүйке жүйесі мен психикасының және танымдық
пен шығармашылық іс-әрекетінің жетілуіндегі, дүниетанымдық, имандылық,
қоғамдық-саяси көзқарастары мен нанымдарындағы бір-біріне кіріге
байланысқан сандық және сапалық өзгерістер үрдісін білеміз.
Қалыптасу түсінігіне келетін болсақ, ол жеке адам дамуының нәтижесі
ретінде оның кемелденуі мен тұрақты сапалар мен қасиеттерді иемденуін
білдіреді.
Адам жөніндегі басқа ғылымдардағыдай педагогика үшін де ең басты мәселе
– жеке адамның дамуы және сол дамудың көзі мен ықпал күштері. Идеалистік
ағымдар бұл туралы әртүрлі тұжырымдар пайымдауда. Ғылымда ежелден бір-
біріне қарама-қарсы келе жатқан теориялық пікірлердің дұрыс-бұрыстығына
баға беруді оқырманныың өзіне қалдырып, оларға тек қана объективті сипаттам
беруді өз міндетіміз деп есептейміз.
Идеализм өкілдері, қай бағттағы болмасын, жеке адамның қалыптасуын
алдын-ала болжастырылған бағдарламаға теліп, ол бағдарламадағы сапа мен
қасиеттер өз беттерінше өріс алатынын уағыздайды. Ал тәрбие олардың ойынша,
жәрдемші роль атқарып, сол бағдарламаның іске асуына көмектесуші ғана
құрал.
Қазіргі заманғы идеалистік философия, психология мен педагогика
әлеуметтік төңкерістер мен күйзелістерге толы қоғам жеке адамның тозуына
себепші, сондықтан да адам өзінің шын кемеліне жету үшін қоғаммен
байланысын үзу қажеттігін дәріптейді. Бұдан шығатын қорытынды: адамдық мән
рухани және әлеуметтік бостандықты алу үшін күрес емес, өз болмысының шын,
ең жоғары сыр-мағынасын тану (экзистенциализм) немесе тәңірлік кемелге
жақындау (неотомизм).
Идеалистік педагогикада жеке адам дамуы жөніндегі пікір-сайыста бірнеше
теориялық концепциялар бар. Олар: биологизаторлық бағыт: адамның дамуы оның
табиғи (биологиялық) жетілуімен байланысты, соның барысында оның дене
құрылымы мен рухани қасиеттері қалыптасады. Адамдар арасындағы моральдық
қатынастар биологиялық негізде орнығады (Аристотель, Ф. Мюллер, Э. Геккель,
Шешендік Летурно, Ч. Ломброзо). психоаналитикалық бағыт: жеке адамдық
қалыптасуда қоғам зиянды. Адамның дамуы мен оның мінез-құлқы толығымен
жыныстық инстинктке тәуелді (З. Фрейд). Прагматикалық бағыт: адамның
психикалық дамуы тума инстинктерге байланысты, әрбір адамда тұрақты
нәсілдік қасиеттерді сақтаушы ерекше саналық гендер болады. Сондықтан да
жеке адамдар мен әлеуметтік топтардың қоғамдағы орнын иеленуі олардың
биологиялық болмысымен анықталуы тиіс, себебі әртүрлі халықтар мен
нәсілдердің бірі табиғатынан дарынды, ал екіншілері – кемірек дамыған (Дж.
Дьюи, Э. Торидайк).
Материалистік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тәрбиенің негізгі мақсаты - қалыптасып келе жатқан жеке тұлғаның
әлеуметтік тәжірибені меңгеруі, оның жан-жақты үйлесімді дамуы. Жеке
тұлғаның дамуы мен қалыптасу мәселесінің көп ғасырлық тарихы бар. Ол көп
аспектілі және әртүрлі ғылымдардың тоғысында қарастырылады. Ертедегі грек
ғалымдары жеке тұлғаның дамуына биологиялық факторлармен қоса әлеуметтік
факторлар да әсер етеді деп есептеген. Жеке тұлғаның қалыптасу фокторлары
туралы идкялар келесі дәуірлердің прогрессивті философиялық және
психологиялық-педагогикалық пікірлерінде өз жалғасын тапқан
(Э.Роттердамский, Я.А.Коменский, К.А.Гельвеций, Д.Дидро, А.Дистерверг,
К.Д.Ушинский , Д.Дьюи, Э.Торндайк, П.П.Блонский, А.С.Макаренко,
Л.С.Выготский, Э.И.Моносзон, Л.И.Божович, С.Л.Рубинштейн, В.В.Давыдов
т.б.).
Адам-өзіне тән биологиялық құрылысы бар тіршілік иесі, сондықтан
табиғат заңдары оның дамуына да әсер етеді. Қоршаған ортаға бейімделіп, өз
тіршілігі үшін дайын заттарды пайдаланатын жануарларға қарағанда адам өзіне
керектіні өз қолымен жасайды. Адам табиғатының өзгеруі адам өмірінің
әлеуметтік жағдайларының әсерінен болады, адамның тектілігі тек биологиялық
жағынан ғана емес, сонымен қатар тарихи дамуы нәтижесінде де пайда болады.
Әлеуметтік мұрагерлік адамның қоғамдық тәжірибеге ие болуы нәтижесінде
орын алады. Сонымен, адамның жалпы дамуында өзара байланысты екі бағыт –
биологиялық және әлеуметтік бағыттар байқалады. Адам биологиялық тіршілік
иесі болып туады, алайда өз дамуы барысында ғана ол әлеуметтік тіршілік
иесіне айналады.
Адамның жеке қасиеттері өмір жолында дамып, қалыптасатын болғандықтан,
жеке тұлғаның “дамуы мен қалыптасуы” ұғымдарының мәнін ашу педагогика үшін
маңызды мәселе болып табылады.
Жеке тұлғаның дамуы дегеніміз, ең алдымен, оның қасиеттері мен
сапасындағы сандық өзгерістер процесі. Адам дүниеге келгеннен соң дене
жағынан үлкейеді, иғни оның кейбір дене мүшелері мен нерв жүйесі өседі.
Оның тілі шығып, сөздік қоры молаяды. Бала көптеген әлеуметтік- тұрмыстық
және моральдық біліктерге, еңбек дағдылары мен әдеттерге ие болады. Алайда,
адамның жеке тұлға ретінде дамуындағы ең бастысы- оның бойында болып жатқан
сапалық өзгерістер. Адамның дамуына ішкі және сыртқы, меңгерілетін және
меңгерілмейтін факторлар әсер етеді, олардың арасында мақсатты тәрбие мен
білім берудің алар орны ерекше.
Жеке тұлғаның қалыптасуына әсер ететін факторлардың арасында тәрбие ең
маңызды орын алады. Кең мағынада тәрбиені белгілі бір әлеуметтік қызметтер
атқаратын қоғамдық құбылыс ретінде қарастыру қажет, ал тар педагогикалық
мағынада тәрбие дегеніміз- өсіп келе жатқан ұрпаққа жалпы адамзаттық
құндалақтарды игерту үшін мұғалім мен оқушылар, балалар мен ата- аналар
арасындағы бірлескен іс- әрекеттердің педагогикалық процесін ұйымдастыру.
Материалистік философия қоршаған орта мен биологиялық бейімділіктер
қатарында тәрбиеге ерекше орын бөледі, тәрбие - жеке тұлғанын дамуы мен
қалыптасуының үшінші факторы. Бұндағы айта кететін жағдайлардың бірі-
материалисттік түсінікте жеке тұлға тек объекті ретінде ғана емес, сонымен
қатар, ең бастысы, тәрбиенің субъектісі ретінде, өзіндік қайта құру қызмет-
әрекетінің субъектісі ретінде қарастырылады.
Тәрбие - жеке тұлғаның қалыптасуының ең басты факторы ретінде.
Тәрбие - жеке тұлғаны мақсатты қалыптастыру процесі, бұл процесте
тұқымқуалаушылық бейімділік пен микроортаның өзгерістері жөнге келтіріледі.
Барлық балалар тәрбиелік- білім беру мекемелерінен өтеді, ол мекемелер
педагогикалық процесті сауатты құрастырып, оқушылардың жан- жақты қызмет-
әрекетін жемісті ұйымдастырады, себебі ол жеке тұлғаның дамуының шешуші
шарты болып табылады.
Қазіргі ғылыми көзқарас бойынша баланың жеке тұлғалығы тәрбиенің
обьектісі ретінде де, субьекісі ретінде де қарастырылады. Оның обьект болу
себебі оның қалыптасуы сыртқы ықпал-әсерлерге, әсіресе, тәрбие секілді
мақсатты әсерлерге тәуелді. Субьект болу себебі жеке тұлғаның
белсенділігінсіз, сыртқы ықпал-әсерлерге деген белсенді ықпалынсыз даму
ілгері жүрмейді; тағы бір себебі: адамның дамуы өзін-өзі дамыту процесінде
ғана жүзеге асады, сондай-ақ жеке тұлғаның дамуында өзін-өзі тәрбиелеудің
де алар орны ерекше (сол субьект қалағанындай жеке тұлғаға тән белгілі бір
қасиеттерін қалыптастыру мақсатында өз бетінше жұмыс).
Қазіргі заманғы зерттеулер дарындылық тұқым қуалайтын қасиет емес
дейді. Н.И. Дубининнің айтуы бойынша, дарындылық болу үшін “жөнді
универсалды генетикалық бағдарлама” керек: ал оның аса мол потенциалын
жүзеге асыру үшін, әсіресе жеке тұлғаның дамуының өте ерте кезеңінде,
қолайлы жағдайлардың болуы.
Бала өмірінің алғашқы үш - бес жылын ғалымдар “Ұлы бастаулар уақыты”
деп атайды. Адам психикасының сырттай көріністерінің қасиеттері өмір
барысында қалыптасады, сондықтан оларды ата- ана, педагогтар және баланың
өзі қадағалап, реттей алады.
Тәрбиенің негізгі мақсаты жеке адамды қалыптастыру және оны жан-жақты
дамыту. Ал бұл міндеттердің нәтижелі болуы жеке адамның қалыптасуына қандай
жағдайлардың ықпал ететінін білумен байланысты. Тәрбие қоғамдық өндірістік
және мәдени өмірдің белсенді қатысушысын даярлауды мақсат етіп қойған жеке
адамды қалыптастырудың жүйелі үрдісі.
Педагогика үшін мәнді мәселенің бірі – “жеке тұлға” түсінігінің өзін
айқындап алу. Адамның дамуында бір-біріне байланысты екі өзек байқалады,
оның бірі – биологиялық, екіншісі – әлеуметтік. Шетел педагогикасы мен
психологиясы жеке тұлғаның даму мәселесін үш негізгі бағытта қарастырады,
яғни олар: биологиялық, әлеуметтік және биосоциологиялық. Осы бағыттар
адамның дүниеге келген күнінен бастап оның дамуы мен қалыптасуында көрініс
бере бастайды. Адам туғанда тек биологиялық тіршілік иесі болып танылады,
жеке тұлғалыққа жету әлі ерте. Биологиялық нышандар мен қасиеттердің дамуы
адамның өмір бойы мүшелік пісіп жетілуі және қалыптасуы үрдісінің сипатын
көрсетіп отырады. Адамның биологиялық кемелдену және өзгеру үрдісі, оның
дамуының жастық сатылары мен мінез-құлығында көрініп, осыдан балалық,
жасөспірімділік, ересектік және қариялық табиғи бітістерін ажыратамыз. Жеке
адам қоғам өмірінің өнімі болғанымен, оның тірі организм екенін ұмытпау
керек. Әлеуметтік және биологиялық қатынастар жеке адамның қалыптасып
дамуына әртүрлі әсер етеді.
Адамның табиғи дамуы сан алуан әлеуметтік сапалар мен қасиеттерді
қабылдауымен тығыз байланыста бірге дамып отырады, бұл адамды қоғамдық
тіршілік иесі ретінде сипаттайды. Мысалы, нәрестенің жақын адамдарды танып,
күлімсіреуі, кейін тілге келуі, тік жүру қабілетін игеруі, үйдегі және
көпшілік арасындағы қалыптары, еңбектеуі және т.б. Өсе келе ол білім
игереді, моральдық қалыптар мен ерекшеліктерді орындайды, әртүрлі жұмыс
істеу арқылы ептіліктер мен дағдылары қалыптасады және олардың барлығы да
өмір барысында адамда пайда болып, дамып отырады.
Тұлға дамуы туралы ізденістегі психологтердің айтуы бойынша әр адамның
дамуы өз қолында, оны сырттан әсер етер күшпен дамытуға болмайды, тек
оңтайлы ықпал жасауға болады. Осы пікірден туған білім беру мақсатының
басқа да тұжырымы бар. Оқушы тұлғасын дамыту, ол оның толық өзіндік
өсуінің, өзіндік қалыптасуының, өзіндік жетілуінің амалы ретінде
қарастырылады. Сондықтан, мектеп мақсаты баланың табиғи күштері мен
мүмкіншіліктерінің өзіндік ашылуына қолайлы жағдай жасау болып табылады. Ол
үшін оқушы тұлғасының дамуын көздейтін білім беру үрдісін ұйымдастырудың
түрлі әдістері мен амалдарын анықтап, жүзеге асыру қажет.
Сонымен, адам баласы тұлға ретінде өмір сүру барысында өзінің қоғамдық
мәнін сипаттайтын көптеген әлеуметтік сапалар мен қасиеттерді
қалыптастырады, әрі дамытады. Міне, осыдан ол ғылымда биоәлеуметтік тұлға,
субъект, яғни тарихи-қоғамдық қызмет пен таным иесі деп танылады. Демек,
“адам” түсінігі осыдан биологиялық және әлеуметтік (қоғамдық), сапа мен
қасиеттердің бірлігін білдіреді.
Ал “жеке тұлға” түсінігін алатын болсақ, ол тек қана әлеуметтік сапа
мен қасиеттерді игерген тұлғаны танумен байланысты. Л.С. Выготскийдің айтуы
бойынша: “Жеке тұлғаның негізгі функциялары қоғамдық тәжірибені
шығармашылықпен меңгеру және қоғамдық қатынас жүйесіне қосылу”. Бұл тұлға
қоғамдық тіршілік иесі сипатында көрініп, тіл игеруі, санасы, әртүрлі
әдеттермен ерекшеленеді. Жеке адамдық қасиетке ие болу, оның табиғи
биологиялық болмысына емес, қоғамдық қасиеттерге тікелей байланысты.
Сонымен “жеке тұлға” дегеніміз адамның қоғамдық сипатын танытып, оның өмір
барысында өзіне топтаған әлеуметтік сапалар мен қасиеттер жиынтығын
білдіреді.
Жеке адамдық сапалар өмір барысында қалыптасқандықтан, олар біреулерде
айқын көрініп, басқаларда күңгірттеу болады. Олай болса, жеке адамдық
дәреже деңгейін қалай білеміз және оның өлшемдері қандай деген сұрақтар
туындайтыны сөзсіз.
С.Л. Рубинштейн зерттеуі бойынша жеке адам өз қылығы мен іс-әрекетін
саналы басқаруға мүмкіндік беретін психикалық даму деңгейімен сипатталады,
яғни өз әрекетін ойластыра біліп, жауапкершілікті сезіну қабілетінің болуы,
өз бетінше дербес іс-әрекетін жасай білуі – жеке адамның мәнді белгілері.
Белгілі философ-ғалым В.П. Тугаринов жеке адамның сапалық көрсеткіштері
ретінде төмендегілерді атайды:
- саналылық;
- жауапкершілік;
- еркіндік;
- жеке басының қадірі;
- даралық;
- қоғамдық белсенділік пен бекіген саяси-идеялық бағыттылық.
Жеке адамдықтың критерийлерін (өлшемін) белгілеумен В.П. Тугаринов бұл
түсінікті адамның жастық әрі психикалық кемелденуімен байланыстырды.
Егер жеке адам өз сапа және іс-әрекетін қоғамдық прогресс бағытымен
үйлестіре алса, өз бойына игерген сапа мен қасиеттерді неғұрлым айқын
көрсете алса, өз іс-әрекетіне ерекше жасампаздық сипат бере алса, оның
құндылығы арта түседі. Бұл тұрғыдан “адам” және “жеке тұлға” түсініктерінің
сипаттамасы “даралық” түсінігімен толықтырылады.
Даралық бір адамның екіншісіне ұқсамайтын, өзіндік ерекшелігі мен
өзгешелелігін сипаттайды. Даралық әдетте, мінез бен темпераменттің айрықша
бітістері (салмақты, сабырлы, ашушаң), шығармашылық іс-әрекет және
қабілетінің ерекшеліктерінің (ойлап тапқыш, ұқыпты) өзіндік көріністермен
бөлектенеді. Аталғандар сияқты мұғалімнің де даралық белгілері оның терең
білімдарлығында, педагогикалық ой-өрісінде, балаларға жайлылығы мен
еңбектегі шығармашылығында танылуы мүмкін. Даралық түсінігі бір адамды
екіншіден айырып, оған өзіндік қайталанбас сән беретін жалпылық және
жалқылық қасиеттерді білдіреді.
Адамның қоғамдық тіршілік иесі сипатының толықтығы үшін “индивид”
түсінігін де білген жөн. Бұл латын сөзі қазақша “жекелік” дегенді
білдіреді. Түсінік ретінде одан адамзат тегінің әрбір бөлек өкілін, оның
сапа-қасиеттеріне қатысынсыз танимыз. Бұл тұрғыдан әрбір адам “индивид”
бола алады. “Жеке тұлға” түсінігінің және онымен байланысты ғылыми
категориялардың мәні осында.
Жеке адамдық сапалар адамның өмір барысында дамиды және қалыптасады.
Сондықтан, педагогикадағы “даму” және “қалыптасу” категорияларының мәнін
ашып беру маңызды.
Даму – бұл жеке адам сапалары мен қасиеттеріндегі сандық өзгерістер
жүйесі. И.П. Подласый даму ұғымын былай түсіндіреді: “Даму дегеніміз адам
организміндегі сандық және сапалық өзгерістер”. Адамның туған күннен бастап
дене құрылымы мен әртүрлі мүшелері ұлғаяды. Ол сөйлей бастайды, сөздік қоры
молая түседі, көптеген әлеуметтік-тұрмыстық және рухани ептіліктер мен
еңбектік дағды және әдеттерді игереді. Бірақ адамның жеке адам болып
дамуындағы басты белгі, ондағы сапалық өзгерістер. Оны мына мысалдардан
түсінуге болады: тілдік қызметтің жіктелуі адамның танымдық қабілетін
арттырады, сезімдік аймағын кеңейтеді. Танымдық қызмет барысында абстракт
ойлау, логикалық ес дамиды, өмірге деген көзқарас пен наным-сенімдер
орнығады. Еліктеушілік мінез-құлық бірте-бірте белсенді – жасампаз,
шығармашылық іске ауысады, өз қылық әрекетін басқара алу мен өзіндік билік
қабілеті көркейеді. Бұл өзгерістердің бәрінен адамның анатомиялық-
физиологиялық кемелденуіндегі, жүйке жүйесі мен психикасының және танымдық
пен шығармашылық іс-әрекетінің жетілуіндегі, дүниетанымдық, имандылық,
қоғамдық-саяси көзқарастары мен нанымдарындағы бір-біріне кіріге
байланысқан сандық және сапалық өзгерістер үрдісін білеміз.
Қалыптасу түсінігіне келетін болсақ, ол жеке адам дамуының нәтижесі
ретінде оның кемелденуі мен тұрақты сапалар мен қасиеттерді иемденуін
білдіреді.
Адам жөніндегі басқа ғылымдардағыдай педагогика үшін де ең басты мәселе
– жеке адамның дамуы және сол дамудың көзі мен ықпал күштері. Идеалистік
ағымдар бұл туралы әртүрлі тұжырымдар пайымдауда. Ғылымда ежелден бір-
біріне қарама-қарсы келе жатқан теориялық пікірлердің дұрыс-бұрыстығына
баға беруді оқырманныың өзіне қалдырып, оларға тек қана объективті сипаттам
беруді өз міндетіміз деп есептейміз.
Идеализм өкілдері, қай бағттағы болмасын, жеке адамның қалыптасуын
алдын-ала болжастырылған бағдарламаға теліп, ол бағдарламадағы сапа мен
қасиеттер өз беттерінше өріс алатынын уағыздайды. Ал тәрбие олардың ойынша,
жәрдемші роль атқарып, сол бағдарламаның іске асуына көмектесуші ғана
құрал.
Қазіргі заманғы идеалистік философия, психология мен педагогика
әлеуметтік төңкерістер мен күйзелістерге толы қоғам жеке адамның тозуына
себепші, сондықтан да адам өзінің шын кемеліне жету үшін қоғаммен
байланысын үзу қажеттігін дәріптейді. Бұдан шығатын қорытынды: адамдық мән
рухани және әлеуметтік бостандықты алу үшін күрес емес, өз болмысының шын,
ең жоғары сыр-мағынасын тану (экзистенциализм) немесе тәңірлік кемелге
жақындау (неотомизм).
Идеалистік педагогикада жеке адам дамуы жөніндегі пікір-сайыста бірнеше
теориялық концепциялар бар. Олар: биологизаторлық бағыт: адамның дамуы оның
табиғи (биологиялық) жетілуімен байланысты, соның барысында оның дене
құрылымы мен рухани қасиеттері қалыптасады. Адамдар арасындағы моральдық
қатынастар биологиялық негізде орнығады (Аристотель, Ф. Мюллер, Э. Геккель,
Шешендік Летурно, Ч. Ломброзо). психоаналитикалық бағыт: жеке адамдық
қалыптасуда қоғам зиянды. Адамның дамуы мен оның мінез-құлқы толығымен
жыныстық инстинктке тәуелді (З. Фрейд). Прагматикалық бағыт: адамның
психикалық дамуы тума инстинктерге байланысты, әрбір адамда тұрақты
нәсілдік қасиеттерді сақтаушы ерекше саналық гендер болады. Сондықтан да
жеке адамдар мен әлеуметтік топтардың қоғамдағы орнын иеленуі олардың
биологиялық болмысымен анықталуы тиіс, себебі әртүрлі халықтар мен
нәсілдердің бірі табиғатынан дарынды, ал екіншілері – кемірек дамыған (Дж.
Дьюи, Э. Торидайк).
Материалистік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz