“Адасқан өмір”романы

“Адасқан өмір” поэмасының да негізгі сарыны - қоғамдағы әділетсіз-діктің,теңсіздіктің себептерін ашу және теңдік жолын іздеуге талпы-ну.Сұлтанмахмұт бұл поэмасында жалпы қазақ ауылындағы әлеумет-тік теңсіздіктің шеңберінен шығып,бүкіл капиталистік қоғамға тән әділетсіздіктер жайын қозғайды.Сол қоғамның іріп-шіріп, азғындап бара жатқан белгілерін танып,адам баласының қанаудан құтылып,өз еңбегімен күн көретін,өз талантын халық игілігі жолына жұмсайтын кезін – бақытты өмірді аңсайды.
Поэма 1918 жылдың аяқ кезінде жазылған.Бұл кезде ақынның туған жерінде Колчак үстемдік құрып,Ресейдегі капиталистік монарх-тық қоғамдық құрылысты сақтап қалу үшін күрес жүргізіп жатқан бо-латын.Сұлтанмахмұт ескі қоғамның негізі шіріп біткенін, оның қайта жасауға мұршасы жоғын батыл көрсетеді.
“Адасқан өмір”поэмасы бес бөлімнен тұрады.Бұлардың бірі – Адамның сәби шағын,екіншісі – жігіт шағын,үшіншісі – ұлғайған, тоқтаған кезін,төртіншісі – кәрілік кезін,бесіншісі - өлген мезгілін суреттейді.Адам өмірінің барлық кезін суреттеу арқылы ақын өзі өмір сүрген қоғам жағдайындағы адам тағдыры жайлы философиялық ой түйеді.
Поэма лирикалық кейіпкердің атынан баяндалады.Лирикалық кейіпкер өзінің туған кезінен-ақ, өлгенге шейінгі өмірін суреттейді. Өмірде не көрді, әділеттілік мен әділетсіздік қайсысы? Оны тудырып отырған жағдай қандай? Ақын осы сұрақтарға жауап іздей отырып, капиталистік қоғам кезіндегі адамның өмір сүру жағдайларын жан-жақты ашып береді.
Адам өмірі уайымсыз,қайғысыз,кіршіксіз таза сәбиліктен бастала-ды.Ол кезде бала алдау,арбау,қайғы,дос,қас,бай,кедей,орыс,қазақ дегендердің ешқайсысын білмейді.Оның ұғымын кеңейтетін,тәрбие беретін – орта,қоғам шындығы,
Мен сыйлар деп дүние келдім,міне,
“баржас”деп есігіңнен ендім,міне,
Мен азатпы,мен ақпын,мен өсемін,
Не қылсаң да басымды бердім,міне,
Кім біледі,қоярсың еркімді алып,
Кім біледі қоярсың көркімді алып.
Кім біледі,бұл ерік,бұл көріктің,
Жоғалғанын білмеспін қайда қалып.
Поэманың лирикалық кейіпкері өмірге осындай ұғым-түсінікпен, күдікпен келіп кіреді.Жігіт болып ес жиған кезде де ол өз ортасынан ыңғайлы кәсіп,өз өмірі мен халық мүддесін қабыстыратын пайдалы жол таба алмайды.Ол бай болуды да,әкім,әскер басы,ғалым болуды да таңдап,байқап көреді.Бірақ осының ешқайсысынан өз басына қажет азаттық пен әділеттік таппайды.Сөйтіп олардың бәрінен безіп шыға-ды.