Мемлекеттік бюджеттің экономикадағы орыны
КІРІСПЕ
1. МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ ЭКОНОМИКАДА АЛАТЫН ОРНЫ
1.1 Мемлекеттік бюджет ұғымы және маңызы
1.2 Мемлекеттік бюджеттің құрамы мен құрылымы
1.3 Мемлекеттік бюджеттік жоспарлауды жетілдіру
2. МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІНДЕ АЛАТЫН ОРНЫ
2.1 Мемлекеттік бюджеттің кірістері және шығыстары
2.2 Мемлеттік бюджет тапшылығы және оны жою жолдары
3. МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ ҚАРЖЫ БАЗАСЫН ЖЕТІЛДІРУ
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ ЭКОНОМИКАДА АЛАТЫН ОРНЫ
1.1 Мемлекеттік бюджет ұғымы және маңызы
1.2 Мемлекеттік бюджеттің құрамы мен құрылымы
1.3 Мемлекеттік бюджеттік жоспарлауды жетілдіру
2. МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІНДЕ АЛАТЫН ОРНЫ
2.1 Мемлекеттік бюджеттің кірістері және шығыстары
2.2 Мемлеттік бюджет тапшылығы және оны жою жолдары
3. МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ ҚАРЖЫ БАЗАСЫН ЖЕТІЛДІРУ
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Әр аймақтың экономикалық – әлеуметтік жағдайы жіті көзқараспен, байыпты бағдар ұстап қарауды қажет ететін дүние. Оны өзгерту, көтеру жолында талпынған сол аймақ ерекшеліктеріне қарап шешім қабылдамаса болмайды. Өйткені, республика былай тұрсын, облыс аудандарының, тіпті аудан ішіндегі әр шаруашылықтың өзіне тән ерекшелігі, қалыптасқан еңбек дәстүрі болады.
Қазақстан Республикасының егемен мемлекет болып қалыптасып, нарықтық экономиканың даму мен құрылу жолын қабылдауы оның әлеуметтік-экономикалық дамудағы жаңа деңгейін анықтайды. Ондағы басты орын мемлекеттік бюджетке тиесілі.
Мемлекеттік бюджет - бұл мемлекеттік аппаратты, қарулы күштерді қаржыландыруға, қажетті әлеуметтік-экономикалық қызметтер атқаруға бағытталған ел үкіметінің қарамағында болатын ақша ресурстарының орталықтанған қоры болып табылады. Бюджет сонымен қатар, экономнканы мемлекеттік реттеудің, шаруашылық коньюнктураға ықпал етудің, дағдарысқа қарсы шараларды жүзеге асырудың қуатты қүралы болып табылады.
Қазақстанның қаржы органдарының тарихы 1920 жылдың қазан айынан басталады, ал бақылау - тексеру қызметі 1923 жылдың соңында қаржы халық комиссариаты жанынан ұйымдастырылды.
Бақылау басқармасының негізгі қызметтеріне бюджетті толықтыру және мемлекеттік қаражаттың шығыс есебіне тексерулер жүргізу кірді. Қаржы бақылау органдарының құзіреті бүгінгі күні өзгерген жоқ.
Органдардың әр кездегі әртүрлі дәрежесі тек қана қаржы -.экономикалық жағдайының нақты қажеттілігінен ғана туындаған жоқ, бақылау жұмысының көлеміне және сипатына шектен тыс қарама -қайшы көзқарастардан туындайды.
Экономиканың ырықтандырылуы, нарық қатынастарының дамуы мемлекет үшін ақшалай ресурстардың ағымына қатаң бақылау жүргізу қажеттілігін нақты керсетеді.
Қаржының айқындылығы - нақты демократияның бірден – бір мәнді көрсеткіші. Бюджет, қаржы саласындағы заң, тәртіп бұзушылықтар мен зиянкестіктер небір хронологиялық байланысқа, ұлттық тамырларға ие емес, себебі:
- біріншіден, әр мемлекеттің қажеттілігі оның қаржылық мүмкіңдіктерінен асады, сондықтан шенеуніктер тез арада, заңды және Парламентті айналып өтіп, қаржыны «тығыз» қажеттіліктерге бөлістіруге ұмтылады;
- екіншіден, әр қоғамда әртүрлі дәрежедегі түрлі компаниялардың , топтардың саяси және коммерциялық мүдделері айқындалады, аталған мүдделерді экономика саласында қорғау, түрлі жеңілдіктер алу көзделеді.
Адамзат өзін - өзі үйымдастырылған қоғам ретінде тани бастағаннан бастап қазіргі күнге дейін әр мемлекет үшін «мемлекет қалтасы» жағдайына жалпы, ашық бақылау жүргізу, бюджет
каражатының пайдалануына бакылау жүйесін құру және жетілдіру мәселесі маңызды.
Қазақстан Республикасының егемен мемлекет болып қалыптасып, нарықтық экономиканың даму мен құрылу жолын қабылдауы оның әлеуметтік-экономикалық дамудағы жаңа деңгейін анықтайды. Ондағы басты орын мемлекеттік бюджетке тиесілі.
Мемлекеттік бюджет - бұл мемлекеттік аппаратты, қарулы күштерді қаржыландыруға, қажетті әлеуметтік-экономикалық қызметтер атқаруға бағытталған ел үкіметінің қарамағында болатын ақша ресурстарының орталықтанған қоры болып табылады. Бюджет сонымен қатар, экономнканы мемлекеттік реттеудің, шаруашылық коньюнктураға ықпал етудің, дағдарысқа қарсы шараларды жүзеге асырудың қуатты қүралы болып табылады.
Қазақстанның қаржы органдарының тарихы 1920 жылдың қазан айынан басталады, ал бақылау - тексеру қызметі 1923 жылдың соңында қаржы халық комиссариаты жанынан ұйымдастырылды.
Бақылау басқармасының негізгі қызметтеріне бюджетті толықтыру және мемлекеттік қаражаттың шығыс есебіне тексерулер жүргізу кірді. Қаржы бақылау органдарының құзіреті бүгінгі күні өзгерген жоқ.
Органдардың әр кездегі әртүрлі дәрежесі тек қана қаржы -.экономикалық жағдайының нақты қажеттілігінен ғана туындаған жоқ, бақылау жұмысының көлеміне және сипатына шектен тыс қарама -қайшы көзқарастардан туындайды.
Экономиканың ырықтандырылуы, нарық қатынастарының дамуы мемлекет үшін ақшалай ресурстардың ағымына қатаң бақылау жүргізу қажеттілігін нақты керсетеді.
Қаржының айқындылығы - нақты демократияның бірден – бір мәнді көрсеткіші. Бюджет, қаржы саласындағы заң, тәртіп бұзушылықтар мен зиянкестіктер небір хронологиялық байланысқа, ұлттық тамырларға ие емес, себебі:
- біріншіден, әр мемлекеттің қажеттілігі оның қаржылық мүмкіңдіктерінен асады, сондықтан шенеуніктер тез арада, заңды және Парламентті айналып өтіп, қаржыны «тығыз» қажеттіліктерге бөлістіруге ұмтылады;
- екіншіден, әр қоғамда әртүрлі дәрежедегі түрлі компаниялардың , топтардың саяси және коммерциялық мүдделері айқындалады, аталған мүдделерді экономика саласында қорғау, түрлі жеңілдіктер алу көзделеді.
Адамзат өзін - өзі үйымдастырылған қоғам ретінде тани бастағаннан бастап қазіргі күнге дейін әр мемлекет үшін «мемлекет қалтасы» жағдайына жалпы, ашық бақылау жүргізу, бюджет
каражатының пайдалануына бакылау жүйесін құру және жетілдіру мәселесі маңызды.
1. Қазақстан Республнкасының Констигуциясы. - Алматы:
2. Салық Кодексі. Ачматы2004ж.
3. «Республикалық; және ж^эгілікті бюджетт^^дің атқарылуын
баққшал' туралы» Қазақстан Ресщ-блнкасынқщ Заңы. - 2002ж 19
қаңтар.
4. Аубакиров Я. «Экономнкалық теоріія негі^д^зі» Алматы
5. Әқімбеков С. «Экономнкалық теория» Астана 2002ж.
6. Әкішев К. «Қаржы ұқсатуға үқыптытық; к^зек». Орталық Қа^ақстан 25 желтоқсан 2003ж.
7. Баянов Е. «Мемлекет және құқық негіздері» Алматы 2002ж
8. Белгібаева Қ.Қ. Мр:анбетова Е.С. «Қаржы және банк
снстемасы бойынша» Алматы 1999ж
9. Дорнблтп Р. Фиш^э С. «Макро.жономнка» Алматы 1997ж.
10. Жүнісов Б.А. «Нарықтық экономнка негізд^эі» Ақгебе 2001ж
11. Жүмяев Б.А. «Экономиканың мемпекеттік реттелінуі» Алматы
200ІЖ.
12. Иктанов. Орманбеков. «Экономнканы мемпекеттік реттеудің
өзекті мәселелері» Алматы 2002ж.
13. ІІтқясов К.К. Исахова Г.Б. «Расходы Государственного
бюджета» Алматы 2003 г.
14. ІІлқясов К.К. Исахова Г.Б. «Госл^дарственный бюджет»
Алматы 1994г.
15. Қабднев. Оралтаев. Ескендіров. «Экономнкалық
саясат» Алматы 2002ж
16. Кеүлімжаев Қ.К. «Қаржқшық есеп» Алматы 200 Іж.
17. Мелқнііков В.Д. Плқясов К.К. «Қаржы» Ачматы 1994ж.
18. Оснпова Г.М. «Экономнкалық; теорня негізд^л» Ачматы
2002ж.
19. Ахметов Д. «Бюджетті толықтқфу - .жономнканы көт^эудің
бір жолы» Қаржы - Қаражат 2000 №3.
20. Есенгеддіш Б. Орманбаев А. «Бюджеттік жоспарлауды
жегілдірудің жолдары» Қаржы - Қаражат 1998 №8.
21. Тлеужанова. «Бюджетаралық қатынастардың
түжқфымдамалық негізд^эін реттеуші салықтар кемегімен
оңтанпандқф^. Қаржы - Қаражат 2003 №3.
21. Статистическин бюллетенқ №10 (58) 2003ж 23. Транзнтная .жономнка №5 2003ж
24. Экономическое обо^ренне Нацноналқного Банка №3
2003 г.
2. Салық Кодексі. Ачматы2004ж.
3. «Республикалық; және ж^эгілікті бюджетт^^дің атқарылуын
баққшал' туралы» Қазақстан Ресщ-блнкасынқщ Заңы. - 2002ж 19
қаңтар.
4. Аубакиров Я. «Экономнкалық теоріія негі^д^зі» Алматы
5. Әқімбеков С. «Экономнкалық теория» Астана 2002ж.
6. Әкішев К. «Қаржы ұқсатуға үқыптытық; к^зек». Орталық Қа^ақстан 25 желтоқсан 2003ж.
7. Баянов Е. «Мемлекет және құқық негіздері» Алматы 2002ж
8. Белгібаева Қ.Қ. Мр:анбетова Е.С. «Қаржы және банк
снстемасы бойынша» Алматы 1999ж
9. Дорнблтп Р. Фиш^э С. «Макро.жономнка» Алматы 1997ж.
10. Жүнісов Б.А. «Нарықтық экономнка негізд^эі» Ақгебе 2001ж
11. Жүмяев Б.А. «Экономиканың мемпекеттік реттелінуі» Алматы
200ІЖ.
12. Иктанов. Орманбеков. «Экономнканы мемпекеттік реттеудің
өзекті мәселелері» Алматы 2002ж.
13. ІІтқясов К.К. Исахова Г.Б. «Расходы Государственного
бюджета» Алматы 2003 г.
14. ІІлқясов К.К. Исахова Г.Б. «Госл^дарственный бюджет»
Алматы 1994г.
15. Қабднев. Оралтаев. Ескендіров. «Экономнкалық
саясат» Алматы 2002ж
16. Кеүлімжаев Қ.К. «Қаржқшық есеп» Алматы 200 Іж.
17. Мелқнііков В.Д. Плқясов К.К. «Қаржы» Ачматы 1994ж.
18. Оснпова Г.М. «Экономнкалық; теорня негізд^л» Ачматы
2002ж.
19. Ахметов Д. «Бюджетті толықтқфу - .жономнканы көт^эудің
бір жолы» Қаржы - Қаражат 2000 №3.
20. Есенгеддіш Б. Орманбаев А. «Бюджеттік жоспарлауды
жегілдірудің жолдары» Қаржы - Қаражат 1998 №8.
21. Тлеужанова. «Бюджетаралық қатынастардың
түжқфымдамалық негізд^эін реттеуші салықтар кемегімен
оңтанпандқф^. Қаржы - Қаражат 2003 №3.
21. Статистическин бюллетенқ №10 (58) 2003ж 23. Транзнтная .жономнка №5 2003ж
24. Экономическое обо^ренне Нацноналқного Банка №3
2003 г.
Мазмұны
КІРІСПЕ
1. МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ ЭКОНОМИКАДА АЛАТЫН ОРНЫ
1.1 Мемлекеттік бюджет ұғымы және маңызы
1.2 Мемлекеттік бюджеттің құрамы мен құрылымы
1.3 Мемлекеттік бюджеттік жоспарлауды жетілдіру
2. МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІНДЕ АЛАТЫН ОРНЫ
2.1 Мемлекеттік бюджеттің кірістері және шығыстары
2.2 Мемлеттік бюджет тапшылығы және оны жою жолдары
3. МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ ҚАРЖЫ БАЗАСЫН ЖЕТІЛДІРУ
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Әр аймақтың экономикалық – әлеуметтік жағдайы жіті көзқараспен, байыпты
бағдар ұстап қарауды қажет ететін дүние. Оны өзгерту, көтеру жолында
талпынған сол аймақ ерекшеліктеріне қарап шешім қабылдамаса болмайды.
Өйткені, республика былай тұрсын, облыс аудандарының, тіпті аудан ішіндегі
әр шаруашылықтың өзіне тән ерекшелігі, қалыптасқан еңбек дәстүрі болады.
Қазақстан Республикасының егемен мемлекет болып қалыптасып, нарықтық
экономиканың даму мен құрылу жолын қабылдауы оның әлеуметтік-экономикалық
дамудағы жаңа деңгейін анықтайды. Ондағы басты орын мемлекеттік бюджетке
тиесілі.
Мемлекеттік бюджет - бұл мемлекеттік аппаратты, қарулы күштерді
қаржыландыруға, қажетті әлеуметтік-экономикалық қызметтер атқаруға
бағытталған ел үкіметінің қарамағында болатын ақша ресурстарының
орталықтанған қоры болып табылады. Бюджет сонымен қатар, экономнканы
мемлекеттік реттеудің, шаруашылық коньюнктураға ықпал етудің,
дағдарысқа қарсы шараларды жүзеге асырудың қуатты қүралы болып табылады.
Қазақстанның қаржы органдарының тарихы 1920 жылдың қазан айынан
басталады, ал бақылау - тексеру қызметі 1923 жылдың соңында қаржы халық
комиссариаты жанынан ұйымдастырылды.
Бақылау басқармасының негізгі қызметтеріне бюджетті
толықтыру және мемлекеттік қаражаттың шығыс есебіне тексерулер жүргізу
кірді. Қаржы бақылау органдарының құзіреті бүгінгі күні өзгерген
жоқ.
Органдардың әр кездегі әртүрлі дәрежесі тек қана қаржы -.экономикалық
жағдайының нақты қажеттілігінен ғана туындаған жоқ, бақылау жұмысының
көлеміне және сипатына шектен тыс қарама -қайшы көзқарастардан туындайды.
Экономиканың ырықтандырылуы, нарық қатынастарының дамуы мемлекет
үшін ақшалай ресурстардың ағымына қатаң бақылау жүргізу қажеттілігін
нақты керсетеді.
Қаржының айқындылығы - нақты демократияның бірден – бір мәнді көрсеткіші.
Бюджет, қаржы саласындағы заң, тәртіп бұзушылықтар мен зиянкестіктер небір
хронологиялық байланысқа, ұлттық тамырларға ие емес, себебі:
- біріншіден, әр мемлекеттің қажеттілігі оның қаржылық
мүмкіңдіктерінен асады, сондықтан шенеуніктер тез арада, заңды және
Парламентті айналып өтіп, қаржыны тығыз қажеттіліктерге бөлістіруге
ұмтылады;
- екіншіден, әр қоғамда әртүрлі дәрежедегі түрлі компаниялардың ,
топтардың саяси және коммерциялық мүдделері айқындалады, аталған
мүдделерді экономика саласында қорғау, түрлі жеңілдіктер алу көзделеді.
Адамзат өзін - өзі үйымдастырылған қоғам ретінде тани бастағаннан
бастап қазіргі күнге дейін әр мемлекет үшін мемлекет қалтасы жағдайына
жалпы, ашық бақылау жүргізу, бюджет
каражатының пайдалануына бакылау жүйесін құру және жетілдіру мәселесі
маңызды.
Курстық жұмыс жалпы үш тараудан тұрады. Бірінші тарауда мемлекеттік
бюджеттің экономикада алатын орны, мемлекеттік бюджет ұғымы және маңызы,
мемлекеттік бюджет құрамы мен құрылымы, яғни республикалық және жергілікті
бюджеттердің маңызы, мемлекеттік бюджеттің материалдық өндіріс саласындағы
рөлі және т.б. қарастырылған. Екінші тарау: бойынша бюджеттің қаржы
жүйесінде алатын орны, мемлекеттік бюджеттердің кірістері мен шығыстары,
мемлекеттік бюджет тапшылығы және оны жою жолдары, мемлекеттік қарыз,
мемлекеттік борыш және де бюджеттен тыс қорлар туралы қарастырылған. Үшінші
таралгда мемлекеттік бюджеттік қаржыландыру қорлары, нысандары
қарастырылған.
Осы дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты болып - мемлекеттік бюджеттің
экономикадағы маңызы, оның қаржы жүйесіндегі рөлі, қоғамдық өндірістегі
өмір сүруі және т.б. табылады.
Курстық жұмыс жазу барысында басты назар келесі мән - жайларға
аударылды:
мемлекеттік бюджеттің экономидағы алатын орны;
мемлекеттік бюджеттің құрамы және құрылымы;
мемлекеттік бюджет кірістері мен шығыстары
мемлекеттік бюджет тапшылығы және жою жолдары;
мемлекеттік бюджеттік қаржыландыру қорлары және нысандары.
Бұл курстық жұмыста мемлекеттік бюджеттің мәнін, оның экономикадағы
рөлін, құрылымы мен құрамын және оның қоғам өміріндегі маңыздылығын
толықтай және де көбірек қамтыдым және де бұл курстық жұмыстың әдістемелік
нұсқамасы болып, жетекші мамандардың монографиялары, газет - журналдар,
нормативтік - құқықтық актілер және т.б. табылады.
1. МЕМЛЕКЕТТік БЮДЖЕТТІҢ ЭКОНОМИКАДА АЛАТЫН ОРНЫ
1.1. Мемлекеттік бюджет ұғымы және маңызы
Сан алуан қаржы байланыстарыңда жекелеген ерекшетіктері
бедерленетін айрықша салалар бар. Мемлекеттің кәсіпорыңдармен,
ұйымдармен, мекемелермен және халықпен қалыптасатын қаржы
қатынастары қоғамдық өнімді құндық бөлудің айырықша саласын
құрайды. Бұл қатынастарға бөлу- процесінде туындайтын ортақ белгілер тән
және олар қоғамдық қажеттерді өтеуге арналған
орталықтандырылған қаражат қорын құрып, пайдалануға байланысты. Бұл
процесс мемлекеттің тікелей қатысуымен жүзеге асырылып отырады.
Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы Мемлекеттік бюджет деп аталған
ұғымның экономикалық мазмұнын құрайды.
Мемлекеттік бюджет экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде
объективтік сипатқа ие. Оны бөлудің дербес саласы ретінде өмір сүруін
қоғамдық өндірістің өзі айқындайды. Оны жоспарлы дамыту орталықтандырылған
ресурстарды қажет етеді. Қаражатты орталықтандыру бүкіл халық шаруашылығы
ауқымында қорлардың үздіксіз айналымын ұйымдастыру үшін, жалпы экономика
жүмыс істеуін қамтамасыз ету үшін қажет. Арнайы бюджет саласының құндық
бөлінісі мемлекеттің табиғаты мен қызметінен туындайды. Мемлекет
қаржыландыруға бүкіл қоғам ауқымында әлеуметтік-мәдени шаралар өткізуге,
қорғаныс міндеттерін шешуте, мемлекеттік басқарудың жалпы шығындарын
жабуға орталықтандырылған қаржыны кажет етеді.
Сөйтіп мемлекеттік бюджет ұдайы өндірістің қажеттіліктерінен,
мемлекеттің табиғатынан обьективті қажеттілік туындайтын болып табылады.
Экономика қазіргі жағдайда орталықтандырылған қаржы ресурстары
мемлекетке қоғамдық өндіріс қарқынын қамтамасыз ететін салалық және
аумақтық құрылымдар құрып, ірі әлеуметтік өзгерістер жүргізуге мүмкіндік
береді. Орталықтан бөлінетін қаржының көмегімен қаражат экономиканың басты
учаскелерінде шоғырландырылып, мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік
саясатын жүзеге асыруға жағдай жасайды. Сөйтіп құндық бөліністің айрықша
бөлігі ретінде мемлекеттік бюджет айрықша қоғамдық арналымды жалпы
мемлекеттік қажеттерді қанағаттандыруға қызмет етеді.
Нақты объективті бөліс қатынастардың формасы болғандықтан айрықша
қоғамдық арналымды орындай отырып, мемлекеттік бюджет экономикалық
категория ретінде көрінеді.
Қаржы қатынастарының жиынтығы ретінде мемлекеттік бюджетте қаржы
категориясына тән сипаттар бар: бюджет қатынастары бөлістік сипатта
мақсатты ақша қорларын құрып, пайдалану арқылы жүреді.Сонымен қатар
бюджеттік қатынастардың белгілі бір ерекшелігі болады. Бірақ ол ерекшелік
қаржыға тән сипат шегінен шықпайды.
Мемлекеттік бюджет құн бөлінісінің айрықша саласы ретінде мыналармен
сипатталады:
жиынтық қоғамдық өнімнің мемлекеттің қолында жинақталып, қоғамдық
қажеттерді өтеумен байланысты бөліс қатынастарының айрықша экономикалық
формасы болып табылады;
құнды жасап, оны тұтыну процесін бедерлейтін материалдық өндіріс қаржысы
мен құнды тұтынуға қызмет ететін өндірістен тыс сала қаржысынан
айырмашылығы бюджет халық шаруашылығы салалары, аумақтар, экономика
секторлары, қоғамдық қызмет салалары арасында құнды қайта бөліске салуға
арналған;
қоғамдық өнімнің тауар формасындағы қозғалысымен тікелей байланысы жоқ
құнды бөлісіп, одан алшақтау жүзеге асырылады, ал материалдық өндірістен
тыс салаларда қаржы қатынастары тауар-ақша қатынастарымен астасып жатады.
Кез келген басқа .экономнкалық категория сияқты мемлекеттік бюджет
өндірістік қатынастарды бейнелеп соған лайықты материалдық-заттай
көрініс табады. Бюджет қатынастары мемлекеттің ақшалай қатынастарының
орталықтандырылған қорында - бюджет қорында заттанады. Нәтнжесінде қоғамда
жүріп жатқан нақты экономикалық бөліс процестері мемлекет жұмылдырып,
пайдаланатын қаражат тасқынынан көрінеді. Бюджет қоры – қоғамдық өнім мен
ұлттық табыстың құндық бөлінісітің тиісті кезеңдерінен өтіп, ұдайы
өндірісті ұлғайту, халыққа әлеуметтік-мәдени қызмет көрсету, қорғаныс,
басқару жөнінде қажеттерді қанағаттандыру үшін мемлекет қарамағына түскен
бөлігінің объективті алғышарты бар экономикалық формасы. Бюджет қорын
қалыптастыру мен пайдалану, бөлу және қайта бөлуге байланысты болатын құн
қозғалысының процесін білдіреді.
Экономикалық категория ретінде мемлекеттік бюджет қоғамдық өнім
кұнының мемлекеттің орталықтаңдырылған қаражат қорын кұру жолымен жоспарлы
түрде бөлу, қайта белу процесінде және оны ұдайы өндірісті ұлғайту,
қоғамдық қажеттерді қанағаттандыруға пайдалану барысында мемлекет пен
қоғамдық өндіріске басқа да қатысушылардың арасында қалыптасқан ақша
қатынастарын бейнелейді.
Бюджет экономикаға бюджет механизмі арқылы ықпал етеді. Мұнда бюджеттің
бүгін экономикаға ықпал құралы ретіндегі рөлі керінеді. Бюджет механизмі –
мемлекеттің ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорын құру және
пайдалану формалары мен әдістерінің жиынтығы. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған қаражат қорының көлемін белгілеу, оны құру, пайдалану
формалары мен әдістерін реттеу, бюджетті кұру және орындау процесінде қаржы
ресурстарын қайта бөліске салу жолымен жүзеге асырылады.
Өндіріс құрал-жабдықтарына мемлекеттік меншіктің әзірше, басым болуы
шаруашылықты үйлестіре жүргізуді қажет етеді. Мұның өзі бюджет
қатынастарының жүмыс істеуінің жоспарлы мақсатын алдын ала айқындайды.
Бюджет байланыстарының мақсатты сипаты, мемлекеттің ақшалай
қаражаттарының орталықтандырылған қоры қозғалысының осыған ұқсас
формасы бюджет байланыстарын тиісті қаржы құжаты – елдің негізгі қаржы
жоспарында бейнеленетіндігіне жеткізеді. Онда бюджеттің экономикалық
мазмұнын құрайтын бөліс процестері қарастырылады. Кірістер мен шығыстардың
баптары мемлекеттің ақшалай қатынастарының орталықтаңдырылған қорын
қалыптастыру көздері мен жұмсалу бағыттарын керсетеді. Негізгі қаржы
жоспары – мемлекеттің жоспарлы қызметінің нәтижесі; онда қоғамның барлық
мүшелерінің мүдделерін бейнелейтін мемлекет еркі көрінеді. Мемлекеттің
негізгі қаржы жоспарының көрсеткіштері республика үкіметінің Мемлекеттік
бюджет туралы заңына сәйкес міндетті түрде орындалуы тиіс.
Қоғамдық ұдайы өндірістегі мемлекеттік бюджеттің рөлі ең алдымен,
өндірілген ұлттық табыстың, жалпы қоғамдық өнімнің бөлк және қайта бөлүінен
керінеді. Ол қаражатты елдің халық шаруашылығы салалары, қоғамдық қызмет
саласы, өндіріс секторлары, экономикалық аудандары мен аумақтары арасында
бөледі. Бүкіл халық шаруашылығының бюджеті болғандықтан, мемлекеттік бюджет
экономикаға тұтас ықпал жасайды.
Мемлекеттік бюджет материалдық өндіріс саласында оның өсуінің
стимуляторы ретінде зор рөл атқарады. Бюджет қаржысы жеке жеке
кәсіпорындар шеңберінде және қоғамдық бүкіл халық шаруашылығы ауқымында
қорлар қозғалысын қамтамасыз ету үшін пайдаланылады.
Кәсіпорындардағы күрделі жұмсалымдар мен айналым қаржысын бюджеттен
қаржылаңдыру, операциялық және басқа шығындарын жабу бюджетке жеке
кәсіпорыңдардың өзіндік айналым қорларына қосылып, оның іркіліссіз
бірқалыпты жүруіне мүмкіндік береді.
Өндірістен тыс салалардағы бюджет қаржысы олардың қызметінің одан әрі
дамуының басты көзі. Бұп салалардағы мекемелер мен үйымдардың басым
көпшілігі өздерінің табыс көздері жоқ болғандықтан, мемлекеттік бюджеттен
қаржыландырылады. Білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік сақтандыру,
әлеуметтік қамсыздаңдыру, ғылым, мәдениет, әдебиет және өнер
салаларындағы мемлекеттің шығындары – жалпы мемлекеттік ауқымдағы
әлеуметтік-мәдени шараларды жүзеге асыруға мүмкіндік беретін қаржы базасы.
Өндірістік емес салалар құрылымын ұтымды құрауда бюджеттің маңызы орасан
зор. Өндірістік емес салалардың қызметін қаржы ресурстары мен қамтамасыз
ете отырып, мемлекет бюджет арқылы тұтыну қорының нақты көлемін
қалыптастыруға, оны пайдалануда аумақтық пропорцияға әсер етуі мүмкін.
Мемлекеттік бюджет – бұл мемлекеттік аппаратты, қарулы күштерді
қаржыландыруға, қажетті әлеуметтік-экономикалық қызметтер атқаруға
бағытталған ел үкіметінің қарамағында болатын ақша ресурстарының
орталықтанған қоры болып табылады. Бюджет сонымен қатар, экономиканы
мемлекеттік реттеудің, шаруашылық конъюнктураға ықпап етудің, дағдарысқа
қарсы шараларды жүзеге асырудың қуатты құралы болып табьшады.
Бүгінгі мемлекеттердің бюджеттері олардың көпсалалы бейнелейтін
құжат деуге болады. Ол мемлекеттік шығындардың және оларды етенпн
қаржы көздерінің жылдық жоспары. Бюджеттің жобасы жьш санын заң шығаратын
органда талқыланады және елдің, штаттың парламентінде немесе мунііщтадцық
жнналыста қабьшданады. Қаржылық жьш біткеннен кенін атқару үкіметінің
өклетті екілдері, алдыңғы жыпғы бюджет туралы қабылданған заң бойынша
өздерінің табыстарын жинақтау туралы және жасалған шығындар туралы есеп
береді
Орталық үкіметтің бюджеті мен жергілікті бюджеттердің арасында
бюджет табыстарының көзін белу туралы, ел масштабында қаражаттарды қанта
бөлу арқыты, орталық үкімет жағынан жергілікті бюджеттерді қаржылаңдыру
туралы жеңу емес қатынастар пайда болады. Сондықтан мемчекеттік бюджет тек
орталық үкіметтің бюджеті емес, ол меьшекеттік әкімішлдік-территориялық
үкіметтердің барлық дәрежедегі бюджеттерінің жнынтығы болып табылады
Бюджеттен тыс қорлар мақсатты міндет атқаратын және мемлекеттік
бюджетке жаткызылмаған бюджетпен тығъгз ұштасып
жатады. Бюджеттен тыс қаражаттар орталық және жергілікті үкімет қарамағында
болады және олар, әрқайсысы белгілі қажеттер үшін құрылған арнаулы қорларда
жинақталады. Мысал ретінде ҚР зейнетақы қорын атап өтуке болады. Бюджеттен
тыс қорлар арнаулы (мақсатты) салықтар, заңдар, бюджеттік субсидиялар
есебінен құрылады. Бюджеттен тыс қорлар бюджетті, сондықтан
парламенттік бақылауды айналып үкіметтің экономикаға кірісуінің мүмкіндігін
кеңейтеді.
Мекшекеттік бюджет біртұтастық, толықтық, нақтылық, жариялылық
принциптеріне негізделеді.
Біртұтастық принципі бюджет жүйесінің ұйымдық-экономикалық
орталықтандырылу дәрежесін білдіреді. Бұл принцип бұрынғы КСРО-ның бюджет
жүйесінде неғұрлым айқын аңғарылатын. Қазіргі уақытта жергілікті
органдардың дербестік алып, оларға қаржы ресурстарын пайдалану жөнінде
біршама құқықтар берілуіне байланысты әлсіреп отыр.
Біртұтастық мемлекетте біріңғай бюджет жүйесінің, елдің аумағында
әрекет ететін мемлекеттік табыстардың жалпы жүйесінің өмір сүруінде,
мемлекеттік шығындардың біркелкілігінде, қаржы құжаттарының, бюджет
жіктемесінің бірлігінде көрінеді. Бұл принцип бюджетті жоспарлаудың
әдістері мен ұйымдастырылуының бірыңғайлығын, оның әлеуметтік экономикалық
болжаммен өзара байланысын қамтамасыз етеді. Бюджеттің біртұтастығы
принципінің міндеті парламент тарапынан бюджет қаржысы қозғалысына пәрменді
бақылау орнату.
Толықтық принципі үкіметтің барлық қаржы операцияларының, барлық
жиналатын кірістер мен жұмсалатын шығындардың бюджетте шоғырландырылып,
мемлекеттің барлық түсімдері мен шығындарын әрбір бапта ескерілетінін
білдіреді. Қазіргі уақытта бұл принцип іс жүзінде қолданылмайды. Өйткені
бюджетті арнайы шығыстармен былықтыру жөнсіз деп саналады, сондықтан соңғы
кезде мемлекеттік бюджеттен мемлекеттік әлеуметтік сақтандырудың
дербес бюджеті
бөліп шығарылады.
Қаржының едәуір бөлігі арнайы бюджеттен тыс қорлар бойынша жүреді
зейнетақы, жұмыспен қамтуға жәрдемдесу, жол, әлеуметтік сақтаңдыру және
т.б. Бұдан басқа ҚР бюджет жүйесі туралы заңына сәйкес бюджетте
қарастырылмаған аса маңызды шараларды қаржыландыру үшін немесе белгілі бір
мақсаттарға қаржы жетпесе, ағымдағы бюджеттің орындалуы ескеріліп қосымша
бюджет құрылады. Оны мемлекеттік үкімет пен басқарудың жоғары органдары
қарап, бекітеді.
Нақтылық принщті бюджет жазбаларының жалғандығын
болдырмау үшін қажет, ол бюджетте мемлекеттің қаржы
операцияларының нақты көрінуін, бекітілген сомалардың сәйкес келуін
қарастырады. Мұнда нақты болу болжамдары, бағдарламалары
көрсеткіштеріне негізделіп, бюджет резервтерімен нығайтълған барлық
кірістер көздері мен шығыстар бағыттары есептеулерінің
негіздемелеріне қарай анықталады.
Жариялылық принципі бюджеттің кірістерімен шығыстары туралы
мәліметтерді жұртшылыққа бюджеттің құрамы және құрылымы мен, тапшылық
көлемімен және жабудың әдістерімен шығындарды қысқарту, кірістерді көбейту,
заемдар және басқалар таныстыру үшін баспасөзде жариялау талабын білдіреді.
Мемлекеттік бюджет экономиканы реттеудің ең маңызды құралы деуге
болады және тиімді де икемді жұмсай білу экономикадағы көптеген мәселелерді
шешуге көмектеседі. Ол арқылы жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді
қанағаттандыруға болады. Сонымен қатар бюджет, шаруашылық коньюнктураға
ықпал етудің, дағдарысқа қарсы шараларды жүзеге асырудың қуатты құралы
болып табылады.
1.2. Мемлекеттік бюджеттің құрамы мен құрылымы
Мемлекеттік бюджет құрьлымы, алдымен сол елдің мемлекеттік
құрылымынан тәуелді болады. Унитарлық мемекеттерде бюджет жүйесі екі
қабаттан тұратын құрылым түрін алады - мемлекеттік және жергілікті бюджет.
Федералдық мемлекеттік құрылымы бар елдерге (АҚШ, ФРГ) арабуын болады -
штаттардың, жерлердің және осыларға сәйкес келетін әкімшіл құрылымдардың
бюджеті.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің құрамына мыналар кіреді:
республикалық бюджет;
жергілікті бюджеттер: облыстық, қалалық, аудандық, қалалардағы
аудандық, поселкалық, селолық және ауылдық бюджеттер.
Республйкалық бюджет жалпы мемлекеттік салықтар есебінен
қалыптастырылатын және Қазақстан Республикасының Үкіметі өзіне
Конституциямен, заңдармен және Қазақстан Республикасы Президентінің
актілерімен жүктелген міндеттерді жүзеге асыру үшін белгіленетін жалпы
мемлекеттік бағлдарламалар мен шараларды
қаржыландыруға арналған орталықтандырылған ақша қаражатының қоры болып
табылады. Республикалық; бюджетке түсетін түсімдер мыналарды қамтиды:
1. Республикалық бюджеттің кірістері мыналардан тұрады:
- жергілікті бюджеттердің кірістеріне есептелуге тиісті сомаларды
шегеріп тастағаннан кейінгі, жалпы мемлекеттік салықтар
мен
алымдарды қоса алғанда, Қазақстан Республикасының салық және
кеден заңдарымен белгіленген салық және кеден түсімдері, бұл орайда
жалпы мемлекеттік салықтар бойынша түсімдердің нормативтері мен
олардың облыстар және республикалық маңызы бар қалалар бойынша
алғандағы жоғары шегі республикалық бюджет туралы заңмен
белгіленеді:
- заңдар және өзіне берілген өкілеттік шеңберінде Қазақстан
Республикасының Үкіметі белгілейтін салықтық емес түсімдер;
■ мемлекеттік капиталымен жасалатын операциялардан түсетін Қазақстан
Республикасының заңдарына қайшы келмейтін өзге де
түсімддер;
2. Ресми алынған трансферттер (гранттар), олар мыналардан
тұрады:
- ішкі трансферттер, соның ішінде атқарушы органдардан
алынатын
■ халықаралық ұйымдармен шет мемлекеттерден алынатын
сыртқы ресми трансферттер;
3.Республикалық бюджеттің тапшылығын жабуға қажетті ішкі
және сыртқы көздерден бюджетке түсетін түсімдерден тұратын Үкімет
қарыздары;
4. Бұрын республикалық бюджеттен берілген несиелерді
өтеуден түскен түсімдер, сондай-ақ; міндеттемелерді өтеу үшін
мемлекеттік меншік акцияларының мемлекеттік бумасын сатудан түскен
түсімдерді біріктіреді.
Мемлекеттің біріктірілген қаржы балансының Қазақстан
Республикасының Үкіметі мақұлдаған жобасы Қазақстан Республикасы Қаржы
министрлігінің республикалық бюджеттің жобасын әзірілеуі және алдағы қаржы
жылына арналған жергілікті бюджеттің жалпы мемлекеттік салықтар мен
алымдардан, жергілікті бюджеттерге қаржы аудару нормативтерінің және
республикалық бюджетпен жорамалданып отырған басқа да өзара қатынастардың
шамасын айқындау кезінде негізіне алынатын іріктірілген параметрлерін
айқындау үшін негіз болып табылады.
Республикалық бюджеттің жобасы Қазақстан Республикасының Қаржы
министрлігі бекітетін бюджеттік жіктеуге сәйкес әзірленеді.
Республикалық бюджет туралы заң жобасында түсімдердің барлық
түірінің жйынтығы, ретке келтіруші жалпы мемлекеттік салықтарды бөлу
нормативтері сондай-ақ бюджетте жіктеуте сәйкес, бюджет тапшылығының
мөлшері, оны жабу кездері атала отырып, функционалдық топтар, қызметтер
кіші қызметтер мен мекемелер
шығыстардың шекті мөлшері, сондай-ақ ресми
трансферттердің жобаланып отырған мөлшері көрсетіледі.
Жергілікті бюджеттерде жергілікті бағдарламалар мен шараларды қаржыландыру
қамтамасыз етіледі. Жергілікті қаржы қоғамдық өнімнің ақша формасындағы
бір бөлігін жергілікті басқару органдары өздеріне жүктелген міндеттеріне
сәйкес жинайды, бөледі және пайдаланады. Жергілікті қаржы-мемлекеттің
қаржы жүйесінің маңызды буыны. Жергілікті қаржыньң құрылымы мен
бағыттарын жергілікті басқару органдары өздеріне жүктелген қызметтеріне
сәйкес анықтайды. Жергілікті бюджетке түсетін түсімдер мыналарды қамтиды:
1. Жергілікті бюджеттің кірістері мыналардан тұрады:
- аймақтық әлеуметтік-экономикалық даму деңгейін ескере отырып,
төменгі бюджеттерді реттеу тәртібімен жалпы мемлекеттік салықтардан
бөлінетін қаржы сомалары:
жергілікті бюджеттерге республикалық заң актілерімен
белгіленген салықтық емес түсімдер;
2. Алынған ресми трансферттер, олар мыналардан тұрады:
■ жергілікті атқарушы органдар өз бюджеттерінің теңестірілуін
қамтамасыз ету мақсатымен жоғары тұрған бюджеттен алатын ішкі ресми
трансферттер;
3. Тоқсан санынғы кассалық үзілісті жабу үшін теменгі
бюджеттердің қарызға алған қаражатының түсімдері.
4. Бұрын беріген несиелерді өтеуден түсетін түсімдер.
Қазіргі уақытта, нарықтық қатынастың қатыптасу жағдайында жергілкті
органдардың қызмет ауқымы кеңейді, олар әлеуметтік-экономкиалық,
экологиялық, демографиялық сипаттағы мәселерді шешуде дербестікке ие болды.
Жергілікті басқару оргаңдары мемлекеттің әлеуметтік бағдарламаларын
жүзеге асыру жөнінде маңызды міндеттер орындайды, халыққа қызмет көрсету
шараларын қаржыландыру негізінен жергілікті қаржы ресурстары есебінен
жүзеге асырылады, әлеуметтік-тұрмыстык инфрақұрлым салалары халыққа
қызмет тұтыну қорлары есебінен тегін қызмет көрсетеді, олар негізінен
бюджет қаржысы есебінен қалыптасады.
Басқарудың жергілікті органдары қаржысында жергілікті бюджеттер
маңызды рөл атқарады, ол жергілікті әкімшліктер мен маслихаттардың көп
қырлы кьзмметінің қаржы базасы болып табылады.
Бюджет жобасын әзірілеу бюджетті атқаруды жергілікті әкімшілік
жүзеге асырады. Жоғары тұрған органдардың бюджетті әзірлеу, бекіту және
атқару процесіне араласуына жол берілмейді. Мәслихат пен жергілікті
әкімшілік бюджетті теңестіріліп атқарылуы үшін өз құзіреті шегінде
жауаптылықты мойнына алады. Бекітілген бюджеттер жоғары органдарға тиісті
бюджеттердің кірістері мен шығыстарының жалпы сомасына қосу үшін ақпарат
ретінде жіберіледі.
Жергілікті бюджеттердің кірістері Қазақстан Республикасы заңдарында
бекітілген көздер және жалпы мемлекеттік салықтар мен кірістер аударымдары
есебінен қалыптасады.
Жергілікті (облыс, қала, аудан) бюджеттердің шығындары.
олардың кірістік, сондай - ақ жоғары тұрған аумақтық деңгейдегі
бюджеттерден алынған демеу қаржы, субвенсиялар есебінен жүзеге асырылады.
Жергілікті басқару органдары жергілікті бюджеттердің шығыстар
бөлігінде мынадай құқықтарға ие:
қаржыны өз беттерімен пайдаланып, жұмсауға:
қолында бар қаржы шеңберінде халыққа білім беру, денсаулық сақтау,
әлеуметтік қамсыздаңдыру, мәдениет және спорт, табиғатты қорғау,
мекемелерді ұстауға шығындар мөлшерін көбейтіп, халықтың жеке топтарына
қосымша жеңілдіктер беріп, жәрдемақы төлеу;
меншікті табыс есебінен және кірістердің шығыстардан асқан бөлігінен
резерв қорларын құру.
Аймақаралық деңгейде, бюджетаралық реттеудің тиімсіз қолдану
аймақтардың өздерінің салықтық түсімдерін жоғарлатуға мүддесіздігімен
шартталады. Салықтардың жиналу деңгейінің төмендігі аймақтық бюджеттердің
трансферттердегі қажеттілігін жоғарылатады және оның тапшылығының өсуіне
әкеледі. Аймақтардың өз күштерімен тапшылықты қысқартуға тырысуы меншікті
кіріс жетіспеушілігі мен сипатталады. Осы жерде бюджеттік жүйенің тігінен
баланстану деңгейі туралы сұрақ туады. Егер әрбір деңгейде тағайындалған
шығыс өкілеттіліктері жалпы бюджеттік ресурстарға жауап берсе, бюджеттік
жүйе тігінен баланстандырылған болып табылады. Тігінен баланстанбаумен
күресуге мүмкіндік беретін, әдістер бар. Үлестік негізде бюджеттік жүйе
деңгейлері арасында кірістерді тарату функциясын және трансферттерді
таратуды саяси көзқарастан және экономикалық тиімділік тұрғысынан
жергілікті өкіметке берген жөн.
Кейбір аумақтардың реттеуші салықтарының салық әлеуеті ол
бюджеттерге бөлулер нормативін шамалы жоғарылату жағдайында орталық
бюджеттен мүлдем қаржылық көмек сұрамауға мүмкіндік жасайды. Мұндай шешім
көптеген аймақтардың дотациялану деңгейін елеулі төмендетуі мүмкін. 1998
жьлдың күзінде енгізілген субвенциялар және бюджеттік алып қоюлар жүйесін
енгізу жолымен бюджеттік бөлулер нормативтері тұрақтандырылады. Бірақ
қабылданған шара аяғына дейін жеткізілмеді. Нормативтер ұзақ уақытқа
тіркелді, ал субвенциялар және алып коюлар бойынша бұл жасалмады.
Нәтижесінде жергілікті бюджеттердің тұрақтылығы өзгермейді. Бюджет жүйесі
туралы заң қабылданды. 1992-1993 жылдар ағымында реттеуші салықтардан
бөлулер нормативтері сәйкес жылдың Республикалық бюджет туралы заңында
жыл сайын қабылданатын, 1999 жылы тұрақты нормативтер қабылданып, ол ұзақ
мерзім ағымында өзгертілмейтіні шешіліп, Бюджет жүйесі туралы заңмен
бекітілді. Жеке түлғалардан табыс салығы және әлеуметтік салықтар 100°
жергілікті бюджеттерге бекітілді. Реттеуші салықтар ретінде 50%
республикалық , 50% жергілікті бюджетке түсетін заңды тұлғалардан табыс
салығы және 50% республикалық, 50% жергілікті бюджетке түсетін арақ
өнімдері бойынша акциздер пайдаланылды. Ойын бизнесіне акциздер жергілікті
бюджетке толығымен түсті, ал акциздердің қалған түрлері бойынша түсімдер
республикалық бюджетке түсті.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей бюджеттік жүйенің барлық
деңгейлерінің ұзақ мерзімді балансталуын және дербестігін жоғарғы
бюджеттерден субсидия, субвенция, трансферттер және қаражат бөлудің басқа
формаларын бөлу көмегімен төменгі деңгейдегі бюджеттерге қаржылық көмек
көрсету негізінде емес, ең бірінші салықтық бөлулер әдістерімен қамтамасыз
ету қажет. Дегенмен, Қазақстан Республикасында салықтарды және кірістердің
басқа түрлерін бюджеттер арасында таратудың нақты жүйесі жоқ. 1998-2000
жьлдары бұл 50:50 жүйесіне жалған келтірлген. Мұндай тарату сәйкес
бюджеттердің тағайындалған шығыс өкілеттіліктерінен шығады, сондықтан да
зкономикалық негізделмеген. Осыған байланысты Германия тәжірибесіне көңіл
аударуға болады. Мұнда жанбасылық салықтық кірістерін теңестіру процесі,
тұрғындар санына байланысты қосылған құнға салық бөлігін жерлер арасында
бірыңғай формула бойынша таратудан басталады. Бұл белгілі деңгейде сол
немесе басқа жерлердің ерекшеліктерін ескеруге мүмкіңдік береді.
Нәтижесінде, әрбір жерде бөлінген қосылған құн сомасы мен сәйкес аймақтарда
жиналатын немесе таратуға жатқызылатын салықтың жалпы көлемі арасындағы
қатынасты қарастырса, онда алынған проценттік үлестер барлық жерлер үшін
бірдей емес, дифференциалды болады.
Реттеуіш салықтардан тұрақты нормативтерді бекіту аймақтар
бюджеттерін негізді жоспарлаудың мәселелерін шешпеді. Осыған орай, 2001
жылдың аяғында Бюджет жүйесі туралы Заңға өзгерістер енгізіле бастады.
Заң жобасы орталық және аймақтар арасындағы бюджеттік қатынастардың
салықтық кірістерді қайта тарату арқылы, бюджеттік алып қоюлар және
субвенциялар көлемін қайта қарастыру жолымен түзетулер жасауға негізделді.
Саяси тұрғыдан өзгеріс кірістерді дұрыс дифференциалдап, жергіліті бюджет
тұрактьлығына әкелетін, биліктерді орталықтандырмау мәселесін шешуте
міндетті. Сонымен, 2002 жылы бюджет жобасына сәйкес үкімет бюджет жүйесіне
өзгерістер енгізген: корпоративтік табыс салығы толығымен республикалық
бюджетке беріліп, ішкі акциздер және қоршаған ортаны қорғаудан түскен
табыстар толығымен жергілікті бюджет көзі болды. Өзгеріс енгізудің негізгі
себебі, әртүрлі өзгерістерге ұшырауға икемді корпоративті табыс салығы
облыстық деңгейдегі салықгық түсімдерге кедергі жасайтындықтан, салықты
толығымен республикалық деңгейге беру жолымен салықтық түсімдердің
тұрақтылығын қамтамасыз етуге болатындығы. Ал акциз сіияқты проблемалы
салықты әкімшіліктендіру жергілікті деңгейде жүргізу тиімділігінен
акциздерді толығымен жергілікті бюджетке қалдыру қажеттілігі туады.
енгізілген өзгерістердің себептерін, олардың негіз ділігін
тұжырымдайтын көзқарастарды қарастыра келе, келесідей орынды қайшылықтар
туады:
өзгеріс орталықтандырмауды жүзеге асыру мақсатын
көздеген. Бірақ мемлекеттік басқару деңгейлері арасында
функцияларды нақты шектеу, жергілікті бюджеттің тұрақты кірістерін
қамтамасыз ету, бюджеттің қаржылық дербестігі сияқты проблемалар
шешілмейінше орталықтандырмау проблемасы шешілмейді;
корпоративтік табыс салығынан бөлулерден жергілікті
бюджетке түсімдер барлық салықтық түсімдердің 13 бөлігін құрады.
Бұл түсімдер республикалық деңгейге берілсе, облыстар үкімет
алуға мәжбүрлі болады, сәйкесінше дербестікке қол мүмкін
болмайды;
3) толық дербестікке реттеуші салқтардан неғұрлым көп
мөлшерде бөлулер жасағанда және үкімет облыстық бюджеттер
тапшылығына бақылау жасамай олардың табыстарына түзету енгізгенде
қол жеткізуге болады;
4) жергілікті бюджеттерге толығымен түсетін акциздер жергілікті
бюджеттердің кіріс базасын нығайта алмайды, өйткені бұл түсімдер
корпоративті табыс салығы мен акциздер
арасындағы айьфмашьшыктың орнын толтыра алмайды.
Республикалық бюджеттің атқарьлуын Қазақстан Республикасының Үкіметі
ұйымдастырады.
Барлық мемлекеттік оргаңдар Қазақстан Республикасының Қаржы
министрлігіне республикалық бюджеттің атқарылуы туралы есеп әзірлеуге
қажетті ақпаратты оларға белгіленген мерзімде табыс етуге міндетті.
Бюджеттің атқарылуы барысында бюджеттік ұйымдардың құрылымы мен
қызметтерін жетілдіру жөніндегі шараларды жүзеге асыруға байланысты
Қазақстан Республикасы Үкіметінің бөлінген қаржыға мекемелер бойынша
(бюджеттік жіктеуге сәйкес) өзгерістер енгізугте құқығы бар.
Жергілікті бюджегтердің және бюджеттен тыс мақсатты қорлардың
есебінен ұсталатын ұйымдарға, қоғамдық және шығармашылық бірлестіктер мен
ұйымдарға, сондай-ақ мемлекеттік қатысу үлесінсіз шаруашылық жүргізуіші
субъектілерге республикалық бюджеттен қаржы бөлуге жол берілмеуі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1. МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ ЭКОНОМИКАДА АЛАТЫН ОРНЫ
1.1 Мемлекеттік бюджет ұғымы және маңызы
1.2 Мемлекеттік бюджеттің құрамы мен құрылымы
1.3 Мемлекеттік бюджеттік жоспарлауды жетілдіру
2. МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІНДЕ АЛАТЫН ОРНЫ
2.1 Мемлекеттік бюджеттің кірістері және шығыстары
2.2 Мемлеттік бюджет тапшылығы және оны жою жолдары
3. МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ ҚАРЖЫ БАЗАСЫН ЖЕТІЛДІРУ
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Әр аймақтың экономикалық – әлеуметтік жағдайы жіті көзқараспен, байыпты
бағдар ұстап қарауды қажет ететін дүние. Оны өзгерту, көтеру жолында
талпынған сол аймақ ерекшеліктеріне қарап шешім қабылдамаса болмайды.
Өйткені, республика былай тұрсын, облыс аудандарының, тіпті аудан ішіндегі
әр шаруашылықтың өзіне тән ерекшелігі, қалыптасқан еңбек дәстүрі болады.
Қазақстан Республикасының егемен мемлекет болып қалыптасып, нарықтық
экономиканың даму мен құрылу жолын қабылдауы оның әлеуметтік-экономикалық
дамудағы жаңа деңгейін анықтайды. Ондағы басты орын мемлекеттік бюджетке
тиесілі.
Мемлекеттік бюджет - бұл мемлекеттік аппаратты, қарулы күштерді
қаржыландыруға, қажетті әлеуметтік-экономикалық қызметтер атқаруға
бағытталған ел үкіметінің қарамағында болатын ақша ресурстарының
орталықтанған қоры болып табылады. Бюджет сонымен қатар, экономнканы
мемлекеттік реттеудің, шаруашылық коньюнктураға ықпал етудің,
дағдарысқа қарсы шараларды жүзеге асырудың қуатты қүралы болып табылады.
Қазақстанның қаржы органдарының тарихы 1920 жылдың қазан айынан
басталады, ал бақылау - тексеру қызметі 1923 жылдың соңында қаржы халық
комиссариаты жанынан ұйымдастырылды.
Бақылау басқармасының негізгі қызметтеріне бюджетті
толықтыру және мемлекеттік қаражаттың шығыс есебіне тексерулер жүргізу
кірді. Қаржы бақылау органдарының құзіреті бүгінгі күні өзгерген
жоқ.
Органдардың әр кездегі әртүрлі дәрежесі тек қана қаржы -.экономикалық
жағдайының нақты қажеттілігінен ғана туындаған жоқ, бақылау жұмысының
көлеміне және сипатына шектен тыс қарама -қайшы көзқарастардан туындайды.
Экономиканың ырықтандырылуы, нарық қатынастарының дамуы мемлекет
үшін ақшалай ресурстардың ағымына қатаң бақылау жүргізу қажеттілігін
нақты керсетеді.
Қаржының айқындылығы - нақты демократияның бірден – бір мәнді көрсеткіші.
Бюджет, қаржы саласындағы заң, тәртіп бұзушылықтар мен зиянкестіктер небір
хронологиялық байланысқа, ұлттық тамырларға ие емес, себебі:
- біріншіден, әр мемлекеттің қажеттілігі оның қаржылық
мүмкіңдіктерінен асады, сондықтан шенеуніктер тез арада, заңды және
Парламентті айналып өтіп, қаржыны тығыз қажеттіліктерге бөлістіруге
ұмтылады;
- екіншіден, әр қоғамда әртүрлі дәрежедегі түрлі компаниялардың ,
топтардың саяси және коммерциялық мүдделері айқындалады, аталған
мүдделерді экономика саласында қорғау, түрлі жеңілдіктер алу көзделеді.
Адамзат өзін - өзі үйымдастырылған қоғам ретінде тани бастағаннан
бастап қазіргі күнге дейін әр мемлекет үшін мемлекет қалтасы жағдайына
жалпы, ашық бақылау жүргізу, бюджет
каражатының пайдалануына бакылау жүйесін құру және жетілдіру мәселесі
маңызды.
Курстық жұмыс жалпы үш тараудан тұрады. Бірінші тарауда мемлекеттік
бюджеттің экономикада алатын орны, мемлекеттік бюджет ұғымы және маңызы,
мемлекеттік бюджет құрамы мен құрылымы, яғни республикалық және жергілікті
бюджеттердің маңызы, мемлекеттік бюджеттің материалдық өндіріс саласындағы
рөлі және т.б. қарастырылған. Екінші тарау: бойынша бюджеттің қаржы
жүйесінде алатын орны, мемлекеттік бюджеттердің кірістері мен шығыстары,
мемлекеттік бюджет тапшылығы және оны жою жолдары, мемлекеттік қарыз,
мемлекеттік борыш және де бюджеттен тыс қорлар туралы қарастырылған. Үшінші
таралгда мемлекеттік бюджеттік қаржыландыру қорлары, нысандары
қарастырылған.
Осы дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты болып - мемлекеттік бюджеттің
экономикадағы маңызы, оның қаржы жүйесіндегі рөлі, қоғамдық өндірістегі
өмір сүруі және т.б. табылады.
Курстық жұмыс жазу барысында басты назар келесі мән - жайларға
аударылды:
мемлекеттік бюджеттің экономидағы алатын орны;
мемлекеттік бюджеттің құрамы және құрылымы;
мемлекеттік бюджет кірістері мен шығыстары
мемлекеттік бюджет тапшылығы және жою жолдары;
мемлекеттік бюджеттік қаржыландыру қорлары және нысандары.
Бұл курстық жұмыста мемлекеттік бюджеттің мәнін, оның экономикадағы
рөлін, құрылымы мен құрамын және оның қоғам өміріндегі маңыздылығын
толықтай және де көбірек қамтыдым және де бұл курстық жұмыстың әдістемелік
нұсқамасы болып, жетекші мамандардың монографиялары, газет - журналдар,
нормативтік - құқықтық актілер және т.б. табылады.
1. МЕМЛЕКЕТТік БЮДЖЕТТІҢ ЭКОНОМИКАДА АЛАТЫН ОРНЫ
1.1. Мемлекеттік бюджет ұғымы және маңызы
Сан алуан қаржы байланыстарыңда жекелеген ерекшетіктері
бедерленетін айрықша салалар бар. Мемлекеттің кәсіпорыңдармен,
ұйымдармен, мекемелермен және халықпен қалыптасатын қаржы
қатынастары қоғамдық өнімді құндық бөлудің айырықша саласын
құрайды. Бұл қатынастарға бөлу- процесінде туындайтын ортақ белгілер тән
және олар қоғамдық қажеттерді өтеуге арналған
орталықтандырылған қаражат қорын құрып, пайдалануға байланысты. Бұл
процесс мемлекеттің тікелей қатысуымен жүзеге асырылып отырады.
Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы Мемлекеттік бюджет деп аталған
ұғымның экономикалық мазмұнын құрайды.
Мемлекеттік бюджет экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде
объективтік сипатқа ие. Оны бөлудің дербес саласы ретінде өмір сүруін
қоғамдық өндірістің өзі айқындайды. Оны жоспарлы дамыту орталықтандырылған
ресурстарды қажет етеді. Қаражатты орталықтандыру бүкіл халық шаруашылығы
ауқымында қорлардың үздіксіз айналымын ұйымдастыру үшін, жалпы экономика
жүмыс істеуін қамтамасыз ету үшін қажет. Арнайы бюджет саласының құндық
бөлінісі мемлекеттің табиғаты мен қызметінен туындайды. Мемлекет
қаржыландыруға бүкіл қоғам ауқымында әлеуметтік-мәдени шаралар өткізуге,
қорғаныс міндеттерін шешуте, мемлекеттік басқарудың жалпы шығындарын
жабуға орталықтандырылған қаржыны кажет етеді.
Сөйтіп мемлекеттік бюджет ұдайы өндірістің қажеттіліктерінен,
мемлекеттің табиғатынан обьективті қажеттілік туындайтын болып табылады.
Экономика қазіргі жағдайда орталықтандырылған қаржы ресурстары
мемлекетке қоғамдық өндіріс қарқынын қамтамасыз ететін салалық және
аумақтық құрылымдар құрып, ірі әлеуметтік өзгерістер жүргізуге мүмкіндік
береді. Орталықтан бөлінетін қаржының көмегімен қаражат экономиканың басты
учаскелерінде шоғырландырылып, мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік
саясатын жүзеге асыруға жағдай жасайды. Сөйтіп құндық бөліністің айрықша
бөлігі ретінде мемлекеттік бюджет айрықша қоғамдық арналымды жалпы
мемлекеттік қажеттерді қанағаттандыруға қызмет етеді.
Нақты объективті бөліс қатынастардың формасы болғандықтан айрықша
қоғамдық арналымды орындай отырып, мемлекеттік бюджет экономикалық
категория ретінде көрінеді.
Қаржы қатынастарының жиынтығы ретінде мемлекеттік бюджетте қаржы
категориясына тән сипаттар бар: бюджет қатынастары бөлістік сипатта
мақсатты ақша қорларын құрып, пайдалану арқылы жүреді.Сонымен қатар
бюджеттік қатынастардың белгілі бір ерекшелігі болады. Бірақ ол ерекшелік
қаржыға тән сипат шегінен шықпайды.
Мемлекеттік бюджет құн бөлінісінің айрықша саласы ретінде мыналармен
сипатталады:
жиынтық қоғамдық өнімнің мемлекеттің қолында жинақталып, қоғамдық
қажеттерді өтеумен байланысты бөліс қатынастарының айрықша экономикалық
формасы болып табылады;
құнды жасап, оны тұтыну процесін бедерлейтін материалдық өндіріс қаржысы
мен құнды тұтынуға қызмет ететін өндірістен тыс сала қаржысынан
айырмашылығы бюджет халық шаруашылығы салалары, аумақтар, экономика
секторлары, қоғамдық қызмет салалары арасында құнды қайта бөліске салуға
арналған;
қоғамдық өнімнің тауар формасындағы қозғалысымен тікелей байланысы жоқ
құнды бөлісіп, одан алшақтау жүзеге асырылады, ал материалдық өндірістен
тыс салаларда қаржы қатынастары тауар-ақша қатынастарымен астасып жатады.
Кез келген басқа .экономнкалық категория сияқты мемлекеттік бюджет
өндірістік қатынастарды бейнелеп соған лайықты материалдық-заттай
көрініс табады. Бюджет қатынастары мемлекеттің ақшалай қатынастарының
орталықтандырылған қорында - бюджет қорында заттанады. Нәтнжесінде қоғамда
жүріп жатқан нақты экономикалық бөліс процестері мемлекет жұмылдырып,
пайдаланатын қаражат тасқынынан көрінеді. Бюджет қоры – қоғамдық өнім мен
ұлттық табыстың құндық бөлінісітің тиісті кезеңдерінен өтіп, ұдайы
өндірісті ұлғайту, халыққа әлеуметтік-мәдени қызмет көрсету, қорғаныс,
басқару жөнінде қажеттерді қанағаттандыру үшін мемлекет қарамағына түскен
бөлігінің объективті алғышарты бар экономикалық формасы. Бюджет қорын
қалыптастыру мен пайдалану, бөлу және қайта бөлуге байланысты болатын құн
қозғалысының процесін білдіреді.
Экономикалық категория ретінде мемлекеттік бюджет қоғамдық өнім
кұнының мемлекеттің орталықтаңдырылған қаражат қорын кұру жолымен жоспарлы
түрде бөлу, қайта белу процесінде және оны ұдайы өндірісті ұлғайту,
қоғамдық қажеттерді қанағаттандыруға пайдалану барысында мемлекет пен
қоғамдық өндіріске басқа да қатысушылардың арасында қалыптасқан ақша
қатынастарын бейнелейді.
Бюджет экономикаға бюджет механизмі арқылы ықпал етеді. Мұнда бюджеттің
бүгін экономикаға ықпал құралы ретіндегі рөлі керінеді. Бюджет механизмі –
мемлекеттің ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорын құру және
пайдалану формалары мен әдістерінің жиынтығы. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған қаражат қорының көлемін белгілеу, оны құру, пайдалану
формалары мен әдістерін реттеу, бюджетті кұру және орындау процесінде қаржы
ресурстарын қайта бөліске салу жолымен жүзеге асырылады.
Өндіріс құрал-жабдықтарына мемлекеттік меншіктің әзірше, басым болуы
шаруашылықты үйлестіре жүргізуді қажет етеді. Мұның өзі бюджет
қатынастарының жүмыс істеуінің жоспарлы мақсатын алдын ала айқындайды.
Бюджет байланыстарының мақсатты сипаты, мемлекеттің ақшалай
қаражаттарының орталықтандырылған қоры қозғалысының осыған ұқсас
формасы бюджет байланыстарын тиісті қаржы құжаты – елдің негізгі қаржы
жоспарында бейнеленетіндігіне жеткізеді. Онда бюджеттің экономикалық
мазмұнын құрайтын бөліс процестері қарастырылады. Кірістер мен шығыстардың
баптары мемлекеттің ақшалай қатынастарының орталықтаңдырылған қорын
қалыптастыру көздері мен жұмсалу бағыттарын керсетеді. Негізгі қаржы
жоспары – мемлекеттің жоспарлы қызметінің нәтижесі; онда қоғамның барлық
мүшелерінің мүдделерін бейнелейтін мемлекет еркі көрінеді. Мемлекеттің
негізгі қаржы жоспарының көрсеткіштері республика үкіметінің Мемлекеттік
бюджет туралы заңына сәйкес міндетті түрде орындалуы тиіс.
Қоғамдық ұдайы өндірістегі мемлекеттік бюджеттің рөлі ең алдымен,
өндірілген ұлттық табыстың, жалпы қоғамдық өнімнің бөлк және қайта бөлүінен
керінеді. Ол қаражатты елдің халық шаруашылығы салалары, қоғамдық қызмет
саласы, өндіріс секторлары, экономикалық аудандары мен аумақтары арасында
бөледі. Бүкіл халық шаруашылығының бюджеті болғандықтан, мемлекеттік бюджет
экономикаға тұтас ықпал жасайды.
Мемлекеттік бюджет материалдық өндіріс саласында оның өсуінің
стимуляторы ретінде зор рөл атқарады. Бюджет қаржысы жеке жеке
кәсіпорындар шеңберінде және қоғамдық бүкіл халық шаруашылығы ауқымында
қорлар қозғалысын қамтамасыз ету үшін пайдаланылады.
Кәсіпорындардағы күрделі жұмсалымдар мен айналым қаржысын бюджеттен
қаржылаңдыру, операциялық және басқа шығындарын жабу бюджетке жеке
кәсіпорыңдардың өзіндік айналым қорларына қосылып, оның іркіліссіз
бірқалыпты жүруіне мүмкіндік береді.
Өндірістен тыс салалардағы бюджет қаржысы олардың қызметінің одан әрі
дамуының басты көзі. Бұп салалардағы мекемелер мен үйымдардың басым
көпшілігі өздерінің табыс көздері жоқ болғандықтан, мемлекеттік бюджеттен
қаржыландырылады. Білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік сақтандыру,
әлеуметтік қамсыздаңдыру, ғылым, мәдениет, әдебиет және өнер
салаларындағы мемлекеттің шығындары – жалпы мемлекеттік ауқымдағы
әлеуметтік-мәдени шараларды жүзеге асыруға мүмкіндік беретін қаржы базасы.
Өндірістік емес салалар құрылымын ұтымды құрауда бюджеттің маңызы орасан
зор. Өндірістік емес салалардың қызметін қаржы ресурстары мен қамтамасыз
ете отырып, мемлекет бюджет арқылы тұтыну қорының нақты көлемін
қалыптастыруға, оны пайдалануда аумақтық пропорцияға әсер етуі мүмкін.
Мемлекеттік бюджет – бұл мемлекеттік аппаратты, қарулы күштерді
қаржыландыруға, қажетті әлеуметтік-экономикалық қызметтер атқаруға
бағытталған ел үкіметінің қарамағында болатын ақша ресурстарының
орталықтанған қоры болып табылады. Бюджет сонымен қатар, экономиканы
мемлекеттік реттеудің, шаруашылық конъюнктураға ықпап етудің, дағдарысқа
қарсы шараларды жүзеге асырудың қуатты құралы болып табьшады.
Бүгінгі мемлекеттердің бюджеттері олардың көпсалалы бейнелейтін
құжат деуге болады. Ол мемлекеттік шығындардың және оларды етенпн
қаржы көздерінің жылдық жоспары. Бюджеттің жобасы жьш санын заң шығаратын
органда талқыланады және елдің, штаттың парламентінде немесе мунііщтадцық
жнналыста қабьшданады. Қаржылық жьш біткеннен кенін атқару үкіметінің
өклетті екілдері, алдыңғы жыпғы бюджет туралы қабылданған заң бойынша
өздерінің табыстарын жинақтау туралы және жасалған шығындар туралы есеп
береді
Орталық үкіметтің бюджеті мен жергілікті бюджеттердің арасында
бюджет табыстарының көзін белу туралы, ел масштабында қаражаттарды қанта
бөлу арқыты, орталық үкімет жағынан жергілікті бюджеттерді қаржылаңдыру
туралы жеңу емес қатынастар пайда болады. Сондықтан мемчекеттік бюджет тек
орталық үкіметтің бюджеті емес, ол меьшекеттік әкімішлдік-территориялық
үкіметтердің барлық дәрежедегі бюджеттерінің жнынтығы болып табылады
Бюджеттен тыс қорлар мақсатты міндет атқаратын және мемлекеттік
бюджетке жаткызылмаған бюджетпен тығъгз ұштасып
жатады. Бюджеттен тыс қаражаттар орталық және жергілікті үкімет қарамағында
болады және олар, әрқайсысы белгілі қажеттер үшін құрылған арнаулы қорларда
жинақталады. Мысал ретінде ҚР зейнетақы қорын атап өтуке болады. Бюджеттен
тыс қорлар арнаулы (мақсатты) салықтар, заңдар, бюджеттік субсидиялар
есебінен құрылады. Бюджеттен тыс қорлар бюджетті, сондықтан
парламенттік бақылауды айналып үкіметтің экономикаға кірісуінің мүмкіндігін
кеңейтеді.
Мекшекеттік бюджет біртұтастық, толықтық, нақтылық, жариялылық
принциптеріне негізделеді.
Біртұтастық принципі бюджет жүйесінің ұйымдық-экономикалық
орталықтандырылу дәрежесін білдіреді. Бұл принцип бұрынғы КСРО-ның бюджет
жүйесінде неғұрлым айқын аңғарылатын. Қазіргі уақытта жергілікті
органдардың дербестік алып, оларға қаржы ресурстарын пайдалану жөнінде
біршама құқықтар берілуіне байланысты әлсіреп отыр.
Біртұтастық мемлекетте біріңғай бюджет жүйесінің, елдің аумағында
әрекет ететін мемлекеттік табыстардың жалпы жүйесінің өмір сүруінде,
мемлекеттік шығындардың біркелкілігінде, қаржы құжаттарының, бюджет
жіктемесінің бірлігінде көрінеді. Бұл принцип бюджетті жоспарлаудың
әдістері мен ұйымдастырылуының бірыңғайлығын, оның әлеуметтік экономикалық
болжаммен өзара байланысын қамтамасыз етеді. Бюджеттің біртұтастығы
принципінің міндеті парламент тарапынан бюджет қаржысы қозғалысына пәрменді
бақылау орнату.
Толықтық принципі үкіметтің барлық қаржы операцияларының, барлық
жиналатын кірістер мен жұмсалатын шығындардың бюджетте шоғырландырылып,
мемлекеттің барлық түсімдері мен шығындарын әрбір бапта ескерілетінін
білдіреді. Қазіргі уақытта бұл принцип іс жүзінде қолданылмайды. Өйткені
бюджетті арнайы шығыстармен былықтыру жөнсіз деп саналады, сондықтан соңғы
кезде мемлекеттік бюджеттен мемлекеттік әлеуметтік сақтандырудың
дербес бюджеті
бөліп шығарылады.
Қаржының едәуір бөлігі арнайы бюджеттен тыс қорлар бойынша жүреді
зейнетақы, жұмыспен қамтуға жәрдемдесу, жол, әлеуметтік сақтаңдыру және
т.б. Бұдан басқа ҚР бюджет жүйесі туралы заңына сәйкес бюджетте
қарастырылмаған аса маңызды шараларды қаржыландыру үшін немесе белгілі бір
мақсаттарға қаржы жетпесе, ағымдағы бюджеттің орындалуы ескеріліп қосымша
бюджет құрылады. Оны мемлекеттік үкімет пен басқарудың жоғары органдары
қарап, бекітеді.
Нақтылық принщті бюджет жазбаларының жалғандығын
болдырмау үшін қажет, ол бюджетте мемлекеттің қаржы
операцияларының нақты көрінуін, бекітілген сомалардың сәйкес келуін
қарастырады. Мұнда нақты болу болжамдары, бағдарламалары
көрсеткіштеріне негізделіп, бюджет резервтерімен нығайтълған барлық
кірістер көздері мен шығыстар бағыттары есептеулерінің
негіздемелеріне қарай анықталады.
Жариялылық принципі бюджеттің кірістерімен шығыстары туралы
мәліметтерді жұртшылыққа бюджеттің құрамы және құрылымы мен, тапшылық
көлемімен және жабудың әдістерімен шығындарды қысқарту, кірістерді көбейту,
заемдар және басқалар таныстыру үшін баспасөзде жариялау талабын білдіреді.
Мемлекеттік бюджет экономиканы реттеудің ең маңызды құралы деуге
болады және тиімді де икемді жұмсай білу экономикадағы көптеген мәселелерді
шешуге көмектеседі. Ол арқылы жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді
қанағаттандыруға болады. Сонымен қатар бюджет, шаруашылық коньюнктураға
ықпал етудің, дағдарысқа қарсы шараларды жүзеге асырудың қуатты құралы
болып табылады.
1.2. Мемлекеттік бюджеттің құрамы мен құрылымы
Мемлекеттік бюджет құрьлымы, алдымен сол елдің мемлекеттік
құрылымынан тәуелді болады. Унитарлық мемекеттерде бюджет жүйесі екі
қабаттан тұратын құрылым түрін алады - мемлекеттік және жергілікті бюджет.
Федералдық мемлекеттік құрылымы бар елдерге (АҚШ, ФРГ) арабуын болады -
штаттардың, жерлердің және осыларға сәйкес келетін әкімшіл құрылымдардың
бюджеті.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің құрамына мыналар кіреді:
республикалық бюджет;
жергілікті бюджеттер: облыстық, қалалық, аудандық, қалалардағы
аудандық, поселкалық, селолық және ауылдық бюджеттер.
Республйкалық бюджет жалпы мемлекеттік салықтар есебінен
қалыптастырылатын және Қазақстан Республикасының Үкіметі өзіне
Конституциямен, заңдармен және Қазақстан Республикасы Президентінің
актілерімен жүктелген міндеттерді жүзеге асыру үшін белгіленетін жалпы
мемлекеттік бағлдарламалар мен шараларды
қаржыландыруға арналған орталықтандырылған ақша қаражатының қоры болып
табылады. Республикалық; бюджетке түсетін түсімдер мыналарды қамтиды:
1. Республикалық бюджеттің кірістері мыналардан тұрады:
- жергілікті бюджеттердің кірістеріне есептелуге тиісті сомаларды
шегеріп тастағаннан кейінгі, жалпы мемлекеттік салықтар
мен
алымдарды қоса алғанда, Қазақстан Республикасының салық және
кеден заңдарымен белгіленген салық және кеден түсімдері, бұл орайда
жалпы мемлекеттік салықтар бойынша түсімдердің нормативтері мен
олардың облыстар және республикалық маңызы бар қалалар бойынша
алғандағы жоғары шегі республикалық бюджет туралы заңмен
белгіленеді:
- заңдар және өзіне берілген өкілеттік шеңберінде Қазақстан
Республикасының Үкіметі белгілейтін салықтық емес түсімдер;
■ мемлекеттік капиталымен жасалатын операциялардан түсетін Қазақстан
Республикасының заңдарына қайшы келмейтін өзге де
түсімддер;
2. Ресми алынған трансферттер (гранттар), олар мыналардан
тұрады:
- ішкі трансферттер, соның ішінде атқарушы органдардан
алынатын
■ халықаралық ұйымдармен шет мемлекеттерден алынатын
сыртқы ресми трансферттер;
3.Республикалық бюджеттің тапшылығын жабуға қажетті ішкі
және сыртқы көздерден бюджетке түсетін түсімдерден тұратын Үкімет
қарыздары;
4. Бұрын республикалық бюджеттен берілген несиелерді
өтеуден түскен түсімдер, сондай-ақ; міндеттемелерді өтеу үшін
мемлекеттік меншік акцияларының мемлекеттік бумасын сатудан түскен
түсімдерді біріктіреді.
Мемлекеттің біріктірілген қаржы балансының Қазақстан
Республикасының Үкіметі мақұлдаған жобасы Қазақстан Республикасы Қаржы
министрлігінің республикалық бюджеттің жобасын әзірілеуі және алдағы қаржы
жылына арналған жергілікті бюджеттің жалпы мемлекеттік салықтар мен
алымдардан, жергілікті бюджеттерге қаржы аудару нормативтерінің және
республикалық бюджетпен жорамалданып отырған басқа да өзара қатынастардың
шамасын айқындау кезінде негізіне алынатын іріктірілген параметрлерін
айқындау үшін негіз болып табылады.
Республикалық бюджеттің жобасы Қазақстан Республикасының Қаржы
министрлігі бекітетін бюджеттік жіктеуге сәйкес әзірленеді.
Республикалық бюджет туралы заң жобасында түсімдердің барлық
түірінің жйынтығы, ретке келтіруші жалпы мемлекеттік салықтарды бөлу
нормативтері сондай-ақ бюджетте жіктеуте сәйкес, бюджет тапшылығының
мөлшері, оны жабу кездері атала отырып, функционалдық топтар, қызметтер
кіші қызметтер мен мекемелер
шығыстардың шекті мөлшері, сондай-ақ ресми
трансферттердің жобаланып отырған мөлшері көрсетіледі.
Жергілікті бюджеттерде жергілікті бағдарламалар мен шараларды қаржыландыру
қамтамасыз етіледі. Жергілікті қаржы қоғамдық өнімнің ақша формасындағы
бір бөлігін жергілікті басқару органдары өздеріне жүктелген міндеттеріне
сәйкес жинайды, бөледі және пайдаланады. Жергілікті қаржы-мемлекеттің
қаржы жүйесінің маңызды буыны. Жергілікті қаржыньң құрылымы мен
бағыттарын жергілікті басқару органдары өздеріне жүктелген қызметтеріне
сәйкес анықтайды. Жергілікті бюджетке түсетін түсімдер мыналарды қамтиды:
1. Жергілікті бюджеттің кірістері мыналардан тұрады:
- аймақтық әлеуметтік-экономикалық даму деңгейін ескере отырып,
төменгі бюджеттерді реттеу тәртібімен жалпы мемлекеттік салықтардан
бөлінетін қаржы сомалары:
жергілікті бюджеттерге республикалық заң актілерімен
белгіленген салықтық емес түсімдер;
2. Алынған ресми трансферттер, олар мыналардан тұрады:
■ жергілікті атқарушы органдар өз бюджеттерінің теңестірілуін
қамтамасыз ету мақсатымен жоғары тұрған бюджеттен алатын ішкі ресми
трансферттер;
3. Тоқсан санынғы кассалық үзілісті жабу үшін теменгі
бюджеттердің қарызға алған қаражатының түсімдері.
4. Бұрын беріген несиелерді өтеуден түсетін түсімдер.
Қазіргі уақытта, нарықтық қатынастың қатыптасу жағдайында жергілкті
органдардың қызмет ауқымы кеңейді, олар әлеуметтік-экономкиалық,
экологиялық, демографиялық сипаттағы мәселерді шешуде дербестікке ие болды.
Жергілікті басқару оргаңдары мемлекеттің әлеуметтік бағдарламаларын
жүзеге асыру жөнінде маңызды міндеттер орындайды, халыққа қызмет көрсету
шараларын қаржыландыру негізінен жергілікті қаржы ресурстары есебінен
жүзеге асырылады, әлеуметтік-тұрмыстык инфрақұрлым салалары халыққа
қызмет тұтыну қорлары есебінен тегін қызмет көрсетеді, олар негізінен
бюджет қаржысы есебінен қалыптасады.
Басқарудың жергілікті органдары қаржысында жергілікті бюджеттер
маңызды рөл атқарады, ол жергілікті әкімшліктер мен маслихаттардың көп
қырлы кьзмметінің қаржы базасы болып табылады.
Бюджет жобасын әзірілеу бюджетті атқаруды жергілікті әкімшілік
жүзеге асырады. Жоғары тұрған органдардың бюджетті әзірлеу, бекіту және
атқару процесіне араласуына жол берілмейді. Мәслихат пен жергілікті
әкімшілік бюджетті теңестіріліп атқарылуы үшін өз құзіреті шегінде
жауаптылықты мойнына алады. Бекітілген бюджеттер жоғары органдарға тиісті
бюджеттердің кірістері мен шығыстарының жалпы сомасына қосу үшін ақпарат
ретінде жіберіледі.
Жергілікті бюджеттердің кірістері Қазақстан Республикасы заңдарында
бекітілген көздер және жалпы мемлекеттік салықтар мен кірістер аударымдары
есебінен қалыптасады.
Жергілікті (облыс, қала, аудан) бюджеттердің шығындары.
олардың кірістік, сондай - ақ жоғары тұрған аумақтық деңгейдегі
бюджеттерден алынған демеу қаржы, субвенсиялар есебінен жүзеге асырылады.
Жергілікті басқару органдары жергілікті бюджеттердің шығыстар
бөлігінде мынадай құқықтарға ие:
қаржыны өз беттерімен пайдаланып, жұмсауға:
қолында бар қаржы шеңберінде халыққа білім беру, денсаулық сақтау,
әлеуметтік қамсыздаңдыру, мәдениет және спорт, табиғатты қорғау,
мекемелерді ұстауға шығындар мөлшерін көбейтіп, халықтың жеке топтарына
қосымша жеңілдіктер беріп, жәрдемақы төлеу;
меншікті табыс есебінен және кірістердің шығыстардан асқан бөлігінен
резерв қорларын құру.
Аймақаралық деңгейде, бюджетаралық реттеудің тиімсіз қолдану
аймақтардың өздерінің салықтық түсімдерін жоғарлатуға мүддесіздігімен
шартталады. Салықтардың жиналу деңгейінің төмендігі аймақтық бюджеттердің
трансферттердегі қажеттілігін жоғарылатады және оның тапшылығының өсуіне
әкеледі. Аймақтардың өз күштерімен тапшылықты қысқартуға тырысуы меншікті
кіріс жетіспеушілігі мен сипатталады. Осы жерде бюджеттік жүйенің тігінен
баланстану деңгейі туралы сұрақ туады. Егер әрбір деңгейде тағайындалған
шығыс өкілеттіліктері жалпы бюджеттік ресурстарға жауап берсе, бюджеттік
жүйе тігінен баланстандырылған болып табылады. Тігінен баланстанбаумен
күресуге мүмкіндік беретін, әдістер бар. Үлестік негізде бюджеттік жүйе
деңгейлері арасында кірістерді тарату функциясын және трансферттерді
таратуды саяси көзқарастан және экономикалық тиімділік тұрғысынан
жергілікті өкіметке берген жөн.
Кейбір аумақтардың реттеуші салықтарының салық әлеуеті ол
бюджеттерге бөлулер нормативін шамалы жоғарылату жағдайында орталық
бюджеттен мүлдем қаржылық көмек сұрамауға мүмкіндік жасайды. Мұндай шешім
көптеген аймақтардың дотациялану деңгейін елеулі төмендетуі мүмкін. 1998
жьлдың күзінде енгізілген субвенциялар және бюджеттік алып қоюлар жүйесін
енгізу жолымен бюджеттік бөлулер нормативтері тұрақтандырылады. Бірақ
қабылданған шара аяғына дейін жеткізілмеді. Нормативтер ұзақ уақытқа
тіркелді, ал субвенциялар және алып коюлар бойынша бұл жасалмады.
Нәтижесінде жергілікті бюджеттердің тұрақтылығы өзгермейді. Бюджет жүйесі
туралы заң қабылданды. 1992-1993 жылдар ағымында реттеуші салықтардан
бөлулер нормативтері сәйкес жылдың Республикалық бюджет туралы заңында
жыл сайын қабылданатын, 1999 жылы тұрақты нормативтер қабылданып, ол ұзақ
мерзім ағымында өзгертілмейтіні шешіліп, Бюджет жүйесі туралы заңмен
бекітілді. Жеке түлғалардан табыс салығы және әлеуметтік салықтар 100°
жергілікті бюджеттерге бекітілді. Реттеуші салықтар ретінде 50%
республикалық , 50% жергілікті бюджетке түсетін заңды тұлғалардан табыс
салығы және 50% республикалық, 50% жергілікті бюджетке түсетін арақ
өнімдері бойынша акциздер пайдаланылды. Ойын бизнесіне акциздер жергілікті
бюджетке толығымен түсті, ал акциздердің қалған түрлері бойынша түсімдер
республикалық бюджетке түсті.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей бюджеттік жүйенің барлық
деңгейлерінің ұзақ мерзімді балансталуын және дербестігін жоғарғы
бюджеттерден субсидия, субвенция, трансферттер және қаражат бөлудің басқа
формаларын бөлу көмегімен төменгі деңгейдегі бюджеттерге қаржылық көмек
көрсету негізінде емес, ең бірінші салықтық бөлулер әдістерімен қамтамасыз
ету қажет. Дегенмен, Қазақстан Республикасында салықтарды және кірістердің
басқа түрлерін бюджеттер арасында таратудың нақты жүйесі жоқ. 1998-2000
жьлдары бұл 50:50 жүйесіне жалған келтірлген. Мұндай тарату сәйкес
бюджеттердің тағайындалған шығыс өкілеттіліктерінен шығады, сондықтан да
зкономикалық негізделмеген. Осыған байланысты Германия тәжірибесіне көңіл
аударуға болады. Мұнда жанбасылық салықтық кірістерін теңестіру процесі,
тұрғындар санына байланысты қосылған құнға салық бөлігін жерлер арасында
бірыңғай формула бойынша таратудан басталады. Бұл белгілі деңгейде сол
немесе басқа жерлердің ерекшеліктерін ескеруге мүмкіңдік береді.
Нәтижесінде, әрбір жерде бөлінген қосылған құн сомасы мен сәйкес аймақтарда
жиналатын немесе таратуға жатқызылатын салықтың жалпы көлемі арасындағы
қатынасты қарастырса, онда алынған проценттік үлестер барлық жерлер үшін
бірдей емес, дифференциалды болады.
Реттеуіш салықтардан тұрақты нормативтерді бекіту аймақтар
бюджеттерін негізді жоспарлаудың мәселелерін шешпеді. Осыған орай, 2001
жылдың аяғында Бюджет жүйесі туралы Заңға өзгерістер енгізіле бастады.
Заң жобасы орталық және аймақтар арасындағы бюджеттік қатынастардың
салықтық кірістерді қайта тарату арқылы, бюджеттік алып қоюлар және
субвенциялар көлемін қайта қарастыру жолымен түзетулер жасауға негізделді.
Саяси тұрғыдан өзгеріс кірістерді дұрыс дифференциалдап, жергіліті бюджет
тұрактьлығына әкелетін, биліктерді орталықтандырмау мәселесін шешуте
міндетті. Сонымен, 2002 жылы бюджет жобасына сәйкес үкімет бюджет жүйесіне
өзгерістер енгізген: корпоративтік табыс салығы толығымен республикалық
бюджетке беріліп, ішкі акциздер және қоршаған ортаны қорғаудан түскен
табыстар толығымен жергілікті бюджет көзі болды. Өзгеріс енгізудің негізгі
себебі, әртүрлі өзгерістерге ұшырауға икемді корпоративті табыс салығы
облыстық деңгейдегі салықгық түсімдерге кедергі жасайтындықтан, салықты
толығымен республикалық деңгейге беру жолымен салықтық түсімдердің
тұрақтылығын қамтамасыз етуге болатындығы. Ал акциз сіияқты проблемалы
салықты әкімшіліктендіру жергілікті деңгейде жүргізу тиімділігінен
акциздерді толығымен жергілікті бюджетке қалдыру қажеттілігі туады.
енгізілген өзгерістердің себептерін, олардың негіз ділігін
тұжырымдайтын көзқарастарды қарастыра келе, келесідей орынды қайшылықтар
туады:
өзгеріс орталықтандырмауды жүзеге асыру мақсатын
көздеген. Бірақ мемлекеттік басқару деңгейлері арасында
функцияларды нақты шектеу, жергілікті бюджеттің тұрақты кірістерін
қамтамасыз ету, бюджеттің қаржылық дербестігі сияқты проблемалар
шешілмейінше орталықтандырмау проблемасы шешілмейді;
корпоративтік табыс салығынан бөлулерден жергілікті
бюджетке түсімдер барлық салықтық түсімдердің 13 бөлігін құрады.
Бұл түсімдер республикалық деңгейге берілсе, облыстар үкімет
алуға мәжбүрлі болады, сәйкесінше дербестікке қол мүмкін
болмайды;
3) толық дербестікке реттеуші салқтардан неғұрлым көп
мөлшерде бөлулер жасағанда және үкімет облыстық бюджеттер
тапшылығына бақылау жасамай олардың табыстарына түзету енгізгенде
қол жеткізуге болады;
4) жергілікті бюджеттерге толығымен түсетін акциздер жергілікті
бюджеттердің кіріс базасын нығайта алмайды, өйткені бұл түсімдер
корпоративті табыс салығы мен акциздер
арасындағы айьфмашьшыктың орнын толтыра алмайды.
Республикалық бюджеттің атқарьлуын Қазақстан Республикасының Үкіметі
ұйымдастырады.
Барлық мемлекеттік оргаңдар Қазақстан Республикасының Қаржы
министрлігіне республикалық бюджеттің атқарылуы туралы есеп әзірлеуге
қажетті ақпаратты оларға белгіленген мерзімде табыс етуге міндетті.
Бюджеттің атқарылуы барысында бюджеттік ұйымдардың құрылымы мен
қызметтерін жетілдіру жөніндегі шараларды жүзеге асыруға байланысты
Қазақстан Республикасы Үкіметінің бөлінген қаржыға мекемелер бойынша
(бюджеттік жіктеуге сәйкес) өзгерістер енгізугте құқығы бар.
Жергілікті бюджегтердің және бюджеттен тыс мақсатты қорлардың
есебінен ұсталатын ұйымдарға, қоғамдық және шығармашылық бірлестіктер мен
ұйымдарға, сондай-ақ мемлекеттік қатысу үлесінсіз шаруашылық жүргізуіші
субъектілерге республикалық бюджеттен қаржы бөлуге жол берілмеуі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz