Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының пайда болуы
ЖОСПАР
Кіріспе 2
І. Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының пайда болуы 3
1.1 Жалған капитал. Акционерлік қоғамдар 4
1.2 Бағалы қағаздар . қарыз міндеттемесі. Олардың жіктелуі 15
ІІ. Бағалы қағаздардың негізгі және туынды түрлері 21
2.1 Акциялар 21
2.2 Облигациялар 23
2.3 Вексельдер, чектер және басқа да бағалы қағаздар 25
Қорытынды 28
Қолданылған әдебиеттер тізімі 31
Кіріспе 2
І. Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының пайда болуы 3
1.1 Жалған капитал. Акционерлік қоғамдар 4
1.2 Бағалы қағаздар . қарыз міндеттемесі. Олардың жіктелуі 15
ІІ. Бағалы қағаздардың негізгі және туынды түрлері 21
2.1 Акциялар 21
2.2 Облигациялар 23
2.3 Вексельдер, чектер және басқа да бағалы қағаздар 25
Қорытынды 28
Қолданылған әдебиеттер тізімі 31
Кіріспе
Қазақстанда құнды қағаздар нарығы әлі жетік дамымаған. Ал мысалы шет мемлекеттерде бағалы қағаздардан түскен табыстар өте жоғары. Және де бұл капитал салудың өте тиімді жолдарының бірі, сонымен қатар нарықтық экономиканың негізгі құрамдас элементтерінің бірі болып табылады. Бағалы қағаздар нарығынсыз ешқандай мемлекетте нарықтық экономика дамуы мүмкін емес. Экономикалық реформаның басты мақсаттарының бірі –кәсіпорынды мүліктік жауапкершілігі анықталған заңды тұлғалар кұқықтарына бөліп беру. Шаруашылықтың акционерлік формасы мұны қамтамасыз етеді. Акционерлік қоғамды капитал өндіріс құралдары және бағалы қағаздар формасында қызмет етеді. Бұл өндіріс құралдарына қоғамдық иемдену құқығы мен жеке меншік құқығын бекітудің материалдық алғы шарты болып табылады. Акционерлік меншік формасын енгізу инфляцияның өсу қарқынын төмендетуге мүмкіндік берумен қатар, мемлекеттің шығыстарын, эмиссиялау көлемін біршама мөлшерде қысқартады, сол сияқты құнды қағаздар нарығының дамуын қамтамасыз етеді.
І. Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының пайда болуы
Бағалы қағаздар нарығының кейбір элементтері 20-шы жылдары КСРО-да жаңа экономикалық саясат кезінде болған. Ал қазіргі егемен Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының алғашқы нұсқалары Кеңес Одағы заңдарының негізінде 90-шы жылдардың басынан бастап пайда бола бастады.
Елде дамыған бағалы қағаздар нарығы қалыптасуы үшін оның құрамдас бөліктері болуы қажет.
Олар:
* сұраныс пен ұсыныс;
* делдалдар мен басқа қатысушылар;
* нарықтық инфрақұрылым яғни коммерциялық банктер, қор биржалары, инвестициялық институттар және с.с.;
• нарықты реттейтін және өзін-өзі реттейтін жүйелер.
Нарықтың осы құрамдас бөліктері қазіргі уақытта негізінен құрылып болды. Бұл жөнiнде елімізде экономикалық жүйені реформалауды тереңдету жолында қабылданған Қазақстанда мемлекеттік меншікті жекеменшіктендіру Ұлттық бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының негізгі субъектілері -акционерлік қоғамдардың құрылуын тездетуде шешуші роль атқарды. Дегенмен, Қазақстан экономикасының дағдарысы жағдайында толыққанды бағалы қағаздар нарығы болуы мүмкін емес. Бағалы қағаздар нарығының даму деңгейі көп жағдайда халықтың әл-ауқатына байланысты. Себебі бағалы қағаздарға сұраныс халықтың тұрмысын айкындайды. Сондықтан халықтың табысының өсуі - Қазақстанда бағалы қағаздар нарығы дамуының басты шарты.
Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының құрамы және бағалы қағаздардың өтімдісі қандай? Республикада қалыптасқан жағдай сипаттағанындай бағалы қағаздардың ең көлемдісі және ең өтімдісі мемлекеттік қарыз міндеттемелері. Мемлекеттік қарыз міндеттемелері нарығының ерекшелігі оған қатысушыларға байланысты:
Біріншіден, мемлекеттік бағалы қағаздардың эмитентi - Қаржы Министрлігі;
Екіншіден, Ұлттық банк — оның (Қаржы Министрлігінің) қаржы агенті (уәкілі), сонымен бірге мемлекеттік бағалы қағаздардың дилері. Дегенмен, бағалы қағаздар нарығына бұл қатысушылар мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару мен оларды айналымға түсіру шарттарын анықтаушылар. Мемлекеттік бағалы қағаздар:
• мемлекеттік қазыналық вексельдер;
•мемлекеттік қазыналық облигациялар;
•Қазақстан Ұлттық Банкінің қысқа мерзімді, ноталары;
• жекеменшіктендіру купондары.
Мемлекеттік қазыналық вексельдер мен мемлекеттік қазыналық облигацияларды ішкі мемлекеттiк қарыз өлшерінде мемлекеттік бюджетті қаржыландыру мақсатында Қаржы Министрлігі шығарады. Ал қысқа мерзімді ноталарды банк жүйесінің бірқалыпты жұмысын қамтамасыз ететін қаржы қорын толтыру мақсатында Ұлттық банк шығарады.
Жекеменшіктендіру купондары аукцион арқылы сатылған мемлекеттік кәсіпорындарды жекеменшіктендіруге пайдаланылды, ал оның көптеген мөлшері жеке адамдар қолында осы күнге дейін қалуда. Кәсіпорындар банкротқа ұшырап, жұмыс істемей тұрған қазіргі кезде жекеменшіктендіру купондарының орнына берген акциялар оны иеленушілерге әлі дивиденд (пайда) түсіре қойған жоқ.
Қазақстанда құнды қағаздар нарығы әлі жетік дамымаған. Ал мысалы шет мемлекеттерде бағалы қағаздардан түскен табыстар өте жоғары. Және де бұл капитал салудың өте тиімді жолдарының бірі, сонымен қатар нарықтық экономиканың негізгі құрамдас элементтерінің бірі болып табылады. Бағалы қағаздар нарығынсыз ешқандай мемлекетте нарықтық экономика дамуы мүмкін емес. Экономикалық реформаның басты мақсаттарының бірі –кәсіпорынды мүліктік жауапкершілігі анықталған заңды тұлғалар кұқықтарына бөліп беру. Шаруашылықтың акционерлік формасы мұны қамтамасыз етеді. Акционерлік қоғамды капитал өндіріс құралдары және бағалы қағаздар формасында қызмет етеді. Бұл өндіріс құралдарына қоғамдық иемдену құқығы мен жеке меншік құқығын бекітудің материалдық алғы шарты болып табылады. Акционерлік меншік формасын енгізу инфляцияның өсу қарқынын төмендетуге мүмкіндік берумен қатар, мемлекеттің шығыстарын, эмиссиялау көлемін біршама мөлшерде қысқартады, сол сияқты құнды қағаздар нарығының дамуын қамтамасыз етеді.
І. Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының пайда болуы
Бағалы қағаздар нарығының кейбір элементтері 20-шы жылдары КСРО-да жаңа экономикалық саясат кезінде болған. Ал қазіргі егемен Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының алғашқы нұсқалары Кеңес Одағы заңдарының негізінде 90-шы жылдардың басынан бастап пайда бола бастады.
Елде дамыған бағалы қағаздар нарығы қалыптасуы үшін оның құрамдас бөліктері болуы қажет.
Олар:
* сұраныс пен ұсыныс;
* делдалдар мен басқа қатысушылар;
* нарықтық инфрақұрылым яғни коммерциялық банктер, қор биржалары, инвестициялық институттар және с.с.;
• нарықты реттейтін және өзін-өзі реттейтін жүйелер.
Нарықтың осы құрамдас бөліктері қазіргі уақытта негізінен құрылып болды. Бұл жөнiнде елімізде экономикалық жүйені реформалауды тереңдету жолында қабылданған Қазақстанда мемлекеттік меншікті жекеменшіктендіру Ұлттық бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының негізгі субъектілері -акционерлік қоғамдардың құрылуын тездетуде шешуші роль атқарды. Дегенмен, Қазақстан экономикасының дағдарысы жағдайында толыққанды бағалы қағаздар нарығы болуы мүмкін емес. Бағалы қағаздар нарығының даму деңгейі көп жағдайда халықтың әл-ауқатына байланысты. Себебі бағалы қағаздарға сұраныс халықтың тұрмысын айкындайды. Сондықтан халықтың табысының өсуі - Қазақстанда бағалы қағаздар нарығы дамуының басты шарты.
Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының құрамы және бағалы қағаздардың өтімдісі қандай? Республикада қалыптасқан жағдай сипаттағанындай бағалы қағаздардың ең көлемдісі және ең өтімдісі мемлекеттік қарыз міндеттемелері. Мемлекеттік қарыз міндеттемелері нарығының ерекшелігі оған қатысушыларға байланысты:
Біріншіден, мемлекеттік бағалы қағаздардың эмитентi - Қаржы Министрлігі;
Екіншіден, Ұлттық банк — оның (Қаржы Министрлігінің) қаржы агенті (уәкілі), сонымен бірге мемлекеттік бағалы қағаздардың дилері. Дегенмен, бағалы қағаздар нарығына бұл қатысушылар мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару мен оларды айналымға түсіру шарттарын анықтаушылар. Мемлекеттік бағалы қағаздар:
• мемлекеттік қазыналық вексельдер;
•мемлекеттік қазыналық облигациялар;
•Қазақстан Ұлттық Банкінің қысқа мерзімді, ноталары;
• жекеменшіктендіру купондары.
Мемлекеттік қазыналық вексельдер мен мемлекеттік қазыналық облигацияларды ішкі мемлекеттiк қарыз өлшерінде мемлекеттік бюджетті қаржыландыру мақсатында Қаржы Министрлігі шығарады. Ал қысқа мерзімді ноталарды банк жүйесінің бірқалыпты жұмысын қамтамасыз ететін қаржы қорын толтыру мақсатында Ұлттық банк шығарады.
Жекеменшіктендіру купондары аукцион арқылы сатылған мемлекеттік кәсіпорындарды жекеменшіктендіруге пайдаланылды, ал оның көптеген мөлшері жеке адамдар қолында осы күнге дейін қалуда. Кәсіпорындар банкротқа ұшырап, жұмыс істемей тұрған қазіргі кезде жекеменшіктендіру купондарының орнына берген акциялар оны иеленушілерге әлі дивиденд (пайда) түсіре қойған жоқ.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. Сейтқасымов Ғ.С. Ақша, Несие, Банктер Алматы Экономика 2001ж
2. Мақыш С. Ақша, Несие, Банктер Алматы Экономика 2000 ж
3. Көшенова Б.А. «Бағалы қағаздар нарығы», Алматы, 2000 ж.
4. Журнал «Рынок ценных бумаг» Москва 2000/11
5. Қаржы-Қаражат Алматы 2001/03
6. Құнды қағаздар нарығы Экономика 2000 ж.
7. Журнал «Финансы и кредит» 2003/2
8. Журнал «Финансы и кредит» 2002/11
9. Карагусов Ф. Ценные бумаги и регулирование их обращения в Республике Казахстан. – Алматы: Қаржы-қаражат, 1995 г.
10. Шалгимбаева Г.Н. Рынок ценных бумаг: Механизмы государственного регулирования. Алматы. Қаржы-қаражат. 1997 г.
1. Сейтқасымов Ғ.С. Ақша, Несие, Банктер Алматы Экономика 2001ж
2. Мақыш С. Ақша, Несие, Банктер Алматы Экономика 2000 ж
3. Көшенова Б.А. «Бағалы қағаздар нарығы», Алматы, 2000 ж.
4. Журнал «Рынок ценных бумаг» Москва 2000/11
5. Қаржы-Қаражат Алматы 2001/03
6. Құнды қағаздар нарығы Экономика 2000 ж.
7. Журнал «Финансы и кредит» 2003/2
8. Журнал «Финансы и кредит» 2002/11
9. Карагусов Ф. Ценные бумаги и регулирование их обращения в Республике Казахстан. – Алматы: Қаржы-қаражат, 1995 г.
10. Шалгимбаева Г.Н. Рынок ценных бумаг: Механизмы государственного регулирования. Алматы. Қаржы-қаражат. 1997 г.
ЖОСПАР
Кіріспе 2
І. Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының пайда болуы 3
1.1 Жалған капитал. Акционерлік қоғамдар 4
1.2 Бағалы қағаздар - қарыз міндеттемесі. Олардың жіктелуі 15
ІІ. Бағалы қағаздардың негізгі және туынды түрлері 21
2.1 Акциялар 21
2.2 Облигациялар 23
2.3 Вексельдер, чектер және басқа да бағалы қағаздар 25
Қорытынды 28
Қолданылған әдебиеттер тізімі 31
Кіріспе
Қазақстанда құнды қағаздар нарығы әлі жетік дамымаған. Ал мысалы шет
мемлекеттерде бағалы қағаздардан түскен табыстар өте жоғары. Және де бұл
капитал салудың өте тиімді жолдарының бірі, сонымен қатар нарықтық
экономиканың негізгі құрамдас элементтерінің бірі болып табылады. Бағалы
қағаздар нарығынсыз ешқандай мемлекетте нарықтық экономика дамуы мүмкін
емес. Экономикалық реформаның басты мақсаттарының бірі –кәсіпорынды
мүліктік жауапкершілігі анықталған заңды тұлғалар кұқықтарына бөліп беру.
Шаруашылықтың акционерлік формасы мұны қамтамасыз етеді. Акционерлік
қоғамды капитал өндіріс құралдары және бағалы қағаздар формасында қызмет
етеді. Бұл өндіріс құралдарына қоғамдық иемдену құқығы мен жеке меншік
құқығын бекітудің материалдық алғы шарты болып табылады. Акционерлік меншік
формасын енгізу инфляцияның өсу қарқынын төмендетуге мүмкіндік берумен
қатар, мемлекеттің шығыстарын, эмиссиялау көлемін біршама мөлшерде
қысқартады, сол сияқты құнды қағаздар нарығының дамуын қамтамасыз етеді.
І. Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының пайда болуы
Бағалы қағаздар нарығының кейбір элементтері 20-шы жылдары КСРО-да
жаңа экономикалық саясат кезінде болған. Ал қазіргі егемен Қазақстанда
бағалы қағаздар нарығының алғашқы нұсқалары Кеңес Одағы заңдарының
негізінде 90-шы жылдардың басынан бастап пайда бола бастады.
Елде дамыған бағалы қағаздар нарығы қалыптасуы үшін оның құрамдас
бөліктері болуы қажет.
Олар:
* сұраныс пен ұсыныс;
* делдалдар мен басқа қатысушылар;
* нарықтық инфрақұрылым яғни коммерциялық банктер, қор биржалары,
инвестициялық институттар және с.с.;
• нарықты реттейтін және өзін-өзі реттейтін жүйелер.
Нарықтың осы құрамдас бөліктері қазіргі уақытта негізінен құрылып болды.
Бұл жөнiнде елімізде экономикалық жүйені реформалауды тереңдету жолында
қабылданған Қазақстанда мемлекеттік меншікті жекеменшіктендіру Ұлттық
бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының негізгі субъектілері -акционерлік
қоғамдардың құрылуын тездетуде шешуші роль атқарды. Дегенмен, Қазақстан
экономикасының дағдарысы жағдайында толыққанды бағалы қағаздар нарығы болуы
мүмкін емес. Бағалы қағаздар нарығының даму деңгейі көп жағдайда халықтың
әл-ауқатына байланысты. Себебі бағалы қағаздарға сұраныс халықтың тұрмысын
айкындайды. Сондықтан халықтың табысының өсуі - Қазақстанда бағалы қағаздар
нарығы дамуының басты шарты.
Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының құрамы және бағалы қағаздардың
өтімдісі қандай? Республикада қалыптасқан жағдай сипаттағанындай бағалы
қағаздардың ең көлемдісі және ең өтімдісі мемлекеттік қарыз міндеттемелері.
Мемлекеттік қарыз міндеттемелері нарығының ерекшелігі оған қатысушыларға
байланысты:
Біріншіден, мемлекеттік бағалы қағаздардың эмитентi - Қаржы Министрлігі;
Екіншіден, Ұлттық банк — оның (Қаржы Министрлігінің) қаржы агенті (уәкілі),
сонымен бірге мемлекеттік бағалы қағаздардың дилері. Дегенмен, бағалы
қағаздар нарығына бұл қатысушылар мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару мен
оларды айналымға түсіру шарттарын анықтаушылар. Мемлекеттік бағалы
қағаздар:
• мемлекеттік қазыналық вексельдер;
•мемлекеттік қазыналық облигациялар;
•Қазақстан Ұлттық Банкінің қысқа мерзімді, ноталары;
• жекеменшіктендіру купондары.
Мемлекеттік қазыналық вексельдер мен мемлекеттік қазыналық
облигацияларды ішкі мемлекеттiк қарыз өлшерінде мемлекеттік бюджетті
қаржыландыру мақсатында Қаржы Министрлігі шығарады. Ал қысқа мерзімді
ноталарды банк жүйесінің бірқалыпты жұмысын қамтамасыз ететін қаржы қорын
толтыру мақсатында Ұлттық банк шығарады.
Жекеменшіктендіру купондары аукцион арқылы сатылған мемлекеттік
кәсіпорындарды жекеменшіктендіруге пайдаланылды, ал оның көптеген мөлшері
жеке адамдар қолында осы күнге дейін қалуда. Кәсіпорындар банкротқа ұшырап,
жұмыс істемей тұрған қазіргі кезде жекеменшіктендіру купондарының орнына
берген акциялар оны иеленушілерге әлі дивиденд (пайда) түсіре қойған жоқ.
1.1 Жалған капитал. Акционерлік қоғамдар
Жалған (алдамшы) капитал деген - қосымша құнның (яғни табыстың) бір
бөлігін дивиденд немесе процент түрінде иемденуге кұқық беретін бағалы
қағаздар иесінің меншік титулы. Бағалы қағаздар - акциялар, облигациялар,
вексельдер және басқа да түрлерде көрінетін капитал. Бағалы қағаздарды
жалған капитал деп атауға себеп болған жағдайлар мыналар:
Біріншіден, табыс көзі - тауар өндірісі. Ал бағалы қағаздардың пайда
болуы өндірістік (яғни қызмет атқаратын нақты) капиталмен тікелей
байланысты. Өнім өндірістен айналымға түсіп, табыс әкеледі. Ал бағалы
қағаздар өндірістен тыс, тек айналымнан табыс әкеледі деген бұлдыр қиял
пайда болады. Оны мысал ретінде келтірілген мына екі формуладан аңғару қиын
емес. Тауар айналымы (Т - А - Т) формуласындағы бірінші акт (Т - А) тауарды
сату басқа керекті тауарды сатып алу мақсатында жүргізіледі, яғни
қажеттілікті керек тауарды сатып алу арқылы өтеу. Ал капиталдың айналымы (А
- Т - А*) формуласындағы мақсат - тауарды сатып алып қайта сату, яғни
процесс пайда табу мақсатында жүргізіледі. Бұнда А*=А+а, яғни а — қосымша
құн, өсім, немесе капитал. Ал капитал өздігінен өсетін құн немесе қосымша
құн беретін құн (К. Маркс.).
Екіншіден, бағалы қағаздардың капитал болып есептелетін себебі оларды
сатуға болады. Бірақ олардың өз құны өте төмен, ал нарықтық бағалары
иррационалдық сипатта (өлшеусіз сандар) болады. Жалған капиталдың бағасы
капиталға сұраныс пен ұсыныстың арақатынасына және бағалы қағаздарды
сатудан түскен табыстың мөлшеріне байланысты аңықталады.
Капиталға сұраныс оның ұсынысынан жоғары болса, не одан түскен
табыстың мөлшері де жоғары болса, онда жалған капиталдың бағасы оған тура
пропорционалды өседі? Керісінше, егер капиталды ұсыну сұраныстан жоғары
болса және банктік проценттің деңгейі де жоғары болса, онда жалған
капиталдың бағасы бұларға кері пропорционалды кемиді. Мысалы, бағалы
қағаздардан түсетін жылдық табыс 50$ делік, ал қарыз процентінің деңгейі 5%
болған жағдайда бағалы қағаздардың бағасы 1000$ болады:
(50х100%)5=1000$
Демек, жалған капиталдың бағасы жиі өзгерістерге ұшырап тұратын
нарықтық құн.
Жалған капитал нақты (өндірістік) және қарыз капиталдарымен баиланысты
болғанымен, олардың оқшауланып шыққан бөлігі, яғни олардың бағалы
қағаздардағы көрінісі ретінде айналыста жүреді. Оның нақты капиталдан
мынадай ерекшеліктері бар:
1. жалған капиталдың өз құны (өте аз) жоқ. Бірақ бағалы қағаздардың
кейбір түрлері нақты капиталдың орнында жүреді;
2. бағалы қағаздардың айналысы қор биржасынан және несие жұйесінен
басталады, ал нақты капитал өндіріс аясына қызмет көрсетеді;
3. жалған капиталдың мөлшері (бағалы қағаздардың са-тылатын жиынтық
бағасы, яғни бағалы қағаздардың курсы) бағалы қағаздарды сатудан түскен
табыстың капиталға айналуымен анықталады. Ал өндірістегі нақты капиталдан
түскен пайда сол нақты капиталдың өз мөлшеріне байланысты болады.
Жалған капиталдың пайда болуын К.Маркс "капиталдану" деп атады. Ал
капиталдану - мүліктің нақты капиталдың ақша капиталына айналуы деген [40;
9.];
• жалған капиталдың мөлшерінің өзгеруі нақты капитал көлемінің
өзгеруіне дәл келмейді. Жалпы алғанда жалған капитал нақты капитал
алғанда, жалған капитал нақты қарағанда шапшаң өседі. Бұл жағдай
акционерлік кәсіпорындардың тез дамуына, бағалы қағаздардан түсетін
дивиденд пен процент мөлшерінің айырмашылығына және кездері бағалы
қағаздардың көлемінің тез ұлғаюына байланысты болады.
Сонымен бірге жалған капиталдың қарыз капиталынан айырмашылығы бар.
Олар:
Біріншіден, бағалы қағаздар қарыз капиталының қозғалысынан пайда бола
отырып, одан бөлініп, бағалы қағаздар нарығында дербес қозғалыс жасайды.
Өйткені бағалы қағаздарды сатып алу деген ақша капиталының бір бөлігін
қарызға берумен бірдей. Ал қарыз - несиелік құжат, немесе бағалы қағаздар
түрінде айналыста болады.
Екіншіден, қарыз капиталынан түсетін табыс оның өзінің мөлшерімен
анықталса, ал жалған капиталдың мөлшері оның айналысынан түсетін табысына
байланысты болады. Ол табыс дивиденд немесе процент түрінде түседі. Бағалы
қағаздар өз қозғалыс заңдарына ие болып, нақты капиталдың қозғалысына
көбіне тәуелді болмайды.
Сонымен, бағалы қағаздар қарыз капиталын орналастыратын ортаның тек
біреуі ғана. Жалған капитал сан жағынан қарыз капиталынан көп және
айналыста бір-біріне дәл келмейді. Нақты капитал мен жалған капиталдың
мөлшері жағынан да біріне-бірі дәл келмеуі бағалы қағаздар нарығына тән
ерекшелік. Жалған капиталдың пайда болуы мен оның өсуі байлықтың бір жерге
шоғырлануына әсер етеді.
Акционерлік қоғам (бұдан әрі - қоғам) деп өзінің қызметін жүзеге асыру
үшін қаражат тарту мақсатында акциялар шығаратын заңды тұлғаны айтады. Ал
акция - үлесті немесе меншікті куәландыратын бағалы қағаз, яғни акция қоғам
шығаратын және олардың түрлері мен санаттарына (категорияларына) қарай
акционердің дивидендтер қоғамды басқаруға қатысуға және қоғам таратылған
оның қалған мүліктерінің бір бөлігін иемдену куәландыратын құжат. Қоғам өз
міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі барлық мүлікпен жауапты болады.
Акционер қоғамның міндеттемелері бойынша жауап беру, тек өзіне тиесілі
акциялар құнының шегінде қоғамның қызметіне байланысты зияндарға тәуекел
етеді. Экономикасы дамыған елдерде олар корпорациялар деп аталады.
Акционерлік қоғамдар жабық және ашық қоғам ұлгісінде құрылады. Қоғамның
фирмалық атауы, сондай-ақ, қоғамның үлгісіне қарай, "ашық акционерлік
қоғам" немесе "жабық акционерлік қоғам" деген сөздер немесе тиісінше "ААҚ"
және "ЖАҚ" аббревиатурасы болуға тиіс. Осындай фирмалық атауымен
мемлекеттік тіркеуден өтеді.
Жабық акционерлік қоғамдардың акциялары өзінің құрылтайшылары мен
алдын ала айқындалған адамдар тобының арасында орналастырылады. Жабық қоғам
акционерлерінің саны жүзден аспауға тиіс және ол өзі шығаратын акцияларды
жабық әдіспен ғана орналастыруға хақылы.
Жабық қоғам акционерлерінің осы қоғамның басқа акционерлері сататын
акцияларды сатып алуға артықшылықты құқығы бар. Жабық қоғамның өз
акцияларын сатқысы келетін акционері оларды қоғамның басқа акционерлеріне,
ал олар бас тартқан жағдайда қоғамның өзіне сатып алуға ұсынуға міндетті.
Сатылатын акцияларды сатып алудың артықшылықты құқығы акциялар сатуға
ұсынылған кезден бастап отыз күн бойы акционерлерде сақталады.
Егер акционерлердің ешқайсысы аталған мерзімде осы құқықты
пайдаланбаса, ол қоғамға өтеді және онда отыз күн бойы сақталады. Қоғам
сатылатын акцияларды сатып алудың артықшылықты құқығын акционерлердің жалпы
жиналысының тиісті шешімін қабылдау жолымен іске асырады. Қоғамның
жарғысында сатуға ұсынылған акцияларды артықшылықпен сатып алу құқығын
қоғамның акционерлерінде немесе оның өзінде қалдырудың өзге мерзімдері
белгіленуі мүмкін, бірақ ол кемінде отыз күн болады.
Қоғам және оның акционерлері акцияларды сатып алудан бас тартқан
немесе белгіленген мерзімдер ішінде жауап алмаған жағдайда акционер
акцияларды қоғамға және онын қатысушыларына ұсынған бағадан төмен емес құны
бойынша үшінші тұлғаларға сатуға хақылы. Сатуға ұсынылған акциялардың
бағасын төмендету туралы шешім қабылдаған ретте акционер оларды басқа
акционерлерге және (немесе) қоғамға сатып алуға қайта ұсынуға міндетті.
Акционерлері өздеріне тиесілі акцияларды басқа акционерлердің
келісімінсіз иеліктен айыруға хақылы ашық акционерлік қоғам деп аталады.
Ашық акциялары үш түрлі әдіспен, яғни жабық, жеке және орналастырылады.
Ашық қоғам акционерлерінің саны шектелмейді.
Қазіргі уакытта "ҚР-ның акционерлік қоғамдар туралы" заңында "бағалы
қағаздар нарығында акциялар бағаланатын, активтерінің мөлшері кемінде айлық
есепті көрсеткіштің 200000 еселенген мөлшерін құрайтын және акционерлерінің
саны 500-ден кем болмайтын ашық қоғам ашық халықтық қоғам (бұдан әрі -
халықтық қоғам) болып табылады" [53;І7-] делінген. Халықтық қоғам
мәртебесін алу тәртібі бағалы қағаздар нарығы туралы заңдармен белгіленген.
ААҚ төмендегі жағдайларға байланысты ашық халықтық қоғам мәртебесін
жоғалтады. Егер:
1. Халықтық қоғам мәртебесін алған қоғам акционерлерінің саны алты
айдың ішінде бес жүзден кеміп кетсе;
2. Оның активтерінің мөлшері айлық есепті көрсеткіштің 200000
еселенген мөлшерінен кеміп кетсе;
3. Қоғам акцияларының бағалы қағаздар нарығындағы бағалануы
токтатылса, яғни осы жағдайлардың біреуі пайда болған кезден бастап 6 ай
өткеннен кейін уәкілетті органға хабарлай отырып, халықтық қоғам
мәртебесін жоғалтқаны туралы мәлімдеуі тиіс. Қоғам акционерлерінің саны
жүзден аспаса, акционерлердің жалпы жиналысының шешімі бойынша ашық
қоғам, жабық қоғам болып қайта құрылуы керек.
Қоғамды құру туралы шешім қабылдаған жеке және заңды тұлғалар қоғамның
құрылтайшылары болып есептеледі. Қоғамның құрылтайшысы немесе құрушысы
жалғыз тұлға болуы мүмкін. Қоғамның құрылтайшылары оны құруға байланысты ол
мемлекеттік тіркеуден өткенге дейін туындаған мәселелер бойынша бірлесіп
жауап береді. Ал оны жалғыз тұлға құрған жағдайда қоғам құру туралы шешімді
осы тұлға жеке-дара қабылдайды.
Қоғамды құрушылар құрылтайшы пайдасы түрінде табыcты иемденеді.
Құрылтайшы пайдасы деген қоғамды құрушылардың акцияларды сатудан алған
сомасы мен қоғамды құруға жұмсаған капиталының сомасы арасындағы айырма
түрінде алатын табысы. Басқаша айтқанда, жалған капитал нақты капиталдар
мөлшерінің айырмасы құрылтайшы пайдасы болып есептелінеді. Мысалы, егер
нақты капитал (бағалы қағаздардың номинал құны) 200 доллар, ал жалған
капитал 1000 доллар болса, онда құрылтайшы пайдасы 800 доллар құрайды (1000
- 200). Бұл пайданы алудың бір тәсілі -капиталдың ажыратылмалы болуы, яғни
шығарылған бағалы қағаздар сомасының қоғамға нақты жұмсалған капиталдан көп
болуы. Бұл құбылыс мемлекет акционерлік меншікті қанағаттанарсыз реттеп
отырған елдерде кең өрістеген.
Құрылтай шарты мен жарғы қоғамның кұрылтай құжаттары болып табылады.
Жалғыз тұлға құрған қоғамның құрылтай құжаты оның жарғысы болып табылады.
Құрылтай жиналысында құрылтайшылар қоғамды құру туралы шешім
қабылдайды, оның жарғысын бекітеді, қоғамның органдарын, сондай-ақ қоғамды
мемлекеттік тіркеуге арналған құжаттарға қол қоюға және ұсынуға, заңдарда
белгіленген тәртіппен мүлікті, оның ішінде қоғамның акцияларын төлеуге
құрылтайшылар енгізетін мүліктік құқықтарды ақшалай бағалауды жүргізуге
уәкілетті адамдарды сайлайды. Құрылтайшылар құрылтай жиналысының хаттамасын
және құрылтай шартын жасасып, қол қоюға, сондай-ақ қоғамның жарияланған
жарғылық капиталының мөлшері туралы шешім қабылдауға тиіс.
Қоғамның құрылтай жиналысында сайланған органдар қоғам мемлекеттік
тіркелгеннен кейінгі акционерлердің бірінші жалпы жиналысына дейін жұмыс
істейді. Шетелдік инвесторлардың қатысуымен қоғам құру заң актілеріне
сәйкес жүзеге асырылады.
Қоғамның құрылтяй шартында қоғамды құру туралы шешім, қоғамның үлгісі
(ашық, жабық), оның толық және қысқартылған атауы көрсетіледі. Сондай-ақ
онда қоғамның жарияланған жарғылық капиталының ең төмен мөлшері: жабық
қоғам үшін - айлық есепті көрсеткіштің 100 еселенген, ал ашық қоғам үшін -
5000 еселенген мөлшері туралы жазба болады.
Қоғамның жарғысы заңды тұлға ретіндегі қоғамның мәртебесін айқындайтын
құжат. Қоғамды мемлекеттік тіркеу кезінде ол құрылтай құжаты ретінде
карастырылады. Қоғамның орналасқан жері, жарияланған акциялардын әр түрінің
саны, санаттары, атаулы құны, оларды иеленушілердің құқықтары туралы
мәліметтер көрсетіледі. Жарғыда акционерлердің жалпы жиналысын әзірлеу мен
өткізу тәртібі, сондай-ақ жалпы жиналысты өткізу туралы акционерлерге
хабарлаудың жолдары, яғни осы хабарлар жарияланатын бұқаралық ақпарат
құралдары көрсетіледі.
Осымен қатар жарғыда қоғам акционерлерінің кұқықтары, яғни қоғамды
басқаруға қатысуға, дивиденд алуға, қоғамның қаржылық есебімен танысуға, ол
таратылған жағдайда қалған мүліктің бір бөлігін алуға құқылы екендігі
айқындалады. Жарғыда акционерлердің міндеттері де көрсетіледі. Акционер
өзіне тиесілі акцияларды сату жөнінде ірі мәміле жасау ниеті туралы қоғамға
хабарлауға, тізілімді ұстаушыларға немесе осы акционерге тиесілі акцияларды
атаулы ұстаушыға қоғамның акцияларын ұстаушылардың тізілімін жүргізуге
қажетті мәліметтердің өзгергендігін он күн ішінде хабарлауға және қоғамның
құпия болып табылатын қызметі туралы мәліметтерді жария етпеуге міндетті.
АҚ - заңды тұлға. Оның органдары:
• акционерлердің жалпы жиналысы;
• директорлар кеңесі;
• алқалы орган немесе басқарма;
• тексеру комиссиясы (алқалы немесе жеке-дара тексеруші).
Қоғамның жоғары басқару органы - акционерлерінің жылдық жалпы жиналысы
сол қаржы жылы аяқталғаннан кейін бес ай ішінде өткізілуі тиіс.
Акционерлердің жылдық жиналыстан басқа жалпы жиналыстары кезектен тыс болып
саналады. Жабық қоғамның жарғысында қоғамды, директорлар кеңесін құрмай-ақ
басқару мүмкіндігі көзделуі мүмкін. Бұл жағдайда, қоғамды басқару міндеті
акционерлердің жалпы жиналысының айрықша құзыретіне беріледі.
Акционерлердің жалпы жиналысының айрықша құзыретіне жататын кейбір
мәселелерді айтсақ, олар:
• қоғамның жаргысына өзгерістер мен толықтырулар енгізу;
• қоғамның үлгісін өзгерту мен оны ерікті түрде қайта құру және
тарату;
• қоғамның басқару органдарын сайлау;
• қоғамның жарғылық капиталының мөлшерін өзгерту;
• оның жылдық қаржылық есебін және жыл қорытындысы бойынша дивидендтер
мөлшерін бекіту;
• қоғамның таза пайдасын бөлу тәртібі, оның облигацияларын және
туынды бағалы қағаздарын шығару шарттары мен тәртібі сияқты көптеген басқа
мәселелер.
Егер акционерлердің жаппы жиналысына қатынасу үшін тіркеу аяқталған
кезде жиынтығында қоғамның дауыс беретін акцияларының елу және одан да көп
процентін иеленген акционерлер тіркелсе, онда жалпы жиналыс шешім
қабылдауға хакылы болып саналады.
Акционерлердің саны жүзден асатын қоғамда, оның жалпы жиналысында
құрамы үш адамнан кем болмауға тиіс есеп комиссиясы бекітіледі. Ол жалпы
жиналыстың кворумын анықтайды, жиналыста дауыс беру тәртібін түсіндіреді
және дауыстарды санап, дауыс беру қорытындыларын шығарады. Акционердің жеке
өзі немесе өкілі арқылы жалпы жиналысқа қатысуға және дауыс беруге
міндетті. Акционердің өзі жиналысқа қатынаспай оның өкілі қатысса, онда ол
заңдарға сәйкес рәсімделген сенімхат негізінде іс-әрекет жасайды. Дауыс
беру "қоғамның бір акциясы - бір дауыс" принципі бойынша жүзеге асырылады.
Қоғамның басқару билігі қолында акциялардың бақылау бумасы бар ірі
акционерлерде болады. Акциялардың бақылау бумасы деген қоғамда үстемдік
беретін акциялардың саны. Ол меншік иесіне қоғам қабылдайтын шешімдерді
айқындауына құқық беретін белгілі бір акциялар бумасының қоғамның
шығарылған жарғылық капиталының мөлшеріне проценттік арақатынасы. Іс
жүзінде акционерлердің жалпы жиналысында дауыс беретін акциялардың бес және
одан да көп процентін иеленген акционерлер шешуші дауысқа ие.
Қоғамның келесі басқару органы - директорлар кеңесі. Оның міндетіне:
• қоғам қызметінің басым бағыттарын айқындау;
• акционерлердің жылдық және керек жағдайларда кезектен тыс жалпы
жиналыстарын шақыру туралы шешім қабылдау;
• олардың күн тәртібін бекіту;
• қоғам шығарған акцияларды, облигациялар мен өзге де бағалы
қағаздарды сатып алу туралы шешім қабылдау;
• таза табысты, резервтік капитал мен қоғамның өзге қорларының
қаражатын пайдалану тәртібін айқындау және сол сияқты көптеген қоғамның
жылдық жиналыстары аралығында шешілетін мәселелер жатады. Ағымдағы қызметке
басшылық жасауды, яғни акционерлердің жалпы жиналысының және директорлар
кеңесінің шешімдерін қоғамның аткарушы органы жүзеге асырады. Ол алқалы
немесе жеке-дара болуы мүмкін. Алқалы атқарушы органды директорлар кеңесі
қоғамның жарғысында көрсетілген санда және мерзімге сайлайды. Атқарушы
орган қоғамның атынан іс-қимыл жасайды, оның мүддесін қорғайды,
қызметкерлер штатын шығарып және қоғамның барлық қызметкерлерінің орындауы
үшін міндетті нұсқаулар береді.
Қоғамның атқарушы органының қаржы-шаруашылық қызметін бақылауды жүзеге
асыратын орган - тексеру комиссиясы. Ол кемінде үш мүше құрамында құрылып,
бес жыл мерзімге сайланады. Тексеру комиссиясы кез келген уақытта өзінің
бастамасымен, акционерлер жалпы жиналысының, қоғамның директорлар кеңесінің
тапсырмасы бойынша және акциялардың 10 процентінен астамын иеленетін
акционерлердің талабы бойынша қоғамның атқарушы органының қызметіне
тексеріс жүргізеді.
Қоғам акционерлердің жалпы жиналысының шешіміне сәйкес акционерлерге
өз табысынан дивиденд төлейді. Дивиденд деген тиесілі акциялар санына
байланысты акционерге төленетін сыйақы. Дивидендтер ақшамен, немесе
акционердің келісімімен сол қоғамның бағалы қағаздарымен де төленеді. Қоғам
дивидендтер төлеуді тоқсан сайын, жарты жылда бір рет, не жыл қорытындысы
бойынша жариялайды. Қорыта айтқанда, ашык және халықтық АҚ жыл сайын
баспасөз басылымында қоғамның жылдық балансын және кірістері мен шығындары
туралы есебін жариялауға міндетгі. Халықтық қоғам тоқсан аяқталғаннан кейін
жиырма күн ішінде балансы және табысы мен зияны туралы есептерді баспасөз
басылымында жариялауға және уәкілетті органға беруге тиіс. Қоғам
облигациялар шығарған және орналастырған жағдайда да баспасөз басылымында
өзінің қызметі туралы жариялауға міндетті.
АҚ-дардың көптеген құрылу жолдары бар. Олар жұмыс істеп тұрған заңды
тұлғаны АҚ түрінде қайта құру, олардың бірнешеуін біріктіру, қосу, бөлу,
бөліп шығару және өзгерту. Қоғамды ұйымдастырудың осы айтылған жолдары ҚР-
ның Азаматтық кодексіне сәйкес жүзеге асырылады. Жаңа қоғамның жарғысын
бекітуді және органдарын сайлауды жаңадан пайда болған қоғамның ұсынысы
бойынша белгілі бір мерзімде өткізілген акционерлердің жалпы жиналысының
асыруы қоғамды қайта құру болып есептеледі.
Екі немесе одан да көп қоғамның соңғысының қызметін тоқтатып, барлық
мүліктерін, құқықтарын және міндеттерін өткізу актісіне сәйкес берумен жаңа
қоғамның пайда болуы қоғамдардың бірігуі деп аталады. Бірігуге қатысқан
әрбір қоғамның барлық өзгерген деректері жаңа қоғамның акционерлеріне
баспасөзде жариялау арқылы берілуі тиіс.
Қосылатын қоғамның мүліктерін, құқықтарын және міндеттерін тиісті
өткізу актісіне сәйкес басқа қоғамға өткізу және оның қызметінің тоқтатылуы
қоғамның қосылуы деп танылады.
Қайтадан ұйымдастырылатын қоғамның акцияларын, кейіннен жаңадан
құрылатын қоғамдардың акцияларына айырбастаумен осы қоғамның барлық
мүліктерін жаңадан пайда болған қоғамдар арасында бөлу арқылы қоғамның
барлық мүлкін, құқықтарын және міндеттерін өткізу мен оның қызметін
тоқтатуды жүзеге асыру қоғамды бөлу болып танылады. Бұнда бөлінетін
қоғамның құқықтары мен міндеттері бөлініс балансына сәйкес жаңадан пайда
болған қоғамдарға өтеді. Қоғамнан бөліну нәтижесінде пайда болған қоғамдар
қайта ұйымдастырылған қоғамның міндеттемелері бойынша жауапкершілікте
болады.
Қызметін тоқтатпастан қайта ұйымдастырылатын қоғамның мүліктерінің,
құқықтарының және міндеттерінің бір бөлігін өткізумен бір немесе бірнеше
қоғамды кұру қоғамның бөлініп шығуы деп аталады. Егер қоғамның барлық
құқықтары мен міндеттері жауапкершілігі шектеулі серіктестікке немесе
өндірістік кооперативке акт бойынша өткізілсе ол қоғамды қайта құру деп
танылады.
Қоғамды ерікті түрде тарату туралы шешім несие берушілердің
келісімдері бойынша және олардың бақылауымен акционерлердің жалпы
жиналысында қабылданады. Таратуды жалпы жиналыстың шешімі тағайындаған
тарату комиссиясы жүзеге асырады. Қоғамды тарату кезінде ең алдымен оның
несие берушілерінің талаптары қанағаттандырылады. Несие берушілермен есеп
айырысу аяқталғаннан кейін таратылатын қоғамның қалған мүлкі акционерлердің
арасында төмендегідей кезекпен бөлінеді:
Бірінші кезекте өтелуге тиісті акциялар бойынша төлемдер беріледі;
Екінші кезекте артықшылықты акциялар бойынша есептелген, бірақ
төленбеген дивидендтерді төлеу жүзеге асырылады;
Үшінші кезекте артықшылықты акциялардың иелеріне оларға тиесілі
акциялардың атаулы құнын өтеу жүргізіледі;
Қалған мүлік барлық акционерлер арасында оларға тиесілі акциялардың
атаулы құнына бара-бар түрде бөлінеді. Аталған әрбір кезектің мүліктерін
бөлу алдыңғы кезектің мүліктерін бөлу толық аяқталғаннан кейін жүргізіледі.
1.2 Бағалы қағаздар - қарыз міндеттемесі. Олардың жіктелуі
Қазіргі нарықтық экономиканың қалыптасуы жағдайында райы өндіріс
қаржыны несиеге алып өркендеуімен ерекшеленеді. Оның ең жарқын көрінісі
қарыз міндеттемелерінің кең түрде айналымда жүруі. Қарыз міндетгемелерінің
көптеген анықтамалары бар. Олардың әрқайсысы қарыз міндеттемесінің
әржақтарын сипаттайды. Солардың екі-үшеуін қарап өтейік:
1. Қарыз міндеттемесі - оны иемденүшінің басқалардың шаруашылығына
несиеге ақша немесе мүлік салып, сол үшін табыс алу құқын дәлелдейтін қарыз
алушының берген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 2
І. Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының пайда болуы 3
1.1 Жалған капитал. Акционерлік қоғамдар 4
1.2 Бағалы қағаздар - қарыз міндеттемесі. Олардың жіктелуі 15
ІІ. Бағалы қағаздардың негізгі және туынды түрлері 21
2.1 Акциялар 21
2.2 Облигациялар 23
2.3 Вексельдер, чектер және басқа да бағалы қағаздар 25
Қорытынды 28
Қолданылған әдебиеттер тізімі 31
Кіріспе
Қазақстанда құнды қағаздар нарығы әлі жетік дамымаған. Ал мысалы шет
мемлекеттерде бағалы қағаздардан түскен табыстар өте жоғары. Және де бұл
капитал салудың өте тиімді жолдарының бірі, сонымен қатар нарықтық
экономиканың негізгі құрамдас элементтерінің бірі болып табылады. Бағалы
қағаздар нарығынсыз ешқандай мемлекетте нарықтық экономика дамуы мүмкін
емес. Экономикалық реформаның басты мақсаттарының бірі –кәсіпорынды
мүліктік жауапкершілігі анықталған заңды тұлғалар кұқықтарына бөліп беру.
Шаруашылықтың акционерлік формасы мұны қамтамасыз етеді. Акционерлік
қоғамды капитал өндіріс құралдары және бағалы қағаздар формасында қызмет
етеді. Бұл өндіріс құралдарына қоғамдық иемдену құқығы мен жеке меншік
құқығын бекітудің материалдық алғы шарты болып табылады. Акционерлік меншік
формасын енгізу инфляцияның өсу қарқынын төмендетуге мүмкіндік берумен
қатар, мемлекеттің шығыстарын, эмиссиялау көлемін біршама мөлшерде
қысқартады, сол сияқты құнды қағаздар нарығының дамуын қамтамасыз етеді.
І. Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының пайда болуы
Бағалы қағаздар нарығының кейбір элементтері 20-шы жылдары КСРО-да
жаңа экономикалық саясат кезінде болған. Ал қазіргі егемен Қазақстанда
бағалы қағаздар нарығының алғашқы нұсқалары Кеңес Одағы заңдарының
негізінде 90-шы жылдардың басынан бастап пайда бола бастады.
Елде дамыған бағалы қағаздар нарығы қалыптасуы үшін оның құрамдас
бөліктері болуы қажет.
Олар:
* сұраныс пен ұсыныс;
* делдалдар мен басқа қатысушылар;
* нарықтық инфрақұрылым яғни коммерциялық банктер, қор биржалары,
инвестициялық институттар және с.с.;
• нарықты реттейтін және өзін-өзі реттейтін жүйелер.
Нарықтың осы құрамдас бөліктері қазіргі уақытта негізінен құрылып болды.
Бұл жөнiнде елімізде экономикалық жүйені реформалауды тереңдету жолында
қабылданған Қазақстанда мемлекеттік меншікті жекеменшіктендіру Ұлттық
бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының негізгі субъектілері -акционерлік
қоғамдардың құрылуын тездетуде шешуші роль атқарды. Дегенмен, Қазақстан
экономикасының дағдарысы жағдайында толыққанды бағалы қағаздар нарығы болуы
мүмкін емес. Бағалы қағаздар нарығының даму деңгейі көп жағдайда халықтың
әл-ауқатына байланысты. Себебі бағалы қағаздарға сұраныс халықтың тұрмысын
айкындайды. Сондықтан халықтың табысының өсуі - Қазақстанда бағалы қағаздар
нарығы дамуының басты шарты.
Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының құрамы және бағалы қағаздардың
өтімдісі қандай? Республикада қалыптасқан жағдай сипаттағанындай бағалы
қағаздардың ең көлемдісі және ең өтімдісі мемлекеттік қарыз міндеттемелері.
Мемлекеттік қарыз міндеттемелері нарығының ерекшелігі оған қатысушыларға
байланысты:
Біріншіден, мемлекеттік бағалы қағаздардың эмитентi - Қаржы Министрлігі;
Екіншіден, Ұлттық банк — оның (Қаржы Министрлігінің) қаржы агенті (уәкілі),
сонымен бірге мемлекеттік бағалы қағаздардың дилері. Дегенмен, бағалы
қағаздар нарығына бұл қатысушылар мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару мен
оларды айналымға түсіру шарттарын анықтаушылар. Мемлекеттік бағалы
қағаздар:
• мемлекеттік қазыналық вексельдер;
•мемлекеттік қазыналық облигациялар;
•Қазақстан Ұлттық Банкінің қысқа мерзімді, ноталары;
• жекеменшіктендіру купондары.
Мемлекеттік қазыналық вексельдер мен мемлекеттік қазыналық
облигацияларды ішкі мемлекеттiк қарыз өлшерінде мемлекеттік бюджетті
қаржыландыру мақсатында Қаржы Министрлігі шығарады. Ал қысқа мерзімді
ноталарды банк жүйесінің бірқалыпты жұмысын қамтамасыз ететін қаржы қорын
толтыру мақсатында Ұлттық банк шығарады.
Жекеменшіктендіру купондары аукцион арқылы сатылған мемлекеттік
кәсіпорындарды жекеменшіктендіруге пайдаланылды, ал оның көптеген мөлшері
жеке адамдар қолында осы күнге дейін қалуда. Кәсіпорындар банкротқа ұшырап,
жұмыс істемей тұрған қазіргі кезде жекеменшіктендіру купондарының орнына
берген акциялар оны иеленушілерге әлі дивиденд (пайда) түсіре қойған жоқ.
1.1 Жалған капитал. Акционерлік қоғамдар
Жалған (алдамшы) капитал деген - қосымша құнның (яғни табыстың) бір
бөлігін дивиденд немесе процент түрінде иемденуге кұқық беретін бағалы
қағаздар иесінің меншік титулы. Бағалы қағаздар - акциялар, облигациялар,
вексельдер және басқа да түрлерде көрінетін капитал. Бағалы қағаздарды
жалған капитал деп атауға себеп болған жағдайлар мыналар:
Біріншіден, табыс көзі - тауар өндірісі. Ал бағалы қағаздардың пайда
болуы өндірістік (яғни қызмет атқаратын нақты) капиталмен тікелей
байланысты. Өнім өндірістен айналымға түсіп, табыс әкеледі. Ал бағалы
қағаздар өндірістен тыс, тек айналымнан табыс әкеледі деген бұлдыр қиял
пайда болады. Оны мысал ретінде келтірілген мына екі формуладан аңғару қиын
емес. Тауар айналымы (Т - А - Т) формуласындағы бірінші акт (Т - А) тауарды
сату басқа керекті тауарды сатып алу мақсатында жүргізіледі, яғни
қажеттілікті керек тауарды сатып алу арқылы өтеу. Ал капиталдың айналымы (А
- Т - А*) формуласындағы мақсат - тауарды сатып алып қайта сату, яғни
процесс пайда табу мақсатында жүргізіледі. Бұнда А*=А+а, яғни а — қосымша
құн, өсім, немесе капитал. Ал капитал өздігінен өсетін құн немесе қосымша
құн беретін құн (К. Маркс.).
Екіншіден, бағалы қағаздардың капитал болып есептелетін себебі оларды
сатуға болады. Бірақ олардың өз құны өте төмен, ал нарықтық бағалары
иррационалдық сипатта (өлшеусіз сандар) болады. Жалған капиталдың бағасы
капиталға сұраныс пен ұсыныстың арақатынасына және бағалы қағаздарды
сатудан түскен табыстың мөлшеріне байланысты аңықталады.
Капиталға сұраныс оның ұсынысынан жоғары болса, не одан түскен
табыстың мөлшері де жоғары болса, онда жалған капиталдың бағасы оған тура
пропорционалды өседі? Керісінше, егер капиталды ұсыну сұраныстан жоғары
болса және банктік проценттің деңгейі де жоғары болса, онда жалған
капиталдың бағасы бұларға кері пропорционалды кемиді. Мысалы, бағалы
қағаздардан түсетін жылдық табыс 50$ делік, ал қарыз процентінің деңгейі 5%
болған жағдайда бағалы қағаздардың бағасы 1000$ болады:
(50х100%)5=1000$
Демек, жалған капиталдың бағасы жиі өзгерістерге ұшырап тұратын
нарықтық құн.
Жалған капитал нақты (өндірістік) және қарыз капиталдарымен баиланысты
болғанымен, олардың оқшауланып шыққан бөлігі, яғни олардың бағалы
қағаздардағы көрінісі ретінде айналыста жүреді. Оның нақты капиталдан
мынадай ерекшеліктері бар:
1. жалған капиталдың өз құны (өте аз) жоқ. Бірақ бағалы қағаздардың
кейбір түрлері нақты капиталдың орнында жүреді;
2. бағалы қағаздардың айналысы қор биржасынан және несие жұйесінен
басталады, ал нақты капитал өндіріс аясына қызмет көрсетеді;
3. жалған капиталдың мөлшері (бағалы қағаздардың са-тылатын жиынтық
бағасы, яғни бағалы қағаздардың курсы) бағалы қағаздарды сатудан түскен
табыстың капиталға айналуымен анықталады. Ал өндірістегі нақты капиталдан
түскен пайда сол нақты капиталдың өз мөлшеріне байланысты болады.
Жалған капиталдың пайда болуын К.Маркс "капиталдану" деп атады. Ал
капиталдану - мүліктің нақты капиталдың ақша капиталына айналуы деген [40;
9.];
• жалған капиталдың мөлшерінің өзгеруі нақты капитал көлемінің
өзгеруіне дәл келмейді. Жалпы алғанда жалған капитал нақты капитал
алғанда, жалған капитал нақты қарағанда шапшаң өседі. Бұл жағдай
акционерлік кәсіпорындардың тез дамуына, бағалы қағаздардан түсетін
дивиденд пен процент мөлшерінің айырмашылығына және кездері бағалы
қағаздардың көлемінің тез ұлғаюына байланысты болады.
Сонымен бірге жалған капиталдың қарыз капиталынан айырмашылығы бар.
Олар:
Біріншіден, бағалы қағаздар қарыз капиталының қозғалысынан пайда бола
отырып, одан бөлініп, бағалы қағаздар нарығында дербес қозғалыс жасайды.
Өйткені бағалы қағаздарды сатып алу деген ақша капиталының бір бөлігін
қарызға берумен бірдей. Ал қарыз - несиелік құжат, немесе бағалы қағаздар
түрінде айналыста болады.
Екіншіден, қарыз капиталынан түсетін табыс оның өзінің мөлшерімен
анықталса, ал жалған капиталдың мөлшері оның айналысынан түсетін табысына
байланысты болады. Ол табыс дивиденд немесе процент түрінде түседі. Бағалы
қағаздар өз қозғалыс заңдарына ие болып, нақты капиталдың қозғалысына
көбіне тәуелді болмайды.
Сонымен, бағалы қағаздар қарыз капиталын орналастыратын ортаның тек
біреуі ғана. Жалған капитал сан жағынан қарыз капиталынан көп және
айналыста бір-біріне дәл келмейді. Нақты капитал мен жалған капиталдың
мөлшері жағынан да біріне-бірі дәл келмеуі бағалы қағаздар нарығына тән
ерекшелік. Жалған капиталдың пайда болуы мен оның өсуі байлықтың бір жерге
шоғырлануына әсер етеді.
Акционерлік қоғам (бұдан әрі - қоғам) деп өзінің қызметін жүзеге асыру
үшін қаражат тарту мақсатында акциялар шығаратын заңды тұлғаны айтады. Ал
акция - үлесті немесе меншікті куәландыратын бағалы қағаз, яғни акция қоғам
шығаратын және олардың түрлері мен санаттарына (категорияларына) қарай
акционердің дивидендтер қоғамды басқаруға қатысуға және қоғам таратылған
оның қалған мүліктерінің бір бөлігін иемдену куәландыратын құжат. Қоғам өз
міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі барлық мүлікпен жауапты болады.
Акционер қоғамның міндеттемелері бойынша жауап беру, тек өзіне тиесілі
акциялар құнының шегінде қоғамның қызметіне байланысты зияндарға тәуекел
етеді. Экономикасы дамыған елдерде олар корпорациялар деп аталады.
Акционерлік қоғамдар жабық және ашық қоғам ұлгісінде құрылады. Қоғамның
фирмалық атауы, сондай-ақ, қоғамның үлгісіне қарай, "ашық акционерлік
қоғам" немесе "жабық акционерлік қоғам" деген сөздер немесе тиісінше "ААҚ"
және "ЖАҚ" аббревиатурасы болуға тиіс. Осындай фирмалық атауымен
мемлекеттік тіркеуден өтеді.
Жабық акционерлік қоғамдардың акциялары өзінің құрылтайшылары мен
алдын ала айқындалған адамдар тобының арасында орналастырылады. Жабық қоғам
акционерлерінің саны жүзден аспауға тиіс және ол өзі шығаратын акцияларды
жабық әдіспен ғана орналастыруға хақылы.
Жабық қоғам акционерлерінің осы қоғамның басқа акционерлері сататын
акцияларды сатып алуға артықшылықты құқығы бар. Жабық қоғамның өз
акцияларын сатқысы келетін акционері оларды қоғамның басқа акционерлеріне,
ал олар бас тартқан жағдайда қоғамның өзіне сатып алуға ұсынуға міндетті.
Сатылатын акцияларды сатып алудың артықшылықты құқығы акциялар сатуға
ұсынылған кезден бастап отыз күн бойы акционерлерде сақталады.
Егер акционерлердің ешқайсысы аталған мерзімде осы құқықты
пайдаланбаса, ол қоғамға өтеді және онда отыз күн бойы сақталады. Қоғам
сатылатын акцияларды сатып алудың артықшылықты құқығын акционерлердің жалпы
жиналысының тиісті шешімін қабылдау жолымен іске асырады. Қоғамның
жарғысында сатуға ұсынылған акцияларды артықшылықпен сатып алу құқығын
қоғамның акционерлерінде немесе оның өзінде қалдырудың өзге мерзімдері
белгіленуі мүмкін, бірақ ол кемінде отыз күн болады.
Қоғам және оның акционерлері акцияларды сатып алудан бас тартқан
немесе белгіленген мерзімдер ішінде жауап алмаған жағдайда акционер
акцияларды қоғамға және онын қатысушыларына ұсынған бағадан төмен емес құны
бойынша үшінші тұлғаларға сатуға хақылы. Сатуға ұсынылған акциялардың
бағасын төмендету туралы шешім қабылдаған ретте акционер оларды басқа
акционерлерге және (немесе) қоғамға сатып алуға қайта ұсынуға міндетті.
Акционерлері өздеріне тиесілі акцияларды басқа акционерлердің
келісімінсіз иеліктен айыруға хақылы ашық акционерлік қоғам деп аталады.
Ашық акциялары үш түрлі әдіспен, яғни жабық, жеке және орналастырылады.
Ашық қоғам акционерлерінің саны шектелмейді.
Қазіргі уакытта "ҚР-ның акционерлік қоғамдар туралы" заңында "бағалы
қағаздар нарығында акциялар бағаланатын, активтерінің мөлшері кемінде айлық
есепті көрсеткіштің 200000 еселенген мөлшерін құрайтын және акционерлерінің
саны 500-ден кем болмайтын ашық қоғам ашық халықтық қоғам (бұдан әрі -
халықтық қоғам) болып табылады" [53;І7-] делінген. Халықтық қоғам
мәртебесін алу тәртібі бағалы қағаздар нарығы туралы заңдармен белгіленген.
ААҚ төмендегі жағдайларға байланысты ашық халықтық қоғам мәртебесін
жоғалтады. Егер:
1. Халықтық қоғам мәртебесін алған қоғам акционерлерінің саны алты
айдың ішінде бес жүзден кеміп кетсе;
2. Оның активтерінің мөлшері айлық есепті көрсеткіштің 200000
еселенген мөлшерінен кеміп кетсе;
3. Қоғам акцияларының бағалы қағаздар нарығындағы бағалануы
токтатылса, яғни осы жағдайлардың біреуі пайда болған кезден бастап 6 ай
өткеннен кейін уәкілетті органға хабарлай отырып, халықтық қоғам
мәртебесін жоғалтқаны туралы мәлімдеуі тиіс. Қоғам акционерлерінің саны
жүзден аспаса, акционерлердің жалпы жиналысының шешімі бойынша ашық
қоғам, жабық қоғам болып қайта құрылуы керек.
Қоғамды құру туралы шешім қабылдаған жеке және заңды тұлғалар қоғамның
құрылтайшылары болып есептеледі. Қоғамның құрылтайшысы немесе құрушысы
жалғыз тұлға болуы мүмкін. Қоғамның құрылтайшылары оны құруға байланысты ол
мемлекеттік тіркеуден өткенге дейін туындаған мәселелер бойынша бірлесіп
жауап береді. Ал оны жалғыз тұлға құрған жағдайда қоғам құру туралы шешімді
осы тұлға жеке-дара қабылдайды.
Қоғамды құрушылар құрылтайшы пайдасы түрінде табыcты иемденеді.
Құрылтайшы пайдасы деген қоғамды құрушылардың акцияларды сатудан алған
сомасы мен қоғамды құруға жұмсаған капиталының сомасы арасындағы айырма
түрінде алатын табысы. Басқаша айтқанда, жалған капитал нақты капиталдар
мөлшерінің айырмасы құрылтайшы пайдасы болып есептелінеді. Мысалы, егер
нақты капитал (бағалы қағаздардың номинал құны) 200 доллар, ал жалған
капитал 1000 доллар болса, онда құрылтайшы пайдасы 800 доллар құрайды (1000
- 200). Бұл пайданы алудың бір тәсілі -капиталдың ажыратылмалы болуы, яғни
шығарылған бағалы қағаздар сомасының қоғамға нақты жұмсалған капиталдан көп
болуы. Бұл құбылыс мемлекет акционерлік меншікті қанағаттанарсыз реттеп
отырған елдерде кең өрістеген.
Құрылтай шарты мен жарғы қоғамның кұрылтай құжаттары болып табылады.
Жалғыз тұлға құрған қоғамның құрылтай құжаты оның жарғысы болып табылады.
Құрылтай жиналысында құрылтайшылар қоғамды құру туралы шешім
қабылдайды, оның жарғысын бекітеді, қоғамның органдарын, сондай-ақ қоғамды
мемлекеттік тіркеуге арналған құжаттарға қол қоюға және ұсынуға, заңдарда
белгіленген тәртіппен мүлікті, оның ішінде қоғамның акцияларын төлеуге
құрылтайшылар енгізетін мүліктік құқықтарды ақшалай бағалауды жүргізуге
уәкілетті адамдарды сайлайды. Құрылтайшылар құрылтай жиналысының хаттамасын
және құрылтай шартын жасасып, қол қоюға, сондай-ақ қоғамның жарияланған
жарғылық капиталының мөлшері туралы шешім қабылдауға тиіс.
Қоғамның құрылтай жиналысында сайланған органдар қоғам мемлекеттік
тіркелгеннен кейінгі акционерлердің бірінші жалпы жиналысына дейін жұмыс
істейді. Шетелдік инвесторлардың қатысуымен қоғам құру заң актілеріне
сәйкес жүзеге асырылады.
Қоғамның құрылтяй шартында қоғамды құру туралы шешім, қоғамның үлгісі
(ашық, жабық), оның толық және қысқартылған атауы көрсетіледі. Сондай-ақ
онда қоғамның жарияланған жарғылық капиталының ең төмен мөлшері: жабық
қоғам үшін - айлық есепті көрсеткіштің 100 еселенген, ал ашық қоғам үшін -
5000 еселенген мөлшері туралы жазба болады.
Қоғамның жарғысы заңды тұлға ретіндегі қоғамның мәртебесін айқындайтын
құжат. Қоғамды мемлекеттік тіркеу кезінде ол құрылтай құжаты ретінде
карастырылады. Қоғамның орналасқан жері, жарияланған акциялардын әр түрінің
саны, санаттары, атаулы құны, оларды иеленушілердің құқықтары туралы
мәліметтер көрсетіледі. Жарғыда акционерлердің жалпы жиналысын әзірлеу мен
өткізу тәртібі, сондай-ақ жалпы жиналысты өткізу туралы акционерлерге
хабарлаудың жолдары, яғни осы хабарлар жарияланатын бұқаралық ақпарат
құралдары көрсетіледі.
Осымен қатар жарғыда қоғам акционерлерінің кұқықтары, яғни қоғамды
басқаруға қатысуға, дивиденд алуға, қоғамның қаржылық есебімен танысуға, ол
таратылған жағдайда қалған мүліктің бір бөлігін алуға құқылы екендігі
айқындалады. Жарғыда акционерлердің міндеттері де көрсетіледі. Акционер
өзіне тиесілі акцияларды сату жөнінде ірі мәміле жасау ниеті туралы қоғамға
хабарлауға, тізілімді ұстаушыларға немесе осы акционерге тиесілі акцияларды
атаулы ұстаушыға қоғамның акцияларын ұстаушылардың тізілімін жүргізуге
қажетті мәліметтердің өзгергендігін он күн ішінде хабарлауға және қоғамның
құпия болып табылатын қызметі туралы мәліметтерді жария етпеуге міндетті.
АҚ - заңды тұлға. Оның органдары:
• акционерлердің жалпы жиналысы;
• директорлар кеңесі;
• алқалы орган немесе басқарма;
• тексеру комиссиясы (алқалы немесе жеке-дара тексеруші).
Қоғамның жоғары басқару органы - акционерлерінің жылдық жалпы жиналысы
сол қаржы жылы аяқталғаннан кейін бес ай ішінде өткізілуі тиіс.
Акционерлердің жылдық жиналыстан басқа жалпы жиналыстары кезектен тыс болып
саналады. Жабық қоғамның жарғысында қоғамды, директорлар кеңесін құрмай-ақ
басқару мүмкіндігі көзделуі мүмкін. Бұл жағдайда, қоғамды басқару міндеті
акционерлердің жалпы жиналысының айрықша құзыретіне беріледі.
Акционерлердің жалпы жиналысының айрықша құзыретіне жататын кейбір
мәселелерді айтсақ, олар:
• қоғамның жаргысына өзгерістер мен толықтырулар енгізу;
• қоғамның үлгісін өзгерту мен оны ерікті түрде қайта құру және
тарату;
• қоғамның басқару органдарын сайлау;
• қоғамның жарғылық капиталының мөлшерін өзгерту;
• оның жылдық қаржылық есебін және жыл қорытындысы бойынша дивидендтер
мөлшерін бекіту;
• қоғамның таза пайдасын бөлу тәртібі, оның облигацияларын және
туынды бағалы қағаздарын шығару шарттары мен тәртібі сияқты көптеген басқа
мәселелер.
Егер акционерлердің жаппы жиналысына қатынасу үшін тіркеу аяқталған
кезде жиынтығында қоғамның дауыс беретін акцияларының елу және одан да көп
процентін иеленген акционерлер тіркелсе, онда жалпы жиналыс шешім
қабылдауға хакылы болып саналады.
Акционерлердің саны жүзден асатын қоғамда, оның жалпы жиналысында
құрамы үш адамнан кем болмауға тиіс есеп комиссиясы бекітіледі. Ол жалпы
жиналыстың кворумын анықтайды, жиналыста дауыс беру тәртібін түсіндіреді
және дауыстарды санап, дауыс беру қорытындыларын шығарады. Акционердің жеке
өзі немесе өкілі арқылы жалпы жиналысқа қатысуға және дауыс беруге
міндетті. Акционердің өзі жиналысқа қатынаспай оның өкілі қатысса, онда ол
заңдарға сәйкес рәсімделген сенімхат негізінде іс-әрекет жасайды. Дауыс
беру "қоғамның бір акциясы - бір дауыс" принципі бойынша жүзеге асырылады.
Қоғамның басқару билігі қолында акциялардың бақылау бумасы бар ірі
акционерлерде болады. Акциялардың бақылау бумасы деген қоғамда үстемдік
беретін акциялардың саны. Ол меншік иесіне қоғам қабылдайтын шешімдерді
айқындауына құқық беретін белгілі бір акциялар бумасының қоғамның
шығарылған жарғылық капиталының мөлшеріне проценттік арақатынасы. Іс
жүзінде акционерлердің жалпы жиналысында дауыс беретін акциялардың бес және
одан да көп процентін иеленген акционерлер шешуші дауысқа ие.
Қоғамның келесі басқару органы - директорлар кеңесі. Оның міндетіне:
• қоғам қызметінің басым бағыттарын айқындау;
• акционерлердің жылдық және керек жағдайларда кезектен тыс жалпы
жиналыстарын шақыру туралы шешім қабылдау;
• олардың күн тәртібін бекіту;
• қоғам шығарған акцияларды, облигациялар мен өзге де бағалы
қағаздарды сатып алу туралы шешім қабылдау;
• таза табысты, резервтік капитал мен қоғамның өзге қорларының
қаражатын пайдалану тәртібін айқындау және сол сияқты көптеген қоғамның
жылдық жиналыстары аралығында шешілетін мәселелер жатады. Ағымдағы қызметке
басшылық жасауды, яғни акционерлердің жалпы жиналысының және директорлар
кеңесінің шешімдерін қоғамның аткарушы органы жүзеге асырады. Ол алқалы
немесе жеке-дара болуы мүмкін. Алқалы атқарушы органды директорлар кеңесі
қоғамның жарғысында көрсетілген санда және мерзімге сайлайды. Атқарушы
орган қоғамның атынан іс-қимыл жасайды, оның мүддесін қорғайды,
қызметкерлер штатын шығарып және қоғамның барлық қызметкерлерінің орындауы
үшін міндетті нұсқаулар береді.
Қоғамның атқарушы органының қаржы-шаруашылық қызметін бақылауды жүзеге
асыратын орган - тексеру комиссиясы. Ол кемінде үш мүше құрамында құрылып,
бес жыл мерзімге сайланады. Тексеру комиссиясы кез келген уақытта өзінің
бастамасымен, акционерлер жалпы жиналысының, қоғамның директорлар кеңесінің
тапсырмасы бойынша және акциялардың 10 процентінен астамын иеленетін
акционерлердің талабы бойынша қоғамның атқарушы органының қызметіне
тексеріс жүргізеді.
Қоғам акционерлердің жалпы жиналысының шешіміне сәйкес акционерлерге
өз табысынан дивиденд төлейді. Дивиденд деген тиесілі акциялар санына
байланысты акционерге төленетін сыйақы. Дивидендтер ақшамен, немесе
акционердің келісімімен сол қоғамның бағалы қағаздарымен де төленеді. Қоғам
дивидендтер төлеуді тоқсан сайын, жарты жылда бір рет, не жыл қорытындысы
бойынша жариялайды. Қорыта айтқанда, ашык және халықтық АҚ жыл сайын
баспасөз басылымында қоғамның жылдық балансын және кірістері мен шығындары
туралы есебін жариялауға міндетгі. Халықтық қоғам тоқсан аяқталғаннан кейін
жиырма күн ішінде балансы және табысы мен зияны туралы есептерді баспасөз
басылымында жариялауға және уәкілетті органға беруге тиіс. Қоғам
облигациялар шығарған және орналастырған жағдайда да баспасөз басылымында
өзінің қызметі туралы жариялауға міндетті.
АҚ-дардың көптеген құрылу жолдары бар. Олар жұмыс істеп тұрған заңды
тұлғаны АҚ түрінде қайта құру, олардың бірнешеуін біріктіру, қосу, бөлу,
бөліп шығару және өзгерту. Қоғамды ұйымдастырудың осы айтылған жолдары ҚР-
ның Азаматтық кодексіне сәйкес жүзеге асырылады. Жаңа қоғамның жарғысын
бекітуді және органдарын сайлауды жаңадан пайда болған қоғамның ұсынысы
бойынша белгілі бір мерзімде өткізілген акционерлердің жалпы жиналысының
асыруы қоғамды қайта құру болып есептеледі.
Екі немесе одан да көп қоғамның соңғысының қызметін тоқтатып, барлық
мүліктерін, құқықтарын және міндеттерін өткізу актісіне сәйкес берумен жаңа
қоғамның пайда болуы қоғамдардың бірігуі деп аталады. Бірігуге қатысқан
әрбір қоғамның барлық өзгерген деректері жаңа қоғамның акционерлеріне
баспасөзде жариялау арқылы берілуі тиіс.
Қосылатын қоғамның мүліктерін, құқықтарын және міндеттерін тиісті
өткізу актісіне сәйкес басқа қоғамға өткізу және оның қызметінің тоқтатылуы
қоғамның қосылуы деп танылады.
Қайтадан ұйымдастырылатын қоғамның акцияларын, кейіннен жаңадан
құрылатын қоғамдардың акцияларына айырбастаумен осы қоғамның барлық
мүліктерін жаңадан пайда болған қоғамдар арасында бөлу арқылы қоғамның
барлық мүлкін, құқықтарын және міндеттерін өткізу мен оның қызметін
тоқтатуды жүзеге асыру қоғамды бөлу болып танылады. Бұнда бөлінетін
қоғамның құқықтары мен міндеттері бөлініс балансына сәйкес жаңадан пайда
болған қоғамдарға өтеді. Қоғамнан бөліну нәтижесінде пайда болған қоғамдар
қайта ұйымдастырылған қоғамның міндеттемелері бойынша жауапкершілікте
болады.
Қызметін тоқтатпастан қайта ұйымдастырылатын қоғамның мүліктерінің,
құқықтарының және міндеттерінің бір бөлігін өткізумен бір немесе бірнеше
қоғамды кұру қоғамның бөлініп шығуы деп аталады. Егер қоғамның барлық
құқықтары мен міндеттері жауапкершілігі шектеулі серіктестікке немесе
өндірістік кооперативке акт бойынша өткізілсе ол қоғамды қайта құру деп
танылады.
Қоғамды ерікті түрде тарату туралы шешім несие берушілердің
келісімдері бойынша және олардың бақылауымен акционерлердің жалпы
жиналысында қабылданады. Таратуды жалпы жиналыстың шешімі тағайындаған
тарату комиссиясы жүзеге асырады. Қоғамды тарату кезінде ең алдымен оның
несие берушілерінің талаптары қанағаттандырылады. Несие берушілермен есеп
айырысу аяқталғаннан кейін таратылатын қоғамның қалған мүлкі акционерлердің
арасында төмендегідей кезекпен бөлінеді:
Бірінші кезекте өтелуге тиісті акциялар бойынша төлемдер беріледі;
Екінші кезекте артықшылықты акциялар бойынша есептелген, бірақ
төленбеген дивидендтерді төлеу жүзеге асырылады;
Үшінші кезекте артықшылықты акциялардың иелеріне оларға тиесілі
акциялардың атаулы құнын өтеу жүргізіледі;
Қалған мүлік барлық акционерлер арасында оларға тиесілі акциялардың
атаулы құнына бара-бар түрде бөлінеді. Аталған әрбір кезектің мүліктерін
бөлу алдыңғы кезектің мүліктерін бөлу толық аяқталғаннан кейін жүргізіледі.
1.2 Бағалы қағаздар - қарыз міндеттемесі. Олардың жіктелуі
Қазіргі нарықтық экономиканың қалыптасуы жағдайында райы өндіріс
қаржыны несиеге алып өркендеуімен ерекшеленеді. Оның ең жарқын көрінісі
қарыз міндеттемелерінің кең түрде айналымда жүруі. Қарыз міндетгемелерінің
көптеген анықтамалары бар. Олардың әрқайсысы қарыз міндеттемесінің
әржақтарын сипаттайды. Солардың екі-үшеуін қарап өтейік:
1. Қарыз міндеттемесі - оны иемденүшінің басқалардың шаруашылығына
несиеге ақша немесе мүлік салып, сол үшін табыс алу құқын дәлелдейтін қарыз
алушының берген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz