Экология және тұрақты даму

1.лекция. Экология пәніне кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.1 Экологияның дамуының қысқаша тарихы мен
анықтамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1.2 Экология пәнінің мақсаттары мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.3 Экология бөлімдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.4 Қазақстандағы экологиялық проблемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
2.лекция. Экологиялық факторлар және олардың қоршаған
ортаға әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
2.1 Экологиялық факторлар ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2.2 Экологиялық факторлардың жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2.3 Оптимум (оңтайлылық) заңы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.3 Экологиялық факторлардың организмге әсері ... ... ... ... ... ... ... ... 19
3.лекция. Популяциялық экология ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
3.1 Популяция құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
3.2 Популяция санының ауытқулары мен реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ..23
3.3 Экологиялық қуыс, Гаузе принципі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
4.лекция. Қауымдастық (бірлестік) экологиясы . синэкология..26
4.1 Биоценоз. Биогеоценоз түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
4.2 Биогеоценоздың трофикалық құрылымы (продуценттер, консументтер, редуценттер) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
4.3 Сукцессиялар анықтамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
4.4 Климакс концепциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
5.лекция. Экожүйе туралы түсініктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
5.1 Экожүйенің анықтамасы мен түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
5.2 Экологиялық жүйелер түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
5.3 Гомеостаз және экологиялық жүйенің сукцессиясы ... ... ... ... ... ..35
5.4 Экологиялық жүйелердегі энергия және оның сипаты ... ... ... ... ..35
6.лекция. Биосфера туралы ілім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
6.1 В.И.Вернадскийдің биосфера және ноосфера концепциясы ... ... .37
6.2 Биосфераның құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
6.3 Биосферадағы заттар айналымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
7.лекция. Табиғи қорлар және табиғатты тиімді пайдалану ... ... 51
7.1 Табиғи қорлар және олардың жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
7.2 Табиғи қорларды тиімді пайдаланудың жалпы инженерлік шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55

8.лекция. Су ресурстары және оны қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
8.1 Гидросфера және оны ластаушы жүйелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
8.2 Жер беті және жер асты суларының өндіріс қалдықтарымен
ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
8.3 Өндірісте қолданылатын суларды тазалау проблемалары ... ... ... .64
9.лекция. Атмосфералық ауа және оны қорғау жолдары ... ... ... ..67
9.1 Атмосфера және оның газдық құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
9.2 Атмосфераны ластайтын заттарды топтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69
9.3 Ауаның ластану схемасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
9.4 Атмосфераны шаң.тозаңнан тазарту мәселелері ... ... ... ... ... ... ... 72
9.5 Өндіріс нәтижесінде түзілген газдарды залалсыздандыру ... ... ... 76
10.лекция. Жер қорларының экологиялық жағдайы ... ... ... ... ... 82
10.1 Литосфераның құрылысы, құрамы мен қасиеттері ... ... ... ... ... ..82
10.2 Топырақтың ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .86
10.3 Топырақтың бүлінуі (деградациялануы) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...88
10.4 Жерді қайта құнарландыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .91
11.лекция. Ғылыми.техникалық революция және өндіріс
қалдықтарының қоршаған ортаға әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...93
11.1 Ғылыми.техникалық прогресс және экологиялық
проблемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..94
11.2 Қоршаған ортаның химия және металлургия өндірістерінің
қалдықтарымен ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 95
11.3 Қоршаған ортаның радиоактивті заттармен ластануы ... ... ... ... .98
11.4 Қоршаған ортаның биологиялық ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... .101
11.5 Энергетика, транспорт және экологиялық проблемалар ... ... ... 101
12.лекция. Атмосфераның химиялық ластануының ғаламдық
әсерлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...106
12.1 Атмосфераның ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...106
12.2 Озон қабатының бұзылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .108
12.3 «Көшетхана эффектісі» мен климаттың ғаламдық
өзгерістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...109
12.4 Қышқыл жаңбырлар, олардың себептері мен зиянды
әсерлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...111
13.лекция. Экологиялық дағдарыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..113
13.1 Экологиялық дағдарыс ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..113
13.2 Экологиялық дағдарыстың құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 114
13.3 Экологиялық дағдарыстың себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..114
14.лекция. Қоршаған ортаны қорғаудың экономикалық
көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 120
14.1 Қоршаған ортаны бағалаудың экономикалық көрсеткіштері ... 120
14.2 Қоршаған ортаны қорғауға жұмсалатын шығынның
экономикалық тиімділігін анықтау тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..122
14.3 Қоршаған ортаны ластаудың төлемін анықтау ... ... ... ... ... ... ...128
15.лекция. Экологиялық мониторинг ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .130
15.1 Экологиялық мониторингке түсінік және оның міндеттері ... ...130
15.2 Мониторинг жүйесін топтастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .132
15.3 Экологиялық сараптау (экспертиза) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .138
16.лекция. Халықаралық қарым.қатынас пен экологиялық
құқық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .139
16.1 Экологиялық құқық пен Қазақстан Республикасының қоршаған
ортаны қорғау заңдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 139
16.2 Ғаламдық экологиялық проблемаларды шешудегі халықаралық
байланыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..141
16.3 Халықаралық бірлестіктер. БҰҰ қоршаған орта мен тұрақты
дамуға арналған конференциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 142
17.лекция. Қоршаған ората және адам қоғамының тұрақты дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..144
17.1 ҚР тұрақты дамудың әлеуметтік және экологиялық
салдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 144
17.2 Тұрақты дамудағы табиғи ресурстарды тиімді пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 147
17.3 Тұрақты дамуды қамтамасыз етуде халықаралық қызмет атқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...148
18.лекция. Қазақстан Республикасының экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .154
18.1 Жалпы ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .154
18.2 Қазақстанның өтпелі кезеңдегі экологиялық мәртебесінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..157
18.3 Экологиялық қауіпсіздіктің принциптері, стратегиялық
мақсаттары мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 158
19.лекция. Қоршаған оратаны қорғауды және табиғатты
пайдалануды басқару жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .162
19.1 Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің институттары
мен тетіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 162
19.2 Нормативтік.құқықтық база ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..164
19.3Әлеуметтік әріптестік және жұртшылықтың қалыптасуы ... ... ..165
20.лекция. Тұрақты даму бағытындағы отандық іс.әрекеттер
және халықаралық ынтымақтастық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...166
20.1 Құрылымдық өзгерістер және экологиялық саясат ... ... ... ... ... 166
20.2 Жекешелендірудің экологиялық проблемалары ... ... ... ... ... ... .166
20.3 Қаржы.экономикалық саясат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 167
20.4 Халықаралық ынтымақтастық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..168
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...172
Мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 174

Дербес ғылым ретінде экология шамамен 1900-шы жылы қалыптасты. Экология терминін 1869 жылы неміс биологы Эрнест Геккель ұсынған болатын. Экология (грекше oikos – үй, тұрақ, тұрғылықты жер, баспана және logos – ғылым) сөзбе сөз аударғанда – тіршілік мекен туралы ғылым. Экология ғылымына берілген көптеген анықтамалар бар. Осы заманғы зерттеушілердің басым көпшілігі экология – тірі организмдер мен қоршаған ортаның арақатынасын немесе тірі организмдердің ортадағы өмір сүру шарттарының жағдайын, бір-бірімен өзара қарым-қатынастық байланысын зерттейтін ғылым деп есептейді. Қоршаған ортаны танып-білуге деген құштарлық сонау адамзат дамуы кезінен басталды деуге болады. Алғашқы қауымдастық қоғамның өзінде-ақ адамдар өздерімен бірге қатар өмір сүріп келе жатқан кейбір аңдардың қарсылығына тап келгені белгілі. Оларды адамдар жеке-жеке емес, бірлесіп, қауымдасып күрескенде ғана жеңе алатындығына, сөйтіп өздеріне азық етуіне болатындығына көздері жетті. Осылай қай аңды қай кезде, қандай жерде, қандай қару қолданғанда қолдарына түсіре алатындығын сезіне бастады. Экология элементтері сонымен қатар көнеден келе жатқан халықтардың эпикалық шығармаларында да кездеседі. Мысалы, үнділердің «Махабхарата» жырында (б.э.д.VI-II ғғ.) табиғаттың дүлей күштері – су тасқыны мен жер сілкінісі туралы деректер келтіріледі, 50-ден астам жан-жануарлардың аттары аталып, олардың тіршілік етуі сипатталады, тіпті қайсыбірінің санының артуы және кемуі туралы мәліметтер де беріледі. Вавилонның қолжазбалық кітаптарында жерді өңдеудің әр түрлі әдістері мен тәсілдері келтіріліп, кейбір мәдени өсімдіктерді егу жолдары көрсетіледі. Ал Қытайдың б.э.д. IV-II ғғ. жылнамаларында бірқатар өсімдіктердің іріктемелері туралы сөз қозғалып, олардың пісіп-жетілу мерзімдері де айтылады. Дәл осындай мәліметтер антик дүние ғалымдары Гераклиттің, Гиппократтың, Аристотельдің еңбектерінде келтіріліп, экологиялық факторлар қозғалып, талданады. Мысалы, Аристотель өзінің «Жануарлар тарихы» деп аталатын еңбегінде өзі білетін 500-ден астам жануарлардың атын атап, түсін түстейді, мінез-құлқына талдау жасайды. Ғылымды дамытудың алғашқы алғы шарттары – нақты материалдар жинау мен оны жүйелендірудің тұңғыш тәжірибесі осылай жүзеге асады.
Ғылымның дамуының екінші кезеңі ботаникалық-географиялық ірі-ірі көлемді зерттеулерге ұласты. Өсімдіктер экологиясының бірден-бір негізін қалаудың мәртебесі биолог ғалым А.Гумбольдтің еншісіне тиді. Ол 1807 жылы Орталық және Оңтүстік Америкада жүргізген көпжылдық зерттеуі негізінде «Өсімдіктердің географиясы туралы ойлар» деген еңбегін жарыққа шығарды. Онда ғалым өсімдіктердің өсуі мен өркен жаюы ауа райының жағдайына, әсіресе температуралық факторға байланысты екендігін жан-жақты ашып көрсетіп берді. Бертін келе бұл ойлар орыс ғалымдары К.Ф.Рульенің, Н.А.Северцевтің, А.Н.Бекетовтың еңбектерінде одан әрі жетілдіріліп, тереңдетіле түсті. Экология ғылымының одан әрі дамуы ағылшын ғалымы Ч.Дарвиннің эволюциялық ілімінің негізінде жүзеге асырылды. Оған атақты орыс ғалымдары В.В.Докучаевтың, В.И.Вернадскийдің, В.Н.Сукачевтің, Н.Ф.Реймерстің қосқан үлестері мол. Олардың ішінен В.И.Вернадскийді ерекше атап өтуге болады. Ол биосфера туралы ілімнің негізін қалап, қазіргі замандағы ғылымның болашағын күні бұрын көре білді. Биосфераны «әлемдік экожүйе» деп танып, оның орнықтылығы мен дамуы экологиялық заңдылықтарға негізделетінін, заттар мен энергия балансына байланысты екенін тұңғыш рет ашып көрсетті. Сонымен қатар В.И.Вернадский ноосфера концепциясының негізгі қағидаларын да тұжырымдады.

1. Баешов А.Б., Дәрібаев Ж.Е., Шакиров Б.С., және т.б. Экология негіздері. Оқулық. – Түркістан: ХҚТУ, 2000. -196 бет.
2. Молдахметов З.М., Газалиев А.М., Фазылов С.Д. Экология негіздері. Оқулық. – Қарағанды: ҚРУ баспасы, 2002. -255 бет.
3. Жатқанбаев Ж.Ж. Экология негіздері. Оқулық. – Алматы: «Зият», 2003. -212 бет.
4. Мейірбеков Ә.Т., Айменов Ж.Т., Қоштаева С.Қ. Экология негіздері. Оқулық. – Түркістан: Тұран баспаханасы, 2008. -240 бет.
5. Жұмаділлаева С.А., Баешов А.Б., Жарменов А.А. Қоршаған орта химиясы. – Алматы, 1998, -152 бет.
6. Ақбасова А.Ж., Жамалбеков Е.Ү., Қалыбеков Т., және т.б. Экологиялық энциклопедия. – Алматы, 2007, -303 бет.
7. Ақбасова А.Ж., Саинова Г.Ә. Экология: Жоғары оқу орындары-на арналған оқу құралы. – Алматы: «Бастау» баспасы, 2003. -292 бет.
8. Әділов Ж.М. Тұрақты даму және айналадағы орта. – Алматы: Ғылым, 1998. -168 бет.
9. Қазақстан Республикасының «Қоршаған ортаны қорғау туралы» Заңы (1997 жылғы 15 шілде) // егемен Қазақстан. 1997. 5-тамыз.
10. Қазақстан Республикасының экологиялық қауіпсіздігі тұжы-рымдамасы. Қазақстан Республикасы Президентінің 1996 жылғы 30 сәуірдегі №2967 өкіміне №2 қосымша // Жербесік – орнықты даму. №1. 1996. 147-158 б.
11. Назарбаев Н.А. Стратегия становления и развития Казахстана как суверенного государства. – Алма-Ата, 1992. -56 с.
12. Назарбаев Н.А. Казахстан – 2030: процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев. Послание Президента страны народу казахстана. – Алматы, 1997.
13. Әділов Ж.М. Қала және қоршаған орта. Жоғары оқу орындары студенттеріне арналған көмекші құрал. – Алматы, 1991. -80 бет.
14. Сағымбаев Ғ. Экология негіздері. Оқулық. – Алматы. Респуб-ликалық баспа кабинеті, 2003. -212 бет.
15. Вронский В.А. Прикладная экология: Уч. пособие. – Ростов н/Д: изд-во «Феникс», 1996. -512 с.
16. Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. Оқу құралы. – Алматы: Ғылым, 1997. -192 бет.
17. Закон Республики Казахстан об охране окружающей среды. – Алматы: Жеті жарғы, 1998. -95 с.
18. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Экология және табиғат қорғау. – Алматы: Мектеп ААҚ, 2002. -392 бет.
19. Оспанов Г.С., Бозшатаева Г.Т. Экологиядан оқу-әдістемелік құрал. – Алматы, 2000. -136 бет.
20. Қаженбаев С., Сахмудов С. Табиғат қорғау. – Алматы: «Ана тілі», 1992. -144 бет
21. Қазақстан Республикасының Конституциясы.

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 156 бет
Таңдаулыға:

ЭКОЛОГИЯ ЖӘНЕ ТҰРАҚТЫ ДАМУ

1-лекция. Тақырыбы: Экология пәніне кіріспе.

Жоспары: 1.1 Экологияның дамуының қысқаша тарихы мен

анықтамасы.

1.2 Экология пәнінің мақсаттары мен міндеттері.
1.3 Экология бөлімдері.
1.4 Қазақстандағы экологиялық проблемалар.

Лекция мақсаты: Студенттерге экология пәнінің даму тарихы мен
мақсаттарын, міндеттерін түсіндіру, экология бөлімдерін оқыту.
Қазақстандағы экологиялық проблемалар жайында түсінік қалыптастыру.

Лекция мәтіні.

1.1 Экологияның дамуының қысқаша тарихы мен анықтамасы.

Дербес ғылым ретінде экология шамамен 1900-шы жылы қалыптасты. Экология
терминін 1869 жылы неміс биологы Эрнест Геккель ұсынған болатын. Экология
(грекше oikos – үй, тұрақ, тұрғылықты жер, баспана және logos – ғылым)
сөзбе сөз аударғанда – тіршілік мекен туралы ғылым. Экология ғылымына
берілген көптеген анықтамалар бар. Осы заманғы зерттеушілердің басым
көпшілігі экология – тірі организмдер мен қоршаған ортаның арақатынасын
немесе тірі организмдердің ортадағы өмір сүру шарттарының жағдайын, бір-
бірімен өзара қарым-қатынастық байланысын зерттейтін ғылым деп есептейді.
Қоршаған ортаны танып-білуге деген құштарлық сонау адамзат дамуы кезінен
басталды деуге болады. Алғашқы қауымдастық қоғамның өзінде-ақ адамдар
өздерімен бірге қатар өмір сүріп келе жатқан кейбір аңдардың қарсылығына
тап келгені белгілі. Оларды адамдар жеке-жеке емес, бірлесіп, қауымдасып
күрескенде ғана жеңе алатындығына, сөйтіп өздеріне азық етуіне
болатындығына көздері жетті. Осылай қай аңды қай кезде, қандай жерде,
қандай қару қолданғанда қолдарына түсіре алатындығын сезіне бастады.
Экология элементтері сонымен қатар көнеден келе жатқан халықтардың эпикалық
шығармаларында да кездеседі. Мысалы, үнділердің Махабхарата жырында
(б.э.д.VI-II ғғ.) табиғаттың дүлей күштері – су тасқыны мен жер сілкінісі
туралы деректер келтіріледі, 50-ден астам жан-жануарлардың аттары аталып,
олардың тіршілік етуі сипатталады, тіпті қайсыбірінің санының артуы және
кемуі туралы мәліметтер де беріледі. Вавилонның қолжазбалық кітаптарында
жерді өңдеудің әр түрлі әдістері мен тәсілдері келтіріліп, кейбір мәдени
өсімдіктерді егу жолдары көрсетіледі. Ал Қытайдың б.э.д. IV-II ғғ.
жылнамаларында бірқатар өсімдіктердің іріктемелері туралы сөз қозғалып,
олардың пісіп-жетілу мерзімдері де айтылады. Дәл осындай мәліметтер антик
дүние ғалымдары Гераклиттің, Гиппократтың, Аристотельдің еңбектерінде
келтіріліп, экологиялық факторлар қозғалып, талданады. Мысалы, Аристотель
өзінің Жануарлар тарихы деп аталатын еңбегінде өзі білетін 500-ден астам
жануарлардың атын атап, түсін түстейді, мінез-құлқына талдау жасайды.
Ғылымды дамытудың алғашқы алғы шарттары – нақты материалдар жинау мен оны
жүйелендірудің тұңғыш тәжірибесі осылай жүзеге асады.
Ғылымның дамуының екінші кезеңі ботаникалық-географиялық ірі-ірі
көлемді зерттеулерге ұласты. Өсімдіктер экологиясының бірден-бір негізін
қалаудың мәртебесі биолог ғалым А.Гумбольдтің еншісіне тиді. Ол 1807 жылы
Орталық және Оңтүстік Америкада жүргізген көпжылдық зерттеуі негізінде
Өсімдіктердің географиясы туралы ойлар деген еңбегін жарыққа шығарды.
Онда ғалым өсімдіктердің өсуі мен өркен жаюы ауа райының жағдайына, әсіресе
температуралық факторға байланысты екендігін жан-жақты ашып көрсетіп берді.
Бертін келе бұл ойлар орыс ғалымдары К.Ф.Рульенің, Н.А.Северцевтің,
А.Н.Бекетовтың еңбектерінде одан әрі жетілдіріліп, тереңдетіле түсті.
Экология ғылымының одан әрі дамуы ағылшын ғалымы Ч.Дарвиннің эволюциялық
ілімінің негізінде жүзеге асырылды. Оған атақты орыс ғалымдары
В.В.Докучаевтың, В.И.Вернадскийдің, В.Н.Сукачевтің, Н.Ф.Реймерстің қосқан
үлестері мол. Олардың ішінен В.И.Вернадскийді ерекше атап өтуге болады. Ол
биосфера туралы ілімнің негізін қалап, қазіргі замандағы ғылымның болашағын
күні бұрын көре білді. Биосфераны әлемдік экожүйе деп танып, оның
орнықтылығы мен дамуы экологиялық заңдылықтарға негізделетінін, заттар мен
энергия балансына байланысты екенін тұңғыш рет ашып көрсетті. Сонымен қатар
В.И.Вернадский ноосфера концепциясының негізгі қағидаларын да тұжырымдады.
Экология бастапқы кезде биологиялық ғылымның құрамына еніп,
организмдер мен қоршаған ортаның өзара тығыз байланысын ғана зерттеумен
шектелген болса, қазіргі заманда экология шеңбері одан әрі кеңіп, көптеген
ғылымдармен, атап айтқанда, география, гелогия, агрономия, химия,
архитектура, математика, физика, генетика, медицина, қысқасы ғылымның
барлық салаларымен араласып кетті. Осылай қазіргі заманғы экология –
әмбебеп, зор қарқынмен дамып келе жатқан, біздің планетамыздың барлық
тұрғындары үшін іс жүзінде аса зор маңызы бар іргелі, кешенді ғылым болып
саналады. Экология болашақтың ғылымы және адамдардың өзінің өмір сүруі осы
ғылымның тікелей үдемелі дамуына байланысты болуы да мүмкін.
1.2 Экология пәнінің мақсаттары мен міндеттері.
Білімнің барлық салалары сияқты, экология үздіксіз дамып келеді.
Гипократтың, Аристотельдің басқа да көне грек философтарының еңбектерінде
экологиялық сипаттағы деректер бар. Тек экология ғана табиғи ресурстарды
пайдаланудың ғылыми негізін құрай алады. Табиғи процестердің негізінде
жатқан заңдылықтарды ескермеу табиғат пен адам арасындағы елеулі
қайшылықтарға әкеліп соқтырады. Өзіндік табиғи процестердің негізінде
жатқан заңдар біздің басты назарымызда болуы тиіс.
Экологияның негізгі мақсаты – биосферадағы тепе-теңдікті сақтау, оның
бұзылу себептерін болжау және алдын алу.
Экологияның міндеттері:
- тіршілік иелерінің табиғатқа және биосфераға қатысты нақты
заңдылықтарын зерттеу;
- адамзат іс-қимыл қарекетінің нәтижесінде, қоршаған ортаның
өзгеріске ұшырауын алдын-ала болжау және табиғи биологиялық
қорлар көзін тиімді пайдаланудың ғылыми негізін қалау;
- олардың дамуын реттеу;
- зиянкес түрлерге қарсы күресте, химикаттарды мейлінше аз
пайдалану жолдарын қарастыру;
- бүлінген табиғи жүйелерді қорғау, атап айтқанда - ауыл
шаруашылығында егістік жерлердің, жайылымдардың топырақ
құнарлылығын, бөгет және су қоймаларын қалпына келтіру;
- биосфераның бүлінбеген эталонды бөліктерін сақтау.
1.3 Экология бөлімдері.
Жалпы теориялық экология – әр түрлі экологиялық білімдерді біріктіре
отырып қарастырады. Экологиялық жүйенің жалпы ортақ негізгі заңдылықтарын
анықтау, теориялық экологияның ядросы болып табылады. Көптеген табиғи
экологиялық процестер өте аз жылдамдықпен жүреді және олар әр түрлі
факторларға тәуелді. Бұл құбылыстардың механизімін, жай адамдардың бақылай
отырып зерттеуі жеткіліксіз, сол себепті тәжірибелік жұмыстар жүргізуі
қажет. Экологиялық тәжірибелерді іске асыру, барлық уақытта мүмкін емес.
Содықтан бұл жағдайда модельдеу әдістері кеңінен қолданылады.
Биологиялық экология – биосферадағы әр түрлі тепе-теңдіктердің
бұзылуының, организмдер мен өсімдіктердің түрлеріне, көбеюіне, түрлерінің
өзгеруіне, эволюциялық өзгерістерге, жаңа ортаға қалыптасуына әсерін жан-
жақты қарастырады. Биологиялық экологияның, жануарлар, өсімдіктер,
микроорганизмдер экологиясы және бірнеше бағыттары бар. Оларға:
аутэкология, синэкология, популяциялар экологиясы т. б. жатады.
Аутэкология – қоршаған орта факторларының жеке организмдерге,
популяцияға, түрлерге (өсімдік, жануар, саңырауқұлақ, бактерия) әсерін
зерттейтін экология бөлімі. Аутэкологияның міндеті – түрлердің алуан түрлі
экологиялық жағдайларға (ылғалдану режиміне, жоғары және төмен
температураларға, топырақтың сортаңдануына (өсімдік үшін), т.б.)
физиологиялық, морфологиялық және т.б. бейімдіктерін анықтау. Соңғы жылдары
аутэкологияда жаңа міндет пайда болды. Бұл міндет бойынша аутэкология орта
ластануының әсеріне организмнің жауап қайтару тетіктерін қоса зерттейді.

1.1-сурет. Экология бөлімдері.

Синэкология (бірлестік экологиясы) – әр түрге жататын өсімдіктер,
жануарлар мен микроорганизмдердің популяцияларының бірлестіктерінің
(биоценоздар), олардың қалыптасу жолдары мен қоршаған ортамен өзара әсерін
зерттейтін экология бөлімі. Жеке ғылым ретінде 1910 ж. Халықаралық
ботаникалық Конгресте бөлініп шықты. Бұл ұғымды ғылымға швейцар ботанигі
К.Шретер енгізген. Әр түрдің популяцияларының макрожүйеге бірігуінен
бірлестіктер немесе биоценоздар түзіледі.
Популяциялар экологиясы – бір түрді дарақтардың табиғи топтамаларын,
яғни популяцияларды (популяциялар, ішкі популяциялық таптар мен олардың
өзара қатынасы қалыптасатын жағдайларыды, популяция санының динамикасын,
дене құрылысын) зерттейтін экология бөлімі.
Қолданбалы немесе инженерлік экологияны кейде өндірістік экология деп
те айтуға болады. Өндірістік экология адамдардың өнірістеріндегі әртүрлі іс-
әрекеттері мен қоғам және табиғат арасындағы қарым-қатынастарды
қарастырады. Сонымен бірге, өндіріс экологиясы - экологияның экономикалық
тұрғысынан қалыптасуы мен табиғатқа және қоршаған ортаға адамдардың
антропогендік әсерін зерттейді. Табиғат ресурстарын үнемді қолдану
регламенттерін іске асырып, өндіріс, ауыл шаруашылық жоспарлары мен
жобалардың экологиялық тұрғыдан сапасын тексеріп, тепе-теңдігі бұзылған
табиғи ортаны орнына қайта келтіру жұмыстарының техникалық әдістерін
ұсынады. Технологиялық процестерге, қоршаған ортаның тазалығын бұзбау
қажеттілігіне сай талаптары қойылып, адам өмір сүретін ортаның қалыптылығын
сақтайды.
Геологиялық экология – табиғи апаттар (жер сілкінісі, вулкандардың
оянуы, космостағы басқа денелердің жерге құлауы) кезіндегі биосферадағы
тепе-теңдіктердің өзгерістерін, олардың жер бетіндегі тіршіліктерге әсерін
қарастырады және кейінгілердің географиялық ортаға және адамдардың іс-
әрекетіне байланысты ауа кеңістігіндегі, жер бетіндегі, топырақтағы, тұзды
және тұщы судағы өзгерістерді зерттеп, тундра, тайга, дала, шөл, тау және
де басқа жер бетіндегі ландшафттардың (тау, теңіз жағалауы, батпақ, ойпат,
арал) ерекшеліктерін қарастырады. Глобальді экология мәселелері, ауқымды
географиялық аймақтар тұрғысынан қаралады.
Адам және әлеуметтік экология – адам мен қоршаған орта арасындағы
ерекше байланыстарды зерттейтін экология саласы; адамға қоршаған ортаның
табиғи және қоғамдық факторлардың жиынтығы ретіндегі әсері, сондай-ақ
табиғи-қоғамдық объект ретінде өмір үшін сақтау көзқарасы жағынан адамның
қоршаған ортаға әсері. Әлеуметтік экология адамның қоршаған ортаға әсерін
иелену жағынан ғана зерттеп қоймайды, оны сақтау және жетілдіру жағын да
қарайды, себебі онсыз адам өмір сүре алмайды. Элеуметтік экология табиғат-
өнеркәсіптік технологиялық жүйелер – қоғам қатынастарын зерттейді.
Әлеуметтік экология қоғамның келешекте дамуы үшін жақсы табиғат деген не?
және табиғаттың тепе-теңдігін сақтау мен жаңғырту көзқарасы тұрғысынан
жақсы қоғам деген не? сұрақтарына жауап беруге тырысады.
1.4 Қазақстандағы экологиялық проблемалар.
Қазақстанның көптеген аудандары, бүгінгі күнге дейін экологиялық мүшкіл
хал кешіп отыр. Қоршаған ортаны қорғау шараларына республикамыз біршама
мөлшерде мемлекеттік және орталықтандырған түрде күрделі қаржы бөліп отыр.
Алайда, мұның бәрі, республиканың ұлттық табысының 1 %-на да жетпейді.
Табиғат қорғау шараларына бөлінген қаржының 50-60 %-дық игеру үлесі,
Қазақстанның ірі кәсіпорындарына тиесілі. Экожүйелердегі тұрақсыздық,
табиғи-шаруашылық қорларының интенсивті түрде игерілуі (мысалы тау-кен
өндірісі), жер-су қорларына үстін-үстіне келіп жатқан антропогенді
салмақтың жаншып езуі, қоршаған орта жағдайын барған сайын нашарлатуда.
Қоршаған ортаны зиянды заттармен, техногенді қалдықтармен ластауда
Қазақстанның мына кәсіпорындары ерекше үлес қосып отыр: Батыс Қазақстан
мұнайгазконденсат кен орындары, Өскемен корғасын-мырыш комбинаты, Өскемен
титан-магний комбинаты, Лениногор полиметалл комбинаты, Зыряновск
полиметалл комбинаты, Жамбыл суперфосфат зауыты, Жамбыл фосфор зауыты,
Балқаш тау-кен комбинаты, Жезқазған тау-кен комбинаты, Павлодар алюминиий
зауыты, Актөбе хром қосылыстары мен химия зауыты, Екібастұз энергетикалык
комплексі, Қарағанды металлургия зауыты, Шымкент корғасын зауыты, т.б.
Атмосфераны ластағыш заттардан бір ғана мультипликатор - қорғасын
инградиентін мысалға алалық. Қорғасын – политропты у. Оның организмдегі
азғантай ғана концентрациясы, ағзалар мен ұлпаларды, қан жүйесін, орталық
жүйке жүйесін, иммун жүйесін зақымдап бүлдіреді. Қорғасынның жоғары мөлшері
– Өскемен (qорт=2,4 мгм3), Зыряновск (qорт=1,5 мгм3), Лениногорск
(qорт=2,0 мгм3) қалаларының атмосфералық ауа құрамында байқалады. Шашқа
жасалған спектральды анализ мәліметтері бойынша, бұл қала тұрғындарында,
қорғасын мөлшері ең жоғары, яғни шекті мөлшерден 6 есе көп болып шықты.
Қорғасынның бірқатар мөлшерін тұрғындар су, азық-түлік өнімдері арқылы
қабылдайды. Сондықтан да болар, Шығысқазақстандықтардың ақ қан ауруымен
науқастанғандар саны көбейіп отыр. Бұл техногенді қалдықтар ұзақ уақыт
жатқан сайын, олардағы микроэлементтер зияндылығы қоршаған орта үшін арта
түсері де сөзсіз. Жалпы, бүгінгі күнге дейін, Қазақстандағы түсті
металлургия кәсіпорыңдарының тенхогенді қалдықтарының мөлшері астрономиялық
цифрларға жетіп жығылып отыр: 9,139 млрд. тонна. Республика бойынша
қалдықтардың 16,5%-ы Шығыс Қазақстан экожүйесінің үлесіне тисе, бір ғана
Жезқазғантүстіметалл өндірістік бірлестігінде - 13,5% қалдық қордаланған
(912046 млн.т), ал Соколов-Сарыбай өндірістік бірлестігінде қалдықтардың
42,9%-ы жинақталған.
Республикадағы жұмыс істеп тұрған кәсіпорындардың тазалау
қондырғыларының сапасы мен тиімділігі 30 %-дан аспайды. Өндіріс сарқынды
суларының әсерінен – Ертіс, Орал т.б. өзендерінің суы зияндылығы жөнінен
нормативтік көрсеткіштерден әлдеқайда асып түседі. Өзендердегі судың
өздігінен тазаруы, тек 300 шаршы метрлік жол жүріп өткен соң ғана
турбулентті және ламинарлі араласулар әсерінен жүзеге аса алады.
Жер және минеральды шикізат ресурстары, ауылшаруашылық алқаптары,
тозудың аз-ақ алдында десе де болады. Бұл айтылғандарға, үлкен аумақтардағы
жер дефляциясы дәлел бола алады. Суармалы жерлердегі құнарлылықтың
төмеңдеуі, топырақ қабатындағы гумус қабатының көз алдымызда жұқалануы –
Қазақстан далаларының егіс алқаптарында жиі байқалып отырған құбылыс. Ал,
табиғатта қалыңдығы 5 см гумус (қарашірік) қабатын жинау үшін жүздеген
жылдар қажет болса, аридті климатты аймақтар үшін бұл мақсатқа мыңдаған
жылдар кететіні анық. Топыраққа рекультивация жасау да қымбатқа түсетін іс-
шара: 1 га үшін 300 мың теңгеге дейін, кейде онан да көп. Мұның тағы бір
зияны, экожүйенің микроклиматы енді қайтып орнына келмейтін күй кешеді.
Пайдалы қазбалардың ішінен, Республикаға, әсіресе ең максимальды
экономикалық, экологиялық және әлеуметтік зиян шектіріп отырғаны –
полиметалл кендері, түсті металлургия, ал микроэлементтерден – қорғасын,
хром оксиді, марганец және уран. Олардың басым көпшілігі, шикізат күйінде,
басқа елдерге жөнелтіліп, дайын өнім мен қымбат бұйымның тиімділігін солар
көріп отыр. Біздің маңдайымызға әзірше жазғаны – шикізат өндіретін
орындардың маңындағы зиянды қалдықтармен бүлінген су, ауа, топырақ.
Қоршаған ортаның, Республикамыздағы халықтың науқастануына тигізер
әсері 60 % шамасында. Ол әсіресе, тау-кен өнеркәсібі орналасқан қалаларда
жоғары. Қалаларда экологиялық ахуал, соматикалық ауру түрлерінің өршуіне
ықпал етуде.
Арал өңірінің экологиясы, Арал қасіреті Республика аумағынан асып,
бүкіл планетаның бас ауруына айналып отыр. Оны сауықтыру бағытында Орталық
Азиядағы бес мемлекет – Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Өзбекстан және
Түркіменстанның Президенттері бірнеше рет кездесті. Мемлекет басшыларының
шешімімен, Арал бассейнін қалпына келтіру жобаларына қолдау білдіру туралы
шаралар айқындалды.
Бір кездері арнасынан асып-тасып жатқан алып теңіз, бүгінде жыламсырап
ағады. Теңіз ұлтанынан ұшқан тұзды шаң әлемнің түкпір-түкпіріне жетіп
жатқаны туралы суыт хабарлар, барған сайын қатерлі де, қорқынышты сипат
алып барады. Бұл проблеманың БҰҰ мен басқа да мәртебелі мінберлерден қайта-
қайта көтерілуі де сондықтан.
Экологиялық апат аймағында отырған ел, ең алдымен, ауыз су тапшылығын
көріп отыр. Теңізбен қоса, Арал теңізі төңірегіндегі жергілікті тұрғындарды
да құтқару керек. Өйткені, елді мекендердің тек 15-20 пайызы ғана таза су
ішіп отыр, ал қалған тұрғындар мемлекеттік стандартқа мүлдем қайшы келетін
ауыз суды пайдалануда. Соның өзінде, ауылдық жерде, су бір адамға бір
шелектен келеді. Ал, өркениетті елдерде, онын шамасы 200-400 литрге жетіп
отыр. Мұның өзі түрлі жұқпалы аурулардың өршуіне, өңір халқының
денсаулығына кері әсерін тигізуде. Олар бір жағынан Арал теңізінен
көтерілген тұзды тозаңның астында жатса, екінші жағынан Байкоңыр ғарыш
айлағының қасіретін бастан өткізуде. Соның салдарынан, тұрғындар арасында
жүрек, өкпе, қан қысымы, бүйрек, бауыр және басқа қауіпті аурулардың
көрсеткіші республикадан да жоғары болып тұр. Мысалы, Арал аймағы
орналасқан Кызылорда облысы көлемінде бір ғана туберкулез ауруымен
науқастанған адамдардың жалпы саны 19,5 мың. Осыған байланысты, кейінге
ығыстыруға болмайтын нақты шара – осы өңірдің тұрғындарының хал-ахуалын
жақсарту, жер асты суларын кеңінен пайдалану арқылы тұщы ауыз су жіберу, су
құбырлары құрылысын жүргізу, Кіші Аралды сумен толтыру.
Табиғат – бізге ата-бабамыздан мұраға қалған ең қасиеттіміз. Арал
өңірін экологиялық апаттан құтқару үшін көпшіліктің күші, күресі қажет.
Қазақстан экологиясы үшін, 1991 жылы жабылған Семейдегі полигонның
әкелген зардап-қасіретінің орны ерекше. Бұл полигонда жарылған 500-ге жуық
бомбаның сойқаны, адамдарды ақырзаман індетіне шалдықтырып, Жер-Ананы
есінен тайдырып жібере жаздады. Егер жарылыс тоқтамағанда, әр сынақ
табиғатқа өлшеусіз зиян әкеліп, улы тозаң мен аждаһа ошағы жарты әлемді
ойрандап, Орта Азияны ядролық күл-тозаңға тұншықтырып, ондағы халықтың
түбіне жететін еді. Өйткені, осы полигон маңындағы қазақтардың көбі
дәрігерлердің өзі анықтай алмайтын аурулардан қырылғаны белгілі. Жарты
ғасырға жуық жалғасқан атом от-жалыны жер-суды ойрандап, неше түрлі
аурулардың шығуына жол ашты. Осы зілзала аймағында тұратын 1,5 миллионға
жуық адам жазылмайтын дертке шалдығып, ұрпақтан ұрпаққа жалғасатын кеселге
душар болғаны жасырын емес.
Төрткүл дүние, қазақты Семей сойқаны арқылы білді десек, артық
айтқандық емес. Антиядролық Невада-Семей қозғалысының акция-шерулері
Батыс пен Шығысқа шындықты жеткізіп, Кеңес империясының сұмдық қаруының,
құпия соғыстың сырын ашты. Қоғамдық күрес пен табанды талаптардың
арқасында, 1991 жылы полигон жабылды. Алайда, ел мен жер тағдыры толық
шешіліп біткен жоқ. Апат аймағы әлі де қансырап жатыр. Полигон аймағындағы
тұрғындарға дәрігерлік көмек көрсетіп, жер-суды сауықтыру – бірінші
кезектегі маңызды шара болып қала бермек.
Экологиялық зардап аймағына айналған тағы бір өлке ол – Байқоңыр
ғарыш айлағы. Байқоңырмен шектес Ұлытау даласының қай түкпіріне үңілсеңіз
де, әр түрлі зымырандардың (ракеталардың) сынығынан аяқ алып жүру қиын.
Бұлар – зымырандардың бірінші ұшу сатысынан айрылып, жерге құлаған
бөлшектері. Зымырандардың отын құрамында хлорлы қосылыстар жиі кездеседі.
Аспаннан от-жалынға оранып түскен қалдықтар 3-4 гектар аумақты улап, өртеп,
тып-типыл етіп кететіндіктен, ұзақ жылға дейін, қу тақырларға айналған бұл
жерлерде ештеңе өспейді. Байқоңыр ғарыш айлағының аумағында зымыран
бөлшектері құлайтын 39 аудан белгілі және ол 105 мың шаршы километрден
асады. Олар төмен құлдилап келе жатқанда, сұйық отын ретінде қолданылатын
гептил төгіліп-шашылып – ауаны, жер мен суды улайды. Одан тараған
уландырғыш заттар, сол төңіректе 130 елді мекеннің үстін себелеп өтеді.
Зерттеулер анықтағандай, зымыран ұшырылған кезде ауаның ластануы 100 мың
автомобильден бірден будақтаған түтінге тең. Белгілі мәліметтер бойынша,
бір зымыран ұшқан кезде оның отынының ауаға тасталатын зиянды зат мөлшері
300 тоннаға жетеді. Мұның бәрі, ең алдымен адамдар денсаулығына әсер етеді.
Осының салдарынан, соңғы жылдары, әсіресе Ұлытау ауданы тұрғындары арасында
жүйке, қатерлі ісік аурулары, қан ағару, қан қысымының көтерілуі, кем-кетік
бала туу көбейіп, нәрестелердің шетінеуі өсіп кеткен.
Сонымен, атмосфераға жүздеген тонна гептил қалдығының ыдырап,
аэрогендік миграцияға көшіп жүруі, қоршаған ортаны уландыруы үйреншікті
құбылысқа айналып отыр. Ұшу жолы Қазақстанның осы аймағына орналасқан
зымырандардың ең қатерлісі Протон-К деп саналады. Оның отын багіне
толтырылған 500 тонна гептил көтерілген бетте жанып кетпей, 2-3 тоннасы
ұшып өткен ауа арқылы, желмен жүздеген километр жерге жайылып, топыраққа,
өсімдікке сіңеді, су көздеріне түседі. Егер, гептилдің 1 грамы ғана
мыңдаған адамдарды уландырып, қатерлі ауруларға шалдықтыратындығын еске
алсақ, бұл экологиялық апат түрінің адамдар денсаулығына, жан-жануарлар
тіршілігіне тигізер зардабын айтып жеткізу қиын.
Солтүстік Каспийдің Казақстанға қарайтын экваториясы байлығының халық
үшін де, мемлекет үшін де, жалпы тіршілік үшін де маңызы зор. Оның фаунасы
мен флорасына әлемде теңдес аналог жоқ. Осы қасиетті Каспийге де бұрғы
салынып, мұнайына шабуыл басталды. Құрамында тоғыз мұнай компаниясы бар
алпауыттар Каспийдің экологиялық жағдайын асқындыра түсуде. Соңғы жылдары
теңіз деңгейінің көтерілуі, ахуалды одан әрі нашарлатып отыр. Каспий
мұнайының құрамында күкірт мөлшерінің жоғары екендігі аян. Сондықтан,
теңіз суындағы тіршілік қауіпсіздігі жоғары қойылуы тиіс. Мұнай өнімінің
суға төгілмеуі, бұрғылау, мұнайды өңдеу кезіндегі зиянды қалдықтарды
залалсыздандыру жұмыстары басты назарда болуы тиіс. Теңіз түбіне бұрғы
түскен кезден бастап, Каспий айдынына, оның байлығына, радиацияға қарсы
емдік қасиеті бар, мұнайдан екі есе қымбат қара уылдырық беретін бекіре
тектес қызыл балық пен ақ балық тұқымына шындап қатер төнді. Енжарлықтың,
болжаусыздықтың салдарынан, кезінде Арал теңізі аймағында экологиялық
апаттарға жол беріп қойып, кейін кеш қалып, бармақ тістегенімізді еш
ұмытуға болмайды. Каспий үшін бұл сабақ болуы тиіс және бұл өңірдегі фауна
мен флораның тепе-теңдігі сақталуы шарт.
Қазақстандағы көптеген экологиялық проблемалардың қордаланып жиналуы,
оларды шешуге бағытталған түрлі шараларды бір сәтке де кешіктіруге
болмайтындығын көрсетеді. Кен өндіру орындары, ауыр өнеркәсіп, радиация,
сынақ полигондары мен ғарыш айлақтары, мұнай мен газ өндіру – мұның бәрі
республикамыздың табиғи ортасына, экологиясына едәуір мөлшерде бірден-бір
теріс әсер етіп отырған тұстары. Тек бір ғана сала – азық-түлік өнімдерінің
құрамындағы гербицидтік, пестицидтік, вирустық, бактериальдық және химиялық
уланулар, олардың 16 %-ы нормативтік талаптарға сай емес екендігін көрсетті
(Қазақстандағы 1985-1990 ж. көрсеткіштер бойынша). Осының бәрі, экологиялық
бағалау көрсеткіштері мен экожүйелерді қалыпқа келтіруге бағытталған
мемлекеттік шаралардың әлі де мардымсыз екендігін, бұл іске жалпыхалықтық
деңгейде жұмыла кірісу ғана экологиялық апаттан аман алып қалудың төте жолы
екендігін көрсетеді.

Бақылау сұрақтары:
1. Экология пәні нені зерттейді?
2. Экологияның даму тарихы.
3. Экология пәнінің негізгі мақсаты мен міндеттері.
4. Қолданбалы экология.
5. Биоэкология.
6. Адам экологиясы.
7. Әлеуметтік экология.
8. Геоэкология.
9. Жалпы теориялық экология.
10. Қазақстандағы экологиялық проблемалар.

2-лекция. Тақырыбы: Экологиялық факторлар және олардың
қоршаған ортаға әсері.

Жоспары: 2.1 Экологиялық факторлар ұғымы.
2.2 Экологиялық факторлардың жіктелуі.
2.3 Оптимум (оңтайлылық) заңы.
2.3 Экологиялық факторлардың организмге әсері.

Лекция мақсаты: Экологиялық факторлар және олардың жүйесін оқыту.
В.Шельфордтың толеранттық заңдарын түсіндіру. Стенобионтты және эврибионтты
организмдер туралы ұғымдар қалыптастыру.

Лекция мәтіні.
2.1 Экологиялық факторлар ұғымы.
Экологиялық тұрғыдан орта дегеніміз – табиғи денелер, тау-тас, орман-
көл, өзен-мұхит және жаратылыста орын алатын құбылыстар. Кейбір өсімдіктер
түрінің немесе жануарлардың тіршілігіне қажетті жағдайы бар ортаны сипаттау
үшін мекендеу ортасы деген терминді қолданады. Қоршаған орта және қоршаған
табиғи орта деген түсініктер кеңінен пайдаланылып жүр. Қоршаған орта
объектімен немесе субъектімен тікелей байланыста болатын сыртқы ортамен
бірдей орта.
Тіршілік иелерін қоршаған орта сан қилы құбылыстар мен әр түрлі
элементтерден тұратын, уақыт және кеңістік бойынша үнемі өзгерісте болып,
ықпал ететін факторлардан құралады. Экологиялық жағдайлар ұғымы фактор
терминіне алмастырылған. Табиғи ортада жүретін процестерге қозғаушы күш
ретінде ықпал тигізетін күштерді немесе жағдайларды фактор деп атайды.
Табиғи жағдайда организм көптеген факторлардың ықпалына ұшырап отырады.
Экологиялық факторлар – тірі ағзаның кез келген даму сатысының бірінде,
тікелей не жанама түрінде ықпал жасайтын орта әсері. Ал бұл факторға, тірі
организм өзінің бейімделгіштік қабілетімен жауап береді. Экологиялық
факторлар ағзадағы және экожүйелердегі процестердің жылдамдығы мен бағытын
реттеп отырады. Экологиялық фактордың әсері тікелей емес аралық буындар
арқылы берілуі мүмкін.
2.2 Экологиялық факторлардың жіктелуі.
Экологиялық факторлар мынадай түрлерге бөлінеді:
1) абиотикалық факторлар - тіршіліксіз орта факторлары;
2) биотикалық факторлар - тіршілігі бар орта факторлары;
3) антропогендік фактор - адамның шаруашылық қызмет әрекетінен тікелей
немесе жанама түрде туындайтын фактор.
Абиотикалық факторлар деп тірі организмдерге тікелей немесе жанама
түрде әсерін тигізетін бейорганикалық табиғаттың құбылыстары мен құрамды
(тіршіліксіз) бөлігі жатады. Ортаның абиотикалық факторлары Жердегі
тіршіліктің тұрақтылық шегін анықтайды, олардың табиғаты физикалық-химиялық
факторларға жатады.
Абиотикалық факторлар климаттық, эдафиялық және гидрографиялық болып
бөлінеді. Климаттық фактор деп Жердің бетіне күн энергиясының келу
ерекшеліктерінен, ауа массаларының айналасынан, жылу мен ылғал
теңдестігінен, атмосфералық қысымның динамикасынан және басқа да
метеорологиялық элементтерден тұратын факторларды айтады. Климаттық
факторларға температура, ылғалдық, жарықтық режим, қысым, атмосфералық
жауын-шашын және т.б. жатады. Климаттық факторлардың ішінде өте маңызды
рөлі бар фактор болып - күн сәулесі (радиация) саналады. Ол биосфераның
термиялық режимі мен жылулық балансын анықтайтын энергияның негізгі көзі,
барлық организмдердің морфологиясы мен физиологиясы, жалпы алғанда тіршілік
осы факторға тікелей байланысты.
Егер жерге жететін күн энергиясын 100 % деп алсақ, шамамен оның 19%-ы
атмосфера арқылы өткенде сіңіріледі, 34 %-ы ғарыштық кеңістікке кері
қайтарылып, 47 %-ы жер бетіне тіке және таралған радиация түрінде жетеді.
Жарық өсімдіктер мен жануарлардың тіршілігіне тікелей қатысты, әртүрлі
рөл атқаратын экологиялық маңызды фактор. Жер шарында барлық тірі
материяның пайда болуы жарыққа байланысты. Физикалық тұрғыдан қарайтын
болсақ жарық энергия түрі, толқынды түрде сәулеленетін электромагниттік
табиғаты бар фактор.
Біздің көзіміз тек электромагниттік тербелу спектрінің белгілі шектеулі
толқын ұзындығын - 0,75 мкм-ден 0,2 мкм-ге дейін қабылдайды. Ал, толқын
ұзындығының шамасы 0,75 мкм асқан жағдайда жарықты біз жылу ретінде
қабылдаймыз. Сонымен қатар қысқа толқындарды – ультракүлгін сәулелерді
біздің сезім мүшелеріміз тікелей қабылдамайды.
Өсімдіктер мұхиттардың түбінде, не 100-200 м-ден кейінгі тереңдікте,
қараңғы үңгірлерде өспейді, себебі олардың организмдерінде жүретін,
тіршіліктері үшін өте қажетті фотосинтез процесі жарықсыз жүрмейді.
Биосфераның объектілерінде олардың таралуы да жарыққа байланысты.
Өсімдіктер 380-нен 710 нанометр толқындар ұзындығы аралығындағы күн
сәулесін қабылдайды. Сондай-ақ, жануарлар да осы аралықтағы сәулелену
спектрін қабылдай алады. Оларға жарық энергия көзі ретінде емес, кеңістікте
дұрыс бейімделуі мен бағыт алуына қажет.
Өсімдіктер мен жануарлардың тіршілік әрекетіне (фотосинтезге, зат
алмасуға, қорек тұтынуға, көбеюге, т.б.) елеулі тікелей немесе жанама әсер
тигізетін абиоталық факторлардың бірі температура. Көптеген организмдерге
байланысты ақуыздардың қызмет атқаратын шегі 0 0С-ден 50 0С-ге дейін, 0 0С-
ден төмен мағынада ұлпадағы су қатады, ал 50 0С жоғарыда ақуыз
молекулаларының құрылысы бұзылады. Бірақ-та, ерекше төзімді ақуыздары бар
түрлер де кездеседі, олар 60 - 90 0С шамасында активтігін жоймай сақтайды,
мысалы бұларға кейбір көк-жасыл балдырларды, көгеретін саңырауқұлақтар мен
бактериаларды жатқызуға болады. –12 0С шамасында өсетін бактериялар да
кездеседі. Сонымен, әртүрлі организмдердің тіршілік ету сипаты мен
активтілігі тікелей Жердегі температура режиміне байланысты келетіні айқын.

Абиоталық факторларға физикалық өрістерді (гравитациялық, магниттік,
электромагниттік), иондаушы, өткіш радиацияны, орта қозғалыстарын
(акустикалық тербеліс, толқындар, жел, ағыс, тасу), табиғаттағы тәуліктік
және маусымдық өзгерістерді жатқызуға болады.
Эдафикалық фактор – топырақ ерекшеліктерімен анықталатын фактор;
сондықтан топырақтық фактор деп те аталады. Организм тіршілігінде
топырақтық факторлар да маңызды рөл атқарады. Өсімдіктердің әр алуандығы
мен түрлік құрамы топырақтың құрылымы мен және құрамымен, қасиетімен
(қышқылдығы, құнарлығы, т.б.) анықталады. Мысалы, өсімдіктердің ағаш тектес
тұқымдарының (қайың, балқарағай) тамыры көп жылдық тоңы бар аймақтарда аз
тереңдікте оранласады және көлденең жайылады. Ал көп жылдық тоң жоқ
жерлерде осы өсімдіктердің тамыры аздау жайылып, тереңге қарай бойлайды.
Көптеген дала өсімдіктері тамырлары арқылы суды үлкен тереңдіктен ала
алады, ал минералды қоректену элементтерін топырақтың қарашірінді қабатынан
беттік тамырлармен сіңіріп отырады. Топырақтың әр түрлі қасиетіне
байланысты өсімдіктерді бірнеше экологиялық топқа бөлуге болады. Мыс.,
топырақтың қышқылдығына қарай: 1) ацидофильді түрлерге – олар сутектік
көрсеткіші (рН) 6,7-ден төмен қышқылды топырақта өседі (шымтезекті ми
батпақтағы өсімдіктер); 2) нейтрофильді – рН 6,7–7,0 топырақта өсетін
өсімдіктер (мәдени өсімдіктердің көпшілігі); 3) базофильді – рН мәні 7-ден
жоғары топырақтарда өсетіндер (ұлпа гүл); 4) индифферентті – рН-ы әр түрлі
топырақта өсе алатындар (інжугүл). Топырақтың жалпы құрамына қарай, осы
фактормен байланысына сүйеніп организмдер: 1) олиготрофтыларға – қоректік
заттарды (оның ішінде минералды заттарды) көп қажет етпейтін өсімдіктер мен
микроорганизмдер (мүкжидек, қызанақ, көкбұта, сфагнум мүгі, қарағай); 2)
эвтрофтыларға – пайдаланылатын қоректік заттардың түрлері көп, құнарлығы әр
түрлі жерлерде күй талғамай өніп-өсетін өсімдіктер мен жануарлар (атжалман,
емен); мезотрофтыларға – қоректік заттарды, соның ішінде минералды заттарды
аса қажет етпейтіндер (шырша, саңырауқұлақтар) бөлінеді. Құрамында
нитраттары көп топырақта өсуге бейімделген, мол өнім беретін өсімдік
түрлерін (бидай, зығыр, күнбағыс, қалақай, таңқурай, кейбір мүктер,
балдырлар, саңырауқұлақтар) нитрофильді деп атайды. Тұзды жерге бейімделіп
өсетін өсімдіктер тобы галофиттерге жатады.
Гидрографиялық факторлар – су организмдерінің (гидробионат-тардың)
тіршілігіне, таралуына әсер ететін судың физикалық (тығыздық, жарық режимі,
температура, ағыс жылдамдығы, қысым және т.б.) және химиялық (тұздылық,
қышқылдық, ластану, т.б.) қасиеттері. Мысал ретінде физикалық факторлардың
ішінде су тығыздығына тоқталайық. Су тығыздығы – суда тіршілік ететін
организмдердің жылжу жағдайын және әр шамадағы тереңдіктегі қысымды
анықтайтын фактор. Тазартылған судың +4 0С-та тығыздығы 1 гсм3-ке тең.
Еріген тұздары болатын табиғи сулардың тығыздығы жоғары, 1,35 гсм3-ге
дейін көтеріледі. Судағы қысым әр 10 м-ге төмендеген сайын орта есеппен
1·105 Па (1 атм) жоғарылап отырады. Организмнің кейбір түрлері бірнеше
жүздеген атмосфералық қысымды көтере алады. Мысалы, көптеген балықтар
түрлері, омыртқасыз жануарлар, теңіз жұлдыздары, шаянтәрізділер 400-500
атмосфералық тығыздыққа тең қысымы бар үлкен тереңдікте кездеседі. Су
тығыздығы су қабатында көптеген гидробионаттардың жүзуіне жағдай туғызады.
Қалқыма, суда енжар жүзіп жүретін организмдерді ерекше экологиялық
гидробионаттар тобына біріктіріп, планктон деп атайды. Бұл организмдер үшін
тіршілік әрекетінде жүзуге бейімделу ең маңызды мәселе болып табылады. Олар
батып кетпеу үшін денелердің массасын азайтуға немесе үйкеліс күшін
арттыруға бейімделеді. Сондықтан фитопланктонда микроскоппен көрінетін
бірклеткалы балдырлар басым болады.
Бос күйдегі және топырақтағы суда болатын қышқылдар, сілтілер, тұздар
жануарлар дүниесі үшін қоршаған ортаның өте маңызды факторларына жатады.
Өте қышқылды суы бар суқоймаларда тіршілік кездеспейді. Жануарлар дүниесіне
ең бай сулары бар көздерге рН мәні бейтарап немесе шамалы сілтілі
суқоймалар жатады. Қышқылды немесе сілтілі рН ≥ 9 жағдайларда жануарлар
дүниесінің түрі мен саны күрт төмендейді.
Биоталық факторлар – тірі организмдердің ортаға тікелей не аралық ықпал
тигізетін факторлар тобы. Биоталық факторлар – бір организм тіршілігінің
екінші организм тіршілігіне, сондай-ақ өлі мекен ортасына тигізетін әсер-
ықпалының жиынтығы. Биотикалық факторларға зоогенді (жануарлар әсері),
фитогенді (өсімдіктер әсері), микробогенді (микроорганизмдердің әсері)
факторлар жатады. Мысалы, кейбір өсімдіктер (фитонцидтер) газ тәрізді
(ұшпа) заттар бөліп шығарады, ол микроорганизмдерге (бактериялар,
саңырауқұлақтар) жойғыш әсер етуімен қатар табиғи ортаны сауықтырады және
тұрақтандырады. Ал, әр түрлі вирустар мен микроорганизмдер өсімдіктердің
жұқпалы ауруларын кең таратады. Оған мысал ретінде астық дақылдарының тат
кеселі мен қаракүйесін, картоп фитофторозын, т.б. келтіруге болады. Сондай-
ақ ауру малдар арқылы жануарлар арасында да жұқпалы аурудың кенеттен
тарайтын жағдайлары болады. Организмдер арасындағы қарым-қатынас өте
күрделі және алуан түрлі, оларды шартты түрде тікелей және жанама деп
бөлуге болады. Тікелей байланыс қоректену жолымен анықталады: өзінің
тіршілігіне энергияны кейбір жануарлар өсімдіктерді немесе басқа
жануарларды қорек ету арқылы алады. Өз кезегінде олармен басқалар
қоректенеді. Жанамалық қарым-қатынаста бір организмдер екіншілерге орта
түзушілік рөл атқарады. Мысалы, ормандарға жергілікті және әлемдік орта
түзуші функция тән, олар топырақты және суды қорғап отырады. Сонымен қатар,
орманда ағаштардың морфологиясына байланысты пайда болатын ерекше
микроклимат тікелей арнайы орман жануарларының, өсімдіктерінің, мүктің өсіп-
дамуына жағдай туғызып отырады. Суқоймаларда өсетін өсімдіктер ортаға өте
қажетті абиоталық фактор – оттектің негізгі көзі болып саналады. Өсімдіктер
басқа организмдердің тіршілік ортасына жатады. Мысалы, ағаштардың
қабығында, тамырында, жапырақтарында, жемістерінде, сабақтарында көптеген
құрт-құмырсқалардың түрлері мен омыртқасыздар тіршілік етеді, ал ағаш
қуыстары құстар мен сүтқоректі жануарлардың мекендейтін жері.
Антропогендік факторлар – табиғи ортаға адам әрекеттерінің әсер ететін
шаруашылық факторлар жиынтығы. Адам қоғамының қоршаған ортаға тигізетін
әсері өте мол: қоршаған ауаның (атмосфераның) құрамы мен қасиетіне,
өзендерге, теңіздерге, мұхиттарға, сонымен қатар жер бетіндегі
топырақтарға, жай ластау емес, радиобелсенділігі бар заттармен ластау,
экожүйелердің құрамы мен құрылымын бүлдіру. Соның ішінде тіпті қоғамға
пайдалы көптеген жануарлар мен өсімдіктер дүниесінің жойылып кетуі. Мысалы,
зиянды көмірқышқыл газын жұтып, оттекті мол мөлшерде шығаратын тропиктік
ормандардың жойылуы, көптеген биоценоздардың қалыпты жүйесінің бұзылуы. Көп
жағдайларда әлі күнге дейін орман өрттері жиі орын алады, соңғы жылдарға
дейін әлемнің әр аймақтарында, соның ішінде Қазақстанда 40 жылдан астам
атом қаруын сынау полигондары. Қорыта айтқанда, соңғы жылдарға дейін саналы
адам қоғамының қоршаған ортаға тигізген әсері саналы болды деуге болмайды.
Бұл мәселе қазіргі Халықаралық табиғат қорғау қоғамының бақылауында.
2.3 Оптимум (оңтайлылық) заңы.
Оптимум заңы – қандай фактор болса да оның күшінің өзгеруіне түрлердің
қарсы реакциясын қамтып көрсететін заңның бірі. Бұл заңды В.Шелфордтың
(1913 ж. ашқан) шыдамдылық (толеранттық) заңы деп те атайды. Организмдердің
тіршілігіне қолайлы әсер тигізетін әр фактордың өзіне тән белгілі шама
аралығы болады. Оны оңтайлы белдем дейді. Осы өлшемнен әсер күші не
жоғарылап, не төмендеп ауытқыса организмнің тіршілік қабілеті төмендейді
(пессимум белдемі). Егер де фактор әсері түрдің максималдық немесе
минималдық тіршілік мүмкіншілігінен асып кетсе, онда организмдер өледі.
Факторлардың жоюға апаратын шамаларын аумалы күй нүктесі деп атайды. Ал
организмнің белгілі бір орта факторының жағымсыз әсер-ықпалына төзімділік
қабілетін шыдамдылық (толеранттық) дейді. Барлық организмдер әсер-ықпал
факторының экологиялық минимумымен және экологиялық максимумымен
сипатталады. Осы екі шаманың арасындағы ауқым шыдамдылықтың (төзімділіктің)
шектері болып табылады.
2.4 Экологиялық факторлардың организмге әсері.
Шыдамдылық немесе төзімділік шектерін экологиялық валенттілік деп те
атайды. Экологиялық валенттілік – организмдердің орта факторларының белгілі
бір шамадағы өзгерісіне төзімділігі, яғни түрлердің қоршаған ортаға
бейімделуінің тепе-теңдігі. Түрлер сыртқы орта жағдайларына кең көлемде
үйлесім тауып тіршілік етеді. Организм орта жағдайының кері ауытқуына
неғұрлым төзімділік көрсетсе, оның экологиялық валенттілігі соғұрлым жоғары
болады.
В.Шельфорд заңының практикалық маңызы зор. Болымды немесе болымсыз
деп факторларды бөлуге болмайды, олардың әсері сандық мөлшеріне тәуелді.
Түрлердің тіршілігін сақтау үшін экологиялық факторларға шектен шығып
кетуге мүмкіндік бермей оңтайлы белдемде ұстау қажет. Бұл заңдылықты
адамның тірі табиғатпен қарым-қатынаста болатын барлық шаруашылық
салаларында (өсімдік, мал, орман, т.б. шаруашылықтарында) ұстаған өте
дұрыс. Оңтайлылық заңын қолдану кейде қиынға түседі, себебі әр фактордың әр
түрдің өзіне ғана тән оңтайлы мөлшері болады. Бір түрге жақсы жағдай екінші
түрге пессимум болуы немесе тіпті шектен шығып, өте қиын жағдайға түсіруі
мүмкін. 20 0С-та ыстық жақтың маймылы тоңатын болса, солтүстікті
мекендейтін түлкі бұл жылылықта керісінше ыстықтайды. Күріш суда өсетін
болса, бидай бұл жағдайда езіледі де, тіршілігін жояды. Табиғатта толығымен
бірдей оптимум мен аумалы күй нүктесі бар екі түр ешуақытта кездеспейді.
Бұл жағдай түрлердің экологиялық жеке қажеттілік ережесін айқындайды. Жеке
қажеттілік деп индивидтің (тірі дараның) немесе тұлғаның (адамның) тіршілік
етуіне, дамуына және тегін жалғастыруына қажетті объектілер мен құбылыстар
түріндегі мұқтаждығын айтады. Егер түрлердің бір факторға тұрақтылықтары
бірдей болса, басқа факторға олардың тұрақтылықтары міндетті түрде өзгеше
келеді.
В.Шелфордтың шыдамдылық (төзімділік) заңын Ю.Одум (1975ж) мынадай
қағидалармен толықтырды: 1) организмдер бір экологиялық фактор жөнінде кең
ауқымды және басқасы жөнінде тар ауқымды төзімділікте болуы мүмкін; 2)
төзімділігі кең ауқымды организмдер барлық экологиялық факторлар
жағдайында, әдетте, кең таралған; 3) егер түр үшін бір экологиялық фактор
бойынша жағдайлар оңтайлы болмаса, онда төзімділік ауқымы басқа факторлар
жөнінде таралуы мүмкін.
В.Шелфорд заңы ашылғаннан кейін көптеген зерттеу жұмыстары жүргізіліп,
өсімдіктер мен жануарлардың, сонымен қатар адамдардың да тіршілік ету
шектері анықталды. Тіршілік ортаның оптимумнан шамалы ғана ауытқуларына
төзе алатын организмдерді стенебионттар, ал бір-бірінен әр түрлі
айырмашылығы бар орталарда тіршілік ете алатын жануарлар мен өсімдіктерді
эврибионттар деп атайды. Мысалы, теңіздерде тіршілік ететін организмдердің
көпшілігі судың жоғары тұздылығына бейімделген, егер судағы тұздардың
мөлшерін сәл ғана төмендетсе, олар үшін апатты жағдай туады. Ал
тамыраяқтылар (эврибионттар) тұщы суда да, суы ащы теңіздерде де тіршілік
етеді. Өсімдіктерден қамыс пен қоғаны қарастыра алсақ, олар тұзды және тұзы
аз жерлерде өсе береді. Эврибионтты организмдер стенебионтты түрлерге
қарағанда жер бетінде көп таралған және олардың кең таралуға мүмкіндігі
мол. Стенебионттар шағын аймақтарда ғана таралады.

Бақылау сұрақтары:
1. Экологиялық факторлар ұғымы.
2. Экологиялық факторлардың топтастырылуы.
3. Абиоталық фактор.
4. Биотикалық фактор.
5. Антропогендік фактор.
6. Факторлардың жылулық әсері.
7. В.Шельфордтың толеранттық заңы.
8. Стенобионтты организмдер.
9. Эврибионтты организмдер.
10. Климаттық, эдафиялық және гидрографиялық факторлар.

3-лекция. Тақырыбы: Популяциялық экология.

Жоспары: 3.1 Популяция құрылымы.
3.2 Популяция санының ауытқулары мен реттелуі.
3.3 Экологиялық қуыс, Гаузе принципі.

Лекция мақсаты: Популяция және оның негізгі қасиеттерін түсіндіру.
Экологиялық қуыс және Гаузе принципіне анықтама беру.

Лекция мәтіні.
3.1 Популяция құрылымы.
Популяция – белгілі бір жерде белгілі бір уақытта мекен ететін бір
түрге жататын ағзалардың (организмдердің) жиынтығы. Популяцияларды
зерттеудің маңызы зор, себебі бұл нәтижелер практикалық қолданыс табуы
мүмкін, мысалы, зиянкестерді зерттегенде, табиғатты қорғау мәселелерін
шешкенде т.б. жағдайларда. Папуляцияны зерттегенде олардың сол уақыттағы
санына ғана емес, ең алдымен олардың орта факторларына байланысты өсуіне,
сүйемелденуі мен кемуіне мән беріледі. Популяциялық экологияның бұл тарауы
популяция динамикасы деп аталады.
Популяцияның жыныстық, жастық, территориялық және т.б. түрлері болады.
Егер популяция ішінде әр түрлі жастағы түрлердің сандары бірдей деңгейде
болса, онда бұл популяцияны қалыпты популяция деп атайды. Егер популяция
ішінде түрдің кәрі жастары көп болса, онда бұл популяцияны регрессивті
немесе өліп бара жатқан популяция деп атайды. Жас дарақтардың саны көп
популяциялар инвазиондық немесе өніп жатқан популяция деп аталады.
Туу және өлу. Популяциялар көлемі көрші популяциялардан
иммиграциялану нәтижесінде немесе дарақтардың көбеюі есебінен өсуі мүмкін.
Көбеюдің көрсеткіштерінің бірі ұрықтылық болып табылады, ол бір аналық
дарақтың ұрпақтарының санымен өлшенеді. Ұрықтылықты зерттелетін ағзаның
ерекшеліктеріне және зерттеу мақсатына байланысты түрлі тәсілдермен
көрсетуге болады. Мысалы, оны көбеюдің бір циклінде немесе бүтін тіршілік
барысында салынған ұрықтанған жұмыртқалардың орташа саны ретінде анықтауға
болады. Сүт қоректілер туралы сөз еткенде туу термині қолданады, оны бір
аналықтың жыл ішінде туған ұрпақтарының саны ретінде анықтайды. Адамда
әдетте тууды жыл ішіндегі тууларды 1000 адамға шаққандағы санмен көрсетеді.
Туу деңгейі дамушы елдерде дамыған елдерге қарағанда шамамен екі есе
жоғары. Әлеуметтанушылар қоғамдағы туудың жоғарғы сатысынан төменгісіне
көшуде туындаған мәдени өзгерістерді демографиялық өткел деп атайды.
Папуляциялар көлемі көшудің немесе өлудің нәтижесінде кемуі мүмкін.
Популяциялық биологияда өлімділік өлімнің ықтималдығын білдіріп, не
дарақтардың жалпы санынан пайыздармен, не жыл ішіндегі өлімдерді 1000
дарақтарға шаққандағы орташа санмен айқындалады.
Тірі қалудың қисық сызығы. Папуляцияның көлеміне ықпал ететін негізгі
факторлардың бірі – бұл жыныстық пісіп-жетілуге жеткенге дейін өліп қалатын
дарақтардың пайызы (репродуктивтілік кезеңіне дейінгі өлім). Берілген түр
арасында бұл мөлшер ұрықтылықтан гөрі құбылмалы. Популяциялардың саны
тұрақты болып қалуы үшін орташа алғанда әр жұптың екі ұрпағы репродуктивті
жасқа дейін жетуі тиіс.
Тірі қалудың қисық сызығын жаңа туған дарақтардың кейбір
популяцияларынан бастап, сосын тірі қалғандардың санын уақытына байланысты
белгілеп қою арқылы алуға болады. Тік ось бойынша әдетте немесе тірі қалған
дарақтардың абсолютті санын олардың бастапқы популяциялардан пайызын бөліп
қояды:

Тірі қалғандар саны

x 100 %
Бастапқы популяция саны

Әр түрге тірі қалудың қисық сызығы сипаты тән, оның формасы жартылай
жыныстық пісіп-жетілмеген дарақтардың өліміне байланысты. 3.1-суретте
қарапайым мысал келтірілген.

3.1-сурет. Тірі қалудың қисық сызығының үш типі.
Көптеген жануарлар мен өсімдіктер жетілу кезеңінен кейін жаспен бірге
өміршеңдіктің төмендеуімен білінетін қартаюға душар болады. Қартая
бастасымен-ақ белгілі бір уақыт ішінде өліп қалу ықтималдығы өседі. Өлімнің
тікелей себептері түрліше болуы мүмкін, алайда олардың негізінде ағзаның
жағымсыз факторлардың әсеріне қарсы тұруының төмендеуі жатыр (мысалы,
ауруларға). 3.1-суреттегі А қисық сызығы қартаю өлімге әсер ететін басты
фактор болып табылатын папуляция үшін мұратты
тірі қалудың қисық сызығына өте жақын. Оған мысал медициналық қызмет
көрсетуі жоғары деңгейдегі және орынды қоректенуі бар қазіргі дамыған
елдердегі адам популяциясы бола алады. Көптеген адамдар кәрілікке жетеді,
бірақ күтілетін орташа өмір сүру ұзақтығын 75 жастан асыру мүмкін емес
дерлік. Қисық сызықтың мұраттыдан ауытқуы бастапқы аймақтың ауытқуымен
бейнеленген балалардың өлімімен себептелген. Дамыған елдерде балалар өлімі
әлдеқайда төмен болса да, мұнда ерте балалық шақта өлімнің ықтималдығы
орташадан жоғары. Бұдан басқа, тірі қалудың қисық сызығына қартаюдан басқа
себептері жасқа байланысты өзгеруі мүмкін кездейсоқ өлім факторы әсер
етеді. Мысалы, Англияда автомобиль апаттарынан қаза болудың басым бөлігі 20-
25 жастағыларға түседі. А қисық сызығына ұқсас қисық сызық 1 жылдық
дақылды өсімдіктер-ге олар осы егістікте бір мезетте қартайған кезде тән.
Б типті қисық сызық тіршілгінің ерте кезеңінде өлім-жітімі жоғары
ағзалар популяцияларына тән, мысалы, тау ешкілеріне немесе аштық пен
аурулар кеңінен тараған елдегі адамның популяцияларына тән. В типті жатық
қисық сызығын егер өлім ағзалардың бүкіл тіршілігінің бойында үздіксіз
болса (уақыттың белгілі бір бірлігінде 50%) алуға болады. Бұл өлімді
айқындайтын басты фактор жағдайлар болғанда, дарақтар айқын қартая
бастағанға дейін өле бастағанда болуы мүмкін. Осыған ұқсас қисық сызық бір
кездері кафелердегі шыны стакандардың популяциясы үшін алынған болатын.
Өте ұқсас қисық сызық жасында ерекше қауіп төне қоймайтын кейбір
жануарлардың (мысалы, су жыландары) популяциясына тән. Көптеген
омыртқасыздар мен өсімдіктерге осы тәрізді қисық сызық тән, бірақ жас
дарақтардың арасындағы өлімнің жоғары көрсеткіші қисық сызықтың басты
бөлігінің бұдан да дөңестене түсуіне әкеледі.
Тірі қалудың қисық сызығында шамалы түр ішіндегі айырмашы-лықтар бар.
Олар түрлі әсерлермен себептелген және көбіне жынысқа байланысты болуы
мүмкін. Мысалы, адамдарда әйелдер ерлерге қарағанда біршама ұзақ өмір
сүреді, әйтсе де мұның нақты себептері әлі белгісіз.
Алуан түрлердің тірі қалуының қисық сызығын сыза отырып, түрлі
жастағы дарақтардың өлімділігін анықтап алуға болады, солайша сол түрдің
қай жаста осалырақ екенін білуге мүмкіндк бар. Сол жастағы өлімнің
себептерін анықтаған соң популяциялардың мөлшері қалай реттелетінін
түсінуге болады.
3.2 Популяция санының ауытқулары мен реттелуі.
Папуляцияның көлемі ұрықтанудың ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.